Delt høyring Det er viktig å hugse på at dette er ei reell høyring, der nemnda enno er open for innspel. Foto: Språkrådet

Medlemsblad for Noregs Mållag Nr. 2 februar 2011 På glid Kan hende burde det kome ei bok der Neikob kjem best ut av det, seier forfattar Kari Stai. Side 26 Framhald av Fedraheimen og Den 17de Mai Illustrasjon: Kari Stai Heil ved Foto: Tonje Li Livet som seljar var eit sjølvutslettande liv. Plutseleg ein dag klarte eg ikkje å gå inn til ein kunde. Det gjekk ikkje. Eg gjekk heller over vegen, kjøpte middag på vegkroa, gjekk ein tur på bygdamuseet, køyrde heim og selde agenturet. Stein Torleif Bjella speler på det gode laget. Han lagar gode songar, om deg og meg, om dei som står bak gardina og ser ut glaset, og eit par andre ting, men fyrst og fremst om han som lengtar. Møt han i samtale med Erlend Loe. MIDTEN Autoritært Med offiser Edvard Os som skrivar fekk det militærpolitiske engasjementet ein sentral plass i mållaget tidleg på 1900-talet, skriv Oddmund Løkensgard Hoel i Norsk målreising II. Mål og modernisering 1868-1940. Side 16 17 SPRÅKHISTORIE NORMERING NORSKFAGET Delt høyring Det er viktig å hugse på at dette er ei reell høyring, der nemnda enno er open for innspel sa Grete Riise, leiar i rettskrivingsnemnda, under høyringa om ny nynorsk rettskriving. Mange tok henne på ordet. Side 6 7 Foto: Språkrådet Press på faget I fylgje Kunnskapsløftet så skal no ein norsklærar nærast vere både musikkvitar, filmvitar og medievitar. Dette skaper press på kjernen i faget, seier Christian B. Bjerke i Landslaget for norskundervisning. Side 4 5 Foto: LNU

Åse-Marie Nesse Framhald av Fedraheimen og Den 17de Mai Utgjeven av Noregs Mållag Tilskrift: Postboks 474 Sentrum 0105 OSLO Redaktør: Kjartan Helleve kjartan.helleve@nm.no, 23 00 29 32, faks 23 00 29 31 I redaksjonen: Hege Lothe, Tuva Østvedt Heimeside: www.nm.no Abonnement: 250 kroner per år Utforming: Språksmia AS smia@spraksmia.no leiarteigen Bortanfor tuntreet fanst ein annan skog Haldis Moren Vesaas, Livet verdt/prosa i utval www. nynorsksenteret.no Nynorsksenteret sine nettsider er fantastiske. Eg er beint fram misunneleg. Eg har sjølv litt med nettsidene til Mållaget å gjere, og me gjer så godt me kan. Men heile tida er det ting som dreg oss frå det eine til det andre og det blir liksom ikkje noko schwung over det. Ikkje slik som Nynorsksenteret sine sider. Eg har vitja sidene regelmessig sidan eg byrja i Mållaget, på jakt etter eit telefonnummer eller annan informasjon. Stadig vekk tek eg meg i å finne nye sider, og no sist er det ressurssidene for dei minste som imponerer. Ei gullgruve for alle som er opptekne av nynorsk og særleg tidleg start. I går vitja eg ei mor som såg etter nynorske bøker til son sin, og det var ei glede å syne henne Nynorskbok.no, nok ei herleg nettside. Teikning: Kjartan Helleve Det einaste eg har å utsetje, er at dei ikkje er meir kjende for folk. Eg har snakka med folk djupt inn i både målrørsla og forlagsbransjen som ikkje kjenner til desse sidene. Eg har ingen formel for korleis ein skal spreie ordet, eg kan berre gjere så godt som eg kan: Eg tilrår www.nynorsksenteret.no på det varmaste! Kjartan Helleve, redaktør Fleirspråksdirektør Vonen Gode språkdirektør Arnfinn Muruvik Vonen. Du er no ein av dei viktigaste i landet. Ikkje av di ein språkdirektør har så mykje direkte makt, men av di du har fått ansvar for noko av det mektigaste som finst; språket. Ingen er likesæle til språk. Mange ter seg som dei var likesæle, men vaknar opp om ein først byrjar prate om språk. Språk er personleg, språk er kollektivt, det vert utvikla gjennom dei einskilde språkvala personar gjer, og kan samstundes vere eit undertrykkjande maktmiddel. Språk er personleg og alltid i bruk. Språkrådet skal særleg arbeida med å styrkja det norske språkets status i notid og framtid, verna om den kulturarven som norsk skriftspråk og talespråk representerer, fremja tiltak som kan auka kunnskapen om norsk språk, fremja toleranse og gjensidig respekt i forholdet mellom alle som brukar norsk språk i den eine eller andre varianten, og verna om dei rettane som Håvard B. Øvregård, leiar kvar enkelt borgar har når det gjeld bruken av språket. Det ligg eit stort ansvar på språkdirektøren her. Det er difor du er så viktig. Eg vonar du set høge mål for tida di som språkdirektør. Høge og gode språkmål som aukar språkmedvitet, reduserer likesæla og gjer det betre å tale, skrive og bu i Noreg. Eg ynskjer meg fleirspråksdirektøren Vonen. Fleirspråkskunnskap gjer oss til betre språkbrukarar. Eg treng ikkje fortelje deg dette, for du veit det godt frå før. Men det er ein underkjent røyndom i eit elles språkrikt Noreg. Støtt høyrer vi utsegner som nedvurderer fleirspråkskunnskap. Innvandrarar får lite eller ingen respekt for den store språkressursen dei oftast sit med. Framandspråk vert nedprioritert av skule, foreldre og elevar. Og obligatorisk dugleik i båe dei to offisielle norske skriftspråknormalane vert sett på som ei byrde, og ikkje den meirverdien det eigentleg er. Her trengst det ein språkdirektør som står opp mot vitløysa. Ein fagmann med formidlingsevner som tek fordomsskjela frå auga til dei som ikkje ser. Som når ut til foreldre med oppmoding om at dei lèt ungane møte språkmangfald tidleg, medan borna si evne til å lære er på topp. Som minner fåspråklege nordmenn om dei store ressursane innvandrarar har gjennom sine fleirspråkkunnskapar. Som lèt Skule-Noreg og skulepolitikarar stå skulerett når dei ikkje veit at dugleik i sidemål gjer eleven betre også i hovudmål. Du har sjølv femten språk på CV-en, du kjenner fleirspråksmeirverdien personleg. Med ynske om eit godt samarbeid i tida som kjem. Håvard B. Øvregård Noregs Mållag 2 NORSK TIDEND NR. 2 2011

intervjuet Foto: Aschehoug Debutantpris til Flatland Tarjei Vesaas Debutantpris for 2011 gjekk til debutromanen Bli hvis du kan. Reis hvis du må av Helga Flatland. Ho har tidlegare motteke Ungdommens Kritikerpris for 2011, og Aschehougs debutantstipend for 2010. folk Endeleg Etter å ha leita lenge, fann Kulturdepartementet endeleg den nye Språkrådsdirektøren: Arnfinn Muruvik Vonen. Han er 50 år, lingvist og professor i spesialpedagogikk ved Universitetet i Oslo. Og bokmålsbrukar, rett nok frå Malvik i Sør- Trøndelag. Sjølv om han ikkje tek til i stillinga før i mai, var det viktig å finna ut kven denne mannen er, han som skal sitja i ein av dei maktposisjonane målrørsla bryr seg mest om. Eg finn han på professorkontoret på Blindern, gøymd bak meterhøge haugar med papir. Kvifor vil han verta språkrådsdirektør? Som lingvist har eg ei brei, allmenn interesse for språk. Den fyrste interessa mi var grammatikken, korleis språk er bygde opp. Eg plar samanlikna interessa mi med småungar som skrur sund ei klokke for å sjå korleis ho verkar. Eg har aldri demontert klokker, men eg er like fascinert av å sjå og læra korleis drivverket i språket altså grammatikkar fungerer. Denne interessa for språket som system leidde til ei interesse for korleis språket fungerer i samfunn. Medan han skreiv hovudfagsoppgåve i lingvistikk på 1980-talet gjorde han feltarbeid på Tokelau-øyane i Stillehavet. Då han skulle tilbake dit i samband med doktorgradsavhandlinga si, vart han forhindra av uvêr og måtte i staden vitja tokelauarar på New Zealand. Då såg eg brått skilnaden på korleis språket vart nytta som majoritetsspråk på Tokelau, og som lite minoritetsspråk på New Zealand. Det opna augo mine for kor viktig dei sosiale strukturane er for korleis språket vert brukt. Etter doktorgraden byrja han å arbeida med teiknspråk, først ved Skådalen kompetansesenter og etter kvart ved Institutt for spesialpedagogikk på Universitetet i Oslo. Norsk teiknspråk, med om lag fem tusen primærbrukarar, står i om lag same tilhøve til norsk i Noreg som tokelauisk til engelsk på New Zealand. Det var ein augneopnar for meg at den språksosiale situasjonen var så pass lik. Fleirspråkleg heilskap Som språkrådsdirektør får Vonen òg ansvar for teiknspråk i Noreg. Ja, det høyrer til dei nye ansvarsområda til Språkrådet. Dei gamle oppgåvene handla fyrst og Eg har stor tru på dialog med dei sentrale aktørane både på domene der norsk er truga av engelsk og på felt der vi gjerne skulle sett at nynorsk vart meir brukt, seier Arnfinn Muruvik Vonen som tek over direktørstolen i Språkrådet etter Sylfest Lomheim. Foto: Språkrådet ARNFINN MURUVIK VONEN Tek til som ny direktør i Norsk Språkråd i mai Professor ved Institutt for spesialpedagogikk ved Universitetet i Oslo. Har omfattande språkvitskapleg bakgrunn og kan ei rekkje språk. fremst om norsk språk: normering, rådgjeving og jamstelling mellom nynorsk og bokmål. No skal vi òg forvalta teiknspråk, nye og gamle minoritetsspråk elles og tilhøvet til engelsk. Den viktigaste oppgåva mi i starten er å finna ut korleis vi kan samla alt dette i ein heilskapleg språkpolitikk. Utgangspunktet til Vonen er at den fleirspråklege stoda er eit gode. Med bakgrunn som lingvist gler eg meg over den rikdomen som språkmangfald gjev. Eg tykkjer ikkje vi skal vera redde for fleirspråklegheit. Dei fleste her i verda veks opp med fleire språk. Difor er det viktig at alle i Noreg får høve til å læra og bruka både norsk, andre morsmål og framandspråk innanfor dei kulturog utdanningspolitiske rammene som politikarane legg. Sjølv om eg er bokmålsbrukar, har eg lenge vore tilsett i staten og såleis underlagt mållova. Eg gler meg kvar gong eg får høve til å svara på førespurnader eg får på nynorsk, og eg omset alle eksamensoppgåvene mine sjølv. Maktmidla Kva maktmiddel får du til rådvelde når du set deg i direktørstolen? Det viktigaste maktmidlet er at vi er ein del av staten. Som det statlege fagorganet for språk er vi ein sentral premissleverandør i språkpolitiske spørsmål. Dessutan tykkjer eg at eg kjem til eit godt førebudd oppdrag. Språkrådet og Kulturdepartementet har lagt eit godt grunnlag på 2000-talet, kanskje mest tydeleg med stortingsmeldinga Mål og meining frå 2008. Der vert det peika på ei rekkje utfordringar mellom anna for norsk i møte med engelsk, og for jamstellinga mellom nynorsk og bokmål. Det er ein styrke at eit samla politisk miljø har stilt seg bak dei måla språkmeldinga set opp. Er det konkrete tiltak du vil setja i verk for å følgja opp språkmeldinga? Når det gjeld konkrete tiltak, må eg be om å få koma tilbake til dei når eg har teke fatt på arbeidet. Eg har stor tru på dialog med dei sentrale aktørane både på domene der norsk er truga av engelsk og på felt der vi gjerne skulle sett at nynorsk vart meir brukt. Vi har eit godt utgangspunkt for å diskutera språk her i landet, for vi har ei språkstode der vi må ta eit språkpolitisk val kvar gong vi ytrar oss. Dette medvitet om språk gjer at vi har eit godt utgangspunkt for å forstå vårt eige språkmangfald. Skulen Sidan språkrådsdirektøren kjem rett frå ei professorstilling på det utdanningsvitskaplege fakultetet, er det nærliggjande å spørja kva rolle han meiner skulen skal spela. Kva meiner han om sidemål og morsmålsopplæring? Her vil eg varsamt seia at språkopplæringspolitikken er ein viktig del av språkpolitikken. Kva plass han skal ha, må eg nesten koma tilbake til. Spørsmålet ditt er likevel viktig: Det syner at språkpolitikken er sektorovergripande, han fell inn under ansvarsområdet til fleire departement. Det er òg eit viktig moment i den heilskapen eg har vore inne på tidlegare. Rettskrivinga Intervjuet går mot slutten, og eg sit att med spørsmålet heile målrørsla ventar på: Kva meiner Vonen om framlegget til ny rettskriving? Han kjem meg i forkjøpet. Eg tenkte kanskje du kom til å spørja meg om kva eg tykkjer om rettskrivingsendringane? Ja? Dei har eg bestemt meg for å ikkje seia noko om før eg har byrja i jobben. Alt eg vil seia er at det ser ut til å ha vore ein brei diskusjon så langt, og eg trur prosessen kjem til å koma godt i mål. TARJEI VÅGSTØL tarjei.vagstol@nm.no Foto: Ivar Aasen-tunet Foto: Samlaget Foto: Samlaget Lundemo til Hauge-senteret Mari Olafson Lundemo (27) frå Follebu er tilsett som dagleg leiar ved Olav H. Hauge-senteret i Ulvik. Sju personar søkte på stillinga. Lundemo seier ho ønskjer å skape eit verdig minnesmerke over Olav H. Hauge og diktinga hans og gjere senteret til eit levande senter for norsk og utanlandsk lyrikk. Hellesen ny redaktør i Blåmann Terje Hellesen er tilsett som redaktør i bokklubben Blåmann, og har også redaktøransvar for nettbokhandelen Bokdykk. Hellesen tek over jobben etter Erle Stokke. Han debuterte som skjønnlitterær forfattar i 2005 på Samlaget, og har sidan gitt ut fleire bøker for vaksne og born. Totland konstituert forlagssjef Finn Totland er konstituert som forlagssjef i Samlaget Litteratur til ny forlagssjef er på plass. Totland tek over etter Margit Walsø som blir direktør i Norla senter for norsk skjønn- og faglitteratur i utlandet. Finn Totland kjem frå Bømlo i Sunnhordland og har fram til no arbeidd som seniorredaktør i Samlaget i same avdeling. NORSK TIDEND NR. 2 2011 3

språknytt Odda Mållag gjev 50 000 kroner til Litteraturhus Odda Mållag har gjeve 50 000 kroner i støtte til det planlagde litteraturhuset i Odda. Initiativtakar Marit Eikemo fortel at dette gjev inspirasjon til arbeidet vidare, melder Hardanger Folkeblad. Eikemo fortel at gåva kom heilt utan at ho hadde søkt om støtte frå laget. Det kom i posten til oss, så det var veldig overraskande og veldig gledeleg, seier ho. At folk i lokalmiljøet og framtidige brukarar som vi håpar mållaget blir gir anerkjenning til initiativet, inspirerer til vidare arbeid. Det betyr enormt mykje, det lokale engasjementet som dette gir utrykk for, seier Marit Eikemo (biletet). Litteraturhuset har også fått støtte frå Fritt Ord, Norsk kulturminnefond, Odda kommune og Hordaland fylkeskommune. Men det gjer ikkje pengane frå Mållaget mindre velkomne. Stort engasjement for norskfaget Christian B. Bjerke i Landslaget for norskundervisning står midt i ordskiftet om kva norskfaget skal innehalde. Engasjementet frå lærarane er det ingenting å seie på. Bjerke er styreleiar i Landslaget for norskundervisning (LNU), og sit i Forum for norskfaget. Eit av dei meir omstridde framlegga deira har vore å skjere på talet på norskkarakterar i den vidaregåande skulen. Mållaget har vore uroa over at dette skal gå ut over undervisninga i nynorsk. Dette er likevel berre eitt av mange emne som lærarane er opptekne av. Eg må understreke at ikkje alle er misnøgde og fleire tvert i mot nøgde med slik det er no, seier Bjerke Dessutan er det alltid eit levande ordskifte kring faget. Det er likevel rett å seie at engasjementet kring norskfaget er stort for tida, eg har i alle fall ikkje opplevd noko liknande. Om me konsentrerer oss om den vidaregåande skulen, så kan me seie at dei endringane som Festskrift til Rasmus Løland 150 år kom m.a. med Kunnskapsløftet i 2006 og innføringa av tre karakterar på alle trinn i 2008 har ført til at mange lærarar no føler at det er vanskeleg å skaffe eit godt nok vurderingsgrunnlag for tre karakterar i norsk. Særleg i andre klasse der ein har fire timar norsk er det mange som opplever at dei har dårleg tid. Eit verktøy som t.d. prosessorientert skriving, der tekstar går fram og attende mellom lærar og elev, tek tid, ei tid som mange lærarar opplever at dei ikkje har. I tillegg til eit auka fagleg press, har dei juridiske rettane til elevane styrkt seg. Mellom anna har læraren eit stort ansvar for å skaffe seg eit vurderingsgrunnlag for karakterane. Petter Skarheim i Utdanningsdirektoratet har sagt at dette ikkje blir noko nytt, men det har blitt meir tydeleg no når presset på kva ein skal nå over, aukar. Kva er den største endringa i faget? Ei stor endring var å gjere samansette tekstar til eit hovudområde i norskplanen. Norsk har alltid vore eit sekkefag som inneheld mykje som ein ikkje heilt veit kvar ein elles skal plassere. I fylgje Kunnskapsløftet så skal no ein norsklærar nærast vere både musikkvitar, filmvitar og medievitar. Dette treng ikkje å vere ein dårleg ting, og mange opplever at dei har fått nye verktøy til å motivere elevane. Film, filmadapsjon og digitale verktøy er med på å gjere DRAUM OG TULLSKAP Pris 248,- Bestilling på e-post: post@nashornet.no I bokhandelen frå 27. april TIDLEG START: Tidleg start er alfa og omega for framtida til nynorsk som sidemål, meiner Christian B. Bjerke i Landslaget for norskundervisning. Foto: LNU Det er 150 år sidan forfattaren Rasmus Løland blei fødd. Løland var ein pioner i barnelitteraturen. Han skreiv historier direkte og levande til ungane, som skil seg frå eventyr og bibelhistorier. Denne boka handlar om det å bli lesen for, ho handlar om kvifor Løland var ein pioner og ho handlar om arven etter han i den nynorske barnelitteraturen. Her fortel mellom andre Herborg Kråkevik om kva ho les for dottera si, her fortel Ingelin Røssland om korleis det er å vera forfattar og besøka skuleklassar, og her fortel Arnt Birkedal om kva posisjon Løland har og har hatt i litteraturen. Denne boka er for deg som har blitt lesen for og for deg som likar å lesa for barn. RASMUS LØLAND-MARKERINGA nashornet.no faget aktuelt og nærare elevane, og då særleg gutane. Likevel er det klårt at desse tinga skaper press på kjernen i faget, og det kan vere vanskeleg å prioritere. Eg trur mange har ei kjensle av at faget flyt ut. Det er ikkje godt å seie kvar grensa går, og det er ikkje alltid like lett å seie kva som er det sentrale. Det engasjementet me ser no, kjem nok som eit resultat av denne kjensla. Norsklærarane ynskjer seg ein klår definisjon av kjerneverksemda og klåre råmer for faget. Så det er mange frustrerte lærarar der ute? Ja, men òg mange nøgde. Det ordskiftet me ser no, er ikkje berre eit sinne. Det er mange som vil forsvare Kunnskapsløftet. Og når mange vil bli høyrd, så blir det eit høglydt ordskifte. Det same gjeld jo ordskiftet om sidemålskarakteren, og her trur eg me må seie nynorsk som sidemål. Det finst jo dei lærarane som vil han til livs, men det finst vel så mange som forsvarar han. Og i mellom står dei som vil ha sidemålet med vidare, men som ynskjer å sjå nærare på undervisningsmetodane og vurderingsgrunnlaget for karakterane. Desse er etter mitt inntrykk i fleirtal. Personleg trur eg at det er sunt å sjå på korleis sidemålsundervisninga fungerer og korleis ho eventuelt kan bli betre. Når det gjeld grunnskulen, tenkjer Mållaget rett ved å arbeide for tidleg start. Det trur eg er alfa og omega for at nynorsk som sidemål skal bli oppfatta som noko positivt. Så eg ser for meg at ein får kompetansemål allereie frå fjerde trinn. Ikkje at ein skal kunne sterke verb på rams, men ein skal arbeide med begge målformer på ein skikkeleg måte. Du sit jo sjølv i Forum for norskfaget og kan vel påverke den vegen? Forumet er berre eit rådgjevande organ, så det er vel avgrensa kor mykje makt me har. Men det er klårt at når Direktoratet set ned ei nemnd på 19 lærarar, så gjer dei ikkje det for syns skuld. Eg trur at dei råda og vurderingane me endar på, vil ha mykje å seie for arbeidet vidare. Kvar endar dette ordskiftet? Det skal kome ein revisjon av norskplanen i læreplanverket for Kunnskapsløftet i 2013, og mange har høge forventningar til den revisjonen. Så det er ikkje berre norsklærarane som er opptekne av dette, det føregår forsking og vurderingar over heile linja og heile skuleløpet. KJARTAN HELLEVE kjartan.helleve@nm.no Fylkesmann må byte ut bokmålsskilt Fylkesmannen i Hordaland sette opp fire flotte informasjonsskilt i Herdla naturreservat på bokmål. Det vart det bråk av. No må dei fire plakatane lagast på nytt i rett målform. Bokmålsskilta førte nemleg raskt til at Fylkesmannen fekk klager på språkbruken. For i Hordaland har Fylkesmannen nynorsk som administrasjonsspråk og skal bruke nynorsk i kommunikasjonen med allmenta. 4 NORSK TIDEND NR. 2 2011

50 000 kroner er mykje pengar for oss, så dette er veldig flott, seier Eikemo. Avtroppande leiar i Odda Mållag, Harry Solberg fortel at det var ein medlem som sende inn forslag om å støtte Litteraturhuset med 50 000 kroner, og det blei samrøystes vedteke av styret. Vi er i den situasjonen at vi har god økonomi. Og når to nynorskforfattarar frå Odda startar litteraturhus skulle det berre mangle at vi ikkje støtta det, meiner Solberg. Han seier at det kan bli aktuelt for mållaget å nytte litteraturhuset. Mållaget har arrangement med vekt på litteratur, til dømes lyrikkveldar, seier Solberg. Foto: Tom Henning Bratlie media Tarjei Vågstøl AVDUKING: I vinter fekk Bodø samiske vegskilt, her ved avdukinga på Riksveg 80. Frå venstre: Ante Mikkel Gaup, Torill Kristin Svedhaug og ordfører Odd-Tore Fygle frå Bode Kommune, sametingsråd Vibeke Larsen og Per-Inge Finnesen frå Nordland Fylkeskommune. Foto:Astrid B. Dolmen/ Bodø Kommune 'Prinsippet språk' Då Stortinget vedtok språkmeldinga Mål og meining i 2008, var det eitt kapittel som verka særleg viktig. Det handla ikkje om eit konkret tiltak, eller ei stor løyving. Det var prinsippet nynorsk. Lat gå, formuleringa var litt pussig, eller kan henda snedig. Prinsippet slår fast at nynorsk skal vera eit tema kvar gong styremaktene skal drøfta eit spørsmål som har med norsk språk å gjera, eller dei skal argumentera godt for kvifor nynorsk ikkje er viktig. Ein skulle tru at prinsippet var ei gåvepakke til målrørsla, særleg om det er slik vi ofte hevdar: at nynorsk vert oversedd heller enn aktivt diskriminert. Diverre har ikkje dette prinsippet ført til ei rekkje diskusjonar om nynorsken si stilling på felt etter felt. Ein skulle, til dømes, tru at Kulturdepartementet (som leverte Mål og meining) skulle vera flinke til å nytta dette prinsippet sjølve. Rett skal vera rett, av og til gjer dei det. Då TV2 fekk tildelt status som formidlingspliktig ålmennkringkastar i desember i fjor, gjorde Anniken Huitfeldt det tydeleg både i tale og skrift at når kanalen skal senda norskspråkleg innhald, så tyder det at dei skal bruka nynorsk og bokmål. Dette høyrer diverre til unnataka. I den siste tida har Kulturdepartementet sendt ut fleire viktige høyringsnotat om mangfald og strukturar innan mediesektoren, eit felt det språkmeldinga heilt tydeleg slo fast at det var alt for lite nynorsk: «Nynorsk er lite synleg og til dels sterkt underrepresentert også i viktige delar av den mediebaserte offentlege samtalen.» (avsnitt 9.1.4.2). Den eine høyringa er rapporten frå mediestøtteutvalet, der den viktigaste debatten har handla om mva-fritaket. Det er vel og bra, og ei viktig sak, men korleis kan ein laga ein rapport om mediestøtte (altså, om vilkåra for heile mediestoda) utan at stoda for nynorsken, eller språkmangfald i det heile, vert problematisert? Samisk språkstrid i Tromsø Viss Arbeidarpartiet i Tromsø får det som partiet vil, må folk slå opp på «R» når dei skal søkja på Tromsø. Det er nemleg éin av konsekvensane viss Tromsø blir innlemma i forvaltningsområdet for samisk språk. Som eitt av minimumskrava skal nemleg det samiske namnet skrivast først. Dermed vil det offisielle namnet på Nordens Paris bli «Romssa/Tromsø», skriv Nordlys. Noko tilsvarande skjedde då Kåfjord på 90-talet blei flytta frå «K» til «G» i telefonkatalogen då det offisielle namnet blei Gáivuona/Kåfjord. No reagerer andre kommunepolitikarar i byen. Eg synest ikkje dette er naturleg i det heile. Eg føler at politikarane her NORSK TIDEND NR. 2 2011 lagar ein unødvendig konflikt. Det ønskjer ikkje tromsøværingane, og det ønskjer heller ikkje den samiske befolkninga. Kravet kjem heller ikkje frå samane, men frå nokre i Ap som krev dette på vegner av samane, seier venstrepolitikaren Jonas Stein Eilertsen. Venstre-toppen får støtte av Øyvind Hilmarsen frå Høgre. Eg synest ikkje det vil vera rett uttrykk for identiteten til Tromsø. Kommunar som er innlemma i forvaltningsområdet, har langt høgare del samisk befolkning enn det Tromsø har, meiner Hilmarsen. Tone Marie Myklevoll (Ap) meiner det er svært viktig at Tromsø språkleg blir meir samisk. Språk er ein viktig del av kulturen vår. Dei som bur i Tromsø og har barn som ønskjer å læra samisk, skal få høve til det, seier Myklevoll. Kommunestyret i Tromsø skal handsama saka til sommaren. Årsmøtet i Tromsø mållag vedtok 3. mars ei fråsegn der laget støttar forslaget om å innlemma Tromsø kommune i Samisk språkforvaltningsområde. Fråsegna viser mellom anna til at den samiske språkgruppa er ei av dei mest truga språkgruppene i verda. Styremedlem Borghild Gramstad seier at var viktig å stø opp om det samiske språket. Det har vore ein varm debatt rundt forslaget om å innlemma Tromsø kommune i forvaltningsområdet for samisk språk, og saka har verkeleg prega lokalt media i to tre månader. Dei negative ytringane svært ofte framsett anonymt i nettdebattar har vore svært trakasserande overfor den samiske befolkninga. NPK/KJARTAN HELLEVE Den andre høyringa handlar om «TV, mangfold og valgfrihet». Eg vart svært oppløfta då dette høyringsnotatet ramla ned på kontorpulten min, men brått nedstemt då det gjekk opp for meg at det, til liks med veldig mange andre notat, fyrst og fremst handla om kanalar og signaldistributørar. Nemnda som hadde levert rapporten hadde til og med konkludert med at «spørsmålet [om språklig og kulturelt mangfald i NRK] faller utenfor mandatet, og viser også til at det er fastsatt prosedyrer for behandling av spørsmål som gjelder hvordan NRK ivaretar sine forpliktelser som allmennkringkaster». Så langt syner dokumenta frå Kulturdepartementet at det flotte prinsippet nynorsk har lite å seia når spørsmålet om språk ikkje vert teke med i diskusjonane. 5

SAGT UNDER NORMERINGSHØYRINGA Framlegget frå nemnda er som heilskap eit godt framlegg. Håvard B. Øvregård, Noregs Mållag Når ein tek ut ord som er lite i bruk, og ikkje gjer noko med dei valfrie formene som er mykje brukte, vil ikkje folk flest oppleva at nynorsken er stramma inn. Eva Holthe Enoksen, Norsk Målungdom Det er dårleg at nemnda ikkje med eit ord problematiserer kva slags mål ho byggjer på. Thorgeir Holm, Norskt Måldyrkingslag Talemålsnærleiken som eit pedagogisk argument gjeld berre inntil eit visst punkt. Ein kan spørje seg om ikkje den store valfridomen gjer nynorsken vanskelegare for folk flest. Sergej Alexander Munkvold, Ivar Aasen-sambandet Forbodslinja mot formene Aasen og andre bruker, er ikkje tenleg for oss. Nei til strukturrasjonalisering og sentralisering av nynorsken! Håvard Tangen, Høgnorskringen Som teatermenneske ser eg det slik at alle forfattarar må kunna kjenne seg att når me snakkar nynorsken deira på Det Norske Teatret. Dei må ha likelydande aksjar i det nynorske språket. Ola E. Bø, Det Norske Teatret Vid valfridom kan vera ein rikdom for dei sikre, og eit hinder for dei usikre. I så måte er det eit balansert framlegg. Reidar Sandal, Nynorsk kultursentrum Me er uroa over at talemålsgrunnlaget for norma er innsnevra, og meiner fleire av orda med monoftong bør bli ståande. Torodd Kinn, Institutt for lingvistiske, litterære og estetiske studium, Universitetet i Bergen Det er sagt at det har vore ein open prosess, men eg er likevel uroleg for det hastverket som har vore på slutten av den prosessen som har vart i 40 år. Ta dykk tid. Turid Kleiva, Nord-Fron Mållag Nynorsken bør vera fargerik, for å vera tiltrekkjande på folk med bokmålsbakgrunn. Det gjer ingen ting om det er valfridom på regelnivå, det er mogleg å læra seg. Tordis Irene Fosse Nemnda har stort sett greidd dette bra, det folk er vane med å skriva, og som er i bruk, bør stort sett vera lov å bruka vidare. Det er ikkje slik at alt kan gjerast enkelt heller. Lars S. Vikør Det er ikkje mykje hjelp til meg som jærbu at de stryk mange enkeltord. Snorre Standish Norheim Til no har det vore store forventningar til innhaldet i innstillinga. Vidare framover er det svært viktig at ein tenkjer på korleis norma skal gjennomførast. Dette er eit høve til ei opprusting av nynorsk i skulen og i heile offentleg sektor. Kari Bjørke, Litteraturselskapet Det Norske Samlaget Det er elles meiningslaust at de stryk fleirtalsformene menner, lyser, vemmer, jf. talemålet. Dei bør stå som dei står i Norsk Ordbok. Den blir ståande som det store normeringsorganet i framtida. Andreas Bjørkum Me kan ikkje diskutera nynorsken utan å diskutera forholdet til bokmål elles kjem nynorsken til å rygga til han blir usynleg. Arvid Langeland, Voss Mållag Me såg fram til ei enkel norm, men har jo ikkje fått det. De må sjå på det ein gong til om de kan forenkla, gjere norma veldig enkel! Eva Nørstebø Eg støttar nemnda når det gjeld kløyvd infinitiv den kløyvde infinitiven kjem truleg til å leva betre viss han blir forboden. Edvard Hoem Kvifor er så mange positive no? Det er ein realitet at tonivåsystemet skal vekk, det er noko av grunnen. Endre Brunstad Eg er betenkt når eg ser at berre Den norske forfattarforeining, ikkje Norske Barne- og Ungdomsbokforfattere, har fått høyringsbrevet. Dei forfattarane som skriv nynorsk barnelitteratur er livsviktige for nynorsken si framtid. Guri Vesaas Alle foto: Språkrådet 31.5. 5.6. 2011 TUR LANGS TRE NASJONALE TURISTVEGAR: GJENNOM RYFYLKE, HARDANGER OG OVER GAULARFJELL Turen går med buss over Jæren, gjennom Ryfylke, Hardanger og Voss heilt fram til Sogn og Sunnfjord og attende til Sauda/Sand. På vegen vitjar me heimtraktene til Arne Garborg, Rasmus Løland, Olav H. Hauge, Per Sivle og Jakob Sande. Pris: kr. 9900 som inkluderer buss, hotellopphald i dobbeltrom, frokost, lunsj og middag, og kulturarrangement undervegs. Påmelding til Marny Skeie Henkel, marny@nashornet.no eller på tlf. 957 22 592 så raskt du kan, seinast innan 15. april. 6.10. 13.10. 2011 I fotefara av RASMUS LØLAND Turen går med fly frå Stavanger/Oslo til Berlin med retur frå München ei veke seinare. Opplev kunstnarbyen Berlin, deretter to dagar i Rüdesheim og dei siste dagane i Hall i Austerrike. Fokus på moderne barnelitteratur, ein arv frå Løland og Norsk Barneblad. TIRAMISU reiser med smak 4 233 Erfjord tlf: 92455622 www.tiramisu.no Med forfattar og Lølandbiograf Ernst Berge Drange som forteljande reisefylje Påmelding til Marny Skeie Henkel, marny@nashornet.no eller tlf. 957 22 592 innan 1. mai. Pris: 14 800 som inkluderer flyreise med skattar og avgifter, transport, hotellopphold (dobbeltrom) m. frukost, alle utflukter, forelesingar og forteljarførestellingar undervegs. Eit felles måltid tildagen samt lunsj i Rüdesheim og siste dagen. Ikkje inkludert er drikke til maten. RASMUS LØLAND-MARKERINGA 2007-2011 6 NORSK TIDEND NR. 2 2011

ENKLARE: - Norma skal gjera det lettare å vera nynorskbrukar. Nemnda har tolka det som at det skal bli lettare å skriva rett, og at færrast mogleg skal måtta endra nynorsken sin for å skriva rett, sa Grete Riise, leiar i rettskrivingsnemda under høyringa om framlegget til ny rettskrivingsnorm. Foto: Språkrådet Delt høyring om norma Høyringa om framlegget om ny nynorsknorm var roleg og disiplinert, sjølv om det var mange ulike synspunkt. Måndag 21. februar var det open høyring om framlegget til ny rettskriving for nynorsk i auditoriet i Nasjonalbiblioteket i Oslo. Om lag 80 personar hadde benka seg, og møteleiar Jan Olav Fretland gjorde klårt heilt frå starten at her kom ikkje til å bli gitt ved dørene. Skulle ein nå gjennom alle dei som ville seie kva dei meinte om framlegget frå nemnda, var det naudsynt å halde streng disiplin. Truleg såg han for seg at dette ville utarte seg og at hardt ville stå hardt mot hardt. Det gjorde det ikkje. Sjølv om det stundom var tillaup til temperatur, så gjekk det heile stille og roleg føre seg. Den viktigaste grunnen var truleg at alle interesserte hadde hatt høve til å ytre seg gjennom heile arbeidsprosessen til nemnda. Representantar frå nemnda har kome der dei har blitt bedne, og på nettsida har det vore lett å kome med innlegg. Som Ottar Grepstad, styreleiar i Språkrådet, sa i innleiinga si: Dette er kan hende ikkje den største rettskrivingsendringa som har vore, men den mest demokratiske. Blir enklare Nemndsleiar Grete Riise gjorde det klårt i innleiinga at det var ei reell høyring og at nemnda ikkje hadde konkludert sikkert. Samstundes gjorde ho det klårt at sjølv innanfor nemnda var det ulike meiningar, men at dei hadde greidd å einast om denne innstillinga. Nemnda håpar og trur at norma vil gjere kvardagen enklare for lærarar og elevar, sa Riise. Ein etter ein fylgde så dei som hadde meldt seg på til høyringa. Håvard B. Øvregård frå Noregs Mållag meinte at nemnda hadde gjort eit godt arbeid, og at framlegget i det store heile var på linje med det landsmøtet i Stavanger vedtok i 2008: nynorsk må normerast på grunnlag av dialektane og slik nynorsken ser ut i dag, vekk med klammeformene og hald på ein del valfridom. Eva Holthe Enoksen frå Norsk Målungdom vart stort sett samd, men meinte samstundes at det oppreinskingsarbeidet som nemnda la opp til ikkje ville nytte stort. Det å ta vekk lite nytta former ville ikkje folk flest oppfatta som at norma er stramma inn. Heile landet Turid Kleiva frå Nord-Fron Mållag var mellom dei som var uroa for at norma ikkje tok omsyn til heile landet. Former som nynorskbrukarar utanfor kjerneområda bruker, var no i fare for å forsvinne. Nemnda må ikkje kutte formene til dei austnorske og trønderske brukarane, t.d. monoftongar og kløyvd infinitiv. Dette var noko fleire var uroa over, mellom andre Ola E. Bø frå Det Norske Teateret. Han understreka at teateret måtte vere ein stad der alle nynorske forfattarar kjende att språket sitt når dei høyrde det frå teaterscena. Guri Vesaas peika på at nemnda ikkje hadde nytta nynorsk skjønnlitteratur som grunnlag, og at dei dermed hadde gått glipp av mange forfattarar som høyrer heime i Nord-Noreg og Trøndelag. For desse forfattarane er det viktig å kunne velje monoftongar og kløyvd infinitiv. Kritikk Heilt utan kritikk var likevel ikkje høyringa. Håvard Tangen frå Høgnorskringen meinte at det ville vere ille å ta vekk i-endingane sidan desse hadde så sterke band til Aasen og hans rettskrivingssystem. Thorgeir Holm frå Norsk Måldyrkingslag meinte at den nynorsken nemnda har teke utgangspunkt i, er for påverka av bokmålet. Arvid Langeland frå Voss Mållag var samd: Skrivemåtar som frå og med mellomkrigstida er komne inn i nynorsken med det overordna føremålet å nærma han til bokmålet, må takast ut, og nynorsken må atter tuftast på normeringsprinsippa til Aasen. Dette fekk Edvard Hoem til å kveikje, og det var brått temperatur i ordskiftet. Møteleiar Fretland hadde likevel ikkje nokon grunn til å uroa seg, og den harde møtedisiplinen gjorde at det ikkje vart meir enn nokre harde ord. Det var trass alt nemnda som skulle få innspel. I fylgje nemndsleiar Riise var det nett det dei hadde fått. Ho takka til slutt for innspela og understreka at norma ikkje var avgjerande for framtida til nynorsken. Språket er mykje vidare enn norma, avslutta ho. 1. april leverte nemnda sitt endelege framlegg til styret i Språkrådet, som har frist til 20. mai for å gjere eit endeleg vedtak. KJARTAN HELLEVE kjartan. helleve@nm.no Kjelde: Språkrådet HER VILLE NEMNDA HA INNSPEL: Berre -leg, ikkje -lig (endeleg, ikkje endelig). Berre -stilling, ikkje -stelling (framstilling, ikkje framstelling). Valfri j i verb som leggje/legge og søkje/søke og svake hokjønnsord som bryggje/brygge og enkje/enke. Former med diftong blir eineformer i ord som drøyme, høyre og køyre. Nemnda har særleg fått innvendingar mot å stryke forma kjøre. Former som i dag har hovudform med dobbel konsonant og klammeform med enkel, skal i dei fleste tilfelle berre ha forma med dobbel konsonant i den nye rettskrivinga (ramme, danne). Valfri samsvarbøying i perfektum partisipp av svake verb (Dei er presenterte/presentert). Obligatorisk samsvarbøying i perfektum partisipp av sterke verb (Dei er frosne). Her har nemnda både fått framlegg om å stryke samsvarbøying i sterke verb og framlegg om å innføre full samsvarbøying også i svake verb. Dykk som subjektsform vert jamstilt med de. Her har nemnda òg fått innspel om å velje dialektformer som dokke(r), dåkke(r) eller dokk. I nokre høgfrekvente ord gjer nemnda framlegg om å stryke dei jamstelte formene skole og mye, saman med klammeformene [noe(n)] og [bare]. Vi har både fått kraftige innvendingar mot å stryke mykje brukte former, og samstundes fått mange oppmodingar om å stryke nettopp desse. Kløyvd infinitiv (vera/tenkje) går ut av rettskrivinga. Dette er kanskje det framlegget som har skapt mest diskusjon til no. I-mål (sola [soli] (bunden form eintal), husa [husi] (bunden form fleirtal)) går ut av den offisielle norma. NORSK TIDEND NR. 2 2011 7

Nokre andre prisvinnarar Ulstein Group Ulstein Mållag har gitt Målprisen til Ulstein Group. Språkbruken hjå firma i lokalsamfunnet har mykje å seie, og har ein sterk signaleffekt, sa Arild Torvund Olsen, leiar i mållaget under utdelinga. Nynorsken har gjerne stått sterkare i til dømes kulturlivet og utdanningsinstitusjonar enn i næringslivet. Når store aktørar innanfor næringslivet nyttar nynorsk, er dei då med på å utvide domenet til språket vårt. Slik er dei med på å definere kva folk flest reknar som naturlege bruksområde for nynorsken. Nynorsken vert noko meir enn berre eit språk som er fint i dikt, for å sitere ein vanleg fordom. Difor er det godt å sjå korleis ein av dei verkelege tungvektarane i næringslivet i kommunen vår, nemleg Ulstein Group, er flink til å nytte nynorsk. Med jamne mellomrom syner dei oss, i form av annonsar, pressemeldingar og anna tilfang, at jau, nynorsken er eit godt språk for næringslivet òg. Dét er viktig, og det fortener merksemd. Difor har Ulstein mållag vedteke at me i år skal gje målprisen til Ulstein Group, avslutta Torvund Olsen. Lene Trude Solheim, informasjonssjef i Ulstein Group, tok i mot prisen. Vi er veldig glade og stolte over å ta mot denne prisen. Hotel Union Geiranger Sunnmøre Mållag delte ut prisen til Hotel Union Geiranger ved vertskapet Monja og Sindre Mjelva. I ein bransje der bokmålet har rådd det meste av grunnen, har dei som driv Hotel Union Geiranger, synt vilje til nytenking og til å framheve Prisvinnarane Monja og Sindre Mjelva, fjerde generasjons vertskap på Hotel Union Geiranger, er flankerte av Terje Aarset (t.v.) og Odd Sørås frå prisnemnda i mållaget. den lokale tilknytinga verksemda deira har, sa Mållaget i grunngjevinga. Språkbruken i marknadsføringa deira er jamt god. Monja og Sindre Mjelva vil også at hotellet skal vere eit språkleg føredøme for andre reiselivsbedrifter og vere med på å senke terskelen for å ta i bruk nynorsk. Målprisen er ein heider for det dei har gjort og ei oppmuntring til vidare bruk av nynorsk i reiselivet. Også andre hotell på Vestlandet har gode røynsler med å bruke nynorsk, og Sunnmøre Mållag vonar at fleire vil følgje etter. Prisen er ei originalteikning av kunstnaren Inger Giskeødegård og eit diplom. Yngvar Andersen Målprisen frå Sogn og Fjordane Mållag gjekk til Yngvar Andersen som driv treningskjeda MYKJEMEIR og er kjend frå NRK-programmet PULS. For mange er det lett å leggje vekk dialekten når dei kryssar språklege, geografiske område. At Yngvar Andersen då greier å halde på nynorsken i eit så trendy satsingsområde midt i Oslo, viser styrke og er eit glimrande føredøme, meiner Mållaget. Yngvar Andersen har røter frå Sunnfjord (Dale og Eikefjord), Luster og Marokko. Brukar malmfull dialekt i beste sendetid, som det heiter. Ein uslåeleg kombinasjon i futedømet Sogn og Fjordane. Sogn og Fjordane Mållag ynskjer Yngvar Andersen alt godt i det urbane austlandsområdet. Som nynorskbrukar veit han kva som gjeld. Han har synt språkleg medvit, og har overtydd oss om at han er ein verdig målprisvinnar i Sogn og Fjordane 2011, stod det i grunngjevinga. Einar Orten Trovåg 1987-modellen Einar Orten Trovåg fekk Hareid mållag sin målpris 2011. Målprisen for 2011 går til ein person som steller med mål på i alle fall to ulike område. Han driv nemleg med mål i både språkleg og sportsleg tyding. Men først og fremst imponerer han som redaksjonell og statistisk pådrivar i Hareid Idrettslag si fotball-nettavis. Mykje takka vere prisvinnaren sin innsats nådde denne fotball-nettavisa høgt i ei kåring av Noregs beste fotballnettaviser i fjor. Ja, hadde kåringa snevra seg inn til å gjelde berre den delen som går på dagleg oppdatering rundt a-stall, juniorlag og gutelag så kunne det vel hende at målprisvinnaren 2011 og nettavisa hans hadde gått heilt til topps. Prisvinnaren får prisen ikkje berre fordi han er ein dedikert skribent, men også fordi han fører ein naturleg og sikker nynorsk, som sjølvsagt smittar i miljøet og får andre til å føle seg trygge på sin eigen språklege identitet, sa laget i grunngjevinga si. Reidun Horvei Ullensvang Mållag gav målprisen til Reidun Horvei for sin kulturelle innsats. Reidun Horvei har i alle år vore ein uvanleg fin brukar av målet vårt, både skriftleg og munnleg, sa mållagsleiar Turid Nesheim. Eikanger-Bjørsvik Musikklag Eikanger-Bjørsvik Musikklag er eit stort førebilete for born og unge, og det gjer bruken av nynorsk ekstra viktig, refererte Anne Marie Midtbø frå juryen si grunngjeving, då Eikanger- Bjørsvik Musikklag vart tildelt Alversund Mållag sin målpris for 2010. Eikanger-Bjørsvik Musikklag synleggjer nynorsk på ein framifrå måte, las Midtbø vidare frå juryen si grunngjeving. For Eikanger-Bjørsvik Musikklag er det heilt naturleg å bruka nynorsk, sa nestleiar Viggo Bjørge då han takka for prisen. For oss handlar det om å definera kvar me er frå og kvar me høyrer heime. Arne Tokheim Odda Mållag sin målpris for 2010 gjekk til Arne Tokheim. Tokheim fekk prisen for sin aktive bruk av nynorsken i arbeid, som lesarbrevskrivar, politikar og skribent av artiklar til sogeskrift. Arne Tokheim er ein trugen, kunnskapsrik og tenesteviljug medlem av Odda Mållag. I sogebladet vårt «Odda i manns minne» er han ein flittig, kunnskapsrik, velorientert og viktig bidragsytar med uvanleg godt minne og stor formidlingsevne, sa mållagsleiar Harry Solberg. Vis språket ditt! Ting t-skjorta på: www.ilovenynorsk.no Me har alle storleikar for små og store. Originalt val av målpris Strand Mållag tok eit originalt val med utdelinga av målprisen på Tau i vinter. (Strandbuen) Håbakk Vinimport AS og Jørpeland Avhaldslag med fråhaldsmannen Rolf Sand Lunde i spissen delte Strand Mållag sin målpris for 2010. Eg synest det er vittig, seier Rolf Sand Lunde om å dela prisen med ein lokal vinimportør. Den eine vinnaren jobbar for å bli kvitt bruk av alkohol, den andre vinnaren marknadsfører vin frå Sør-Afrika. Men begge vinnarane har til felles at dei er opptekne av nynorsk, og måten dei skriv på. Dei synest begge at juryen har gjort eit spenstig val av målprisvinnarar for 2010. Prisen skulle nemleg blitt utdelt i fjor, i staden blei det no i januar 2011. Håbakk Vinimport AS er ei familiebedrift på Tau, der foreldre og to vaksne barn deler på arbeidet. Dottera Hallgjerd skriv all tekst på nynorsk. Sogndal: Rolf Navarsete får eigenproduserte annonsar av Norges- Gruppen for å halda på det nynorske skriftspråket. Dette gav han målprisen frå Sogndal Mållag. Vekkjer oppsikt Dei vekkjer oppsikt med nynorsken, seier mållagsleiar Knut Falk om vinimportørane. Mållaget har sans for måten Håbakk Vinimport marknadsfører vinen på, det blir lagt merke til ute blant folk og distributørane. Rolf Sand Lunde har i alle år skrive lesarinnlegg i lokale media, samt referat frå det lokale fråhaldslaget på nynorsk. Han brukar konsekvent nynorsk. Han har bakgrunn som lærar og organist. Me har valt å dela målprisen for å få eit slags motstykke, seier Falk om valet mållaget gjer. Han er klar over at målprisen vil vekkja oppsikt, men synest det er fint. Målprisvinnarane er svært glade for prisen. Torunn Langeland Ravnås fortel at dei får gode tilbakemeldingar frå vinbransjen for bruken av nynorsk. Det er ikkje mange i vår bransje som brukar nynorsk, seier ho. Naturleg målform Ho synest det er flott at mållaget set fokus på næringslivet i nærmiljøet. Ho og ektemannen Ottar, samt Rolf Sande Lunde har vakse opp med nynorsk, det er naturleg for dei å nytta denne målforma. Nynorsk er ein del av kulturen vår i Strand, det høyrer med til identiteten, meiner Torunn. Fint sagt, medgir Rolf Sand Lunde. Torunn minnar òg om at Sør- Afrika har elleve offisielle språk, og at det kan setja den norske språkdebatten litt i perspektiv. Om ikkje målprisvinnarane kan dela ei flaske vin, deler dei gladeleg målprisen. Vinnarane vart feira under ein kulturkveld i villaen i Mølleparken på Tau. BORGHILD GUDMESTAD/ STRANDBUEN borghild@strandbuen.no Heidra for eigne anno Njål Ølmheim i mållaget, er full av lovord om Rolf Navarsete sitt arbeid for nynorsken. Det er framifrå at han tek seg det ekstra bryderiet det er med å få produsert eigne plakatar på nynorsk, seier Ølmheim. Det er slike eldsjeler me treng her i Sogn for å halda oppe kampen for målet vårt. Ein butikk i den storleiken som Navarsete driv er ein viktig arena for språk, og det er ikkje ofte ein ser at målforma er så godt gjennomarbeidd som her. Ein travel mann I selskap med tidlegare vinnarar som Liv Signe Navarsete og Olav Stedje, set Rolf Navarsete prisen høgt. Det er klart at det er moro å få ein slik pris, seier kjøpmannen. Det nynorske språket er ein viktig del av meg og av min personlegdom. Eg brukar å seia at eg kjempar ein kamp i svart og kvitt for Sogndal sin del, for me må på mange måtar vera dobbelt så gode for å vera like gode. Det er litt vanskelegare her for oss enn det er i dei store byane. Pressar kjeda Navarsete går gjerne det ekstra steget for å få det som han vil. NorgesGruppen leverer nynorske annonsar til oss, seier Navarsete. Me er dermed den einaste 8 NORSK TIDEND NR. 2 2011

nsemalar Meny-butikken som har annonsering på nynorsk. Dette er sjølvsagt noko dyrare på grunn av trykking og oppsett, men eg tykkjer det er verdt det og at me har ein identitet me må lyt lytta til. Det er klart at det er ein kamp og at ein må kjempa for standpunkta sine, men eg merkar no at stadig færre argumenterer mot meg og at ryggrada har vorte sterkare. I sitt rette element Kjøpmann Navarsete tok imot prisen i Meny-butikken i Sogndal, noko som må karakteriserast som ein høveleg stad for prisvinnaren. Prisen er eit måleri av Roald Grimsø som syner Rusebakken i Sogndalsfjøra. Eit kjempeflott motiv og ein svært hyggjeleg pris, sa Navarsete då han tok imot prisen i sin eigen butikk. TROND ROGNE/SOGN AVIS NORSK TIDEND NR. 2 2011 MÅLPRIS: Fråhaldsmannen Rolf Sand Lunde i Jørpeland Avhaldslag deler Strand Mållag sin målpris med vinimportørane Torunn Langeland Ravnås og Ottar Råvnås. Foto: Borghild Gudmestad Butikk fekk målpris Under årsmøtearrangementet i Hjelmeland Samfunnshus onsdag blei Ryfylkebutikken tildelt Målprisen 2010 av Hjelmeland Mållag. (Strandbuen) Me blei veldig glade for å få ein slik pris. Det er alltid kjekt når ein blir sett på ein positiv måte, seier Anne Marie Bergman, dagleg leiar i Ryfylkebutikken AS. Ryfylkebutikken driv bensinstasjon og kolonialhandel i Årdal, tett ved Ryfylkevegen, og er ått av fire familiar. Då Ryfylkebutikken blei starta i 2007, hadde styret drøftingar om kva språk me skulle bruka. Sjølv om dåverande dagleg leiar er frå Austlandet og skriv bokmål, konkluderte resten av styret med at me sjølvsagt skulle bruka nynorsk i ein nynorskkommune, seier Anne Marie Bergman. Målprisen 2010 består av eit diplom, ein blomebukett og ei sponkorg frå korgmakar Kåre Johannes Hetlelid. MÅLPRIS: Fekk målprisen for 2010. Morten Hetland, leiar i Hjelmeland Mållag rosa Ryfylkebutikken AS sin bruk av nynorsk. Dagleg leiar Anne Marie Bergman var svært glad for godorda. Foto: Jens Kihl Førebilete Ryfylkebutikken har aktivt brukt nynorsk i flott og delikat marknadsføring, både på nettsida deira og i annonsering. Til og med opningstidene og informasjonsplakatane i butikken er skrivne på nynorsk. Hjelmeland Mållag vil takka Ryfylkebutikken for at dei er eit godt førebilete som stadfestar at også næringslivet kan lukkast med nynorsk, seier Morten Hetland, leiar i Hjelmeland Mållag. Hjelmeland Mållag har også starta med utdeling av Målblomen, som går til éi eller fleire bedrifter som har gjort ein god innsats for nynorsk det føregåande året. Målblomen 2010 vart under arrangementet i går tildelt Spar Hjelmeland, Hjelmeland kommune, Buhagen og Gjil Aktivitetssenter. Konsert Før prisen blei delt ut, var det konsert med Kjell Inge Torgersen i Hjelmeland Samfunnshus. Stavanger-mannen har sett om tekstar frå artisten Sting til nynorsk. Torgersen sytte for god musikk og velfunderte refleksjonar rundt livet hans. Vanlegvis har Torgersen med seg medmusikantar, men onsdag var det berre Torgersen, ein mikrofon, ein barkrakk og ein gitar, noko som gjorde konserten til ein svært stemningsfull time med ein heilt særeigen atmosfære. Han framførte Sting-klassikarane «Andedrag» (Every Breath You Take), «Skjøre» (Fragile) og «Aks av gull» ( Fields of Gold ). Konserten var eit samarbeid mellom Hjelmeland Mållag, Hjelmeland Sogelag, Hjelmeland kommune, Hjelmeland Folkeakademi, Hjelmeland Samfunnshus og Teaterlag. BORGHILD GUDMESTAD/STRANDBUEN ROS: Rolv Navarsete tok imot Sogndal Mållag sin målpris for å ha drive godt målarbeid i annonsering. Foto: Trond Rogne 9

PARTIPROGRAMMA: Valkamp på nynorsk DEN 31. MARS VAR DET SISTE FRIST for å levere inn valliste til kommune- og fylkestingsvalet. Men endå er det mykje som skjer før sjølve valkampen er i gang. Sjølv om mange partilag er ferdig med sitt programarbeid, er det også no mange partilag byrjar programarbeidet. I førre Norsk Tidend skreiv vi om brevet som Mållaget har sendt ut til lokallaga, der kvart enkelt lokallag vert bede om å ta kontakt med sine parti i sin kommune med innspel om gode valkampsaker på nynorsk. Kanskje denne utfordringa kan takast gjennom eit oppslag i lokalavisa. På den måten kjenner fleire parti seg pliktige til å svare. Men kan ein drive nynorskvalkamp der det allereie er nynorsk? Norsk Tidend spør Arne Vinje. ARNE VINJE (SV) HAR VORE ORDFØRAR i Vinje kommune i Telemark si dan 2003. Han stiller til attval til valet til hausten. Han er medlem i Vinje Mållag. Kva plass har nynorsk i valkampen? Eg brukar å streke under at Vinje er ein nynorskkommune og at den tradisjonen skal vi bere vidare. Kva ansvar har kommunen for nynorsken? Fyrst og fremst meiner eg at dei som skriv på vegner av kommunen, sakshandsamarar og andre, skal skrive ein skikkeleg og god nynorsk. Og det er kommunen sitt ansvar å styrkje denne nynorskkompetansen. I vår kommune stør vi dessutan kulturaktivitetar, og Litteraturdagane i Vinje er eit godt døme på det. Eg brukar også å oppmode næringslivet om å bruke nynorsken og vere stolte av denne tradisjonen. De er godt kjende for å ta vel i mot innvandrarar. Gjev de dei opplæring på nynorsk? Til no har grunngjevinga vore at det er pedagogisk rett å gje dei vaksne innvandrarane opplæring på bokmål. Eg er ikkje heilt sikker på det, men har late fagfolk få siste ordet i den avgjerda. Opplæringa i skulen er på nynorsk. Kva råd har du til lokallag som ynskjer å setje nynorsk på dagsorden i samband med valkampen? Eg trur det er viktig at lokallaget gjer det dei kan for at dei folkevalde skal vere stolte av språktradisjonane til nynorsken, og ikkje sjå han som noka ekstra bør. Tek vi vare på nynorsken, tek vi vare på eit kulturelt mangfald, særpreg og identitet. HEGE LOTHE hege.lothe@nm.no 10 VAL 2011 Aud Søyland seier ja til å bli nestleiar. Både førskuleutdanninga, norsk-faget og ny rettskriving for nynorsk er på saklista under landsmøtet i Suldal. Årets landsmøtetalar er Margareth Sandvik, førsteamanuensis i norsk ved førskulelærarutdanninga ved Høgskolen i Oslo. Hennar tale har fått tittelen: Framtidsretta førskulelærarutdanning. Vi treng ei førskulelærarutdanning som har det norske språkmangfaldet på timeplanen, og korleis det kan gjerast, kva som manglar, kva som skal til og så bortetter, inviterer vi til ordskifte om på landsmøtet, seier Håvard B. Øvregård, leiar i Noregs Mållag. Utfordringar for norskfaget Styret har laga eit eige framlegg til fråsegn som krev satsing på norskfaget. Det er viktig å ha ei klar rettesnor for arbeidet. Vi veit at mange målfolk er opptekne av innhaldet i norskfaget, og kjenner faget frå eiga yrkeserfaring. Eg vonar det vert ein god debatt, med mange gode endringsframlegg, seier Håvard B. Øvregård. Norskfaget er det viktigaste faget i skulen. Meistring av språket er ein grunnleggjande dugleik som ligg til grunn for læring i alle andre fag. Norskfaget har òg ein viktig funksjon i å gje alle norske born eit felles språkleg utgangspunkt. Det er eit ordskifte om norskfaget for tida, og det er store utfordringar i norskfaget i dag. Mange elevar oppnår ikkje god nok kompetanse i nynorsk, og norsklærarane er under eit krevjande tids- og arbeidspress, seier Håvard B. Øvregård. Utfordringar for nynorskelevane Vi vil mellom anna be landsmøtet i Noregs Mållag peike på at norskfaget framleis må vere eit danningsfag som skal gje elevane forståing for tospråksituasjonen i Noreg. Samtidig må det vere sjølvsagt at elevane får god lese- og skriveopplæring i begge målformer. Vi er derfor kritiske til at norskfaget vert fylt opp av andre emne som tek tida frå den viktige opplæringa i basisdugleikane. Det viktigaste med Framlegg til nytt styre Håvard B. Øvregård (biletet) har sagt ja til attval. Han har no vore leiar i to periodar og om landsmøtet er samd, så er han klar for sitt tredje år som leiar for Mållaget. Han får med seg Aud Søyland (Leira i Valdres) som tek attval og har sagt ja til å bli nestleiar. Ho har siste året vore vanleg styremedlem, men var nestleiar i Håvard B. Øvregård sitt fyrste leiarår. Framlegget til denne fråsegna er at vi slår fast at nynorskelevane har andre utfordringar enn bokmålselevane. Nynorskelevane må møte meir nynorsk rundt seg i kvardagen, slår Håvard B. Øvregård fast. Fråsegna tek også til orde for eit lyft for sidemålsopplæringa, og peikar på at sidemålsopplæringa bør starte tidlegare, ein bør bruke sidemålet i andre fag enn norsk, det bør utviklast ein eigen sidemålsdidaktikk og det bør bli meir forsking på feltet. Kva med tiltaka for hovudmålselevane? Det er ikkje nemnt i fråsegna, skal dei ha eigen hovudmålsdidaktikk? Fråsegna peikar på at elevane med nynorsk som hovudmål må ha meir nynorsk rundt seg. Det ligg klart at det er ulike utfordringar for dei ulike elevgruppene, og det må ha konsekvensar for kva kunnskap lærarstudentane skal få i lærarutdanninga. Aktiv språkpolitikk i kommunane Nils Ulvund møter som utsending frå Ålvundfjord og Ålvundeid Mållag. Han har også vore prosjektleiar for eit nynorskprosjekt på Nordmøre i tre år. Han meiner denne erfaringa har gjeve styremedlemer ser slik ut: Jens Kihl (Oslo), 2 år, attval, Terje Kjøde (Ørsta), 2 år, opprykk frå 1. vara, Bente Riise (Oslo) og Helga Hjetland (Høyanger) som ikkje er på val. Varamedlemer til styret: 1. vara: Sigbjørn Hjelmbrekke (Bø i Telemark), 1 år, ny, 2. vara: Magne Heide (Bodø), 1 år, ny, 3. vara: Marit Aakre Tennø (Luster), 1 år, attval og 4. vara: Reza Rezaee (Oslo), 1 år, attval. Innhaldsrikt landsmøte LEIARDUO: Håvard B. Øvregård har sagt ja til attval, medan Jens Kihl takk av som nestleiar etter eit år. Foto: Kjartan Helleve han tru på at det er mogleg å endre språkpolitikken i kommunane. Og han ynskjer å få retta merksemda mot kommunane og kva ansvar dei har for språkpolitikken. Nils Ulvund kjem til landsmøtet med ei fråsegn som stiller krav til kommunane. Det er viktig at lokallaga vert merksame på korleis dei kan påverke kommunane. Det tek tid, men det er fullt mogleg å oppnå endring i kommunane. Eg kan dokumentere at det går an å få til noko, smiler Nils Ulvund. Berre unntaksvis finn vi kommunar som set språk på dagsorden. Kommunane er ofte ikkje klar over at dei som skuleeigarar, og i kulturplanar, også har ansvar for skriftkulturen. Dette er uavhengig av kva skriftkultur som er mest brukt i skulane. Mange kommunar gøymer seg bak det at dei er språknøytrale i ei tid då også kommunane skulle vore tospråklege. Å vere språknøytral tyder i praksis sterk bokmålsdominans sjølv i kommunar der det er stort innslag av nynorsk i skulen, avisene og elles. Dette er resultat av at kommunane ikkje har vore bevisste på korleis skriftspråket må røktast, seier Nils Ulvund, som vil ha landsmøtet med på at dette bør det gjerast noko med. Når til og med bokmålskommunen Kristiansund vil ta inn språkpolitikk i kommunale planar, så skjer det noko, legg Nils Ulvund til. Ny rettskriving Språkrådet har hatt ei eiga rettskrivingsnemnd i arbeid i eit drygt år som har utarbeidd nytt framlegg til rettskriving for nynorsk. Ragnhild Bjørge er medlem i nemnda og kjem til landsmøtet for å orientere om arbeidet og resultatet dei har lagt fram til høyring. Styret i Noregs Mållag har laga eit framlegg til vedtak som går inn for mykje av det nemnda vil ha vedteke, medan leiar i Voss Mållag, Arvid Langeland, på vegner av sitt lokallag har levert inn ei fråsegn som går inn for at Noregs Mållag skal be om at framlegget til ny rettskriving vert gjennomgått på nytt. Fråsegna legg vekt på at framlegget til ny rettskriving for det nynorske skriftmålet i urovekkjande grad opnar for tilnærming til eller reint samanfall med bokmål. Vil ha landsmøte annakvart år Valdres Mållag har fremja eit framlegg til vedtektsendring. Dei vil ha landsmøte i Noregs Mållag annakvart år og ikkje kvart år slik det er no. Bakgrunnen for framlegget er at dei tykkjer det er dyrt for lokallaga å delta på landsmøtet kvart år. Styret går ikkje inn for framlegget, og syner til at tilsvarande framlegg vart røysta ned i 2007. Styret meiner heller at landsmøtet skal be om ei utgreiing om saka til neste landsmøte. Planar for Språkåret 2013 Også direktør i Nynorsk kultursentrum, Ottar Grepstad, kjem til landsmøtet for å halde innleiing. Han skal presentere førebels planar for Språkåret 2013. I 2013 er det 200 år sidan Ivar Aasen vart fødd, og 100 år sidan Det Norske Teatret vart skipa. Desse to jubilea er grunnpilarane i det som no har fått namnet Språkåret 2013. Hausten 2010 fekk Nynorsk kultursentrum 700 000 kroner i løyving over statsbudsjettet til å utvikle planar for 2013 som eit nasjonalt språkår. Nynorsk kultursentrum vil ha den leiande og koordinerande rolla for Språkåret. HEGE LOTHE hege.lothe@nm.no NORSK TIDEND NR. 2 2011

1000 studiar på 5 år Ønskjer du å gå djupare i faget ditt? Nå lenger. Gå djupare. www.400wells.com Kontora våre på verdsbasis www.agr-ps.com 1000 RESERVOIR STUDIES IN 5 YEARS

Garborgs Champagne Hulda og Arne Garborg skipa eit teater for dei som var «sundslitne millom tvo mål». I fjor gjorde vi oss førebels ferdige med feiringa av at det er hundre år sidan Bjørnstjerne Bjørnson døydde. Heretter kan dei som har champagne att i skapa feire 160-årsjubileet til den språklege hovudmotstandaren hans, Arne Garborg. Og som rett og rimeleg er, kan det eine Bjørnson-året etterfølgjast av ikkje mindre enn tre Garborg-år: den 25. januar 2011 var det 160 år sidan Arne Garborg blei fødd, i 2012 er det 150 år sidan kona hans Hulda Garborg blei fødd, og i 2013 vil det vere hundre år sidan deira felles hjartebarn, Det Norske Teatret, opna. Bondens nølen At Garborgane og Bjørnson blir feira om lag samstundes, er ein djup historisk ironi. Om Noreg var splitta i to nasjonar, som Arne Garborg ei tid påstod, var Bjørnstjerne Bjørnson og Arne Garborg kongar av kvar sin nasjon. Etter nokre tiår med sterk kvantitativ framgang for Arne Garborgs landsmålsrørsle på slutten av 1800-talet, utløyste Bjørnstjerne Bjørnson ein massiv reaksjon frå riksmålsrørsla. Stemningsskiftet kan stad- og tidfestast, til Logen i Kristiania, den 23. oktober 1899, om lag klokka 20.30. Då heldt Bjørnstjerne Bjørnson sin legendariske tale der han gjekk til frontalåtak på landsmålet og lanserte omgrepet «rigsmaal». Intelligente byfolk hadde ikkje tid til «Bondens sene, nølende ubestemte Maade at udtrykke sig», forklarte Bjørnson, «vi har ikke tid til slikt Sludder». Timinga var god. Bjørnson var no meir helgen enn menneske etter opninga av Nationaltheatret nokre få veker tidlegare, symbolsk plassert i aksen mellom Slottet og Stortinget. Nationaltheatret var blitt skipa på Bjørnsons initiativ, han stod sjølv på sokkel framfor bygget og hadde fått sett inn sonen Bjørn som teatersjef. Arne Garborg stod ikkje på sokkel nokon stad. Under Nationaltheatrets offisielle opning var Bjørnson, saman med Ibsen, æresplasserte på fyrste orkesterrad. Langt bak i salen, på andre balkong, sat Arne Garborg, sur som ein sitron. Garborg hadde rådd Venstre-regjeringa frå å gje Nationaltheatret bidrag dersom ho skulle bli beden om det, før landets nasjonalteater lova å spele stykke på landsmål. Som takk for sist blei Garborg ikkje invitert som offisiell gjest ved opninga, på linje med andre framståande diktarar, men måtte betale billetten sjølv. Djervt og livslivande Arne Garborg hadde ikkje noko eige teater. Men han bar på den same draumen som Bjørnson nett hadde realisert. Skulle landsmålet nokon gong i praksis vinne den jamstelte retten som Stortinget hadde gjeve det allereie i 1885, måtte det få sitt eige teater. I 1898 hadde Arne Garborg offentleg lansert ideen om eit nasjonalt landsmålsteater. Eit landmålsteater måtte til for å syne landsmålets eksistens, argumenterte Garborg. Representantar for den urbane eliten i hovudstaden kunne fint leve kvardagane utan å støyte på landsmål korkje i skrift eller tale. Eit tydeleg og HULDA OG ARNE GARBORG Ekteparet Hulda og Arne Garborg var forfattarar og aktivistar, og sentrale intellektuelle på siste halvdel av 1800-talet, og byrjinga av 1900-talet. Arne Garborg (1851 1924) var sentral i målrørsla. Nokre sentrale verk er romanen «Bondestudentar» og diktsamlinga «Haugtussa». Hulda Garborg (1862 1934) var avgjerande for arbeidet med å grunnleggje Det Norske Teatret. Alfred Fidjestøl er filosof. Hans nyaste bok er biografien «Eit halvt liv» (2007), om Per Sivle. Han skriv no på Det Norske Teatrets historie. ambisiøst landsmålsteater med base i hovudstaden ville rokke dette vilkåret. «Kunde me no svara på dette existerer ikke med å visa folk ned i den og den gata nummer det og det, og seia: der eksisterar det, friskt og djervt og livslivande», drøymde Garborg. Dessutan ville eit landsmålsteater lette produksjonen av landsmålsdramatikken og den generelle ekspressiviteten til landsmålsbrukarane. Dels var dette eit heilt praktisk argument: Historisk og nasjonal dramatikk, som nasjonen både hadde emne for og aktuell politisk bruk for, ville lettare kunne odlast fram om landsmålsdramatikken hadde sin eigen scene. Men dels var argumentet eksistensielt. Mange kjende seg, og Garborg med dei, «sundslitne i dette tvidrag millom tvo mål», mange blei tvungne til å uttrykke seg skriftleg i eit språk som var dømd til å vere «upersonlegt og fargelaust». Garborg kjende seg som ein mållaus mann med sine to mål. Ein prøveballong Saman med Hulda lanserte Arne Garborg prøveballongen Det Norske Spellaget. Spellaget skulle vere eit reint turneteater, som skulle gje framsyningar på landsmål over heile landet, og slik syne marknaden for og moglegheitene til eit seinare fast landsmålsteater. Etter nokre små freistnader omkring hundreårskiftet, kom spellaget fyrst i gang for fullt sommaren 1910, berre månader etter Bjørnsons død. Hulda Garborg var praktikaren av dei to, handlingsstrategen, administratoren, instruktøren, skodespelaren og pådrivaren. Arne Garborg var ideologen, polemikaren, støttespelaren og bakmannen. Saman var dei eit uovervinneleg par. «Det gaar, det tør jeg dø paa,» skreiv Arne HULDA: Praktikaren, handlingsstrategen, administratoren, instruktøren, skodespelaren, og pådrivaren. Det var ein brokut flokk. Det einaste dei hadde felles, var manglande erfaring Garborg oppmuntrande til kona hausten 1910. Og då han sa seg villig til å ofre store summar på prosjektet frå den oppsparte personlege kapitalen sin, gav ho han ei sjeldan direkte skriftleg kjærleikserklæring og skreiv at han «er og blir og har været det eneste Menneske der [er] Mening i at være Venner med». Som om ikkje teaterprosjektet var familieprosjekt nok, 12 NORSK TIDEND NR. 2 2011

DET NORSKE SPELLAGET: Hulda Garborg saman med Det Norske Spellaget, som seinare vart til Det Norske Teatret. ARNE: Ideologen, polemikaren, støttespelaren og bakmannen. kasta deira einaste barn, sonen Tuften, seg inn i kampen, og melde seg som skodespelar til spellaget. Labråten i Hvalstad i Asker, der Arne og Hulda Garborg budde, blei det geografiske sentrumet til spellaget. Interesserte skodespelarar måtte kome dit og vise kva dei dugde til. Den unge Oskar Braaten drog avgarde med toget frå Kristiania til Hvalstad for å prøve seg i rolla som Trond på Bøen i Ivar Aasens «Ervingen», men motet svikta han idet han nærma seg, og han stakk tilbake til byen utan å vise seg. I teatergruppa til Bondeungdomslaget trefte Hulda Garborg den unge sunnmøringen og symaskinseljaren Edvard Drabløs, som gjekk på Treider handelsskule, men drøymde om ei framtid som skodespelar og difor kasta seg på tiltaket. Den lovande unge forfattaren Olav Nygard var òg med i miljøet. Nygard hadde budd mykje på Hvalstad den siste tida, denne hausten i nabo og avisredaktør Rasmus Steinsviks losji. Han hadde lenge ynskt å bli dramatikar, men hadde aldri sett teater i oppveksten. No skulle Nygard få lære teater ved sjølv å stå på scenen. Nygard arbeidde i åkeren til Steinsvik for å tene nokre slantar medan han memorerte tekst og pæla stein om einannan. Ein annan av skodespelarane gjekk slik opp i rolleinnstuderinga til eit historisk drama, at han kasta øl på peisen til Garborgane som eit offer til Tor. Folk trudde Garborgheimen var forvandla til eit psykiatrisk sjukehus, fortalde Hulda Garborg seinare. Arne Garborg sat med store auge og såg teaterideen ta form i si eiga stove. Han hjelpte dei med språket, omsette stykke for dei og henta sine gamle fillete klede, som plutseleg kunne gjere nytte som teaterkostyme. Det var ein brokut flokk. Det einaste dei hadde felles var manglande erfaring. «Det er folk som vil noe, men det er som at begynde i en Urskog,» klaga Hulda Garborg til dagboka midt i prøvetida. Ein stor siger Den 16. januar 1911 merk datoen, alle de som enno har champagne i glasa var det offentleg premiere i NORSK TIDEND NR. 2 2011 forsamlingshuset Furulund i Solør i Hedmark. Salen var skræmande stor, heile 600 menneske var det plass til. Men idet klokka nærma seg 20.00 og framsyninga skulle starte, strøymde det på med folk, den eine hesteskyssen etter den andre stoppa opp framfor Furulund. Og då sceneteppet blei drege frå, fekk skodespelarane sjå ein smekkfull sal vente på dei. Lokalet var isande kaldt; den forgjeves sprengfyringa i omnen hadde røyklagd store delar av rommet. Men langt der inne i tåka, gjekk spelet forbløffande godt, fleire gonger blei skodespelarane avbrotne av spontanapplaus og fleire gonger kalla fram etter framsyninga. «For Spellaget og landsmaalet var dette ein stor siger, daa Solør høyrer til dei faste borgerne for riksmaalet,» heitte det i ei melding i landsmålsavisa Den 17de Mai dagen etter. I midten av mars kom ensemblet attende til Kristiania, etter to månaders intens turnéverksemd. Økonomisk hadde turneen vore suksess, alle skodespelarane hadde fått 10 kroner veka i løn. No fekk dei jamvel frå 50 til 80 kroner kvar i bonus, og endå var 1200 kroner sendte heim til banken undervegs. Turneen blei den fyrste av tre omfattande turnear i regi av Det Norske Spellaget, og det direkte grunnlaget for og forløparen til Det Norske Teatret som fekk si opningsframsyning i 1913, med Hulda Garborg som styreformann og Arne Garborg som omsetjar, målrettar og dramatikar. Det var dit Arne Garborg heile tida hadde tenkt teaterprosjektet. Det Norske Teatret skulle bli eit alternativ til Nationaltheatret til Bjørnson, eller Unasjonalteatret, som Arne Garborg kalla det i dagboka si. Då Hulda og Tuften kom heim frå denne fyrste spede spellagsturneen, var Arne Garborg så stolt og glad og optimistisk at han hadde kjøpt ei flaske champagne som låg og venta på dei på Labråten. Den heimvende sonen Arne Garborg var ein genial og framsynt forfattar, men ein streng og merkeleg far. Den anerkjenninga av den heimkomne sonen som låg i denne flaska champagne, hadde ei lang og vond forhistorie. Arne Garborg hadde hatt store voner til sonen sin, og ofte vore skuffa. I 1902 i ein av sine sjukare periodar var Arne Garborg så frustrert over at Tuften snakka austlandsdialekt og ikkje eit normert landsmål, at han nekta å bu i hus med han. Hulda Garborg var i ferd med å trekkje den einaste konklusjonen som ei fornuftig mor kunne trekkje i ein slik situasjon, nemleg å oppløyse ekteskapet, då husvenen og ordbokforfattaren Steinar Schjøtt det eine mennesket som hadde ein fortruleg relasjon til både Hulda og Arne Garborg la seg mellom og trygla og bad henne om å skåne Arne Garborg for ei skilsmisse. Schjøtt skreiv til henne at han hadde trudd at «G. s uvilje mod den vakre, snilde Tuften var af en slags religiøs art, noget slags familie-arv, som tyngede ham et vanvids-punkt i en lysende hjerne,» men om det var så absurd trivielt som Arne Garborg sjølv framstilte det, at han ikkje tolte talemålet hans, så var ikkje situasjonen heilt vonlaus. Kanskje kunne Tuften ta nokre skritt for å kome faren i møte, til dømes ta mellomskulen i ei eller anna sterk landsmålsbygd, og der endre talemålet sitt, føreslo Schjøtt, og trøysta Hulda Garborg med å forsikre om at «Tuften kommer nok til at greie sig, om han ikke netop fortsætter G.; og han kan da blive meget lykkeligere end sin fader.» Hulda Garborg makta å løyse floken den gongen, og no ti år seinare hadde Tuften gått faren mykje lenger i møte enn ein med noko som helst rimelegheit kunne forvente, då han med spellaget hadde reist landet rundt som ein misjonær for det munnlege landsmålet. Faren ville no feire den heimkomne sonen med champagne. Men den distré Arne Garborg gløymde sin eigen idé. Fyrst under ein ryddesjau fleire dagar seinare fann ei forfjamsa Hulda Garborg flaska i eit skåp. Dei hadde Champagne, men rørte han ei. ALFRED FIDJESTØL alfred.fidjestol@detnorsketeatret.no Artikkelen har tidlegare stått på trykk i Klassekampen sitt bokmagasin. 13

Noko med augun Heilare ved enn Bjella skal ein leite lenge etter. Foto: Knut Bry Redaktøren får nyss om at Stein Torleif Bjella skal til hovudstaden og spele eit par viser for Vår Staude på «God Morgen Norge», og frå den eine dagen til den andre greier han å bryte gjennom den vesle muren som er i ferd med å byggje seg opp rundt denne hallingdølen som til nyleg har kunna parkere sin gamle pickup på gata som ein vanleg mann, men som no i tillegg til å vere kritikaryndling, òg byrjar å selje plater. Same mann, redaktøren, spør no meg, om å snakke med Bjella. Eg har truleg kome i skade for å skryte av at eg har høyrd mykje på den siste plata, Vonde Visu, dei siste par vekene, og det har eg verkeleg, men eg lærer no heller aldri å halde kjeft, så der sit me, på Filmens hus, fordi det passa så bra, i djupe sofaer innringa av fotografi frå ferske norske filmar, kor svært få, og mest truleg ingen, det er synd å seie det, kjem til å vere i nærleiken av Bjella sitt nivå. Hemmeleg diamant Bjella har fått vatn, te og utan eit ord har han vald ein Bounty der han i staden kunne ha teke ein Mars eller ein Stratos. Han er tidleg i 40-åra, kledd i dress, har skjegg, auge. Dette er ein mann som speler på det gode laget, det kan ingen ta feil av, og som lagar, om det er lov med slik ordbruk, helvetes gode songar, om deg og meg og han som står bak gardina og lengtar, og eit par andre ting, men fyrst og fremst om han som lengtar. Allereie etter albumet Heidersmenn forstod mange kva kaliber Bjella er, men med Vonde Visu er han ikkje lenger musikkskribentane sin hemmelege diamant. På same måte som Edgar Lee Masters portretterte menneskelagnader i den berømte Spoon River-antologien, er Bjella i ferd med å bli ein melodiøs kronikør som vever rurale og generelt menneskelege historier saman med dialogar han fører med seg sjølv. Bjella har, som dei fleste av oss, fleire andlet, han er ektemann, far, bileigar og låntakar, men òg journalist i Hallingdølen der han mellom anna skriv portrettintervju, til dømes med den beste Mercedes-Benz-forhandlaren i landet. Eg har vore knytt til Hallingdølen i ti år. Songtekstane og musikken er eit stort hemmeleg liv ved sida av. Slik har det vore heilt fram til «Heidersmenn». I årevis har eg sete på kommunestyremøte, bakarst i kroken. Det finst nok dei som er litt overraska. Ting endrar seg når ein får terningkast 6 rundt omkring. Den dårlegaste kom forresten i dag, i Halden, trur eg, ein firar, det var veldig moro. Det stod: «Jevnt over for trist». Her ler Bjella, og det bør nesten understrekast at han ler godt. Journalistjobben har vore viktig og naudsynt, eg trur eg har tyti ut femti sånne laurdagsportrett opp gjennom åra, det er jobben min. Eg veit ikkje kor mykje du skal skrive om arbeidsforholdet mitt, men eg må jo seie det at eg synest det har vore ganske heavy å ri to hestar, og det har eg gjort i mange år. Kanskje snur det no, eg ser eg er nummer tre på VG-lista. Heimføding Sladderet vil ha det til at du køyrde slalåm, slik skikkelig ungdom skal, men at du så, nærast over natta, la skia på hylla og kjøpte gitar. Går det an å seie noko om kvar ei slik omdreiing kom frå? Eg var litt sånn midt på treet god, ikkje jævlig god, ikkje jævlig dårleg. Far min var styreformann i skiheisen, og eg hadde kjørt i årevis, heile familien var i grunnen nokså alpin. Så kom det over meg at no var det nok. Eg skifta Det er sjeldan eg skjønar kva eg gjer mens eg gjer det. Lenge etterpå ser eg det tydelegare STEIN TORLEIF BJELLA Aktuell med plata Vonde Visu Har tidlegare gitt ut plata Heidersmenn, i tillegg til to plater som frontfigur i gruppa Tolv Volt. Busett i Øvre Ål. retning og vart bergtatt av gitaren frå første stund, eg laga songar med ein gong, alt mogleg drit laga eg, men etter at eg fekk eit halvår på musikkskole, betra det seg. Det var i grunnen rein leik. Det var nok litt uventa at eg skulle begynne å spele og skrive tekstar, men far min kjøpte forsterkar til meg. Det var ikkje verre enn som så. Du budde i Oslo ein periode, men flytta heim igjen. Kva er det for noko? Skal det ikkje vere slik at dei gode folka reiser frå bygdene fordi det blir for trongt, og pustar letta ut i hovudstaden resten av livet? Eg flytta heim att for ti elleve år sidan. Eg hadde nok alltid tenkt at eg skulle heim, der har eg folket mitt, eg er nok ein gammaldags heimføding. Vil det også seie at du skriv musikken din heime og ikkje på hotell rundt omkring, og eventuelt i bakrus? Store delar av Vonde Visu er rett nok spelt inn på eit hotellrom i Trondheim, men musikken blir til heime på kjøkenet. Eg står opp tidleg for å få det til, eit par timar før familien vaknar, eg har, når sant skal seiast, vore trøtt meir eller mindre samanhengjande i eit års tid no. Men eg har ein stor vilje og ein nesten vanvittig driv når det gjeld å få dette til. Vonde Visu har blitt til om morgonen, medan huset søv. Det er jo ei god historie, men det høyrest slitsamt ut. Det er slitsamt. Men eg er ein vaksen mann med lån. Det hadde vore betre å slå gjennom for tjue år sidan, det er heilt sikkert. Må tore å pirke i eit vonde Ja, kvifor gjorde du ikkje berre det? Eg flytta til Oslo og rakk akkurat å studere litt, men så stupte far min. Dette var i 1991. Han hadde drive ein stor dørfabrikk med tretti tilsette, men gjekk konkurs, så då han døydde dreiv han ei agenturverksemd som eg følte eg måtte avvikle på ein skikkeleg måte. Det tok meg sju år. Eg rasa landet rundt som dørseljar og hadde kundar overalt. Men som seljar er ein eigentleg aldri velkomen. Ein er the pain in the ass. Det var eit sjølvutslettande liv. Plutseleg ein dag klarte eg ikkje å gå inn til ein fast kunde eg hadde på Vinstra. Det gjekk ikkje. Eg gjekk heller over vegen, kjøpte middag på vegkroa, gjekk ein tur på bygdamuseet, kjørte heim og selde agenturet. Eg har gått rundt på mange stusselege plassar med stresskofferten min. Plutseleg trekte store kundar seg, dei hadde fått betre tilbod frå andre. I dag dyrkar eg jo til dels til det stusselege, men dette var verkeleg stusseleg. Ujamn inntekt hadde eg òg. Det kunne vere gode månader, men så kunne eg også tene ingenting. Då låg eg i telt nokre gonger, når eg ikkje hadde råd til å bu skikkeleg. Eg møtte mange folk som levde dette livet, eg hugsar ein som budde på Bristol for eir par hundre tusen i året, han hadde agentur på dørklinker og beslag. Han gjorde det veldig bra, men han begynte å bli gamal og spurde om eg ville ta over. Då måtte eg tenkje, eg såg for meg at eg kunne bu på Bristol heile tida, men det vart ikkje av. Denne dyrkinga av einsemda, lengselen, det taparaktige og stusselege, kor medvite er det? Eg håpar at summen av det eg gjer ikkje fyrst og fremst er stusseleg, men at det også finst mykje kraft og vilje til liv der. Eg vil ikkje vere sutrete, men det blir fyrst kunst, om eg skal vere så pompøs, når ein vågar å pirke i eit eller anna som betyr noko. Men det er jo dikting dette. Eg skriv ikkje om meg sjølv på nokon direkte måte, eg lagar fiksjonar, eg er glad i fiksjon. Men når det er sagt, så er det sjeldan eg skjønar kva eg gjer mens eg gjer det. Lenge etterpå ser eg det tydelegare. Er «Jordsjuk» fiksjon? Tja. Det var fyrst etter at eg fekk kara til meg meir jord sjølv at eg klarte å skrive teksten, så det er klart eg bruker meg sjølv. Hadde eg skrive ein slik tekst utan å eige jord sjølv, ville det blitt oppfatta som rein harselas. Held seg på jorda Kva med «På pallen», kor du skriv: «Då va eg ein kjekk og frampå russ, no gjer eg folk nervøs og i stuss, det e visst noko med augun, dei klara alder å roe seg». Den er kanskje litt meir vond. Eg har fått mykje tilbakemeldingar på at eg må kommunisere meir med publikum. Instinktet er å ta att auga og spele på, for då får eg vere i fred, på ein måte. Steinar Vikan på Ramalama, plateselskapet mitt, har masa mykje om det her, men eg vil helst ha auga for meg sjølv. Stemme og auge, ein kjem ikkje tettare på enn det. Er du den meir innovervende og heart of darknessaktige tremenningen til Odd Nordstoga? Det er vanskeleg å sjå for seg at Sissel Kyrkjebø kjem til å ringje til deg for å spele inn juleplate. Det hadde vorte dårleg sal, er eg redd. Forresten; skal eg gje ut ei juleplate, skulle eg ha kalla ho Jul i omsorgsboligen. Den ville eg ha kjøpt. Du har gitt ut to uvanleg solide plater i løpet av to år. Er du førebudd på psykosen som kjem når du innser at du må gjere det like bra ein tredje gong? Eg er veldig stolt av tempoet, eg har tømt meg og gitt maks, ein kan ikkje sitte heime og patte og patte for seg sjølv, ein må få det ut. Men det blir kanskje ikkje lett neste gong, eg veit ikkje, vi får sjå. Eg solar meg litt i glansen akkurat no, så får det heller bli nifst seinare. Viss eg klarer å rydde meir tid, så eg kan konsentrere meg meir om musikken, er nok mykje gjort. Rundt meg er livet som før. Eg har ei frue som er dyrlege i Øvre Hallingdal, og som jobbar tredelt vakt der ho er på tredjekvar helg og tredjekvar kveld, og i mai er det lamming, så eg har sagt til plateselskapet at då er det berre å gløyme spelejobbar. Til gjengjeld trur eg det blir nokre gjeve festivalspelingar til sumaren. Du er presis i mange av verselinjene dine, så eg tenkjer at du har tilgang på finare verktøy enn mange andre. Alle har hammar og sag og skrujern, men du har også skyvelære og den slags. Eg skriv om og skriv om. Det er orda som kjem først, og så nøstar eg i det, og så får det ta den tida det tek. Det er ikkje slik at eg startar med ordet innegubbe. Det kjem etter kvart. Det er jo eit slags handverk også. Eg har jo jobba ein del som handverkar også, mellom anna for ein gamal murar, han jobba med to spett samtidig og sa det var som å spele sjakk; det gjaldt å tenkje i fleire trekk framover. Når det er bra, så veit ein det berre med seg sjølv. Er innegubbe eit ord du allereie har i ditt vokabular? Nei. Det har eg skapt. Men det kom naturleg, frå ein del hus eg har vore inne i der det bur gamle karar, eller unge, for den saks skuld. Det er eit eller anna med lukta, og den dama dei venta på kom aldri. Kjærleiken er så viktig for så mange, den er avgjerande. Kva sa Vår Staude til deg på «God Morgen Norge» i dag tidleg? Ho sa: «Har du det så vondt du da, Bjella?» Bjella ler. ERLEND LOE erle-loe@online.no

målsoge Kyrkjelyd takka nei til nynorsk kunst Forfattaren Paal-Helge Haugen er ein av dei fremste lyrikarane i Noreg, men dei nynorske tekstane hans blei for sterk kost for Bøler kyrkjelyd i Oslo. Saman med kunstnaren Barbro Raen Thomassen blei Paal-Helge Haugen i fjor spurt om å smykka ut den nye kyrkja på Bøler, som skal stå ferdig i august. Arkitekten sa at dei var opptekne av plassen til teksten i kyrkja og hadde lagt merke til samarbeidsprosjekt eg har hatt med Paal-Helge Haugen tidlegare, fortel Barbro Raen Thomassen til Vårt Land. Men då Paal-Helge Haugen leverte utkastet sitt, blei han avvist. I grunngjevinga frå utsmykkingskomiteen i kyrkjelyden heiter det: «Inskripsjoner på nynorsk vil generelt virke fremmed og unaturlig». Forfattaren seier han fekk til- Gjelsvik-Os-regi Edvard Os har vunne seg eit namn som ein autoritær, men òg fargerik skrivar i Noregs Mållag og Noregs Ungdomslag under og etter fyrste verdskrigen. Den fascinerande personlegdomen har helst vore sett som eit kuriøst innslag i rørsla. Men vel så interessant er det at Os var eit tidstypisk uttrykk for det militærpolitiske aktivismen i målrørsla. Det militærpolitiske engasjementet hadde ein sentral plass i norskdomsrørsla tidleg på 1900-talet. Ein føresetnad for dette var leiarskapen, og heilt sentral var her Nikolaus Gjelsvik. Han var formann i Norigs ungdomslag 1906 15, styremedlem i Norigs maallag frå skipinga 1906 og formann 1912 15, og attpåtil formann i Samlaget 1903 19. Han la ned eit stort arbeid i alle tre samskipnader, og korkje før eller sidan har så mykje makt vore samla på to hender i målrørsla. Organisasjonsbygging Norigs ungdomslag (1896) og Norigs maallag (1906) vart bygde opp til moderne og slagkraftige samskipnader i tida mellom unionsoppløysinga og utgangen av fyrste verdskrigen. Arkitekten var Gjelsvik, og han gjekk fyrst i gang med Norigs ungdomslag. Han sytte for å få gjeve ut prenta årsmeldingar, den fyrste for arbeidsåret 1906-07, og under Gjelsvik si leiing byrja eit effektivt finansieringsarbeid. Dette la grunnlaget for tilsetjinga av ein «skrivar». Valet av Gjelsvik til formann i Norigs maallag i 1912 fall saman med eit ynske, ikkje minst nedanfrå i samskipnaden, om ei organisatorisk styrking, og løysinga vart opprettinga av ei felles skrivarstove og tilsetjing av Edvard Os som skrivar i båe samskipnader frå juli 1913. Ein av hovudgrunnane til suksessen til NM dei følgjande åra, var det svært tette organisatoriske, administrative og økonomiske tilhøvet til storebror NU som Gjelsvik hadde lagt grunnen for. 16 Dei 13 åra som skrivar har gjeve Os ein legendarisk status i målrørsla. I 75-årssoga til Noregs Mållag vert han omtala som «ein god målpolitisk taktikar, men framfor alt ein drivande organisasjonsbyggjar», og som ein kar som ofte pressa på så hardt at han lett skaffa seg uvener og motstandarar med den «bråfuse framferda han stundom viste». Den militære bakgrunnen hans vert ofte dregen fram, gjerne som eit kuriøst innslag i ei lærardominert rørsle og som ei av forklaringane både på den systematiske og autoritære organisatoriske praksisen hans og på dei mange konfliktane han rota seg oppi. Det er lett å slutta seg til alt dette. Gjelsviks disippel Derimot har knapt nokon sett Os i samanheng med den sterke forsvarspolitiske orienteringa i norskdomsrørsla på denne tida, og det er ærendet mitt her. Eg kjenner ikkje til kvifor Os fekk skrivarposten i 1913, men tilsetjinga innbyr til nokre refleksjonar. Nordfjordingen Edvard Os (1885 1970) gjorde ein dramatisk entré på den nasjonale målpolitiske scenen hausten 1904 då han heldt russetala i Kristiania på landsmål. Det resulterte i det velkjende «russeslaget» mellom riksmåls- og landsmålsruss og førte til at politiet måtte rydda opp kring Wergelands-statuen. Etter examen artium gjekk han Krigsskulen til 1907 og deretter Den militære høgskulen 1907 Edvard Os var ein kar som ofte pressa på så hardt at han lett skaffa seg uvener og motstandarar med den 'bråfuse framferda han stundom viste' 09. I 1908 vart han fyrste formann i «Yngre radikale vinstre» og sytte for at lovene vart på landsmål. I Bergen utmerka han seg som formann i nemnda i Bondeungdomslaget Ervingen som fekk i stand det store og vellukka «Bjørgvinssjået» i 1910, mellom anna med ei stor folkedansframsyning som drog opptil 20 000 tilskodarar i gatene. Frå 1911 arbeidde han i generalstaben i Kristiania. Eg kjenner ikkje til om 28-åringen Os var fyrstevalet eller hadde konkurrentar i det heile då han fekk den dårleg lønte skrivarposten i 1913. Han hadde vist seg som ein uredd målaktivist med store organisatoriske evner, men det må ha funnest mange høgare profilerte og like opplagde personar til den viktige skrivarjobben. Og i norskdomsrørsla var organisatoriske talent slett inga mangelvare i 1913. Det me kan konstatera, er for det fyrste at Norigs maallag og Norigs ungdomslag i 1913 fekk ein skrivar med bakgrunn frå generalstaben i Forsvaret, og der heldt han fram til 1920, frå 1916 som kaptein, medan skrivaryrket var kvelds-, natt- og helgearbeid. For det andre fall tidspunktet, som me har sett, saman med ein kraftig auke i det militærpolitiske engasjementet til NU. Det er vel ikkje urimeleg å tru at det heilt og fullt var dobbeltformann Gjelsvik som sytte for denne tilsetjinga. Gjelsvik fekk iallfall ein medarbeidar som han i alle viktige politiske og organisatoriske spørsmål ser ut til å ha hatt samanfallande syn med. Ettertida har òg til dels gjeve Os æra for utsegner og praksisar som han i stor grad arva frå Gjelsvik. Arbeidet til Os med å styrkja NORSK TIDEND NR. 2 2011

bod om å bruka nynorsk på ein stad i kyrkja, men opplevde dette som eit forsøk på å gje han «eit plaster på såret». Det ønskte ikkje Paal- Helge Haugen å vera med på og valde å trekkja seg ut av prosjektet, fortel avisa. Forfattaren Edvard Hoem reagerer sterkt på grunngjevinga til kyrkjelyden. Denne saka viser at det ikkje er det gode skjønn, men fordommane som rår, seier han. Hoem peikar på at tekstar på bokmål og nynorsk blir brukte om kvarandre i kyrkja og oppmodar kyrkjelyden til å tenkja seg om ein gong til. Hoem får full støtte av leiaren i Noregs Mållag, Håvard B. Øvregård. Han har aldri høyrt om noko liknande. Dette er berre tull og vås, seier Øvregård. Han peikar på at folk i nynorskområde syng salmar på bokmål og møter bokmål i andre samanhengar. Nynorsk er eit positivt uttrykk for mangfaldet vi har i Noreg, noko kyrkja burde feira, seier Øvregård og tek det som sjølvsagt at Bøler kyrkjelyd ombestemmer seg og vil bruka tekstane frå Paal-Helge Haugen. Du seier ikkje nei til ein så velrenommert og elska lyrikar. Det er som å seia at du ikkje vil ha ein Picasso fordi han brukar fransk. Det ville vera heilt latterleg, seier Håvard Øvregård. (NPK) met i målrørsla DISIPLIN: Då Nikolaus Gjelsvik (lengst til venstre) opna årsmøtet i Norigs maallag i 1914 minte han om det ikkje var utsendingane som skal halda rekneskap med formannen, men formannen som skal halda rekneskap med sendemennene. Saman med Evdard Os freista han å styre ein demokratisk samskipnad etter førarprinsippet og reint militære ideal. Foto: Samlaget sentrallekken i NM, bygde mykje på den modellen Gjelsvik hadde nytta på NU nokre år tidlegare. Og styringsprinsippet som særleg namnet til Os er knytt til, vart fyrst formulert av Gjelsvik: «Betre aa ro rette leidi med lite mannskap enn galne leidi med stort.» Den militære tankegangen kjem endå tydelegare til uttrykk når han same stad skriv at «Ungdomslagi skal ikkje vera bergingsheimar for vanseda ungdom. Ungdomslagi skal vera heren som vinn landet; men heren hev ikkje bruk for invalidarne.» Militær disiplinering To merknader skal knytast til dette. For det fyrste hadde det ein klar parallell i leninistisk organisasjonstenking den demokratiske sentralismen som samstundes var på full fart inn i arbeidarrørsla, også den norske. Autoritær leiarstil og strenge krav til organisasjonsdisiplin var slik sett ikkje noko som i seg sjølv skilde norskdomsrørsla og arbeidarrørsla. For det andre skorta det ikkje på medlemstilgangen. Både NM og NU var i sterk vekst, og det same var talet på nynorskbrukarar. Konsekvensen var i Gjelsviks samtid ikkje eit program for sekterisme poenget var heller å understreka at det ikkje var medlemstalet, men aktiviteten som var avgjerande for slagkrafta og suksessen til norskdomsrørsla. Gjelsvik la stor vekt på at den frilynde ungdomsrørsla var vaksen fram nedanfrå med «naturleg vokster», og dette sette han opp i skarp motsetnad til riksmålsrørsla som var bygd opp ovanfrå. Han meinte Riksmålsforbundet hadde brukt minst 50 000 kr på å leiga folk i dyre domar for å gå frå hus til hus og verva folk som ikkje kan brukast til noko, og så skryter dei etterpå av at «dei hev tvo til tri hundrad tusund mann i laget». Samstundes hadde styringsprinsippa til Gjelsvik òg ei autoritær side som innebar sterk disiplinering og sentral styring. Gjelsvik åtvara mot å «slaa av paa kravi, um sume trugar med aa melda seg ut», for heldigvis var det «daudkjøtet, som fyrst fell ifraa». Somme stader fall ikkje «daudkjøtet» bort heilt av seg sjølv. Bondeungdomslaget i Nidaros ekskluderte til dømes medlemer både i 1907 og 1908, og laget innførte seinare ei plikt til halda nynorske blad og aviser som tilsikta førte til stort medlemsfråfall. Når Gjelsvik skreiv at den frilyndte ungdomsrørsla «vert ikkje styrd og kann ikkje styrast fraa eit landskontor», var det ei utsegn med sterke modifikasjonar. Både i NU og seinare i NM fekk han i formannstida si i stand ei ordning med rundskriv, vidareført av Os, som kunne arta seg som reine ordrar om kva lokalorganisasjonane skulle gjera. Omkvedet var at arbeidet kravde offer og at medlemsflokken måtte hanga i. Då NU heldt årsmøte i Harstad i juli 1911, kunne ikkje Gjelsvik møta. I staden sende han eit brev som vart lese opp på møtet og prenta i årsmeldinga. Bodskapen var ikkje til å mistyda: Det var for lite takt og disiplin i NU, og «...framum alt gjeld det, at samhaldet vert sterkare og diciplinen større. Ein liten her med godt samhald og god diciplin hev ofte vunne paa ein mykje større her, der samhaldet og diciplinen hev vore laak. Med desse ord vil eg senda mi beste helsing til aarsmøtet.» Då han opna årsmøtet i NM i 1914, minte han om det han hadde sagt på møtet i 1912 om at når neste sendemannsmøte kjem saman, er det ikkje utsendingane som skal halda rekneskap med formannen, men formannen som skal halda rekneskap med sendemennene. Dette var freistnader på å styra ein demokratisk samskipnad etter førarprinsippet og reint militære ideal.»nattur» og offisersideal Dei konfliktane som rasa kring Os er gjerne forklarte med ein kombinasjon av personlegdomen hans og den militære bakgrunnen, men med ei vekt på det fyrste. «Misnøgje med skrivaren baade fraa syd, nord, aust og vest. Men Os vil likevel halda fram i same leid. Han vil ikkje temja si nattur og ikkje brigda sin tone», lyder ei overskrift i Gula Tidend etter eit av dei mange stormfulle årsmøta i Norigs maallag på denne tida. Meir interessante enn individuelle psykologiske forklaringar på den bråfuse og kompromisslause framferda til Os, er dei offisersideala han hadde med seg. Roald Berg kastar eit interessant lys over dette i band 2 av Norsk forsvarshistorie: «Vi har indikasjoner på et spesifikt militært mandighetskrav i talløse nekrologer i det militære tidsskrift.» Dette var eit allment fenomen som slett ikkje berre galdt Venstre-offiserane, men han dreg særleg fram den sterke nasjonale Georg Stang-kulten etter 1907 der «kompromissløsheten, staheten» står heilt sentralt. Stang vart ikkje fyrst og fremst dyrka for å ha sett landet militært i stand før unionsoppløysinga det var det som nemnt sterk usemje om, men for mannsmotet. Han gjekk aldri omvegar, men «Ligepaa, ligefrem det var hans Løsen» som det heitte i ein nekrolog frå 1907. Det kunne like gjerne vore skrive om Nansens sivile maskulinitet eller om den organisatoriske praksisen til Os i NM. I ein brei og demokratisk medlemsorganisasjon gjekk dette ei stund, faktisk i heile 13 år grunna den sterke støtta han hadde i hovudstadsmiljøet og dei mange positive sidene hans, men ikkje lenger. Os fekk regelrett sparken i Noregs Mållag i 1926 og slutta like etter i NU. Han tok opp att offiserskarrieren og var mellom anna forsvarssjef i Aust-Finnmark i 1940. Målengasjementet la han likevel aldri frå seg, og mellom anna var han konsulent for målbruk i statstenesta for Staten 1947 51 og Noregs Mållag 1956 60. Men den militærpolitiske aktivismen i målrørsla vart aldri den same etter at Os fekk sparken. ODDMUND LØKENSGARD HOEL oddmund.hoel@hisf.no Teksten er eit utdrag frå boka Norsk målreising II. Mål og modernisering 1868 1940 (Det Norske Samlaget 2011), side 303 307. NORSK TIDEND NR. 2 2011 17

Har Grepstad utv Avisene har vore med på å sikre at nynorsk overlever som avisspråk ved at lesarar og bladfolk vert vane med å lese og skrive på nynorsk om det meste. Og på den måten passar Grepstads optimistiske boktittel godt: Avisene har utvida Noreg, skriv Johan Roppen. Så har vi fått historia om nynorskavisene og nynorsk i avisene: Avisene som utvida Noreg. Nynorskpressa 1850-2010 av Ottar Grepstad. Det er ikkje uventa at det nett er Grepstad som skriv denne historia. Han har dei siste åra kome med viktige bidrag til nynorskhistoria gjennom blant anna Nynorsk faktabok (1998, 2005) og Viljen til språk (2006) og leverte også viktige bidrag om nynorske aviser i firebandsverket Norsk Presses historie (2010). Og det er i stor grad tankane frå dette siste arbeidet som har vorte utvida til ei sjølvstendig avishistorie. Med det fyller han eit gapande hol både i nynorskhistoria og i avishistoria. Boka deler den nynorske avishistoria inn i fire bolkar: Etablering (1858 1904), utskiljing (1904 1945), integrering (1945 1972) og alminneleggjering (1972 2010). Dei to første av desse bolkane gir seg i stor grad sjølv: Eksperimenteringa med det nye landsmålet skjedde i stor grad i aviser. Alminneleggjeringa etter 1972 handla om at nynorsk var etablert som skriftmål, og at gjennom framvekst av mange nye aviser skjer ei alminneleggjering av nynorsk som avisspråk. Utskiljinga i første halvdel av 1900-talet handla om at det var nødvendig å etablere eigne nynorskaviser utanfor den etablerte pressa. Samtidig var mange av avisene innanfor nynorskrørsla - til dømes ved at lagsbruka stødde aviser. Integreringa i etterkrigstida handla om at nynorskavisene voks i hop med pressa elles. Treng vi fleire bøker Avisene som utvida Noreg kjem i tillegg til fleire andre verk om norsk avishistorie det siste tiåret. Treng vi nok ei bok om gamle aviser? Svaret på dette spørsmålet er ja. Vi har alt for få bøker om både gamle og nye aviser og eigentleg ikkje systematisk kunnskap om norsk journalistikkhistorie. Og framleis er det slik at dei trykte avisene er den viktigaste nyhendeprodusenten og informasjonskjelda for folk flest. Men spørsmålet er likevel verd å stille fordi det har kome ut fleire andre verk om norsk avishistorie det siste tiåret. Kva nye perspektiv er det Ottar Grepstad kjem med som gjer at det faktisk trengst ei ny bok? Har Avisene som utvida Noreg også utvida norsk avishistorie? Det er vanskeleg å svare på dette spørsmålet utan å sjå Grepstads bok i samanheng med Grepstads kapittel i storverket Norsk presses historie (2010). Verket er på nesten 2.000 boksider i fire band, er utgjeve av Norsk Pressehistorisk Forening og har eit opplegg og ambisjonsnivå som gjer det til den offisielle norske pressehistoria. Hovudredaktør er Hans Fredrik Dahl. Her har Ottar Grepstad bidrege med to underkapittel om nynorskpressa: Utskild og integrert: Nynorsk Presse 1880-1945 i band 2, og Integrert og alminneleg: Nynorsk Presse 1945-2009 i band 3. Gjennom desse underkapitla i pressehistoria er nynorskpressa utskilt som noko særleg - i lag med samisk Ottar Grepstad Avisene som utvida Noreg. Nynorskpressa 1850 2010 Samlaget, 2010 historie - sjølv om stoffet naturlegvis er ein integrert del av bokverket. I andre delar av firebandsverket er ikkje innsikt eller fokus på nynorsk særleg framtredande - og skil seg slik sett lite frå andre avishistorier i så måte. Men med Grepstad som medforfattar har det nynorske perspektivet vorte sikra plass på ein heilt annan måte enn det som var tilfelle med andre historieverk dei siste 15 åra. Dei andre historieverka er Svennik Høyers Pressen mellom teknologi og samfunn (1995), Norsk pressehistorie (2002) av Rune Ottosen, Helge Østbye og Lars Arve Røssland og Henrik Bastiansen og Hans Fredrik Dahls Norsk mediehistorie (2003), der aviser vert omtala ved sidan av fleire andre medium. Vi skal her vurdere i kva grad Grepstad har utvida avishistoria ved å samanlikne korleis desse andre historieverka omtalar merkesteinar i nynorsk avishistorie: Aasmund Olavsson Vinjes eksperiment Dølen (1859-1870), visjonen om den nynorske riksavisa, ved Den 17de mai (1894-1935), og dei moderne nynorske lokale fådagsavisene som særleg etter ca 1970 har befesta nynorskland. Dølen (1859 1870) Avisa Dølen var den første avisa som vart skriven på nynorsk og etterkvart også den første avisa som blanda nynorsk og bokmål, kan vi lese hos Grepstad. Korleis har dei andre pressehistoriene omtala språk- og journalistikkgründeren Vinjes prosjekt? Høyer omtalar Dølen som eit smalt blad med eksperimenterande og provoserande journalistikk. At språket var nytt og svært ulikt den tids dansk-norsk blir ikkje tematisert. Ottosen m.fl. Norsk pressehistorie (2003) brukar ei side på Vinje som nyskapande journalist, men Dølen som nynorskprosjekt blir heller ikkje her omtalt. Dahl og Bastiansens Norsk mediehistorie brukar ei setning på Vinje og Dølen (side 217) og nemner ikkje Dølen i ein tabell over «De viktigste avisene i Norge etter stiftelsesår» (side 216). Tabellen ser ut til å vere henta direkte frå Gunnar Christie Wasbergs avishistorie frå 1969. I Norsk pressehistorie blir Vinje omtalt som eit litterært/journalistisk fenomen, i brytningspunktet mellom diktarredaktøren og den moderne profesjonelle journalist. Vinje sjølv rekna seg som kanskje den første moderne norske journalist, med ei partipolitisk uavhengig haldning - før partia var etablerte - og med avsløringsoppdraget som ein del av sitt program. Det blir konstatert som eit faktum at Dølen vart skriven på nynorsk, og var det første forsøket på å gjere Ivar Aasens nyoppfunne språk populært gjennom å bruke det i ei avis. Men hadde Dølen betydning utover dette? Det må vi gå til bind 4 av den same pressehistoria for å finne litt om. I dette bindet blir einskildaviser omtala, og sida om Dølen er skriven av Ottar Grepstad og her er det språklege aspektet ved avisa ei hovudsak: «Som avisredaktør våga han [Vinje] å avsverje det einaste etablerte skriftspråket i landet». I Avisene som utvida Noreg får Grepstad breie seg langt meir enn det var plass til i Norsk Presses historie, og det er ein fryd å lese denne bolken Grepstad kosar seg med stoffet. Grepstad går langt i å seie at utan Dølen hadde kanskje ikkje nynorsk overlevd som bruksmål. Aasen trong Vinje like mykje som Vinje trong Aasen. Dølens plass blir i norsk avishistorie blir etablert av Grepstad men er det eigentleg integrert i avishistoria? Eller er Dølen framleis utskilt til nynorskhistoria? Den 17de mai (1894-1935) Avisa Den 17de mai var eit forsøk på å oppfylle Draumen om den nynorske storavisa, skriv Grepstad. Dette var det næraste nynorskfolket kom ei nynorsk riksavis - men avisa stødde Venstre og var dermed ikkje ei avis for alle nynorskingar heller. Den 17de mai steig fram or det anarkistiske eksperimentet Fedraheimen, og vart etablert av Rasmus Steinsvik og Arne Garborg. I 1898 vart avisa dagsavis men økonomien var elendig. Avisa var tidleg ute med ny teknologi i form av settemaskinar og rotasjonspresse for å effektivisere drifta. Mot alle odds klarte avisa å halde seg i live og utvikle seg, og i 1911 skriv Grepstad at Den 17de mai med eit trykt opplag på 15.000 var den tredje største avisa i landet berre Morgenposten og Aftenposten var større. Mesteparten av opplaget til avisa vart selt utanfor Oslo, og gjorde at Den 17de mai var den reelle riksavisa i kring 1910, skriv Grepstad. Kjenner dei andre pressehistoriene til Den 17de mai? Høyer nemner Den 17de mai i forbifarta som ei av avisene Arne Garborg var innom. Rasmus Steinsvik har ikkje fått plass i Høyers bok. I Rune Ottosen m.fl. si bok vert Den 17de mai nemnt som ei av dei mange avisene som kom ut i Oslo i 1930. Det er alt. Fedraheimen blir så vidt nemnd, men ikkje Rasmus Steinsvik. I Dahl og Bastiansens verk er heller ikkje Den 17de mai nemnt i tabellen over «De viktigste avisene i Norge 1767-1899» og ikkje andre stader heller. Dei nynorske lokalavisene I nynorskland på Vestlandet finst det lokale fådagsaviser nærast i kvar krok. Bortsett frå i Sunnfjord og Sogn - for der finst det to nynorske DAGSaviser. Grepstad siterer Gerhard Kjølås på at «Vegen fram til ei nynorsk pressemakt går gjennom dei mange små bygdeblada» - og han har empiri som støttar dette. I tiåret frå 1970 til 1979 er det ikkje avisdød og pressestøtte eller konserndanning det handlar om: Men det blir etablert 28 nye nynorskaviser - dei fleste utan pressestøtte. Ny produksjonsteknologi gav billegare aviser, og ønske om å styrke lokalsamfunna var ei viktig drivkraft for etablerarane. Ikkje alle avisene overlevde, men frå ca 40 nynorskaviser i 1960-åra har det sidan 1980 vore ca 60 nynorskaviser i Noreg. Denne endringa og den språkdelte statusen til norske aviser er ikkje tema i dei tidlegare avishistoriene. Høyer (1995) har sitt 18 NORSK TIDEND NR. 2 2011

ida avishistoria? I tiåret frå 1970 til 1979 blir etablert 28 nye nynorskaviser. Frå om lag 40 nynorskaviser i 1960-åra har det sidan 1980 vore om lag 60 nynorskaviser i Noreg. men riksaviser på nynorsk har det aldri vore mange av. Her er tre av dei: Dølen, Fedraheimen og Dag og Tid. fokus på dei største avisene og har eigentleg ikkje så mykje om utviklinga etter ca 1970. Han omtalar dermed ikkje lokale fådagsaviser i det heile. Ottosen m.fl. (2002) omtalar på eit par sider veksten i nye lokale fådagsaviser, utan å kople dette til nynorsk. Les ein Bastiansen og Dahls mediehistorie (2003) så er det avisdød, pressestøtte og konserndanning som er stikkorda for tida etter 1970. Vekst i talet på lokale fådagsaviser og slett ikkje nynorskperspektivet har altså ikkje blitt fanga opp av avishistorikarane. Her måtte det ein Grepstad til. Kjeldene bak kjeldene Det er nok knappast vond vilje eller konspirasjonar som gjer at tidlegare avishistorier ikkje fokuserer på det nynorske perspektivet. Kjeldene som finst på dette området har vore få og helst funnest i utkanten eller utanfor det akademiske livet. Dølen er såpass kjent innanfor avisforskinga at det eigentleg er rart at det språklege perspektivet ikkje vert større vektlagt. Avisa Den 17de mai har nok vorte rekna som venstreavis, og ikkje noko meir. Avisas betydning har heller ikkje vorte dokumentert i omfattande forskingsbaserte bidrag. Derimot har det dei seinare åra kome eit visst grunnlag for å seie noko meir om dei minste lokalavisene. Det har skjedd fordi Sigurd Høst i 1994 starta med å gje ut eit årleg oversyn over alle norske aviser også dei minste lokalavisene. Etter kvart som dette arbeidet og innhaldet har vorte meir kjent har fenomenet vorte meir kjent, og Helge Østbye meiner veksten for denne avistypen er den mest vellukka delen av pressestøtta. I ettertid kan ein konstatere at boka Tre aviser i Bygde-Noreg frå 1974 var eit viktig arbeid som fanga sider ved ei utvikling som akkurat hadde starta. Den manglande merksemda tildelt nynorskperspektivet kunne også tolkast som eit teikn på at språkstriden er over, at det uansett er snakk om norsk språk. At det ikkje lenger er så nøye med kva mål Dølen og Den 17de mai brukte i sine spalter. Men har avishistoriene verkeleg alminneleggjort og integrert nynorsk? Svaret er nei. Den språklege dimensjonen har aldri vore sentral i avis- eller medieforskinga, og dagens marginalisering av nynorsk er ikkje ulik og byggjer på fortidige tankemønster. Dette er synd, for ein gløymer då heilt sentrale dimensjonar ved avisa som massemedium. Det er vanskeleg å tenkje seg at aviser kan bli eit massefenomen om dei ikkje har ei språkform som gjer stoffet tilgjengeleg. Thore Roksvolds historiske studiar viser at avisspråket har vorte lettare å forstå med tida, og etter somme kriterium kommuniserer nynorsk avisspråk lettare med lesaren enn bokmålsavisene. Dette er dimensjonar som er vel kjende frå norsk språkhistorie: Bokmålet vart meir norsk på grunn av at nynorsken fanst. Men dette er lite påakta i avisforskinga. Noreg har vore på toppen av verdsstatistikken når det gjeld avislesing utan at eit lett tilgjengeleg avisspråk hadde det knappast skjedd. Finst det nynorske aviser? Grepstad meiner det finst reint nynorske aviser og har peika ut 170 aviser som tilhøyrande Nynorskpressa. Men det finst eigentleg ikkje ei einaste «rein» nynorskavis i landet. Vanlege klassifiseringar tek utgangspunkt i kva avisa sjølv seier eller kva som blir praktisert i eigenproduksjonen. Men på annonseplass og i lesarbreva dukkar bokmålet opp, og kan også vere dominerande i omfang. Og aviser som ikkje er nynorskaviser - tilhøyrer dei bokmålspressa? Det finst jo heller ikkje reine bokmålsaviser - i eitt og anna lesarbrev og ein og annan annonse vil nynorsk alltid dukke opp. Kor lite nynorsk skal ei avis formidle før ho vert rekna som språkblanda? Kor mykje nynorsk må ei avis ha for at ho skal reknast som nynorskavis? For avisene i målblanda område viser Grepstad gjennom fleire døme kor omskifteleg og tilfeldig det kunne vere kva målform som blei brukt i avisene - ofte handlar det om tilfeldige redaktørar sine ønske og kunnskapar, og om nynorsk har ei trygg stilling eller er i ferd med å bli kasta ut. Avisene som utvida Noreg For Vinje og Steinsvik var målet målet, og dei sleit med å overleve i ei verd som elles var dominert av bokmålet. For avisgrunnleggjarar på 1970-talet og seinare er målet eit middel. Nynorsk er no rotfest i lokalsamfunna og avisene valde nynorsk dels av idealisme men kanskje mest fordi det var minste motstands veg. I geografisk tyding har avisene heller befesta Nynorsk-Noreg, enn å utvida Noreg. Men samtidig har avisene vore med på å sikre at nynorsk overlever som avisspråk ved at lesarar og bladfolk vert vane med å lese og skrive på nynorsk om det meste. Og på den måten passar Grepstads optimistiske boktittel godt: Avisene har utvida Noreg. Og Grepstad har utvida avishistoria. JOHANN ROPPEN, medieforskar ved Høgskulen i Volda Omtalte verk: Bastiansen, Henrik og Hans Fredrik Dahl (2003) Norsk mediehistorie. Oslo: Universitetsforlaget Bø, Bjørn., Øystein Dalland, & Ola Svein Stugu (1974) Tre aviser i Bygde- Norge : Altaposten, Driva, Vest- Telemark Blad. Oslo: Samlaget. Dahl, Hans Fredrik (2010). Norsk presses historie : 1-4 (1660-2010) Oslo: Universitetsforlaget Høyer, Svennik (1995) Pressen mellom teknologi og samfunn : norske og internasjonale perspektiver på pressehistorien fra Gutenberg til vår tid. Oslo: Universitetsforlaget. Høst, Sigurd (1994-2010) Avisåret [årlege rapportar på Institutt for Journalistikk og Høgskulen i Volda] Ottosen, Rune, Helge Østbye, og Lars Arve Røssland (2002) Norsk pressehistorie. Oslo: Samlaget. Thore Roksvold (2005) Var avisspråket bedre før? : en metodetriangulert studie av normendringer i norsk avisspråk på 1900-tallet. [Oslo]: Det humanistiske fakultet, Universitetet i Oslo. Wasberg, Gunnar Christie (1969). Norsk presse i hundre år : 1820-1920 : utsyn og overblikk. Oslo: Gyldendal. NORSK TIDEND NR. 2 2011 19

Strør ut skiord På grønlandsk skal det ifølgje ein seigliva språkmyte eksistere minst 100 ord for snø. Perfekt tima til ski-vm vart det dokumentert at vi kan skilte med mange hundre skiord på norsk. Høyrt om Ski-ilje, skiklabb, skinase, skilåm, skiandore og skisekse? Utvalet av ord som blir brukt for å skildre skirelaterte gjenstandar og aktivitetar i det norske språket, er truleg langt fleire enn n dei fleste kjenner til. Like før ski-vm braka laus i Oslo presenterte Samlaget det niande bandet av Norsk Ordbok. Her er store delar vigd bokstaven s og dermed spekka med skiord. Utgjevingsplanen vår har lege fast sidan 2002, så vi vel å tru at det var ski-vm som var god på timinga her, seier direktør Åse Wetås muntert til prosjekt- NTB. Is i rubben Ho fortel at ordboka har registrert over hundre ord som startar med ski. I tillegg kjem det ei rekkje andre skirelaterte ord som startar på andre bokstavar. Då vi såg på det store materialet vårt, vart det heilt klart kor breitt presentert skikulturen er i det norske språket. Desse orda er både språkleg og kulturhistorisk interessante, og dei viser re- breidda i den norske skikulturen i eldre og nyare tid, seier Wetås. I ordboka finst det mellom anna 25 ulike ord berre for skiløype, 16 ord for skitupp og 10 ord for skibinding. Skisporten har også gjeve ei rekkje nye faste uttrykk til språket: «Samling i bånn», saker som «kladdar», «is i rubben» og «hoppe etter Wirkola» er alle uttrykk som kjem frå skispråket, men som no blir brukte i mange ulike samanhengar. Det er berre fotball som slår skisporten når det gjeld språklege nyskapingar, slår Norsk Ordbokredaktør Olaf Almenningen fast. Grunnlovsjubileet Åse Wetås garanterer at ingen tidlegare ordbøker har eit så utfyllande utval skiord som Norsk Ordbok. Årsaka er at vi har teke med alle dei regionalt og lokalt avgrensa orda som ikkje får plass i dei vanlege bøkene, fortel ho. ord- Norsk Ordbok skal til slutt bli tolv band. Dei siste tre banda kjem vidare fram til 200-årsfeiringa av grunnlova nlova i 2014. Målet med prosjektet er å gje ei uttømmande vitskapleg framstilling ling av ordtilfanget i dei norske dialektane ane frå 1600-talet og til i dag, og av det ske skriftspråket. Dei tolv banda vil ha totalt 300 000 oppslagsord. nynor- Norsk ordbok er eit stort og viktig kultur- og formidlingsprosjekt. Når bokprosjektet er ferdig, blir det ein ressurs som kjem til nytte for språk- og kulturforskinga i mange år framover, sa dekanus Trine Syvertsen ved Det humanistiske fakultet ved Universitetet i Oslo under lanseringa. BIRGITTE IVERSEN/NPK-NTBNTB Kiløt Kva tyder kiløte og hånn? Olaug Nilssen gjev oss eit glimt av nye og gamle ord i den nilssenske heimen. Pappa er kiløte, sa toåringen.å? Kva betyr kiløte? spurde eg, men fekk sjølvsagt ikkje noko svar, ein to år gamal gut hermar meir enn han eigentleg pratar, og har langt frå godt nok ordforråd til å forklare noko som helst. Pappa er kiløte, gjentok han. Ja, eg høyrer du seier dette. Er mamma kiløte? Neeei! Mamma er hånn, lo guten. Kiløte og hånn, altså. Det blei svært ofte gjentatt at det var det vi var. Men kva var vi då? Vi bestemte oss for å prøve å bevare minnet om orda heilt til guten blei stor nok til å greie å forklare kva det betydde. Er pappa kiløte? Pappa er kiløte! Mamma då, er ho kiløte? Neei, mamma er hånn! Mormor då? Mormor er hånn. Onkel Tom då? Og sånn gjekk no dagane. Vi prøvde å avdekke eit mønster i høve kjønn eller hårfarge, men det var ikkje noko konsekvens, bortsett frå at han hugsa frå gong til gong kven som var kva. Prosjektet framstod av og til både som kjedeleg og repeterande, og kanskje til og med unødvendig, men slik er det med øving, vi veit alle kor lett det er å gløyme kunnskap som ikkje blir praktisert. Då eg gjekk på vidaregåande, var eg til dømes særs god i matte, men det er eg ikkje no. Eg var også god i tysk. Rett nok hadde skulestilane mine alltid eit fullstendig idiotisk innhald, og handla oftast om at personane i tyskbøkene oppførte seg grotesk inntil det blodige, men så vidt mitt svikefulle minne kan opplyse meg, var eg den einaste i tyskklassen som kunne lage perfekte og avanserte relativsetningskonstruksjonar. «Ich kann auch Teile von dem toten Patienten schaffen.» kunne Gieselheid opplyse i ein av tyskstilane mine, etter først å ha forklart korleis ho i sin nye jobb på sjukehuset lett kan stele medisin. No var vel ikkje det akkurat ei relativsetningskonstruksjon, men eg er ikkje lenger sikker på om eg ville kjenne ei att om eg såg ho. Og om eg i dag skulle få til å konstruere noko liknande setninga om Gieselheid, ville det neppe vere nok å konsultere dei gamle tyskprøvene. Rett nok kan eg framleis ramse opp an auf hinter in neben über unter vor zwischen, men det er jo avgrensa kor nyttig dette er, i alle fall når eg har blitt for gamal til å sjarmere med den slags i selskapslivet. Likevel lar eg meg framleis begeistre av tysk, og då særleg groteske tekstar på tysk, der misforholdet mellom innhaldet og det språklege nivået er så påfallande, som her, hos rockebandet Rammstein: Bück dich, befehl ich dir wende dein Antlitz ab von mir dein gesicht ist mir egal bück dich nocheinmal Det er eit under at tyske ungar greier å lære seg dette språket utan lærebøker. Og endå meir underfullt er det at bestefaren min, som ikkje hadde verken gymnastysk eller nordisk grunnfag, også kunne konstruere setningar med kasus. Ein gong presenterte han seg til si demente svigerinne med orda «eg har vore gift med systrene di», og så vidt eg har greidd å avdekke, så betyr ikkje dette at han var gift med fleire i søskenflokken, men derimot at preposisjonen «med» styrer akkusativ. Verre er det med setninga «han rulla ut av sengjine i fylljine». Eg meiner han sa det slik, men i så fall trur eg han tok feil. Preposisjonen av styrer nemleg sannsynlegvis dativ, men i? Er det ikkje meir sannsynleg at han skulle ha sagt at han rulla ut av sengjine i fyllja? Var det kanskje det han 20 NORSK TIDEND NR. 2 2011