Priru~nik za osobe koje `ive sa HIV-om Banja Luka, 2008.
Priru~nik @ivjeti s HIV-om priredila grupa autora: dr. Nata{a Lon~arevi} dr. sc. Zdravka Kezi} dr. Sana [abovi} dr. Vesna Had`iosmanovi} dr. Tatjana Maglov Zvjezdana Jak{i}, psiholog Bojana Deliba{i}, socijalni radnik Izdava~; Akcija protiv SIDE, Banja Luka, 2008 Lektor za jezike BiH; Fatima Ba{i} Recenzenti; dr. Nata{a Lon~arevi}, dr. Zlatko ^ardaklija, dr. Jelena Ravlija, Mr ph Jelena Medar [tampa; CPU, Sarajevo 2
PREDGOVOR [tampanje ove publikacije podr`ao je Razvojni program Ujedinjenih nacija (UNDP BiH) u saradnji sa Ministarstvom zdravlja i socijalne za{tite Republike Srpske i Federalnim ministarstvom zdravstva, te nevladinim organizacijama u okviru programa Koordinirani nacionalni odgovor na HIV/AIDS i tuberkulozu u ratom poharanom i izuzetno stigmatiziranom okru`enju koji finansira Globalni fond za borbu protiv AIDS-a, tuberkuloze i malarije (GFATM). Publikacija je odobrena od Federalnog Zavoda za javno zdravstvo i Instituta za za{titu zdravlja Republike Srpske. Stavovi izneseni u ovoj publikaciji ne predstavljaju nu`no i stavove Razvojnog programa Ujedinjenih nacija u Bosni i Hercegovini. Priru~nik za osobe koje `ive sa HIV-om Global Fond projekt; Koordinirani dr`avni odgovor na HIV/AIDS i tuberkulozu u ratom pogo enom i izuzetno stigmatiziranom okru`enju Programski cilj 7; Osigurati jednak, besplatan pristup PLHIV, ARV terapiji, lije~enju oportunisti~kih infekcija, hospitalizaciji, psiho-socijalnoj podr{ci. UG AKCIJA PROTIV SIDA-e (ACTION AGAINST AIDS)/AAA UG Akcija protiv SIDA-e ( Action Against AIDS/AAA ) iz Banje Luke postoji od 1997. godine i bavi se prevencijom HIV-a i drugih spolno prenosivih bolesti, smanjenjem stigme i diskriminacije u odnosu na predrasude u vezi sa HIV-om i AIDS-om, radom sa posebno ranjivim grupama (seksualne manjine, mladi, PLHIV, zatvorenici...), te pru`anjem psiho-socijalne podr{ke i pomo}i osobama koje `ive sa HIV-om i njihovim porodicama. Udru`enje ima nekoliko oblasti rada i neke od njih su; 1) edukacija o HIV-u/AIDS-u i drugim spolno prenosivim bolestima, 2) Savjetovali{te za HIV/AIDS i druge spolno prenosive bolesti, 3) info telefon, forumi, WEB, 4) savjetovali{te za pru`anje psihosocijalne podr{ke i pomo}i osobama koje `ive sa HIV-om, hepatitisom B i C i 5) rad sa seksualnim manjinama. 3
APOHA APOHA iz Sarajeva je neformalna Asocijacija za podr{ku osobama koje `ive sa HIV-om u BiH. Osnovni ciljevi su; Zalaganje za za{titu ljudskih prava osoba koje `ive sa HIV-om i AIDS-om, kao i razbijanje predrasuda; Za{tita zdravlja svih ljudi, sa posebnim osvrtom na trenutno postoje}u pandemiju HIV-a/AIDS-a u svjetskim razmjerama; Me usobno povezivanje i organizacija osoba inficiranih virusom HIV-a i oboljelih od AIDS-a u BiH i {ire. FONDACIJA PH SUISSE - Partnerships in Health je {vajcarska nevladina organizacija koja pru`a edukaciju i trening zdravstvenim radnicima u zemljama Isto~ne Evrope i Centralne Azije. FPH radi na prevenciji HIV-a i AIDS-a putem treninga za zdravstvene radnike u primarnoj zdravstvenoj za{titi radi prevencije i kvalitetne njege osoba sa HIV-om i AIDS-om, provodi edukaciju specijalista za infektivne bolesti i pru`a podr{ku lokalnim nevladinim organizacijama u implementaciji projekata namijenjenih populacijima sa visokorizi~nim pona{anjem. Ovaj Priru~nik je rezultat rada pomenutih organizacija u okviru Programa Global Fonda Koordinirani dr`avni odgovor na HIV / AIDS i tuberkulozu u ratom pogo enom i izuzetno stigmatiziranom okru`enju, programskog cilja 7; Osigurati jednak, besplatan pristup PLWHA-u, ARV terapiji, lije~enju oportunisti~kih infekcija, hospitalizaciji, psihosocijalnoj podr{ci i palijativnoj njezi. Adaptacija za podru~je BiH; soc. radnica Bojana Deliba{i} Zahvaljujemo na stru~nim savjetima nacionalnoj koordinatorici za HIV/AIDS pri Ministarstvu zdravlja i socijalne za{tite Republike Srpske dr Nata{i Lon~arevi}, dr. sc. Zdravki Kezi}, na~elnici Klinike za infektivne bolesti Klini~kog centra Banja Luka, prim. dr. Sani [abovi}, {efici Odjela za respiratorne bolesti Univerzitetskog klini~kog centra Tuzla, i prim. dr. Vesni Had`iosmanovi}, specijalisti infektologu, {efici Odjela za HIV/ AIDS Klinike za infektivne bolesti Klini~kog centra Univerziteta Sarajevo. Tako er, zahvaljujemo na stru~nim savjetima dr Tatjani Maglov, nacionalnoj koordinatorici za alkoholizam i narkomaniju pri Ministarstvu zdravlja i socijalne za{tite Republike Srpske. 4
Sadr@aj Rje~nik izraza ili pojmovnik HIV / AIDS Putevi prenosa HIV-a I Krv II Neza{ti}eni seksualni kontakt sa HIV pozitivnom osobom III Prenos HIV-a sa majke na dijete Osnovne ~injenice o mjerama za{tite i lije~enju Dijagnostika HIV infekcije i AIDS-a Laboratorijski testovi za dijagnozu HIV infekcije Faze `ivotnog ciklusa HIV-a u organizmu inficirane osobe Stadiji HIV infekcije Asimptomatska HIV infekcija Simptomatska HIV infekcija AIDS Kako se prati zdravstveno stanje osoba zara`enih HIV-om Udru`ena infekcija (koinfekcija) HIV-om i virusom hepatitisa Terapija HIV infekcije Antiretrovirusna (ARV) terapija Kombinirana terapija (tzv. HAART - visokoaktivna retrovirusna terapija ) 5
Preporuke za po~etno lije~enje infekcije HIV-om 2005. godine Nedostaci ARV terapije Ne`eljeni efekti Pojedini ne`eljeni simptomi i znaci primjene ARV terapije Rezistencija virusa na lijekove Pridr`avanje re`ima lije~enja Antimikrobna terapija [ta u~initi ako vam je te{ko uzimati lijekove Terapija koinfekcije HIV-a i HCV-a Zdravstvene ustanove nadle`ne za tretman osoba koje `ive sa HIV-om Pravilna ishrana Kako otkriti gubitak tjelesne te`ine? Vje`banje Mjere za{tite u ku}i Za injekcione korisnike droga koji `ive sa HIV-om Program razmjene igala Metadonska terapija HAART i upotreba ostalih supstanci Psiho - socijalna podr{ka Saop}avanje svog HIV statusa porodici i prijateljima Pomo} psihologa 6
Grupe za psiho-socijalnu podr{ku osobama koje `ive sa HIV-om Seksualni `ivot i HIV pozitivan status Spolno prenosive infekcije (PPI) ili veneri~ne bolesti Neke od svakodnevnih nedoumica Da li bi trebalo da obratim posebnu pa`nju na higijenu? [ta da radim u slu~aju da se posije~em? Da li je sigurno imati pticu, psa ili ma~ku kao ku}ne ljubimce ako sam HIV pozitivan? Da li je sigurno plivanje u morskoj i/ili rije~noj vodi? Da li je sigurno i}i na du`a putovanja? Da li mogu putovati u inostranstvo? Da li je potrebno da se vakciniram? Da li osobe koje imaju HIV pozitivan status mogu bez problema i}i u bilo koju zemlju? Da li smijem pu{iti ako sam HIV pozitivan? Da li smijem imati neza{ti}en seksualni odnos ukoliko je i moj partner HIV pozitivan? Da li mogu zaraziti dijete ukoliko se igram s njim? Kako mogu za{tititi druge? Da li mogu raditi ako sam HIV pozitivan? Da li moram re}i stomatologu da sam HIV pozitivan? 7
[ta treba osobama zara`enim HIV-om? 10 stvari koje mo`ete u~initi za sebe Prava i du`nosti osoba koje `ive sa HIV-om 1. Ljudska prava i prava gra ana Radni odnosi Penzijsko i invalidsko osiguranje Obrazovanje i vaspitanje Porodi~ni i bra~ni odnosi 2. Prava osoba koje `ive sa HIV-om kao pacijenata Pravo na zdravstvenu za{titu Pravo na naknadu zarade za vrijeme privremene sprije~enosti za rad Pravo na naknadu tro{kova prevoza 3. Prava na socijalnu za{titu i socijalnu sigurnost 4. Obaveze osoba koje `ive sa HIV-om 8
RJE^NIK IZRAZA ILI POJMOVNIK AIDS/SIDA - Acquired Immunodeficiency Syndrome/Syndrome d Immuno- Deficence Acquise/ Sindrom ste~ene imunodeficijencije. Analni seks - prodiranje penisa u analni otvor. Anoreksija - gubitak apetita uz prekomjeran gubitak tjelesne te`ine. Antiretrovirusni (ARV) lijekovi - lijekovi koji djeluju na usporavanje umno`avanja HIV-a. Biohemijska analiza - analiza krvi koja pokazuje funkcije metabolizma, poput funkcija jetre (transaminaze), nivo masti u krvi (trigliceridi, nivo holesterola) itd. CD4 - dio T4 limfocita. Ta~nije, to je receptor, tj. mjesto na zidu T4 limfocita gdje HIV napada, tj. ulazi unutar T4 limfocita/}elije. T4 se jo{ naziva i CD4 }elija. CD4 test - test kojim se mjeri broj CD4 }elija u krvi. Tako er, dobar je pokazatelj zdravstvenog stanja pacijenta i razvoja HIV infekcije. Detektabilnost - kada se testiranjem na HIV virus otkrije postojanje HIV kopija u krvi. DNK - dezoksiribonukleinska kiselina (izgled dvostruke spirale) je nosilac genetskog materijala unutar bilo koje }elije, ljudske ili virusne. Fenotipski test - test odre ivanja rezistencije kojim se utvr uje sposobnost HIV-a da se umno`ava u prisustvu ARV lijeka. FI - fuzioni inhibitor. Eksperimentalni lijek koji se pojavio u novije vrijeme i trebalo bi da funkcionira na taj na~in {to spre~ava da virus u e u T4 limfocit. Gej - ~ovjek homoseksualne orijentacije. Genotip - genetska {ifra HIV-a. Genotipski test - test kojim se utvr uje da li uzorak krvi sadr`i rezistentne mutirane viruse. Koristi se indirektno za procjenu uspjeha primijenjene ARV terapije. 9
HAART (Highly active antiretroviral therapy) - visokoaktivna antiretrovirusna terapija. Kombinacija lijekova koja spre~ava HIV da se umno`ava. Obi~no ide kao trokomponentna ili ~evorokomponentna kombinacija lijekova. HAB, HBV, HCV - tipovi virusa koji prouzrokuju hepatitis (upalu jetre). Harm reduction - programi smanjenja {tete, tj. niz aktivnosti u svrhu o~uvanja zdravlja me u osobama sa rizi~nim oblicima pona{anja (injekcionim korisnicima droge, seksualnim radnicima/radnicama, mu{karcima koji imaju seksualne odnose sa mu{karcima). Hematolo{ka analiza/krvna slika - analiza krvi kojom se mjere vrijednosti hemoglobina, hematokrita, bijelih krvnih zrnaca (leukociti), crvenih krvnih zrnaca (eritrociti) i krvnih plo~ica (trombociti). HIV (Human Immunodeficiency Virus) - virus humane imunodeficijencije; virus koji uni{tava }elije imunolo{kog sistema. HIV pozitivne osobe - osobe sa dijagnosticiranom HIV infekcijom, bilo da analiza krvi pokazuje prisutnost tipa 1 (HIV-1) virusa ili tipa 2 (HIV-2) virusa. Oba tipa virusa mogu uzrokovati AIDS. HIV status - pojam kojim se opisuje stanje osobe koja `ivi sa HIV-om. Obi~no se koristi za stadij infekcije HIV-om kada osoba jo{ nije oboljela od AIDS-a. Imuni sistem - sistem koji se sastoji od nekoliko vrsta }elija u krvi, koje su zadu`ene za odgovor organizma pri infekciji, tj. bolesti. Imunost - imunost je sposobnost organizma da pru`i otpor skoro svim vrstama mikroorganizama i toksina koji mogu o{tetiti tkiva i organe. Inkubacijski period - vremenski period od ulaska virusa u organizam do pojave prvih simptoma. Tada nema klini~kih simptoma bolesti. Interferon - enzim jetre, a tako er i lijek za lije~enje hepatitisa C. U farmaceutskoj industriji poznat i kao interferon Pegazis. IKD - injekcioni korisnici droge, ljudi koji koriste drogu ubrizgavanjem {pricom i iglom (engl. IDUs - injecting drug users). Koinfekcija - postojanje udru`enih infekcija kod jedne osobe (na primjer HIV i HCV). 10
11 Laktatna acidoza - ozbiljan ne`eljeni efekat primjene odre enih ARV lijekova koji uzrokuje iscrpljenost, mu~ninu, povra}anje i bol u stomaku. Latentna infekcija - stanje kada je virus u organizmu, ali ne dolazi do produkcije virusne RNK i virusnih proteina. Leukociti, Limfociti - bijela krvna zrnca, vrste }elija imunog sistema. Lipodistrofija - jedno od ~estih ne`eljenih djelovanja ARV terapije, kada dolazi do preraspodjele masti u tijelu. Lubrikant - mazivo kojim se smanjuje trenje prilikom seksualnog kontakta. MMP (metadon maintenance program) - program/terapija odr`avanja metadonom injekcionih korisnika droge. MSM (men having sex with men) - mu{karci koji imaju seks sa mu{karcima. Jedan od naziva za pripadnike gej populacije. Multirezistencija - unakrsna, tj. vi{estruka rezistencija (vidi; rezistencija); kada rezistencija jednog ARV lijeka dovodi do rezistencije drugog ARV lijeka. Mutacija - promjena genotipa virusa (vidi; genotip). Virus se veoma brzo razmno`ava i po~inje praviti lo{e kopije. Nedetektabilnost - pojava koja se odnosi na nemogu}nost mjerenja nivoa kopija HIV-a u uzorku krvi zbog toga {to je broj kopija mali. Na taj na~in se prati efikasnost terapije. Ne`eljena djelovanja/efekti - ne`eljeni simptomi i znaci koje izazivaju lijekovi (ARV terapija), a ne HIV. Mogu biti prolazni (nestaju maksimalno za tri mjeseca) ili stalni (ostaju zauvijek). NNRTIs - inhibitori nenukleozidne reverzne transkriptaze - klasa ARV lijekova koji blokiraju iste bjelan~evine kao i NRTI, ali hemijski djeluju druga~ije. NRTIs - inhibitori nukleozidne reverzne transkriptaze - najstarija klasa ARV lijekova koji blokiraju sposobnost HIV-a da prave kopije }elijske DNK koje su virusu potrebne za stvaranje svojih RNK kopija. Oportunisti~ke infekcije - grupa infekcija i bolesti karakteristi~nih za AIDS sindrom. Infekcije i bolesti od kojih obolijevaju samo ljudi sa o{te}enim imunim sistemom. Oralni seks - kontakt usana i jezika sa vaginom, penisom ili analnim otvorom.
PCR - metoda pomo}u koje se odre uje koli~ina virusa u krvi, ta~nije, u jednom mililitru krvi. Va`an test za ljude koji su na terapiji, tj. na lijekovima. Penetracija - prodor penisa u vaginalni ili analni otvor. Period prozora - vrijeme od rizi~nog kontakta do momenta kada se testom mogu otkriti antitijela. U zavisnosti od osjetljivosti razli~itih testova, ovaj period mo`e trajati od 28 dana (testovi pete generacije) do 6 mjeseci (prva generacija). PI - inhibitori proteaze, druga grupa lijekova koja spre~ava mno`enje (kopiranje) virusa tako {to blokira (inhibira) enzim proteazu. Poja~avanje djelovanja lijekova - kori{tenje lijeka koji pove}ava nivo i djelovanje drugog lijeka u krvi (npr. Ritonavir). PPI/PPB - spolno prenosive infekcije/spolno prenosive bolesti. Reinfekcija - ozna~ava dodatni unos virusa u ve} zara`enu osobu, tj. kada se ve} zara`ena osoba nekim od puteva transmisije dodatno zarazi nekim virusom. Retrovirusi - podgrupa virusa koji nemaju DNK, ve} samo RNK kao nosioca genetskog materijala (ovdje spada i HIV). Reverzna transkriptaza, Proteaza - enzimi koji su HIV-u neizostavno potrebni, tj. koristi ih za svoje mno`enje. Rezistencija - otpornost virusa na terapiju, tj. na lijekove, koja se de{ava usljed mutacije virusa (vidi; mutacija). Postoji vrsta testa koja odre uje ja~inu, tj. nivo rezistencije. RNK - ribonukleinska kiselina, koja izgleda kao jednostruka spirala, kod ljudskih }elija je samo kopija DNK-a, a kod HIV-a nosilac genetskog materijala. Sindrom - skup vi{e simptoma tipi~nih za jednu bolest. T4 limfociti - podgrupa limfocita, krvne }elije koje su prva odbrambena barijera organizma od infekcija. ]elije u kojima i pomo}u kojih se HIV razmno`ava. Transmisija - preno{enje virusa sa jedne na drugu osobu, preno{enje infekcije sa zara`ene osobe na nezara`enu. Viral load - koli~ina HIV-a u krvi, optere}enost virusom. Viral load test - test kojim se mjeri nivo HIV-a u krvi. Rezultat poma`e pri procjeni odgovora organizma na odre enu terapiju i mogu}nosti dobijanja nove infekcije. 12
Vaginalni seks - prodiranje penisa u vaginu. Vertikalna transmisija - preno{enje HIV infekcije sa majke na dijete tokom trudno}e, poro aja ili dojenja. Zarazna (infektivna) bolest - bolest direktno uzrokovana nekim od mikroorganizama (bakterije, gljive, virusi, crvi, protozoe). Wild type HIV - osnovni genetski oblik HIV-a, tj. virus koji jo{ nije mutirao pod uticajem lijekova. 13
14
HIV/AIDS Sindrom ste~ene imunodeficijencije (HIV bolest, AIDS, SIDA) je klini~ka manifestacija infekcije koju izaziva virus humane imunodeficijencije djeluju}i na organizam tako {to dovodi do pada imuniteta i nesposobnosti organizma da se bori protiv infekcija i bolesti. Virus direktno napada }elije organizma, i to prvenstveno T limfocite (CD4) }elije. To su }elije imunog sistema organizma, odgovorne za odbranu od razli~itih stanja i/ ili bolesti. Na vanjskom omota~u imaju CD4 receptor za koji se vezuje HIV i ulazi u }eliju. Inficiranjem CD4 }elija, HIV dovodi do slabljenja funkcije imunog sistema (imunodeficijencija), kada se stvaraju uslovi za pojavu tzv. oportunisti~kih infekcija i tumora. HIV mo`e inficirati i druge }elije u organizmu; druge }elije imunog sistema i ko{tane sr`i, neke }elije crijevne sluznice i nervnog sistema. PUTEVI PRENOSA HIV-a HIV se u organizmu nalazi u; krvi (i menstrualna krv), te~nosti koje lu~e spolni organi (presjemena te~nost, sperma/sjemena te~nost, vaginalni sekret) i maj~ino mlijeko. Virus se nalazi i u drugim sekretima i ekskretima (suze, pljuva~ka, mokra}a...), ali je u njima koncentracija virusa mala i nedovoljna da izazove infekciju kod druge osobe. Mogu}i putevi prenosa HIV-a prikazani su u Tabeli 1. I Krv Najlak{i put preno{enja HIV-a je putem krvi, jer se u njoj virus nalazi u najve}oj koncentraciji. Da bi se HIV prenio putem zara`ene krvi, potrebno je da se direktno unese ubrizgavanjem ili da osoba koja dolazi u kontakt sa zara`enom krvlju ima otvorenu ranu na tijelu ( krv na krv ). Va`an na~in prenosa je kori{tenje zajedni~kog pribora za ubrizgavanje razli~itih supstanci direktno u venu ili u mi{i} (droga, lijekovi, hormoni, supstance za tetoviranje...). Ako uvijek koriste nove igle i nikada ne razmjenjuju pribor za ubrizgavanje, injekcioni korisnici droga (IKD) mogu smanjiti rizik od preno{enja HIV-a. Detalji o preno{enju HIV-a i HCV-a putem zara`enog pribora za ubrizgavanje i za{titi od prenosa nalaze se u poglavlju Udru`ena infekcija (koinfekcija) HIV- om i virusom hepatitisa. Osobe koje `ive sa HIV-om ne mogu biti dobrovoljni davaoci krvi. 15
II Neza{ti}eni seksualni kontakt sa osobom koja `ivi sa HIV-om Vaginalni i analni seksualni odnos su jedan od naj~e{}ih puteva prenosa HIV-a. Ako upra`njavate seksualni kontakt (vaginalni, analni, oralni), onda je pravilno kori{tenje prezervativa/kondoma i lubrikanta najefikasniji na~in smanjenja rizika prenosa HIV-a. Prezervativ/kondom je va`no upotrijebiti prije prodora penisa, po{to se HIV nalazi i u presjemenoj te~nosti koja se lu~i prije ejakulacije (prirodni lubrikant). Lubrikant na vodenoj osnovi (nikako ne na uljnoj!) pri seksualnom kontaktu spre~ava pucanje prezervativa/kondoma. Zato prekid odnosa prije ispu{tanja sperme nije efikasan na~in spre~avanja prenosa infekcije. Koristite prezervativ/kondom i pri oralnom seksualnom kontaktu. Prezervativ/kondom morate koristiti i kada Vam je vrijednost PCR niska (<50 kopija/ml plazme), jer se i tada virus prenosi. III Prenos HIV-a sa majke na dijete Bebe mogu dobiti HIV preko majke. Oko 30% djece HIV pozitivnih majki se zarazi prije, tokom ili ubrzo nakon ro enja. Dojenjem se zarazi oko 50% djece. HIV pozitivna trudnica mo`e roditi zdravu bebu ako se; a) tokom trudno}e primjenjuje propisana ARV terapija, b) poro aj obavi carskim rezom, c) bebi daje ARV terapija prvih mjeseci po poro aju i d) ako se beba ne doji. Samo tako se rizik prenosa HIV-a spu{ta na 1-2%. Novoro en~e se mora testirati odmah nakon ro enja. Dojen~e se testira poslije dva i ~etiri mjeseca kako bi se utvrdilo da li su antitijela, koja su potvr ena na ro enju, naslije ena od majke ili je dijete zaista inficirano HIV-om. Nivo antitijela kod djeteta mo`e biti povi{en i do 18 mjeseci nakon ro enja, a da to ne zna~i da je ono HIV pozitivno. Ako `ena koja nije inficirana odlu~i ostati u drugom stanju sa HIV inficiranim mu{karcem, tada se mo`e obaviti proces pranja sperme - prije vje{ta~ke oplodnje HIV se pranjem uklanja iz sperme. Ovakve procedure se, na `alost, ne mogu obaviti kod nas. Postoji nekoliko centara u Evropi u kojima se to mo`e uraditi, npr. u Francuskoj, Italiji, Njema~koj, Velikoj Britaniji Osobe koje `ive sa HIV-om ne mogu biti donatori sperme, krvi i organa. 16
TABELA 1: Putevi prenosa HIV-a HIV SE PRENOSI TOKOM Neza{ti}enog seksualnog kontakta sa osobom koja `ivi sa HIV-om (preko sluznice vagine, vulve, penisa, rektuma ili usta, tokom neza{ti}enog analnog ili vaginalnog seksualnog kontakta, tj. kontakta bez upotrebe prezervativa/ kondoma; vjerovatno}a prenosa infekcije tokom neza{ti}enog oralnog seksa je mala, ali postoji). Kontakta sa zara`enom krvlju (kori{tenje nesterilnog pribora za ubrizgavanje psihoaktivnih i drugih supstanci, tetoviranje nesterilnim priborom, menstrualna krv...). HIV SE NE PRENOSI TOKOM... Seksualnog kontakta bez za{tite u obostrano vjernoj vezi sa nezara`enim partnerom (ukoliko je prethodno ura en test na HIV bio negativan kod oba partnera). Uobi~ajnog kontakta; ljubljenja u obraz, grljenja, rukovanja, dodira odje}om, kihanjem, ka{ljanjem, kontakta sa pljuva~kom, suzama, znojem... Upotrebe predmeta; razmjene pe{kira, pijenja iz iste ~a{e, kori{tenja telefona (javnih u telefonskim govornicama, mobilnih), novca, kvaka... Kori{tenja usluga ljekara i stomatologa, ukoliko se ispo{tuju uobi~ajne mjere i procedure predostro`nosti (kori{tenje sterilnog pribora, rukavica, itd) tokom medicinskih intervencija i procedura (primjena razli~itih dijagnosti~kih i terapijskih mjera, pa ni davanje vje{ta~kog disanja usta na usta, usta na nos ).... OPREZ! Za{ti}eni seksualni kontakt je oko 98% siguran kada se prezervativ/kondom koristi; pravilno (pravilno postavljanje, samo jednom tokom jednog seksualnog kontakta, sa jednom osobom) i uvijek (pri svakom seksualnom kontaktu). Zajedni~ka upotreba seksualnih pomagala/ igra~aka bez za{tite. Kontakt sa zara`enom presjemenom i sjemenom te~no{}u, vaginalnim sekretom, menstrualnom krvlju tokom oralne stimulacije genitalnih organa. 17
HIV SE PRENOSI TOKOM Trudno}e, poro aja i dojenja sa HIV pozitivne majke na dijete ako se ne primjenjuju propisane procedure. HIV SE NE PRENOSI TOKOM... Primanja transfuzije krvi, dobrovoljnog davanja krvi i organa, ukoliko se po{tuju uobi~ajne mjere i procedure predostro`nosti (testiranje). Kori{tenja razli~itih usluga; transportnih, u javnim toaletima (ne prenosi se mokra}om i stolicom), kupatilima, saunama, bazenima, frizerskim i kozmeti~kim salonima (masa`a, tretman lica, bu{enje u{iju - ako se po{tuju higijenske mjere...). Ujedom insekata i doma}ih `ivotinja (komaraca, krpelja itd), jer se virus ne mo`e razmno`avati u insektima. Petinga, masturbacije, oralne stimulacije genitalnih organa (ukoliko nema kontakta sa sjemenom te~no{}u, vaginalnim sekretom, menstrualnom krvlju). Pru`anja brige i njege i dru`enja sa osobom koja `ivi sa HIV-om/AIDS-om.... OPREZ! Tokom ljubljenja postoji minimalna teoretska vjerovatno}a prenosa preko zara`ene pljuva~ke. (s obzirom na to da se virus HIV-a nalazi u svim tjelesnim te~nostima) Kod postojanja spolno prenosivih infekcija - postoji o{te}enje sluzoko`e, {to olak{ava ulaz virusu. Pedikir i manikir - opasnost, ukoliko se ne ispo{tuju uobi~ajene mjere i procedure predostro`nosti (steriliziran pribor, rukavice...). 18
OSNOVNE ^INJENICE O MJERAMA ZA[TITE I LIJE^ENJU Danas postoje djelotvorne mjere za{tite i lije~enja 1. Sami mo`ete odlu~iti ho}ete li se izlo`iti ve}em ili manjem riziku zara`avanja; ako odlu~ite izbjegavati zarazu primjenom prezervativa/kondoma, rizik }e biti tako nizak da se ne morate o njemu brinuti. 2. Mjere za{tite su jednostavne - primjenjujte ih stalno. 3. Redovnom upotrebom lijekova posti}i }e se nemjerljiva koli~ina virusa u krvi, tako da se danas pretpostavlja da je s HIV-om mogu}e do`ivjeti gotovo normalnu starost. Imajte na umu tri osnovne ~injenice o za{titi od HIV-a; 1. Nemojte imati spolni odnos bez prezervativa/kondoma (osim u obostrano vjernom odnosu), 2. Nemojte koristiti drogu, a ako je koristite, nemojte je ubrizgavati putem igle i {price (ili ako se ne mo`ete odviknuti od droge, nikada nemojte koristiti igle i {price koje je koristila neka druga osoba) i 3. [titite sebe, time {titite i svog partnera/ku. [tititi se mo`emo i solidarno{}u s onima koji su ve} zara`eni. DIJAGNOSTIKA HIV INFEKCIJE I AIDS-a U zavisnosti od individualnog imunolo{kog odgovora na HIV svakog pojedinca, od infekcije pa do pojave klini~kih manifestacija AIDS-a mo`e pro}i od 6 mjeseci do preko 10 godina. LABORATORIJSKI TESTOVI ZA DIJAGNOZU HIV INFEKCIJE Indirektnim testovima (ELISA, Western blot) potvr uje se prisustvo serumskih antitijela na HIV. Antitijela se mogu detektirati u krvi poslije 1 do 3 mjeseca. Do tada ne postoje u dovoljnoj koli~ini i zato ih testovi ne mogu odrediti - ovo se zove period prozora. Ukoliko je ELISA test pozitivan, radi se potvrdni Western blot test. 19
Direktnim testovima se potvr uje prisustvo genetskog materijala virusa u plazmi (lan~ana reakcija polimerizacije - PCR). Ovaj test se koristi za odre ivanje broja virusa u krvi (viremija, viral load), {to je veoma va`an podatak za dono{enje odluke o zapo~injanju terapije ili za pra}enje uspje{nosti terapije. FAZE @IVOTNOG CIKLUSA HIV-a U ORGANIZMU INFICIRANE OSOBE Kao i svi virusi, HIV se ne mo`e razmno`avati izvan `ivog organizma - on mora u}i u }eliju kako bi unutar nje napravio svoje kopije, uz pomo} raznih dijelova }elije. HIV se sastoji iz jednog lanca genetskog materijala, koji se zove RNK. Uz to, HIV sadr`i tri veoma va`na enzima bez kojih se ne bi mogao razmno`avati - to su; reverzna transkriptaza, integraza i proteaza. 1. Ulazak: HIV ulazi u }eliju vezuju}i se za CD4 }elije - odre ena mjesta na }elijskom zidu T limfocita. Po ulasku u }eliju (fuzije), virus osloba a svoj genetski materijal (RNK) i enzime koji su mu potrebni za daljnje razmno`avanje. 2. Reverzna transkripcija: Enzim reverzna transkriptaza prevodi (transkribuje) virusni genetski materijal (RNK) u oblik koji ljudska }elija mo`e koristiti (virusna DNK). 3. Integracija: Napravljene DNK kopije (virusne DNK) se, uz pomo} enzima integraze, ugra uju u genetski materijal (DNK) ljudske }elije, ~ime virus postaje njen sastavni dio. 4. Sje~enje: Kada se }elija po~ne razmno`avati, njen DNK (koji sadr`i i DNK virus) daje informaciju }eliji koje proteine da pravi. Samim tim, u cijelom procesu, kroje se i proteini HIV-a u obliku duga~kih lanaca. Ove lance enzim proteaza sije~e na manje dijelove i kroji ih u oblike koji su pogodni za izgradnju novog virusa. 5. Sastavljanje i izlazak iz }elije: Skrojeni proteini se spajaju i stvaraju novu virusnu RNK (virion). Virion pupljenjem dobija omota~ pri izlasku iz CD4 }elija i tako nastaje novi virus. Virus tra`i, napada (spaja se) i ulazi u novu CD4 }eliju. Tokom napredovanja HIV infekcije ka AIDS-u, broj CD4 }elija se mo`e smanjivati i po 50-80/mm 3 godi{nje. Za{to se broj CD4 }elija smanjuje? Ve}inu CD4 }elija u koje HIV u e i zarazi, organizam smatra neprijateljem i zato ih napada i uni{tava. 20
STADIJI HIV INFEKCIJE Procjena stadija HIV infekcije se vr{i na osnovu podataka dobijenih tokom razgovora i pregleda, dodatnih pretraga i laboratorijskih analiza za koje ljekar smatra da je potrebno uraditi. Laboratorijske analize, koje treba raditi svakih 3-6 mjeseci, su sljede}e; hematolo{ke analize/kompletna krvna slika: biohemijske analize; ispitivanje funkcije bubrega, jetre i pankreasa (gu{tera~e): odre ivanje broja perifernih CD4 }elija: mikrobiolo{ke analize na prisustvo razli~itih mikroba; toksoplazme, raznih virusa - CMV, HCV, HBV, HDV. Asimptomatska HIV infekcija Na po~etku se ne javljaju karakteristi~ni simptomi koji bi ukazali na postojanje HIV infekcije. Neke osobe mogu nakon mjesec dana razviti simptome sli~ne prehladi; temperaturu, glavobolju, malaksalost. Limfni ~vorovi su uve}ani i bezbolni (naj~e{}e na vratu, dok se na preponama te`e opipavaju). Simptomi traju oko mjesec dana i na kraju se postavlja dijagnoza bolesti nepoznatog ili virusnog porijekla (nalik gripi). Osoba je tada vrlo zarazna. U tih mjesec dana, u krvi je pove}an broj kopija virusa, jer se virus tada razmno`ava najve}om brzinom. Potom se simptomi gube, ~ak i na vi{e godina, kada po~inju prvi simptomi AIDS-a. Simptomatska HIV infekcija Na po~etku je karakteristi~na pojava simptoma i znakova koje ~esto pacijent i ljekar ne prepoznaju. Postepeno se razvijaju sljede}i simptomi; temperatura koja dugo traje, no}no znojenje, uve}ani i bezbolni limfni ~vorovi (na vratu, preponama, ispod pazuha); neobja{njiv umor, brzo zamaranje pri naporu; ote`ano disanje, suhi ka{alj, bol u grudima; nagli gubitak apetita, gubitak tjelesne te`ine, dugotrajni proljev, javljanje bijelih naslaga na ustima, jeziku i `drijelu. Vrlo rano, virus zahvata }elije centralnog nervnog sistema, pa se javljaju slabost mi{i}a, slaba koordinacija i usporenost pokreta, podrhtavanje ruku, ote`ano pam}enje i koncentriranje, polineuropatija, apatija, depresija. 21
22
AIDS Pojavi AIDS-a, kada je broj CD4 }elija manji od 200/mm 3 plazme, mo`e prethoditi pojava oportunisti~kih infekcija koje ne ugro`avaju `ivot pacijenta; herpes zoster (reaktivacija virusa ov~ijih boginja), gljivi~na infekcija usta i `drijela (orofaringealna kandidijaza), oralna leukoplakija, moluskum (promjene na ko`i kojima je uzro~nik virus), karcinom grli}a materice. Infekcije izazvane patogenijim mikroorganizmima (Candida, M. tuberculosis, HSV) javi}e se ranije u toku imunodeficijencije, dok su druge oportunisti~ke infekcije znak ve} vrlo uznapredovale HIV bolesti (P. canii, T. gondii, C. neoformans, CMV). Ponekad, prvi znak HIV infekcije mo`e biti pojava tuberkuloze ili Pneumocystis carinii pneumonije. Po~etni simptomi su isti kao u prethodnom stadiju; temperatura koja dugo traje, no}no znojenje, uve}ani i bezbolni limfni ~vorovi (vrat, prepone, pazuh), osip, glavobolja, itd. Zatim se javljaju i drugi simptomi, u zavisnosti od toga koji je sistem zahva}en (za disanje, varenje, nervni...). Sa napredovanjem bolesti, razli~ite bolesti mogu, istovremeno, zahvatati razli~ite organe i organske sisteme. Simptomi i znaci razvijene bolesti se javljaju zbog zahvatanja organa specifi~nim oportunisti~kim infekcijama i tumorima. KAKO SE PRATI ZDRAVSTVENO STANJE OSOBA ZARA@ENIH HIV-om U pra}enju zdravstvenog stanja izuzetno je va`no odre ivanje ukupnog broja limfocita CD4 i postotka limfocita CD4 i CD8. Odrasla osoba ima obi~no 800-1100 limfocita CD4 u jednom kubnom mililitru krvi. Tokom HIV infekcije dolazi postepeno do smanjenja broja limfocita CD4. Zna~ajne oportunisti~ke infekcije nastaju kada je broj limfocita CD4 ispod 200/mm 3. Neke od njih mogu se sprije~iti preventivnim uzimanjem pojedinih lijekova, kao {to se pneumocisti~na pneumonija mo`e sprije~iti trimetroprim-sulfametoksazolom (Sinersulom) kada je broj limfocita CD4 ispod 200/mm 3. Kada kod osoba koje `ive sa HIV-om, a nemaju nikakvih simptoma, do e do naglog pada broja limfocita CD4 ili su oni < 200/mm 3, mogu se promijeniti lijekovi koji djeluju protiv HIV-a (antiretrovirusni lijekovi), koji omogu}avaju postepeni rast broja limfocita CD4. 23
Zna~ajno je i odre ivanje viremije, tj. koli~ine virusnih nukleinskih kiselina ( tzv. broj virusnih kopija) u mililitru krvi. Na osnovu broja limfocita CD4 i broja virusnih kopija mo`e se procijeniti prognoza bolesti. Za osobu koja `ivi sa HIV-om va`na je psiholo{ka podr{ka, te se savjetuje pomo} psihoterapeuta. Tako er je dobro sanirati zubalo u ranoj fazi HIV bolesti, jer kasnije mogu nastati zna~ajni problemi koje je tada te`e lije~iti. Za `ene koje `ive sa HIV-om va`an je ginekolo{ki pregled i redovno ( 2x godi{nje) uzimanje PAPA nalaza. Od prventivnih cijepljenja preporu~uje se pneumokokno cjepivo ( Pneumovax23 ) svakih 4-5 godina i redovno cijepljenje protiv gripe. Tako er dolazi u obzir i cijepljenje protiv hepatitisa B i A, te protiv bakterije H. influenzae. Redovni klini~ki pregledi, uz kontrolu broja limfocita CD4 i viremije, potrebni su 2 puta godi{nje ako je broj limfocita CD4 iznad 500/mm 3, a ako je ispod 500/mm 3 3-4 puta godi{nje. Broj limfocita CD4 mo`e rasti ili padati kao odgovor na neke infekcije, stres, pu{enje, fizi~ku aktivnost, menstruacijski ciklus, uslijed kori{tenja tableta za kontracepciju, pa ~ak i u zavisnosti od doba dana ili godi{njeg doba. Ako imate neku infekciju, npr. gripu ili herpes, bolje je odgoditi kontrolno va enje limfocita CD4. Viremija mo`e rasti ili padati izme u dvije kontrole, bez ikakvog uticaja na daljnji tok bolesti, ako razlika u koli~ini virusa nije ve}a od tri puta. To zna~i, na primjer, da nemate razloga za zabrinutost ako viremija sa 5000 kopija poraste na 15000 kopija, a vi ne uzimate lijekove. Zna~ajan je porast ve}i od tri puta (npr. sa 5000 na 25000 kopija, {to je pove}anje od pet puta). No, i tada je po`eljno ponoviti test. Za vrijeme neke akutne infekcije ili neposredno nakon cijepljenja, mo`ete imati prolazno pove}anje viremije. Zato je bolje kontrolno odre ivanje viremije odgoditi bar jedan mjesec nakon cijepljenja ili akutne bolesti. [ta kada su limfociti CD4 > 500/mm 3 `ivite zdravo (nemojte pu{iti, jedite zdravu hranu i vje`bajte) popravite zube kontrole su svakih 6 mjeseci limfocite i koli~inu virusa u krvi treba odre ivati svakih 6 mjeseci redoviti pregledi sa PAPA nalazom (za `ene) 24
[ta kada su limfociti CD4 od 200 do 500/mm 3 kontrole svaka 3 mjeseca limfocite i koli~inu virusa u krvi treba odrediti svaka 3 mjeseca. Pacijentima s vrijednostima CD4 }elija izme u 200/mm3 i 350/mm 3 se preporu~uje zapo~injanje terapije. [ta ako su limfociti CD4 < 200/mm 3 morate uzimati antiretrovirusne lijekove treba uzimati preventivne lijekove (naj~e{}e Sinersul) kako ne biste dobili Pneumocistis pneumoniju kontrole zavise od zdravstvenog stanja, obi~no svaka 2-3 mjeseca limfocite i koli~inu virusa u krvi treba odre ivati svaka 2-3 mjeseca [ta ako su limfociti CD4 < 50/mm 3 potrebno je promijeniti antiretrovirusne lijekove ukoliko ste ih uzimali, a ako niste, obratiti se ljekaru da vam propi{e odgovaraju}u terapiju treba obratiti posebnu pa`nju na simptome/znakove CMV-retinitisa i limfoma kontrole jednom mjese~no odre ivanje limfocita i koli~ine virusa u krvi prema tome kako se mijenja lije~enje ponekad je neophodno uzimati dodatne lijekove za spre~avanje oportunisti~kih infekcija [ta treba znati o cijepljenju? Provjerite da li ste redovno cijepljeni (npr. protiv tetanusa) Cijepite se rano dok su limfociti CD4 visoki Ne smijete primati `iva cjepiva Cijepite se protiv pneumokoka (Pneumovax23) svakih 5 godina Redovno se cijepite protiv gripe svake godine Dolazi u obzir cijepljenje protiv hepatitisa B, A i bakterije H. influenzae 25
TABELA 2: Oportunisti~ke infekcije i tumori BOLEST ili/i UZRO^NIK Pneumocystis carinii SIMPTOMI I ZNACI ORGANSKIH SISTEMA SISTEM ZA DISANJE SISTEM ZA VARENJE NERVNI SISTEM Pneumocystis carinii pneumonia PCP (upala plu}a) ; CD4+ }elija<200/ mm 3 Postepeno se razvijaju temperatura, znojenje, gubitak te`ine, op}a slabost, suhi ka{alj, osje}aj kratkog daha, posebno pri naporu! PCP se ~esto pojavljuje kao prvi simptom infekcije, udru`ena sa oralnom kandidijazom, vlasastom leukoplakijom! Mycobacterium tuberculosis, Mycobacterium avium complex (MAC) Tuberkuloza CD4>200/mm 3 Prethode ~este upale gornjih disajnih puteva; zapu{enost nosa, kihanje, unjkav govor, ote`ano disanje, ka{alj... Slijedi povi{ena temperatura koja dugo traje, no}no znojenje, anoreksija i gubitak tjelesne te`ine, ka{alj uz iska{aljavanje, bol u grudima. Tuberkuloza jetre - visoka temperatura, gubitak u te`ini, uve}ana jetra se mo`e napipati ispod desnog rebarnog luka; dijareja. Tuberkulozni meningitis (upala mo`dane opne)- jaka glavobolja, povi{ena temperatura i poreme}aj svijesti. 26
BOLEST ili/i UZRO^NIK Candida albicans SIMPTOMI I ZNACI ORGANSKIH SISTEMA SISTEM ZA DISANJE SISTEM ZA VARENJE NERVNI SISTEM Orofaringealna kandidijaza - na unutra{njoj strani obraza i `drijela javljaju se bijele naslage koje se mogu ukloniti; peckanje na jeziku. Kandidijaza jednjaka -gu{obolja i bolno gutanje, bol iza grudne kosti. Cryptoccocus neoformans Toxoplasma gondii Kriptokokna pneumonija - povi{ena temperatura, ka{alj, poreme}aj disanja, iska{ljavanje krvi. Plu}na toksoplazmoza - CD4+ }elija<100/ mm 3 -povi{ena temperatura, ka{alj, poreme}aj disanja. Kriptokokni meningitis (upala mo`dane opne) - jaka glavobolja, povi{ena temperatura i poreme}aj svijesti. Toksoplamozni (fokalni) encefalitis (upala mozga) -povi{ena temperatura, glavobolja, slabost polovine tijela, poreme}aj govora, ispadi u funkcioniranju nerava, poreme}aj vida, konvulzije i poreme}aj svijesti; konfuznost i, na kraju, koma. 27
BOLEST ili/i UZRO^NIK Cytomegalovirus (CMV) CMV horioretinitis (upala oka)- obi~no se na jednom oku javlja bezbolno zamagljenje vida, pojava crnih obla~i}a, sjenki, svijetle}ih ta~kica, linijica koje se pomjeraju. Su`avanje vidnog polja. Brzo mo`e do}i do odlubljivanja mre`nja~e i nepovratnog gubitka vida. Ako je CD4<100/mm 3 kontrole kod o~nog ljekara svakih 6 mjeseci, a sa CD4<50/mm 3 svaka 3 mjeseca. Herpes simplex virus (HSV) HSV - genitalna infekcija; prethodi pojava groznice, glavobolje, bol u mi{i}ima. Na genitalnim organima javljaju se plikovi koji brzo pucaju, spajaju se i veoma su bolni. Kasnije nastaju kraste. Obostrano su uve}ane i osjetljive na dodir preponske limfne `lijezde. SIMPTOMI I ZNACI ORGANSKIH SISTEMA SISTEM ZA DISANJE SISTEM ZA VARENJE NERVNI SISTEM CMV pneumonija - povi{ena temperatura, ka{alj, poreme}aj disanja. CMV ezofagitis (upala jednjaka) -plitki veliki ~irevi, bol iza grudne kosti nepovezan sa gutanjem. CMV kolitis (upala debelog crijeva) - proljev, ponekad krvavo-sluzave stolice, bolna nadutost stomaka. Upala `u~nih puteva - te{ko op}e stanje, povi{ena temperatura, bol ispod desnog rebarnog luka. Usna duplja i `drijelo - plikovi na nepcu i jeziku koji brzo pucaju. Gingivitis (upala desni) - bolno povla~enje desni, stvaranje d`epova, upala jezika. Jednjak i `eludac - manje, duboke ulceracije (~irevi). Anorektalna regija - dugotrajne ulceracije (~irevi). CMV encefalitis (upala mozga) - poreme}aj svijesti i konvulzije; slabosti mi{i}a, poreme}aj senzibiliteta, gubitak refleksa, nemogu}nost zadr`avanja mokra}e i stolice; utrnulost, bol u predjelu potkoljenica i stopala. 28
BOLEST ili/i UZRO^NIK Epstein-Barr virus Protozoe; Cryptosporidium Isospora Belli Mycrosporidia... SIMPTOMI I ZNACI ORGANSKIH SISTEMA SISTEM ZA DISANJE SISTEM ZA VARENJE NERVNI SISTEM Vlasasta (Hairy) leukoplakija - na bo~nim stranama jezika javljaju se oker/sme e/crne vlasaste naslage, koje se ne mogu ukloniti {patulom. Na mekom nepcu, unutra{njoj strani obraza i dnu usne duplje sluzoko`a je zadebljala. Dijareja (proljev) - ~este, vodenaste stolice, gr~evi u stomaku, ponekad i povra}anje, gubitak te`ine. Bakterije Streptokoke, Stafilokoke, Hemofilus influence, Pseudomonas, Klebsiela... Zapaljenje plu}a CD4>200/ mm 3 -nagli skok temperature, ka{alj sa iska{ljavanjem, bol u grudima pri disanju, poreme}aj disanja. Uporna i obilna dijareja pra}ena anoreksijom. Non - Hodgkinov limfom CD4+ }elija<50/mm 3 Limfne `lijezde - asimetri~no i brzo uve}anje Srce - sr~ana slabost, infarkt. Bolna zadebljanja i otok desni, ote`ano `vakanje i gutanje; povra}anje krvi, krv u stolici (krvarenje iz `eluca); `utica. Mo`e se napipati bolni tumor u trbu{noj duplji; anorektalne promjene. Primarni limfom mozga - letargija, konfuznost, glavobolja, poreme}aj pam}enja i izmijenjeno pona{anje; slabost polovine tijela, poreme}aj govora, konvulzije. 29
BOLEST ili/i UZRO^NIK Herpes zoster/ Varicella-zoster virus (Virus ov~ijih boginja ponovo se aktivira godinama poslije prele`anih ov~ijih boginja) - pojavi promjena prethode groznica, jeza, gubitak apetita, glavobolja, bol u mi{i}ima. Karakteristi~na je pojava jake boli koja se {iri u ograni~enom predjelu ko`e (u zavisnosti od toga koji je nerv zahva}en. Mo`e biti na licu, pojasni, du` noge ili ruke). Poslije 48 do 72 sata razvija se osip, tj. plikovi, koji se kasnije pretvaraju u kraste. Anogenitalni karcinom/karcinom grli}a materice -uzro~nik Humani papiloma virus; bez simptoma sve do invazivnog stadija. Zato treba svakih 6 mjeseci raditi PAPA bris i kolposkopski pregled kod ginekologa! SIMPTOMI I ZNACI ORGANSKIH SISTEMA SISTEM ZA DISANJE SISTEM ZA VARENJE NERVNI SISTEM Plikovi na nepcu i jeziku koji brzo pucaju i nastaju ~irevi i gnojenje; bol; ote`ano gutanje; gubitak u te`ini. VZV encefalitis (upala mozga) VZV mijelitis (upala ki~mene mo`dine) - slabost mi{i}a, poreme}aj pokretljivosti, nemogu}nost zadr`avanja mokra}e i stolice. 30
BOLEST ili/i UZRO^NIK Kaposijev sarkom na ko`i - prvo se pojavljuju lako izdignute promjene na glavi i vratu, pa se slivaju ni`e, sve do tabana. Kru`nog su oblika ili u vidu linija (na le ima); crne/ crvene/ ljubi~aste/ sme e/; sklone promjeni oblika i boje, rastu - mogu pritiskati limfne sudove i izazvati otok, bol, ote`anu pokretljivost vrata ili ekstremiteta, ote`ano hodanje. SIMPTOMI I ZNACI ORGANSKIH SISTEMA SISTEM ZA DISANJE SISTEM ZA VARENJE NERVNI SISTEM Vrlo brzo se javlja ote`ano disanje, suh ka{alj, iska{ljavanje krvi, bol u grudima. Crvene fleke, ~vori}i, izrasline na tvrdom nepcu, desnima, krajnicima. Mogu}e krvarenje i bol; ote`ano `vakanje i gutanje; `utica; zatvor. UDRU@ENA INFEKCIJA (KOINFEKCIJA) HIV-om I VIRUSOM HEPATITISA Ko ima HIV treba se testirati na hepatitis C Hepatitis C je bolest jetre koju izaziva virus hepatitisa C (HCV). Hepatitis C mo`e dovesti do upale i stvaranja o`iljnog tkiva u jetri (ciroza). Za mnoge pacijente HIV infekcija mo`e biti pod kontrolom, pa se pa`nja usmjerava na udru`enu infekciju hepatitisom C. Simptomi hepatitisa (`uto prebojena ko`a i sluznice, svrab, tamna mokra}a, vrlo svijetla stolica, umor, mu~nina, razdra`ljivost) mogu potpuno izostati. Istovremena infekcija HIV-om dva do pet puta ubrzava napredovanje bolesti jetre, a prisustvo HIV-a usporava lije~enje hepatitisa C. Otkazivanje rada jetre, kao krajnji stadij hepatitisa C, ~e{}e se javlja u slu~aju udru`ene infekcije HIV-om i HCV-om, nego kada je prisutan samo HCV. To je zato {to HIV uti~e 31
na imuni sistem, a veliki uticaj ima i na~in `ivota (npr. vi{egodi{nje uzimanje droge i kori{tenje alkohola o{te}uju jetru). Hepatitis C se prenosi: injekcionim ubrizgavanjem droge; dovoljno je to u~initi samo jednom! Mikroskopske koli~ine virusa u krvi prenose se putem igle, {price, ka{ike, filtera i vode! neza{ti}enim seksualnim odnosom sa zara`enom osobom (mali rizik, mada se pove}ava ako je istovremeno prisutna infekcija HIV-om; rizi~no seksualno pona{anje uve}ava rizik); sa majke na dijete, tokom poro aja (mali rizik, mada se pove}ava ako je istovremeno prisutna infekcija HIV-om); kori{tenjem istog brija~a i ~etkice za zube sa zara`enom osobom; tetoviranjem ne~istom tintom i iglom; bu{enjem ko`e (pirsing); hemodijalizom; slu~ajnim ubodom na iglu koja je do{la u dodir sa zara`enom krvlju; neposrednim dodirom sa zara`enom krvlju. Ako osoba ima HIV, treba se testirati na virus hepatitisa C (HCV), hepatitisa A (HAV) i hepatitisa B (HBV). Ukoliko je negativna na HAV i HBV, treba da se vakcini{e (sa uputom ljekara op}e medicine). Nema vakcine za HCV. Treba napomenuti da su HAV, HBV i HCV razli~iti virusi, a zajedni~ko im je da dovode do upale jetre, razli~ite klini~ke slike. Zato se i govori o hepatitisu A, hepatitisu B i hepatitisu C. Pa`nja; Kao i za HIV, mogu}a je reinfekcija (ponovna infekcija) HCV-om. To zna~i da se neko ko ve} ima utvr eno prisustvo HCV-a u organizmu, mo`e zaraziti i drugim tipom ovog virusa. Klini~ka slika oboljenja tada mo`e biti ozbiljnija. Zato mjere opreza nikada nisu suvi{ne! [to se infekcija HCV-om ranije otkrije, bolje su mogu}nosti za njeno lije~enje i ishod. Ljekar specijalista za zarazne bolesti (infektolog) odredi}e, na osnovu stanja jetre i pona{anja HCV-a u organizmu, vrijeme za po~etak i na~in lije~enja. Uvijek se moraju razmotriti dobre i lo{e strane primjene odre enog lije~enja za svakog pacijenta posebno! To je naro~ito va`no kod prisustva udru`enih infekcija. U razgovoru sa specijalistom infektologom, odredi}e se koju terapiju prvo zapo~eti - za HIV ili HCV. 32
Odluka se donosi pojedina~no za svakog pacijenta! Pored stru~nih dilema, treba razmotriti i spremnost pacijenta da terapiju zapo~ne i dovede do kraja. TABELA 3: Ustanove i organizacije koje vam mogu dati prave informacije i pru`iti pomo} su: GRAD BANJA LUKA BANJA LUKA BANJA LUKA BANJA LUKA TUZLA SARAJEVO NAZIV ORGANIZACIJE/ INSTITUCIJE Klinika za infektivne bolesti KC Banja Luka Institut za za{titu zdravlja RS Banja Luka - Centar za dobrovoljno savjetovanje i testiranje Savjetovali{te UG Akcija protiv SIDA-e, ambulanta 49 Klinika za infektivne bolesti Udru`enje oboljelih od hroni~nog hepatitisa C Klinika za infektivne bolesti Klinika za infektivne bolesti ADRESA TEL/FAX ELEKTRONSKA PO[TA Dvanaest beba bb, 78 000 Banja Luka Jovana Du~i}a 1, 78 000 Banja Luka Dvanaest beba bb, 78 000 Banja Luka Sr e Zlopogle e 37, 78000 Banja Luka Trnovac bb, 75 000 Tuzla Bolni~ka 25, 71 000 Sarajevo 051 308 111 051 216 511 051 309 273 aaa@blic.net savjetovalistebic@blic.net 065 228 923 uohcv@teol.net uohcv@blic.net info@hcvrs.org 035 251 324 035 251 323 033 213 498 sana.sabovic@ ukctuzla.ba 33
GRAD NAZIV ORGANIZACIJE/ INSTITUCIJE SARAJEVO APOHA Kemala Kapetanovi}a 17, 71 000 Sarajevo MOSTAR DOBOJ Klinika za infektivne bolesti Op{ta bolnica, Infektivni odjel ADRESA TEL/FAX ELEKTRONSKA PO[TA Kneza Mihalja Vi{evi}a Humanog, 88 000 Mostar Pop Ljubina bb, 74 000 Doboj 033 612 661 apoha@xy.com. ba 036 325 552 053 221 992 TERAPIJA HIV INFEKCIJE Antiretrovirusna (ARV) terapija Tokom lije~enja HIV infekcije koristi se antiretrovirusna terapija. Lijekovi koji se koriste u terapiji ne mogu dovesti do izlje~enja infekcije HIV-om, ali djeluju na usporavanje razmno`avanja virusa, tj. blokiraju sposobnost HIV-a da pravi svoje kopije (replikacija virusa), da iza e iz }elije i time inficira nove }elije organizma. Glavni cilj ARV terapije je produ`enje `ivota i pobolj{anje kvaliteta `ivota, time {to se; spre~ava napredovanje HIV infekcije - te`i se ka smanjenju koli~ine virusa u krvi (manje od 50 kopija/mililitru krvi) {to je du`e mogu}e; popravlja stanje imunog sistema organizma - kada je koli~ina virusa HIV-a u krvi jako mala, imuni sistem se oporavlja sam od sebe, pove}ava se broj CD4 }elija, i organizam postaje otporniji na druge infekcije. Postoji pet klasa ARV lijekova koje se razlikuju po na~inu djelovanja na virus, tj. djelovanja u odre enim fazama `ivotnog ciklusa HIV-a i prekidanja njegovog razmno`avanja. Kod nas se koriste ~etiri klase, i to (Tabela 4); nukleozidni inhibitori reverzne transkriptaze (NRTI), nenukleozidni inhibitori reverzne transkriptaze (NNRTI), proteazni inhibitori (PI) i inhibitori fuzije. 34
Kod nas jo{ nisu registrirani; a) Inhibitori integraze (najnovija klasa lijekova jo{ u fazi ispitivanja) spre~avaju ugra ivanje provirusne DNK u genom zara`ene }elije. Specifi~ni su za virus, tj. djeluju samo na virusne molekule, pa nema {tetnih efekata na ljudske }elije. O~ekuje se da }e ne`eljena djelovanja ovih lijekova biti relativno blaga (proljev, mu~nina, povra}anje, glavobolja). b) Interleukin - 2 (IL-2) je u fazi ispitivanja. Ovaj eksperimentalni tretman se koristi pri kombiniranoj terapiji i slu`i za podizanje nivoa CD4 }elija u krvi. Tokom njihove upotrebe mogu}a su ne`eljena djelovanja sli~na jakoj prehladi. c) Fiksne kombinacije nukleozidnih inhibitora; abacavir + lamivudine (ABC + 3TC ), Kivexa, Epzicom i tenofovir + emtracitabine (TDF + FTC ), Truvada. d) Proteazni inhibitori; tipranavir (TPV), atazanavir (ATZ), Reyataz, fosamprenavir (FPV), Darunavir (Prezista). TABELA 4: Anti-HIV lijekovi koji se danas u svijetu koriste u terapiji HIV infekcije Registrirani naziv Ostali nazivi Ukupan broj pilula dnevno RTI - inhibitori reverzne transkriptaze d4t stavudine, Zerit 2 nikakve AZT Zidosan, Retrovir 2 nikakve ddl/ec didonosine, Videx u obliku kapsule Potrebe u izmjeni na~ina ishrane 1 ne jesti 2 sata prije i 1 sat nakon uzimanja doze 3TC (150mg) lamivudin, Epivir 2 nikakve 3TC(300mg) lamivudin, Epivir 1 nikakve abacavir Ziagen 2 nikakve abacavir+3tc Kivexa, Epizicom 1 nikakve AZT+3CT Combivir 2 nikakve AZT+3CT+ abacavir Trizivir 2 nikakve tenofovir Viread 1 nikakve 35
Registrirani naziv FTC Ostali nazivi emtracitabine, Emtriva Ukupan broj pilula dnevno 1 nikakve tenofovir+ftc Truvada 1 nikakve NNRTI - nenukleozidni inhibitori reverzne transkriptaze Potrebe u izmjeni na~ina ishrane efavirenz Stocrin, Sustiva 1 ne uzimati sa jelom koje ima pove}an nivo masti nevirapine Viramune 2 nikakve PI - inhibitori proteaze Inhibitori proteaze koji se mogu koristiti bez ritonavira (mada nije preporu~ljivo) nelfinavir Viracept 10 uzimati uz obrok atazanavir Reyataz 2 uzimati sa laganim obrokom Dvojne kombinacije inhibitora proteaze (sa ritonavirom) lopinavir/ritonavir Kaletra 6 uzimati uz objed indinavir/ritonavir saquinavir/ritonavir fosamprijenavir/ ritonavir atazanavir/ritonavir tipranavir/ritonavir darunavir/ritonavir Crixivan/Norvir 800mg/ 100mg Invirase/Norvir 1000mg/100mg Invirase/Norvir 1000mg/100mg Telzir/Norvir 700mg/100mg Reyataz/Norvir 300mg/100mg Aptivus/Norvir 500mg/200mg Prezista /Norvir 600mg/100mg 6 nikakve 6 12 4 (2) nikakve 3 nikakve hrana poma`e za ubla`avanje ne`eljenih efekata uzimati uz obrok 8 hrana poma`e za ubla`avanje ne`eljenih efekata 6 uzimati uz obrok 36
Registrirani naziv 37 Ostali nazivi Ukupan broj pilula dnevno Inhibitori ulaska virusa u }eliju (inhibitori fuzije) enfuvirtide T-20, Fuzeon Potko`na injekcija, dvaput dnevno Interleukin - 2 (IL-2) Ostali lijekovi koji se koriste u kombiniranoj terapiji Potrebe u izmjeni na~ina ishrane nikakve Eksperimentalni tretman koji se koristi za podizanje nivoa CD4 u krvi. Tokom pet dana svaka dva mjeseca IL-2 se daje injekcijom - o~ekuju se propratne pojave sli~ne jakoj prehladi tokom tih pet dana O svim kombinacijama i dozama potrebno je konsultirati se sa ljekarom. Vi{e informacija o antiretrovirusnoj terapiji mo`ete na}i u priru~niku Uvod u antiretrovirusnu terapiju Kombinirana terapija (tzv. HAART - visokoaktivna retrovirusna terapija) Terapiju odre uje ljekar specijalista za zarazne bolesti (infektolog). Terapija je individualna, sa~injena od tri ili vi{e klasa lijekova (kombinirina) i mora se primjenjivati prema re`imu koji je propisan. Generalno, sa terapijom treba po~eti prije nego {to broj CD4 }elija padne ispod 200/mm3 plazme. Ukoliko se jave simptomi AIDS-a, sa terapijom se odmah kre}e, bez obzira na broj CD4 }elija. Kao po~etna terapija obi~no se primjenjuju; dva inhibitora reverzne transkriptaze i jedan inhibitor nenukleozidne reverzne transkriptaze; dva inhibitora reverzne transkriptaze i jedan inhibitor nenukleozidne reverzne transkriptaze; dva inhibitora reverzne transkriptaze i jedan inhibitor proteaze - kombinacija poja~ana sa Ritonavirom (Norvir). Kada odlu~uje koje }e lijekove i u kojoj kombinaciji propisati, ljekar uzima u obzir; da li je osoba ranije koristila ARV terapiju, koje kombinacije i koliko je puta mijenjana kombinacija lijekova; koji je bio razlog promjene kombinacije (ne`eljeni efekti, rezistencija virusa na terapiju); stanje imunog sistema pacijenta, prate}e infekcije i bolesti.