RAPPORT VEILEDNING. Forslag til regulering av bombekjemikaliar. 1. oktober 2012

12 RAPPORT VEILEDNING Forslag til regulering av bombekjemikaliar 1. oktober 2012

Utgjeve av: Direktoratet for samfunnstryggleik og beredskap (DSB) 2012 ISBN: 978-82-7768-303-4 Grafisk produksjon: Erik Tanche Nilssen AS, Skien

Forslag til regulering av bombekjemikaliar 1. oktober 2012

Innhald Samandrag...5 1 Mandat og organisering...7 1.1 Bakgrunn og mandat...7 1.2 Organisering av arbeidet...7 2 Forslag til forordning KOM (2010) 473 om marknadsføring og bruk av eksplosivprekursorar (prekursorforordninga)...9 2.1 Status...9 2.2 Forordninga si innretning...9 2.3 avgrensing på privatpersonar sin tilgang... 10 2.4 Kontaktpunkt for rapportering av mistenkjelege transaksjonar... 11 2.5 Sanksjonar... 11 2.6 Informasjonstiltak... 11 3 Generelt om stoffa og bruken av dei i Noreg... 13 3.1 Om framstiling av hjeimlaga bomber... 13 3.2 Generelt om stoffene i vedlegg 1... 13 3.2.1 Hydrogenperoksid (H 2 O 2 )... 13 3.2.2 Nintrometan (CH 3 NO 2 )... 14 3.2.3 Salpetersyre (HNO 3 )... 15 3.2.4 Kaliumklorat (KClO 3 )... 15 3.2.5 Kaliumperklorat (KClO 4 )... 16 3.2.6 Natriumklorat (NaClO 3 )... 16 3.2.7 Natriumperklorat (NaClO 4 )... 17 3.3 Generelt om stoffene i vedlegg 2... 17 3.3.1 Heksamin ((CH 2 ) 6 N 4 )... 17 3.3.2 Svovelsyre (H 2 SO 4 )... 18 3.3.3 Aceton (CH 3 COCH 3 )... 19 3.3.4 Kaliumnitrat (KNO 3 )... 19 3.3.5 Natriumnitrat (NaNO 3 )... 19 3.3.6 Kalsiumnitrat (Ca(NO 3 ) 2 )... 20 3.3.7 Ammoniumkalsiumnitrat... 20 4 Gjeldande nasjonale regulerings-, tilsyns- og kontrollordningar... 21 4.1 Nasjonal regulering, tilsynsog kontrollordningar... 21 4.1.1 Avgrensa tilgang til ammoniumnitrat i REACH-forskrifta... 21 4.1.2 Krav ifølgje legemiddellovgivninga... 22 4.1.3 Krav til klassifisering, merking og emballering av stoffer og stoffblandinger (CLP)... 22 4.1.4 Varetaking av tryggleiken til omgjevnadene (brann- og eksplosjonsvernlova)... 23 4.1.5 Sikker handtering av brannfarleg-, reaksjonsfarleg- og trykksett stoff (forskrift om handtering av farlig stoff)... 23 4.1.6 Sikker handtering av eksplosjons - farleg stoff (eksplosivforskrifta)... 24 4.1.7 Krav til transport (landtransportforskrifta)... 25 4.1.8 Krav om å førebyggje og avgrense konsekvensane av storulukkar (storulykkeforskrifta)... 26 4.1.9 Krav til systematisk tryggingsarbeid (internkontrollforskrifta)... 26 5 Internasjonal regulering... 27 5.1 Danmark... 27 5.2 Sverige... 27 5.3 Storbritannia... 28 5.4 Tyskland... 28 5.5 Nederland... 28 5.6 Portugal... 29

6 Arbeidsgruppa sine vurderingar og forslag til tiltak... 31 6.1 Generelt forbud for privatpersoner... 32 6.2 Oversyn over produsentar, importørar og forhandlare... 32 6.3 Informasjon om transaksjoner og sluttbrukererklæring... 33 6.4 Registrering og merking av stoff... 34 6.5 Krav til fysiske og organisatoriske sikringstiltak... 36 6.6 Tilsynsaktivitet... 37 6.7 Kontaktpunkt for rapportering av mistenkjelege transaksjonar... 38 6.8 Informasjon, opplæring og rettleiing... 39 6.9 Forskning og utvikling... 40 6.10 Generelt om EØS rettslege skrankar og regelverk... 41 6.10.1 EØS rettslege skrankar... 41 6.10.2 Behov for regelverksendringar... 42 7 Iverksetjing av tiltak før forordninga ligg føre eller trer i kraft... 45 8 Økonomiske, administrative og andre vesentlege konsekvensar av føreslåtte tiltak... 47 8.1 Estimerte kostnader... 49 Vedlegg 1 Utdrag frå NOU 2012:14... 51

Samandrag I forslag til forordning KOM (2010) 473 har EU, som eit ledd i kampen mot terror, føreslått å leggje restriksjonar på 15 stoff som kan nyttast til framstilling av heimelaga bomber. Føremålet er å redusere risikoen for angrep med slike bomber, og såleis betre tryggleiken til EU/EØSborgarane. Dei 15 stoffa som forordninga omfattar, er delt i to hovudgrupper. Den første gruppa er skildra i vedlegg 1, og omhandlar følgjande stoff og konsentrasjonar oppgjeve som vektprosent (w = weight): Hydrogenperoksid > 12 % w/w Nitrometan > 30 % w/w Salpetersyre > 3 % w/w Kaliumklorat > 40 % w/w Kaliumperklorat > 40 % w/w Natriumklorat > 40 % w/w Natriumperklorat > 40 % w/w Den andre gruppa er skildra i vedlegg 2. For desse er det ikkje sett konsentrasjonsgrenser, og stoffa er: Heksamin Svovelsyre Aceton Kaliumnitrat Natriumnitrat Kalsiumnitrat Ammoniumkalsiumnitrat Ammoniumnitrat ( 16 % w/w nitrogen frå ammoniumnitrat) Justis- og beredskapsdepartementet (JD) har gjeve Direktoratet for samfunnstryggleik og beredskap (DSB) i oppdrag å greie ut om forslaget til forordning, vurdere konsekvensane og identifisere aktuelle tiltak. DSB oppretta ei intern arbeidsgruppe for å handtere utgreiinga. I tillegg vart det etablert ei ekstern ressursgruppe, med representantar frå næringa, interesseorganisasjonar, myndigheiter, forskingsmiljø og andre relevante aktørar. Arbeidsgruppa har nytta ressursgruppa som diskusjons- og rådgjevingspartnarar. I arbeidet med utgreiinga har DSB vurdert det som viktig at tiltaka som blir foreslått: Medverkar til å styrkje aktsemda i samfunnet og gjer det vanskeleg for illegitime brukarar å få tilgang til stoffa. Gjer det vanskeleg å utføre uynskte villa handlingar, inkludert terroranslag, med desse stoffa. Er risikobasert, og at det skal vere ein logisk konsistens mellom vurdert risiko og krav og forventingar som blir stilt til verksemder og privatpersonar. Er gjennomførlege ut frå ei overordna kostnyttevurdering. Med utgangspunkt i desse prinsippa, og basert på EU sitt forslag til forordning, har arbeidsgruppa føreslått ei rekkje tiltak. Desse må vurderast i ein samanheng og ikkje enkeltvis, då det er summen av tiltaka som medverkar til å heve tryggleiksnivået. Dei føreslåtte tiltaka må òg sjåast i samanheng med tiltaka som er skissert i rapporten Vurdering av regulering og kontroll med tilgang til ammoniumnitrat, publisert av DSB 15. juni 2012. Arbeidsgruppa har lagt særleg vekt på å vurdere om ein kan oppnå det tryggleiksnivået ein ynskjer gjennom bruk av andre strategiske verkemiddel enn krav i regelverk. Arbeidsgruppa tilrår at følgjande tiltak blir implementert: Generelt forbod for privatpersonar: Arbeidsgruppa tilrår at det blir etablert eit generelt forbod for privatpersonar når det gjeld å skaffe seg, produsere, eige eller bruke stoffa som er lista opp i KOM (2010) 473 sitt vedlegg 1. Det bør i heilt spesielle tilfelle opnast for dispensasjon, men moglegheitene for dispensasjon bør vere avgrensa. Arbeidsgruppa si tilråding om forbod for privatpersonar gjeld ikkje for stoffa i vedlegg 2. Oversyn over importørar, produsentar og forhandlarar: Arbeidsgruppa rår til at alle som driv produksjon, import eller sal av stoffa i vedlegg 1 må vere registrert for å ha løyve til å gjere dette. Arbeidsgruppa rår vidare til at denne registreringa blir gjort i DSB sitt register SamBas. Alle som produserer eller på ein eller annan måte tilbyr stoffa i vedlegg 1 i den norske marknaden, må då vere registrert her. Informasjon om transaksjonar og sluttbrukarerklæring: Arbeidsgruppa rår til at det blir stilt krav om at det skal fyllast ut eit transaksjonsskjema og ei 5

sluttbrukarerklæring i samband med alle transaksjonar med stoffa i vedlegg 1. Denne informasjonen skal lagrast i eit kunderegister hjå seljar, og vere tilgjengeleg for tilsynsmyndigheiter og andre aktørar. Registrering og merking av stoff: Arbeidsgruppa rår til at alle stoff i vedlegg 1 skal registrerast i produktregisteret, uansett mengd. Desse stoffa skal òg merkast særskilt. Ein tilrår ikkje merking av stoffa i vedlegg 2. For stoffa i vedlegg 1 og 2 bør det innførast eit eige varenummer i tollvesenet sitt deklarasjonssystem. Krav til fysiske og organisatoriske sikringstiltak: Arbeidsgruppa tilrår at alle verksemder som handterer stoffa i vedlegg 1 og 2, må sikre at dette skjer på ein måte som gjer at stoffa ikkje er lett tilgjengeleg for privatpersonar eller personar med uærlege føremål. For stoffa i vedlegg 1 bør det stillast krav om fysiske sikringstiltak, slik som innlåsing, ved oppbevaring eller lagring. Arbeidsgruppa føreslår ei presisering og synleggjering av krav til etablering av eit HMS-S-system. Tilsynsaktivitet: Arbeidsgruppa rår til at DSB prioriterer tilsyn med stoffa i vedlegg 1 for å sikre at desse ikkje kjem på avvegar eller i urette hender. Det er arbeidsgruppa si vurdering at i ein startfase vil tilsynsaksjonar vere eit effektivt verkemiddel for å gjere aktørane meir årvakne. Informasjon, opplæring og rettleiing: Arbeidsgruppa tilrår at informasjonskampanjar og haldningsskapande arbeid blir eit sentralt verkemiddel for å auke aktsemda både i verksemder og i samfunnet generelt. Det bør opprettast ei nasjonal heimeside. Rettleiingar og informasjonsmateriell bør utviklast og distribuerast. Aktørar og grupper bør kursast om krav og forventingar. Forsking og utvikling: Arbeidsgruppa tilrår at det blir løyva forskingsmidlar for å sikre tilfredsstillande nasjonal kompetanse på området. Det bør også etablerast eit samarbeidsorgan der representantar frå relevante forskingsmiljø og nasjonale myndigheiter som DSB, toll og politiet deltar og utvekslar erfaringar. Endringar av regelverk: Arbeidsgruppa tilrår at ein går gjennom regelverket og oppdaterer dette slik at det er i samsvar med tiltaka som er føreslått. Arbeidsgruppa tilrår at strafferamma i brann- og eksplosjonsvernlova blir heva. Tiltaka som er føreslått, er ei blanding av teknologiske, organisatoriske og menneskelege tiltak. Det er summen av tiltaka som vil medverke til større samfunnstryggleik gjennom å gjere det vanskelegare å utføre uynskte villa handlingar ved bruk av heimelaga bomber. Kontaktpunkt for rapportering av mistenkelege transaksjonar: Arbeidsgruppa rår til at det blir oppretta eit kontaktpunkt, med eit telefonnummer og ei e-postadresse, for rapportering av mistenkelege transaksjonar. Dette kontaktpunktet bør vere ei politimyndigheit. Det må etablerast system for å sikre eit heilskapleg nasjonalt oversyn over innrapporterte mistenkelege transaksjonar. 6

1 Mandat og organisering 1.1 Bakgrunn og mandat I NOU 2012:14 Rapport frå 22. juli kommisjonen blir det peika på at at: Terrorangrepet 22/7 ble utført ved bruk av en hjemmelaget bombe og skytevåpen. Gjerningsmannen anskaffet seg disse på lovlig vis. Det er derfor naturlig å spørre om samfunnets barrierer på dette området fungerte, og om de er tilstrekkelige. Terroraksjonane i Madrid (2004) og London (2005) førte til at EU i 2006 utarbeidde ein handlingsplan for kamp mot terrorisme. I 2008 vart det utvikla ein handlingsplan for sikring av eksplosivar som inneheld nærare 50 ulike forslag til førebyggjande og beredskapsmessige tiltak. Forslaga blir følgde opp i EU gjennom nye direktiv og forordningar. Noreg er gjennom EØS-avtalen forplikta til å implementere desse. Å avgrense tilgangen på kjemikaliar som kan nyttast til å lage bomber, også kalla prekursorar, har vore sentralt i EU si oppfølging av eksplosivhandlingsplanen. Gjennom forordning EF nr. 552/2009 blei det lagt restriksjonar på tilgang til stoff og stoffblandingar med 16 vektprosent eller meir nitrogen frå ammoniumnitrat. Restriksjonane tok til å gjelde i EU i juni 2010, og i Noreg i november 2011. I samband med dette viser ein til rapporten Vurdering av regulering og kontroll med tilgang til ammoniumnitrat, publisert av Direktoratet for samfunnstryggleik og beredskap (DSB) 15. juni 2012. 20. september 2010 fremja EU-kommisjonen, gjennom forordning KOM (2010) 473, forslag om å leggje restriksjonar på ytterlegare 14 stoff og stoffblandingar som kan nyttast til framstilling av heimelaga bomber. Føremålet med forslaget er å redusere risikoen for angrep utført ved hjelp av slike bomber, og såleis betre tryggleiken til EU/ EØS-borgarane. Forslaget skal òg sikre lik kontroll med tilgangen til desse stoffa i heile EU/EØS-området, og hindre terroristar og kriminelle i å utnytte ulikskapar i EU/EØSstatane sine tryggingsreglar. 17. februar 2012 fekk DSB i oppdrag av Justis- og beredskapsdepartementet (JD) å setje ned ei arbeidsgruppe som, innan 1. oktober 2012, skulle gjennomføre ein analyse av forslag til forordning KOM (2010) 473. Arbeidsgruppa skulle gjennomgå forordninga og sjå på kva for kontrollordningar det ville vere behov for å innføre. Mandatet til arbeidsgruppa var å: Gjere greie for gjeldande norsk regulering av kjemikaliar som forslag til forordning KOM (2010) 473 femner om. Gjere greie for forslag til forordning KOM (2010) 473. Vurdere konsekvensane av forslaget til forordning og behov for tiltak. Vurdere om enkelte identifiserte tiltak bør setjast i verk før den endelege forordninga ligg føre eller før den tek til å gjelde. For aktuelle tiltak skal det gjerast ei vurdering av EØS-rettslege skrankar. Søkje informasjon og kunnskap på brei basis og ha dialog med relevante fagpersonar og kompetansemiljø. Gjere greie for dei økonomiske og administrative konsekvensane av forslag til forordning og føreslåtte tiltak. Ta høgde for at den endeleg forordninga kan bli vedteken undervegs i arbeidsgruppa sitt arbeid. I så fall skal arbeidsgruppa sitt oppdrag tilpassast den endelege forordninga. Denne utredninga er ein gjennomgang av desse spørsmåla. Utredninga må elles sjåast i samanheng med rapporten Vurdering av regulering og kontroll med tilgang til ammoniumnitrat og tilrådingane om korleis forordning EF nr. 522/2009 bør følgjast opp i Noreg. 1.2 Organisering av arbeidet Det vart i samband med utgreiinga oppretta ei arbeidsgruppe som besto av personar frå DSB si Avdeling for næringsliv, produkt og farlege stoff (NPF). Denne gruppa har vore ansvar leg for det jamlege arbeidet med utgreiinga. Avdelingsleiar Siri Hagehaugen har vore prosjektleiar og rapportert til avdelingsdirektør i NPF, Torill Tandberg. DSB si direktør gruppe har vorte orientert om arbeidet i dei ordinære direktørmøta. Safetec Nordic AS har medverka med prosesstøtte. 7

Det vart i tillegg etablert ei ekstern ressursgruppe som arbeidsgruppa i DSB har nytta som diskusjons- og rådgjevingspartnar. Ressursgruppa har vore breitt samansett og har bestått av representantar frå næringa, interesseorganisasjonar, myndigheiter, forskingsmiljø og andre relevante aktørar. Følgjande takka ja til invitasjonen om å delta i ressursgruppa med inntil to representantar: Arbeidstilsynet Brenntag Nordic AC Chiron AS EKA Chemicals Rjukan AS Elfun AS Fisher Scientific Forsvarets forskingsinstitutt (FFI) Klima- og forureiningsdirektoratet (Klif) KRIPOS Norsk Industri Norwegian Modellers AS Politidirektoratet (POD) Politiet si bombegruppe Politiet si tryggingsteneste (PST) Statens legemiddelverk Toll- og avgiftsdirektoratet (TAD) VWR International AS Representantar frå DPI Industrier takka, av kapasitetsomsyn, nei til å delta. Keddell & Bommen AS, Lilleborg Profesjonell, Permakem, Sel-Trade, Sigma-Aldrich Norway AS, Univar AS og EKOKAC AS svarte ikkje på invitasjonen. 20. juni 2012 vart det gjennomført eit heildagsmøte i Oslo der arbeidsgruppa og ressursgruppa, med unnatak av Statens legemiddelverk, Norwegian Modellers AS og Elfun AS, deltok. Temaet for møtet var gjennomgang av utgreiinga og diskusjon om stoffa sine bruksområde i Noreg. I tillegg skulle ein presentere og gå gjennom potensielle tiltak. 12. september 2012 vart det halde møte med Statens legemiddelverk for å få nærare informasjon om ordninga med narkotikaprekursorar. FFI har etter tinging frå DSB utarbeidd ei overordna skildring av dei kjemiske eigenskapane til 14 av stoffa i EU sitt forslag til forordning KOM (2010) 473, og deira funksjon som prekursorar i heimelaga bomber. FFI har òg laga eit oversyn over sivile bruksområde for stoffa både i næringslivet og for privatpersonar. Kapittel 3 i denne rapporten er i sin heilskap basert på innspel frå FFI. Utkastet til rapporten vart sendt på ein kort høyringsrunde til ressursgruppa, og desse har fått høve til å kome med innspel. DSB ynskjer å streke under at direktoratet står ansvarleg for dei vurderingane og forslaga til tiltak som vert presentert i rapporten. 8

2 Forslag til forordning KOM (2010) 473 om marknadsføring og bruk av eksplosivprekursorar (prekursorforordninga) 2.1 Status EU har føreslått å innføre avgrensingar på 15 stoff og stoffblandingar som kan nyttast til framstilling av heimelaga bomber. Målet er å redusere risikoen for angrep utført med denne typen stoff og stoffblandingar. Forordninga skal avgrense privatpersonar sin tilgang på stoff i konsentrasjonar som gjer at desse egner seg til å produsere heimelaga bomber. Forslaget er meint å sikre lik kontroll med tilgang til stoffa i heile EU/EØS-området, og på den måten hindre terroristar og kriminelle i å utnytte ulikskapar i EU/EØS-statane sitt regelverk. I samband med at eksplosivhandlingsplanen vart vedteken i 2008, oppmoda Rådet Kommisjonen til å etablere ein Standing Committee on Precursors. Denne komiteen skulle vurdere tiltak og utarbeide tilrådingar med tanke på å regulere tilgangen på prekursorar som kan nyttast i produksjon av heimelaga bomber. Komiteen identifiserte relevante prekursorar og aktuelle tiltak. På bakgrunn av dette vart forslag til forordning KOM (2010) 473 fremja 20. september 2010, der det blir føreslått restriksjonar på 15 stoff. Forslaget har seinare vore tatt opp til drøfting og forhandlingar i EU. 3. september 2012 godkjende EU sin Komité for sivile rettar og justis- og innanrikssaker (LIBE), samrøystes forslaget til forordning. Forslaget vil kome opp til plenumsvotering i Parlamentet, truleg 19 22. november 2012. Det er venta at forslaget då vil bli vedteke. Utgreiinga i denne rapporten tek utgangspunkt i forslaget til forordning som vart godkjent i LIBE 3. september, og som truleg òg vil bli den endelege teksten etter den formelle handsaminga i Parlamentet og Rådet. Når forslaget er godkjent både i Europaparlamentet og Rådet, vil EU-landa ha 18 månader på seg til å gjennomføre regelendringane. 2.2 Forordninga si innretning Forordninga femner om stoff og stoffblandingar som er lista opp i vedlegg 1 og 2 til forordninga. Stoff og stoffblandingar har i prekursorforordninga den same tydinga som i REACH-forordninga (EF) nr. 1907/2006, implementert i forskrift 30. mai 2008 nr. 516 om registrering, vurdering, godkjenning og avgrensing av kjemikaliar (REACH). I forordning meinast med: «Stoff» eit kjemisk grunnstoff og tilhøyrande sambindingar, i naturleg tilstand eller som har vorte danna gjennom ein framstillingsprosess, under dette alle tilsetjingsstoff som er naudsynte for å bevare stoffet sin stabilitet og alle ureiningar som følgjer av prosessen som blir nytta, men med unnatak av alle løysemiddel som kan skiljast ut utan å påverke stoffet sin stabilitet eller endre stoffet si samansetjinga. «Stoffblanding» ei blanding eller løysing som består av to eller fleire stoff. I denne rapporten nyttar ein, for å gjere det enklare, omgrepet stoff til òg å femne om omgrepet stoffblanding. Omgrepet kjemikalie er òg nytta i rapporten for både stoff og stoffblanding. Forordninga omfattar ikkje det som REACH definerer som artiklar, og som i den norske REACH-forskrifta er definert som produkt. I denne samanhengen meiner ein med: «Produkt» ein gjenstand som i produksjonen får ei spesiell form, overflate eller utforming som i større grad enn den kjemiske samansetjinga bestemmer kva funksjon den har. 9

Unnateke frå prekursorforordninga er òg pyrotekniske artiklar som: Fell inn under Rådet sitt direktiv 2007/23/EF om marknadsføring av pyrotekniske artiklar (førebels ikkje implementert i norsk rett). Berre forsvar, politi og brannvesen har løyve til å bruke dette. Blir omfatta av Rådet sitt direktiv 96/98/EF om skipsutstyr (implementert i forskrift 29. desember 1998 nr. 1455 om skipsutstyr). Er berekna for bruk i luftfartsindustrien. Er nytta som tennsatsar i leiketøy. Unnateke er òg legemiddel når desse lovleg blir gjort tilgjengelege for privatpersonar på grunnlag av ein resept frå lege. På resept frå veterinær er òg legemiddel til veterinærmedisinsk bruk unnateke. Dei 15 stoffa som forordninga femner om, er delt i to hovudgrupper. Den første gruppa er skildra i vedlegg 1, og omhandlar følgjande stoff og konsentrasjonar oppgjeve som vektprosent (w = weight): Hydrogenperoksid > 12 % w/w Nitrometan > 30 % w/w Salpetersyre > 3 % w/w Kaliumklorat > 40 % w/w Kaliumperklorat > 40 % w/w Natriumklorat > 40 % w/w Natriumperklorat > 40 % w/w Stoffa i vedlegg 1 skal i utgangspunktet ikkje gjerast tilgjengelege for privatpersonar. For stoff under konsentrasjonsgrensene som er oppgjeve i vedlegg 1, blir det ikkje stilt nokon krav i forordninga. For ein del stoff er det vanskeleg å setje konsentrasjonsgrenser. Desse er lista opp i vedlegg 2, og omfattar: Heksamin Svovelsyre Aceton Kaliumnitrat Natriumnitrat Kalsiumnitrat Ammoniumkalsiumnitrat Ammoniumnitrat ( 16 % w/w nitrogen frå ammoniumnitrat) Både stoffa i vedlegg 1 og 2 skal omfattast av ei ordning med rapportering av mistenkjelege transaksjonar. Rapportering av mistenkjelege transaksjonar skal òg omfatte ammoniumnitrat. 16 % w/w nitrogen frå ammoniumnitrat. DSB viser i samband med dette til rapporten av 15. juni 2012 Vurdering av regulering og kontroll med tilgang til ammoniumnitrat, der tiltak knytt til ammoniumnitrat blir nærare skildra. For å møte utviklinga innanfor prekursorområdet blir det i forordninga lagt opp til mekanismar som gjer at ein ved behov kan leggje inn avgrensingar på fleire stoff. 2.3 avgrensing på privatpersonar sin tilgang Hovudregelen i forordninga er at det skal vere forbode for privatpersonar å innføre, eige eller bruke stoff over dei konsentrasjonane som er oppgjeve i vedlegg 1. Det blir likevel opna for at landa kan gjere unnatak frå denne hovudregelen. Medlemslanda kan innføre eit: Løyvesystem for privatpersonar. Registreringssystem for privatpersonar sin tilgang til følgjande stoff: - Hydrogenperoksidløysing over 12 % w/w, men mindre eller lik 35 % w/w. - Nitrometan over 30 % w/w, men mindre eller lik 40 % w/w. - Salpetersyre over 3 % w/w, men mindre eller lik 10 % w/w. Det er opp til kvart einskild land om dei vil ha eit totalforbod for privatpersonar, eller om dei ynskjer å gjere unnatak. Dersom landa innfører ei løyveordning eller eit registreringssystem, inneheld forordninga nærare føresegner om dette. Dersom ei verksemd tek sikte på å gjere stoffa i vedlegg 1 tilgjengelege for privatpersonar, skal dei påførast ei særskild merking som synleggjer at kjøp, innehaving eller bruk er underlagd restriksjonar. 10

2.4 Kontaktpunkt for rapportering av mistenkjelege transaksjonar Forordninga stiller krav om at medlemslanda etablerer ei ordning for rapportering av mistenkjelege transaksjonar som omfattar privatpersonar og verksemder i heile kjeda frå produsent til sluttbrukar, og alle stoffa i vedlegg 1 og 2. I situasjonar der ein kjøpar oppfører seg mistenkjeleg, skal forhandlar nekte å selje stoffet til denne personen. Døme på mistenkjeleg framferd er i følgje forordninga: Kjøpar verkar uklar med omsyn til bruken. Kjøpar verkar ukjend med bruken. Kjøpar ber seg ikkje truverdig åt i si utgreiing om bruken. Kjøpar ynskjer å kjøpe store mengder av stoffet, uvanlege konsentrasjonar eller uvanlege kombinasjonar. Kjøpar er ikkje viljug til å leggje fram legitimasjon eller opplyse om bustadsadresse. Kjøpar insisterer på å bruke uvanlege betalingsmetodar, inklusive store kontantbeløp. For land som har oppretta ei løyveordning er det ynskjeleg at den aktuelle løyvemyndigheita rapporterer inn når dei avslår ein søknad om løyve til å kjøpe stoff, eller dreg inn eit løyve som allereie er utferda. I forordninga er det ein føresetnad at Kommisjonen skal utarbeide ei rettleiing om korleis mistenkjelege transaksjonar skal identifiserast og rapporterast, og informasjon om korleis omfattande tjuveri og svinn kan identifiserast og rapporterast. 2.5 Sanksjonar Forordninga føreset at landa har reglar for å kunne sanksjonere ved brot på føresegnene i forordninga. Det er ein føresetnad at sanksjonane skal vere effektive og proporsjonale i høve til brotet på føresegnene, samt ha ein avskrekkande verknad 2.6 Informasjonstiltak Forordninga oppmodar landa til å setje i verk informasjonstiltak, og strekar i særleg grad under kor viktig informasjonstiltaka er, slik at: Internasjonalt reisande får informasjon om kva restriksjonar som gjeld. Befolkninga, på eit generelt grunnlag, får informasjon om restriksjonane. Verksemder, særleg små og mellomstore, får informasjon som medverkar til å nå målsetjinga i forordninga. Det er òg ein føresetnad at vedkomande myndigheit i kvart einskild land på ein føremålstenleg måte gjer kjent og oppdaterer dei rettleiingane som Kommisjonen utarbeider relatert til rapportering av tjuveri, svinn og mistenkjelege transaksjonar. Forordninga føreset at det blir oppretta eitt eller fleire kontaktpunkt for mottak av meldingar om mistenkjelege transaksjonar. Kontaktpunktet skal registrere slike meldingar. Det er ein føresetnad at rett myndigheit utfører naudsynte undersøkingar for å få verifisert om transaksjonar, eller forsøk på transaksjonar, er legitime. Omfattande tjuveri eller svinn av stoffa i vedlegg 1 og 2 skal òg rapporterast. I slike tilfelle er det ein føresetnad at dei nasjonale kontaktpunkta, når dei finn det føremålstenleg, nyttar Europol sitt Early Warning System. Når transaksjonar blir registrert, er det ein føresetnad at handsaminga av personopplysningar skjer i samsvar med direktiv 95/46 EF, implementert i lov 14. april 2000 om handsaming av personopplysningar. 11

3 Generelt om stoffa og bruken av dei i Noreg 3.1 Om framstiling av hjeimlaga bomber Alle dei 15 stoffa som forslag til forordning legg restriksjonar på, kan på ulike måtar nyttast i produksjon av heimelaga eksplosivar, HME (Home Made Explosives), også omtala som improviserte eksplosivar. Slike bomber, basert på eksplosivar, vil ha ei tennkjede som skal sikre omsetnad av eksplosivane. Denne tennkjeda kan variere i kompleksitet. For kommersielle eksplosivar i sivile og militære produkt vil ofte tennkjeda bestå av (i rekkefølgje): tenningsmekanisme, initialladning (primæreksplosivar), overdragar/booster (sekundæreksplosivar), hovudladning (tertiæreksplosivar). Hovudladninga vil som regel utgjere den største delen av netto eksplosivinnhald (NEI), energi og sprengkraft, men ha låg sensitivitet. Initialladninga er som regel svært lita (~ gram) og har høg sensitivitet for anten støyt, friksjon eller varme (avhengig av tenningsmekanismen). Initialladninga set i gang detonasjon i overdragaren/ boosteren, og detonasjonen i overdragarane blir overførd til hovudladninga. Det kan vere både færre og fleire trinn i ei slik tennkjede. Kommersielle produkt er som regel utforma slik at dei skal vere sikre å lagre, transportere og handtere. Når det gjeld improviserte bomber (IED), er det varierande i kva for grad det er teke omsyn til tryggleiken for operatøren. Dette blir i ulik grad spegla av i talet på trinn i tennkjeda og kva for typar eksplosivar som blir nytta på dei ulike trinna. I den vidare skildringa av eksplosivane tek ein likevel utgangspunkt i omgrepa primær-, sekundær- og tertiæreksplosivar. Både heimelaga, militære og sivile eksplosivar kan nyttast i dei ulike ledda i tennkjeda på ein IED. Det er ikkje uvanleg at det er ein kombinasjon av heimelaga eksplosivar og kommersielle (militære eller sivile) produkt. Primærladningane er ofte fenghetter, detonerande lunte, svært sensitive eksplosivar eller ei reaktiv blanding, og blir difor gjerne produsert i småmengder (< 10 gram) på grunn av risikoen for ein utilsikta detonasjon. Det har likevel vore eit utal av angrep der det har vore nytta hovudladningar av svært sensitive peroksidbaserte primæreksplosivar. Sekundæreksplosivar kan vere ei hovudladning eller ein booster for ei hovudladning. Den er mindre sensitiv enn ei primærladning, men meir sensitiv enn ei eventuell hovudladning. Heimelaga eksplosivar kan ta utgangspunkt i både kommersielle og militære eksplosivar, i tillegg til alt frå hushaldnings- til reine industrikjemikaliar. Kjemikaliar blir anten nytta for å lage ingrediensar til å produsere heimelaga eksplosivar, eller for å lage sjølve eksplosivet. Det er vanleg å lage ingrediensar som er lett å få tak i, men som kan vekkje mistanke ved kjøp. Oppskrifter på eksplosivar som no går under nemninga HME, er velkjende og godt dokumenterte i bøker og tidsskrift frå langt attende i tid. I eksplosivane si utviklingshistorie har likevel mange av dei vorte forkasta som interessante som kommersielle og militære eksplosivar mellom anna på grunn av dei ustabile eigenskapane sine. Dei som no er mest kjent som HME, er vorte dette på grunn av dei blir nytta av terroristar og motstandsgrupperingar, og dei representerer berre eit utval av mogelege eksplosivar som kan lagast heime. 3.2 Generelt om stoffene i vedlegg 1 3.2.1 Hydrogenperoksid (H 2 O 2 ) Hydrogenperoksid, cas-nr. 7722-84-1, er i vassfri tilstand ei fargelaus og noko viskøs væske med særeigen lukt som kan blandast med vatn i alle forhold, og den blir nesten alltid handsama som ei oppløysing i vatn i konsentrasjonsområdet 3 50 %. Det er ein storindustriell kjemikalie, og ein av dei viktigaste i verda med omsyn til produksjonsvolum og bruk. Hydrogenperoksid er eit sterkt oksidasjonsmiddel, og det kan lett spaltast til vatn og oksygen, anten ved oppvarming eller påverknad av sambindingar som katalyserer denne spaltinga. Årleg 13

verdsproduksjon ligg på omkring 2 3 millionar tonn, og den er aukande. Hydrogenperoksid er klassifisert som oksiderande og etsande. Generelle bruksområde: Bruken av hydrogenperoksid er for det meste knytt til stoffet sine oksiderande eigenskapar. Vandige oppløysingar blir nytta som desinfeksjonsmiddel (både på hud og til utstyr og flater, som til dømes kontaktlinser), til kosmetisk bleiking av tenner og som bleikemiddel for tekstilar, papirmasse, papir, hår, fjør, pels osb. I kjemisk industri blir slike løysingar nytta til reinsing av prosessvatn. Hydrogenperoksid i høge konsentrasjonar blir òg nytta i akvakultur, mellom anna til avlusing av laks, og i laboratorieverksemd. I den kjemiske industrien er hydrogenperoksid òg eit viktig mellomprodukt, som blir nytta i produksjonen av polymerar og tilhøyrande plastprodukt. Store mengder hydrogenperoksid blir òg nytta i framstillinga av antiseptiske produkt og til vaskemiddel og flekkfjernarar. I høgkonsentrert form, vanlegvis 80 % og oppover, blir det nytta i framdriftssystem for torpedoar og rakettar, og i styringssystem for satellittar. Hydrogenperoksidoppløysingar over om lag 8 % er etsande for hud. Slike hydrogenperoksidoppløysingar blir formidla av ei rekkje forhandlarar, og er såleis tilgjengeleg for privatpersonar opp til ein konsentrasjon på om lag 30 %. Ettersom stoffet er halogenfritt og dannar harmlause nedbrytingsprodukt(vatn og oksygen) er dette eit miljøvenleg alternativ til andre kjemiske metodar, og vi kan rekne med at det blir nytta i aukande grad i åra som kjem. Det finst få eller ingen erstatningar for hydrogenperoksid. Registrert bruk i Noreg: Ein gjennomgang av data for import viser at Noreg har ein import av hydrogenperoksid på 17 369 tonn/år (1. juli 2011 til 30. juni 2012). Mesteparten av denne mengda (73 %) blir nytta i papirindustrien til bleiking av papirmasse. Den andre store parten går til akvakultur (24 %) for avlusing av laks. Ein mindre part (2,6 %) av det som blir importert, er kjemikaliar til reinsing/desinfisering. Det er lite av den samla mengda (0,025 %) som er berekna for laboratorieverksemd. Berre 0,12 tonn er berekna for frisørar. I den nemnde perioden vart det eksportert 2046 tonn hydrogenperoksid. Nærare 100 % av denne mengda er vorte eksportert til fiskeoppdrettsnæringa på Færøyene. I produktregisteret er det registrert 18 370 tonn nitrometan. Omkring 100 % av dette er kjemikaliar som har ein høgare konsentrasjon enn 12 vektprosent. Dei to store produktgruppene for hydrogenperoksid er kjemikaliar berekna for akvakultur (57 %) og bleiking av papir (38 %). Ein mindre part er kjemikaliar berekna for desinfeksjon/ reinsing (2 %) og kjemisk industri (2 %). Ein liten part er kjemikaliar berekna for bleiking av tekstilar (0,4 %) og til privat bruk (0,3 %). Av den delen av kjemikaliar som går til privat bruk er berre 10 % i eit konsentrasjonsområde over 12 vektprosent. 3.2.2 Nintrometan (CH 3 NO 2 ) Nitrometan, cas-nr. 75-52-5, er i rein form ei klar, fargelaus og noko oljeaktig væske med moderat lukt. Den er noko løyseleg i vatn og godt løyseleg i typiske organiske løysingsmiddel som etanol, dietyleter og aceton. Kommersielle kvalitetar er ofte svakt gulfarga. Nitrometan blir vanlegvis forhandla og handsama anten i rein form eller som ei oppløysing i ulike motordrivstoff (når det blir nytta som drivstofftilsetning). Nitrometan har både brannfarlege og eksplosjonsfarlege eigenskapar. Det er tillate å transportere rein nitrometan i behaldarar på inntil 450 liter, men stoffet blir rekna som eksplosjonsfarleg i større behaldarar. Generelle bruksområde: Nitrometan blir ofte nytta i samband med avfeitting, som tilsetning til motordrivstoff for sportsbilar og radiostyrte leiketøy, og i produksjon av eksplosivar. Nitrometan blir nytta i produksjon i kjemisk industri der stoffet mellom anna inngår i organisk kjemisk syntese. Det blir òg i stor grad nytta i laboratorium på universitet og i forskingslaboratorium. Nitrometan nyttar ein også i einskilde limtypar, lakk og maling. Nitrometan er klassifisert som brannfarleg og helseskadeleg. Den mest kjende bruken av nitrometan, som òg er det bruksområdet der stoffet i stor grad blir nytta av privatpersonar, er som tilsetjingsstoff til motordrivstoff. Dette blir brukt i små radiostyrte leiketøy, men er særskilt viktig for høgytelsesmotorar som blir nytta i dragracing og annan motorsport. Til dragracing blir det oftast nytta ei blanding av 90 % nitrometan og 10 % metanol. Til radiostyrte leiketøy nyttar ein vanlegvis drivstoff av metanol med inntil 30 % nitrometan, men denne inneheld òg store mengder smørjeolje (10 20 %). Det er vanskeleg å finne erstatningar for nitrometan for dette føremålet, og ingen gode substitutt er kjent. Registrert bruk i Noreg: Nitrometan har ikkje eige varenummer i tolltariffen. Nitrometan blir difor registrert saman med andre liknande stoff, slik at mengder i denne gruppa òg inneheld andre stoff enn nitrometan. Det er registrert ein import på 66 14

tonn/år (1. juli 2011 til 30. juni 2012). Mesteparten av denne mengda (97 %) blir nytta til produksjon av eksplosivar, medan ein liten del går til limproduksjon (3 %). Små mengder blir nytta i laboratorieverksemd (46 kg) og privat bruk (15 kg). Det er ingen eksport av nitrometan. I produktregisteret er det registrert 14,8 tonn nitrometan. Omlag 100 % av dette er kjemikaliar berekna på privat bruk, og er hovudsakeleg drivstoff til motorar i radiostyrte leiketøy og høgforbrenningsmotorar til dragracing. Av mengda som er registrert i produktregisteret, er 16 % kjemikaliar som inneheld nitrometan i ein konsentrasjon som er høgare enn 30 vektprosent. 3.2.3 Salpetersyre (HNO 3 ) Salpetersyre, cas-nr. 7697-37-2, er i rein vassfri tilstand ei fargelaus, hygroskopisk og rykande væske med sterk, stikkande lukt. Den kan blandast med vatn i alle forhold. Kommersiell salpetersyre vil nesten alltid bli handsama som ei oppløysing i vatn med ein konsentrasjon på 50 70 % og innehalde større eller mindre mengder NO 2, noko som gjev den ein gulfarge. Salpetersyre med stort innhald av NO 2 er raudfarga. Salpetersyre er klassifisert som etsande. Salpetersyre utan vatn er ein spesialkjemikalie som blir framstilt i store mengder, men som vanlegvis ikkje blir handsama under normal laboratoriebruk. Salpetersyre er sterkt etsande både på hud og dei fleste metall. Også metall som koppar og sølv vil løyse seg i konsentrert salpetersyre. Blandinga av konsentrert salpetersyre og konsentrert saltsyre blir kalla kongevatn og er i stand til å løyse opp edelmetall som gull og platina. I tillegg til å vere ei sterk syre med etsande eigenskapar, har salpetersyre i ein konsentrasjon på 70 % eller meir òg oksiderande eigenskapar. Generelle bruksområde: Salpetersyre er eit av dei aller viktigaste kjemikaliane i den kjemiske industrien, og det kan nyttast på eit utal ulike måtar industrielt, og til forsking og undervising. Årleg verdsproduksjon er på fleire titals millionar tonn. På industriell skala blir størsteparten av den produserte mengda (om lag 60 85 % av produksjon) nytta i produksjon av nitratbasert kunstgjødsel. Det meste av nitrogenbehovet til landbruket i verda blir dekka ved hjelp av denne typen kunstgjødsel. Salpetersyre er ein viktig komponent i produksjonen av fullgjødsel og blir brukt saman med ammoniakk i produksjonen av ammoniumnitrat. Salpetersyre er viktig i produksjonen av fleire kjemiske produkt, og i produksjon av diverse fargestoff, legemiddel, syntetiske fiber og plastmateriale, og koppar- og sølvnitrat. Salpetersyre har ei rekkje bruksområde i sprengstoffindustrien, der stoffet blir nytta i produksjonen av dei fleste moderne høgeksplosivar. Det blir òg nytta til beising og etsing av metall som messing, sink og rustfritt stål. Til laboratoriebruk og analyseføremål på universitet, skular og forskingslaboratorium finn salpetersyre ei rekkje bruksområde. Når det gjeld privat bruk har salpetersyre relativ få bruksområde, med unnatak av noko hobbybasert metallbehandling. Registrert bruk i Noreg: Det er registrert ein import av salpetersyre på 15 077 tonn/ år (1. juli 2011 til 30. juni 2012). Mesteparten av denne mengda (94 %) er gjødselprodukt, medan ein liten del går til produksjon av eksplosivar (5 %). 103 tonn (0,7 %) er relatert til anna industriverksemd. Berre 6,9 tonn er laboratoriekjemikaliar (0,05 %) og 180 kg blir nytta i gullsmedrelatert verksemd. Salpetersyre blir produsert i Noreg, og det vart i den nemnde perioden eksportert 36 312 tonn. Omkring 100 % av denne eksporten er til produksjon av gjødselprodukt. I produktregisteret er det registrert 856 311 tonn nitrometan. Omkring 100 % av dette er kjemikaliar med ein konsentrasjon av salpetersyre som er høgare enn 3 %. Omkring 90 % av den mengda salpetersyre som er registrert blir nytta i gjødselsproduksjon, medan om lag 7 % er kjemikaliar som blir nytta til produksjon, konservering og foredling av kjøt og fiskeprodukt. Lite av den totale mengda blir nytta til annan industriproduksjon (0,21 %) og til produksjon av eksplosivar (0,16 %). Ein mindre del er reingjeringsprodukt (71 tonn), medan det er registrert omkring to tonn til privat og allmenn bruk. Omkring 100 % av mengda til privat og allmenn bruk er kjemikaliar med ein konsentrasjon av salpetersyre som er høgare enn 3 vektprosent. 3.2.4 Kaliumklorat (KClO 3 ) Kaliumklorat, cas-nr. 3811-04-9, har vore kjent heilt sidan 1786 og blir i dag framstilt nesten berre frå natriumklorat. Produksjonen av kaliumklorat er svært liten i høve til den for natriumklorat. Kaliumklorat i rein tilstand er ei fargelaus, krystallinsk sambinding. Det blir formidla nesten berre i rein form som eit krystallinsk pulver, og er stabilt under lagring dersom det ikkje kjem i kontakt med brennbare materiale. Kor stabilt stoffet er, er i stor grad avhengig av eventuelle forureiningar. Kaliumklorat er klassifisert som eit oksiderande og helseskadeleg stoff. Generelle bruksområde: Kaliumklorat blir i hovudsak nytta i produksjon av fyrstikker og pyroteknikk. Vanlege sikkerheitsfyrstikker 15

inneheld kaliumklorat som ein del av den pyrotekniske satsen i fyrstikkhovudet (i tillegg til svovel, antimonsulfid, dekstrin, glasspulver og fargestoff), og dette forbrukar brorparten av det kaliumkloratet som blir produsert i dag. Kaliumklorat kan òg nyttast til sivil pyroteknikk som fyrverkeri og militær pyroteknikk i ammunisjon. I dag er likevel kaliumklorat i all hovudsak erstatta av kaliumperklorat til denne bruken. Til undervisingsføremål i skulelaboratorium blir kaliumklorat i relativt stor grad nytta til produksjon av oksygen og i pyrotekniske demonstrasjonsforsøk. Kaliumklorat vart tidlegare brukt som desinfiserande middel i munn- og gurglevatn, men denne bruken har ein gått bort frå, av di stoffet er giftig. Det blir i noko grad nytta som pesticid i jordbruket, men det er først og fremst natriumklorat som blir nytta til slike føremål. Registrert bruk i Noreg: Det er ikkje eiget varenummer i tolltariffen for kaliumklorat, men stoffet inngår under andre klorat enn natriumklorat (varenummer 28.29.1900). Det er svært lite import av kjemikaliar i denne kategorien. For perioden 1. juli 2011 til 30. juni 2012 vart det registret ein import på 223 kg. Mesteparten av denne mengda (97 %) gjekk til laboratorieverksemd. Ein liten del (2,2 %) er kjemikaliar som blir nytta i samband med olje- og gassindustri. Det er ikkje registrert nokon eksport av kaliumklorat. Etter produktregisteret er det registrert ei produktmengd på 10 kg som inneheld kaliumklorat. Dette er reingjeringsmiddel med ein konsentrasjon av kaliumklorat som er lågare enn 40 vektprosent. 3.2.5 Kaliumperklorat (KClO 4 ) Kaliumperklorat, cas-nr. 7778-74-7, er i rein tilstand ei fargelaus krystallinsk sambinding. Det er lite løyseleg i vatn, og er eit av få kjente tungtløyselege kaliumsalt. Produksjonen av perklorat er svært liten samanlikna med den for natriumklorat, og årleg produksjon er truleg berre på nokre få tusen tonn. Kaliumperklorat er klassifisert som eit oksiderande og helseskadeleg stoff. Generelle bruksområde: Kaliumperklorat kan nyttast som eit substitutt for kaliumklorat i mange samanhengar, og har sitt største bruksområde innanfor pyroteknikk. Det er i dag antakeleg det viktigaste oksidasjonsmiddelet i fyrverkeri, både i drivstoffladningar og knallsatsar, og til pyroteknikk for ammunisjonsføremål. Tidlegare vart kaliumperklorat til ei viss grad nytta som oksidasjonsmiddel i rakettmotorar, men det er i dag nesten heilt erstatta av ammoniumperklorat (NH 4 ClO 4 ). Registrert bruk i Norge: Kaliumperklorat har ikke eget varenummer i tolltariffen. Stoffet er klassifisert i varenummer 28.29.9000 som består av både perklorater, perbromater og perjodater. Sannsynligvis utgjør perklorater hovedmengden av kjemikalier klassifisert i dette varenummeret. I perioden 1. juli 2011 til 30. juni 2012 ble det registret en import på 136 tonn. Mesteparten av denne mengden (74 %) blir benyttet til produksjon av eksplosiver, mens kjemikalier benyttet i landbruket utgjør 16 %. Noe går til annen industriproduksjon (7,3 %), mens en liten andel er kjemikalier som benyttes i trykkerier (2,1 %). Til laboratorievirksomhet er det omkring 100 kg (0,07 %) som importeres i løpet av nevnte periode. 3.2.6 Natriumklorat (NaClO 3 ) Natriumklorat, cas-nr. 7775-09-9, er i rein tilstand ei fargelaus, krystallinsk sambinding som er klassifisert som eit oksiderande og helseskadeleg stoff. Natriumklorat er med god margin det viktigaste av alle klorat og perklorat når det gjeld produksjonsvolum og bruk, og blir i dag framstilt i mykje større mengder enn resten av desse. Natriumklorat er det aller viktigaste av alle klorat og perklorat, då natriumklorat er utgangspunktet for framstillinga av alle andre klorat og perklorat. Årleg produksjonsvolum på verdsbasis er på fleire millionar tonn. Generelle bruksområde: Det absolutt største bruksområdet for natriumklorat (om lag 80 95 %) er som utgangspunkt for framstillinga av klordioksid (ClO 2 ), ein gass som blir nytta i bleiking av papirmasse og til desinfeksjon av drikkevatn. Klordioksid fungerer som eit meir effektivt alternativ til klor i desse bruksområda. Natriumklorat blir òg brukt teknisk som oksidasjonsmiddel i ekstraksjon av uran frå bergartar. Det er òg i mindre grad brukt i oksygengeneratorar i passasjerfly (for oksygen til passasjerar i naudstilfelle). Det blir òg brukt som oksidasjonsmiddel i kjemiske reaksjonar i laboratoriet. Frå gamalt av og heilt opp til ganske nyleg vart natriumklorat mykje brukt som eit generelt ugrasmiddel, tidlegare rett og slett kjent som «ugrassalt» i Noreg. Mellom anna på grunn av misbruk av natriumklorat i tilverkinga av eksplosivmateriale, har ein no stansa dette salet i Noreg og alle EU-land. Medan bruken av natriumklorat i papirindustrien er aukande, er bruken som ugrasmiddel difor minkande. Registrert bruk i Noreg: I perioden 1. juli 2011 til 30. juni 2012 vart det registret ein import på 11 913 tonn. Natriumklorat blir hovudsakeleg 16

nytta til bleiking av papir, og heile 98 % av den importerte mengda går til dette. Noko (1,9 %) blir nytta til framstilling av legemiddel og desinfeksjon/reinsing. Lite går til anna industriverksemd (0,016 %), og svært lite går til laboratorieverksemd (300 kg, 0,0025 %). Eksporten er på 422 tonn for den nemnde perioden. Dette er kjemikaliar som blir nytta i olje- og gassindustrien. I produktregisteret er det registrert 70 730 tonn. Omkring 100 % av denne mengda er kjemikaliar som inneheld natriumperklorat med ein konsentrasjon høgare enn 40 vektprosent. Nesten alt går til bleiking av papir (99 %). Resten av mengda går til annan kjemisk industri (1 %) og farmasøytisk industri (0,03 %). 3.2.7 Natriumperklorat (NaClO 4 ) Natriumperklorat, cas-nr. 7601-89-0, er i rein tilstand ei fargelaus, krystallinsk sambinding som er klassifisert som eit oksiderande og helseskadeleg stoff. Tal for produksjonsvolum av perklorat er vanskelege å oppdrive på grunn av den strategiske rolla ammoniumperklorat, det viktigaste av perklorata, spelar som drivstoffkomponent i militære rakettsystem. Den årlege produksjonen på verdsbasis er likevel sannsynlegvis på få titals tusen tonn. Generelle bruksområde: Det viktigaste bruksområdet for natriumperklorat er som råstoffet for produksjonen av andre perklorat, og då særleg kalium- og ammoniumperklorat. Ammoniumperklorat er den viktigaste av perklorata ettersom det blir brukt i fast rakettdrivstoff for både sivile romrakettar og missilar for det militære, og det meste av produsert natriumperklorat går med til dette. Natriumperklorat har ein del bruksområde på laboratorium, i tillegg til noko brukt innanfor medisin. Natriumperklorat har som stoff mykje mindre interesse enn kaliumklorat, natriumklorat og kaliumperklorat, som alle har ei rekkje bruksområde som omtalt ovanfor. På grunn av ein utprega vasstiltrekkjande karakter er det klart mindre eigna enn kaliumperklorat til pyrotekniske føremål. Privatpersonar vil nok først og fremst vere interessert i kaliumperklorat for denne typen bruk. Registrert bruk i Norge: Det er ikkje eige varenummer i tolltariffen for natriumperklorat. Stoffet er klassifisert i varenummer 28.29.9000 som består av både perklorat, perbromat og perjodat. Perklorat utgjer sannsynlegvis hovudmengda av kjemikaliar som er klassifisert i dette varenummeret. Sjå omtale under kapittel 3.2.5. I produktregisteret er det ingen registreringar av natriumperklorat. 3.3 Generelt om stoffene i vedlegg 2 3.3.1 Heksamin ((CH 2 ) 6 N 4 ) Heksamin, cas-nr. 100-97-0, ei forkorta form av heksametylentetramin, er i rein tilstand ei fargelaus, krystallinsk organisk sambinding. Ho er svært godt løyseleg i vatn og relativt godt løyseleg i organiske løysemiddel som etanol, aceton og kloroform. Medan ho i tørr og kjemisk rein tilstand er luktfri, vil ho ved tilgang på fukt og over tid kunne utvikle ei utprega fiskeaktig aminlukt. Heksamin blir berre framstilt ved å reagere ammoniakk med formaldehyd. Produksjonen ser ut til å vere minkande og med færre aktørar i marknaden enn det som var tilfellet for nokre tiår sidan. Heksamin er klassifisert som eit brannfarleg fast stoff. Generelle bruksområde: Heksamin har ei rekkje bruksområde, både industrielle, til forsking og til private føremål. Det største bruksområdet er innanfor produksjonen av fenol-formaldehydresin, ei stor gruppe med svært viktige plastmateriale. I industrien blir heksamin òg nytta som råstoff for produksjonen av dei militære eksplosivane heksogen (RDX) og oktogen (HMX). Til laboratoriebruk på universitet, skular og forskingsinstitutt har heksamin fleire bruksområde. Heksamin blir òg i enkelte land nytta som konserveringsmiddel (E239). Heksamin blir brukt i medisinen i form av mandelsyresaltet sitt, i behandlinga av urinvegsinfeksjonar. Bruken til dette føremålet har vorte mindre med åra, men er vorte aktuelt att på grunn av førekomsten av antibiotikaresistens i behandlinga av enkelte infeksjonar. Heksamin er eit praktisk brennmateriale i fast form som brenn med lyseblå flamme under stor varmeutvikling med lita sotdanning. Stoffet fungerer difor som eit eigna faststoffalternativ til typiske væskeformige brennstoff som etanol og isopropanol, og blir nytta i form av tablettar eller brikettar som ei praktisk varmekjelde til matlaging under camping- og friluftsturar, eller av militære og humanitære organisasjonar for same føremål. Det blir òg brukt til slike føremål av privatpersonar, og nyttast òg som brennstoff ved hobbybruk, til dømes til mindre dampmaskinar. Registrert bruk i Noreg: Heksamin har ikkje eige varenummer i tolltariffen, og blir klassifisert under varenummer 36.06.9000. Under dette 17

vil stoff som ferrocerium og andre pyrofore legeringar, metaldehyd, heksamin og liknande stoff i form av tablettar, stenger og liknande til bruk som brensel, inngå. Det vart i perioden frå 1. juli 2011 til 30. juni 2012 importert 4 553 tonn for dette varenummeret. Størstedelen av denne importen er mest sannsynleg ikkje produkt som inneheld heksamin. Mesteparten av den importerte mengda (95 %) er sannsynlegvis tennbrikettar basert på trevirke. Noko blir nytta i kjøkken/hushaldning (2,8 %), og dette er sannsynlegvis spritbaserte brennboksar for å halde mat varm. Ein liten del går til fyrverkeriprodukt (0,69 %) og annan industriproduksjon (0,9 %). Det er ei rekkje firma som importerer produkt i denne kategorien i mindre mengder. Det er registrert nokre få privatpersonar som importerer produkt registrert i denne kategorien, men mest sannsynleg er dette ikkje produkt som inneheld heksamin. Det vart eksportert 16 tonn i dette varenummeret i den nemnde perioden. Dette er i all hovudsak retur av varer frå detaljhandelen I produktregisteret er det registrert 429 tonn heksamin. Mesteparten av dette blir nytta i kjemisk industri (84 %), medan noko blir nytta i jordbruk, jakt og viltstell (14 %). Ein liten del blir nytta i metallindustrien (1 %) og til limproduksjon (0,3 %). 15 kg er registrert til privat bruk, og er sannsynlegvis fast brennstoff i form av heksamin til hobbydampmaskinar og liknande. 95 % av mengda som er registrert i produktregisteret, er kjemikaliar der konsentrasjonen av heksamin er høgare enn 10 vektprosent 3.3.2 Svovelsyre (H 2 SO 4 ) Svovelsyre, cas-nr. 7664-93-9, frå gamalt av kalla vitriololje, er i rein vassfri tilstand ei fargelaus, luktfri og oljeaktig væske. Svovelsyre, som er klassifisert som ei sterkt etsande væske, har vore kjend heilt frå alkymistane si tid, og framstillingsmetodane har vore skiftande opp gjennom historia. Dette er i dag den viktigaste kjemikalien i verda når det gjeld produksjonsvolum, og årleg produksjon er på 180 190 millionar tonn. Svovelsyre dannar ei konstant kokande blanding med vatn, og det er denne blandinga som blir kalla konsentrert svovelsyre i handelen. Tekniske kvalitetar av svovelsyre er enkelte gongar farga, og kan innehalde ulike grader av ureining. Svovelsyre har utprega vasstiltrekkjande eigenskapar, og kan blandast med vatn i alle forhold. Generelle bruksområde: Svovelsyre er det viktigaste stoffet i den kjemiske industrien. Det har eit utal bruksområde, og det er ikkje mogeleg å gje ein utfyllande omtale av desse. Der kjemisk verksemd går føre seg, vil det sannsynlegvis òg finnast svovelsyre. Dei største mengdene (om lag 60 %) blir brukt i kunstgjødselindustrien til framstilling av ammoniumsulfat, fosforsyre eller fosfathaldige gjødseltypar. Svovelsyre blir òg brukt i framstillinga av ei rekkje andre syrer, og i mineralprosessering. Store mengder blir brukt til sulfonering, noko som er viktig i produksjonen av alt frå vaskemiddel til syntese av fargestoff, legemiddel, plantevernmiddel og kunststoff. Det blir òg brukt industrielt som ein del av petrokjemiske prosessar i oljeraffineri, som syrekatalysator i kjemiske prosessar, i produksjon av diverse sulfat (mellom anna aluminiumsulfat til papirindustri og vassbehandling), uorganiske fargepigment, glas og til beising av metall. I sprengstoffindustrien blir det brukt saman med salpetersyre i framstillinga av ei rekkje viktige sprengstoff som nitrocellulose, nitroglyserin og trinitrotoluen (TNT). Òg til forskings- og undervisingsføremål er svovelsyre ein av grunnsubstansane i alle delar av kjemien, både til organisk, uorganisk og analytiske føremål. Til denne bruken er utgangspunktet som regel konsentrert 98 % svovelsyre. Som akkumulatorsyre i blybatteri nyttar ein svovelsyre i ein konsentrasjon på om lag 25 30 %, noko som gjer det tilgjengeleg for privatpersonar i til dels store mengder. Svovelsyre er òg eit av emna i enkelte avløpsopnarar. Registrert bruk i Noreg: I perioden frå 1. juli 2011 til 30. juni 2012 vart det importert 151 632 tonn kjemikaliar med svovelsyre. Det aller meste av denne mengda (78 %) går til metallurgisk industri, industriproduksjon av titandioksid og jernsulfat, medan noko går til papirindustrien (14 %). Noko går til avfallsbehandling (7,4 %) og ein svært liten del går til annan industri (0,047 %). Reingjeringsprodukt inneheld svovelsyre, og mengda som vart importert i den nemnde perioden er 12 tonn. Til laboratorieverksemd er det importert 6,2 tonn, medan legemiddelindustrien har importert 0,4 tonn. I same periode er det eksportert 95 432 tonn. Dette er i all hovudsak produksjon frå to fabrikkar i Noreg (99,9 %). Ifølgje produktregisteret er det registrert 139 420 tonn. Dette kjem i all hovudsak frå industri i Noreg som lagar svovelsyre (99,8 %). Mindre mengder av totalen blir nytta til reingjeringsprodukt (79 tonn), kjemikaliar til bygg og anlegg (34 tonn) og næringsmiddelindustri (34 tonn). Til privat bruk er det registrert 7,2 tonn. Av mengda som er registrert i produktregisteret, er 99,9 % kjemikaliar som inneheld svovelsyre i ein konsentrasjon som er større enn 10 vektprosent. 18