: Helse Bergen Til deg som skal behandlast med cellegift 1
Kva er cellegift? Cellegift (cytostatika) er medisin som vert brukt for å kjempe i mot og drepe kreftceller. Cellegiftbehandling kan ha ulike formål: Kurere kreftsjukdom Gjere svulsten mindre før operasjon eller strålebehandling Drepe kreftceller som kan finnast andre stader i kroppen etter operasjon eller strålebehandling Halde sjukdommen i sjakk og hindre plager som har årsak i sjølve kreftsvulsten Kva gjer cellegift? Kreftcellene får cellegifta tilført via blodet. Cellegifta blir tatt opp i kreftcellene og verkar slik at celledelinga blir hemma eller stoppa. Kreftcellene blir øydelagde og tapar evna til å formeira seg. Ein kombinerer ofte ulike cellegifter i ei behandling. Dei ulike stoffa angrip kreftcellene på ulike måtar. Val av behandlingsopplegg, kombinasjonar eller enkeltstoff, er avhengig av kreftdiagnose og sjukdomsutvikling. Korleis blir cellegift gitt? Intravenøst i ei blodåre Som tablettar eller kapslar som må svelgjast I ryggmargen (væskerommet rundt sjølve margen) Cellegift blir oftast gitt intravenøst. Sjukepleiaren set ei tynn venekanyle(veneflon) inn i ei blodåre på underarmen, eller det blir lagt inn eit kateter i ein større blodåre. (sentralvenøst kateter /veneport/hickman) Behandlinga kan vare i frå få minutt til fleire timar eller døgn, avhengig av behandlingsopplegget ditt. 2
MOGLEGE BIVERKNADER Biverknader skyldast at cellegifta også angriper dei normale cellene i kroppen. Dette gjeld særleg celler som deler seg raskt, som hårrøter, beinmarg og slimhinner. Normale celler har større evne enn kreftceller til å reparere seg sjølv, og påverknaden vert derfor forbigåande. Ulike typar cellegift kan gi ulike biverknader. Det er også individuelt kor sterkt den enkelte opplever biverknadene. (Grad av biverknader kan vere vanskeleg å føresjå, då det vil vere individuelle forskjellar.) Før behandlinga startar vil ansvarleg lege og sjukepleiar informere deg om kva for biverknader som er aktuelle for den cellegiftkuren du skal ha. Påverknad av beinmargen Dei fleste cellegiftkurar påverkar produksjonen av blodceller i beinmargen. Dette gjer at nivået av kvite blodceller, raude blodceller og blodplater kan bli lågare enn normalt. Vanlegvis oppstår dette 7-12 dagar etter cellegiftkuren. Får du feber over 38 C, frostbyger eller uttalt slappheit etter cellegiftbehandling skal du alltid ta kontakt med sjukehuset. Kvite blodceller (leukocytter) utgjer kroppens forsvar mot bakteriar og virus. Lavt nivå av kvite blodceller gjer kroppen meir utsett for infeksjonar grunna smitte frå andre som har luftvegsinfeksjonar, oppkast og barnesjukdomar. God handhygiene er viktig for å unngå smitte og infeksjonar. Snakk gjerne med helsepersonell om dei førehandsreglar som gjeld for deg. Raude blodceller (erytrocytter) transporterer oksygen rundt til cellene i kroppen. Lavt nivå av raude blodceller kan føre til lav blodprosent, og at ein kjenner seg slapp/svimmel. Nokre gonger kan det bli aktuelt med blodoverføring. 3
Blodplater (trombocyttar) bidreg til å stanse bløding. Lavt nivå av blodplater kan føre til at du lettare får blåmerke og små blødingar, spesielt frå slimhinner i munn og nase. Hårtap Grad av hårtap er avhengig av kva for type cellegift du får. Nokon typar cellegift gjer at håret blir tynnare, andre gjer at du mister håret heilt. Dette gjeld og kroppshår, augevipper, augebryn og skjegg. Hårveksten kjem tilbake, men det kan ta månader etter at behandlinga er avslutta. NAV gir økonomisk stønad med eit maksbeløp per kalenderår til kjøp av parykk eller lue/caps/anna hovudplagg. Legeattest til dette får du hos oss. Mage og tarm Nokre cellegifter kan gi kvalme og ein sjeldan gong oppkast. Det blir gitt gode medikament mot kvalme før behandlinga og ei stund etterpå. Nokre typar cellegift og kvalmestillande medikament kan gje forstopping/treg mage. Eigen informasjonsbrosjyre finst for dette. Andre typar cellegift kan gi diare/laus mage. Stoppande kost og rikeleg med drikke er viktig. Det finst medikament som kan motverke diaré. Om tarmfunksjonen endrar seg i løpet av behandlingsperioden, vêr snar og ta dette opp med helsepersonell og få råd og evt resept på medikament som er aktuelle for deg. Slimhinner Nokre typar cellegift kan påverke slimhinnene. Dette kan mellom anna gi sårheit i nase, munn og svelg som kan gjere det vanskeleg å ete og drikke. Ta kontakt med avdelinga om dette oppstår. 4
Det er viktig med godt munnstell, forsiktig tannpuss med mjuk tannbørste og regelmessig tannlegebesøk. Dersom det utviklar seg eit hvitt belegg i munnen, kan dette være forårsaka av ein soppinfeksjon. Kontakt då lege for å få resept på nødvendig medisin. Sårhet i auga kan opptre som tåreflod eller følast som sand i auga. Slimhinneirritasjon i urinblære og skjede kan også oppstå. Nervar/muskulatur Undervegs i behandlingsperioden kan ein oppleve at muskulaturen blir svakare, og ein kan oppleve nedsett kjensle, blant anna i hender og føter. Dette går som regel over, men kan nokre gongar ta lang tid. Det er viktig at du gir beskjed til legen om korleis eventuelle biverknadar har vore mellom cellegiftkurane. Eggstokkar og testiklar blir påverka Cellegift vil kunne redusere funksjonen i både eggstokkar og testiklar. Grad av påverknad, og om den er midlertidig eller varig, vil vere avhengig av fleire forhold. T.d. er det avhengig av type cellegift, kor mange kurar ein har fått, alder og om ein evt. tidlegare har fått anna kreftbehandling. Kvinner vil ofte merke eggstokkane sin påverknad ved at menstruasjonen blir uregelmessig eller forsvinn heilt under pågåande behandling. Nokre kjem i overgangsalderen. Cellegiftbehandlinga vil også påverke arvematerialet i kjønnscellene og det er usikkert om dette kan gi fosterskade. For menn vil det ta tid før sædcellene utviklar seg normalt etter cellegiftbehandling. Det er derfor viktig at ein unngår graviditet ved å bruke prevensjon under og etter avslutta cellegiftbehandling. Mange kan oppleve å bli foreldre på naturleg vis ei tid etter cellegiftbehandlinga. Når det gjeld di eiga moglegheit til å få barn etter gjennomført kreftbehandling og når du evt. tidligast bør prøve på dette - 5
bør dette diskuterast med legen som er ansvarleg for kreftbehandlinga di. LIVSFØRSEL Du bør fortsette eit mest mogeleg normalt liv mellom behandlingane. Frisk luft, fysisk aktivitet og allsidig kost blir anbefalt fordi det verkar gunstig inn både fysisk og psykisk. Fysisk aktivitet og trening Sjølv om mange har nytte av fysisk aktivitet er det likevel en del individuelle omsyn ein bør ta, då nokre behandlingsformer ikkje tillèt hard trening. Du kan ta opp med legen din kva som gjeld for di behandling. Kreftavdelinga v/kor (Kreftsenter for opplæring og rehabilitering) har rehabiliteringstilbod for deg som pasient. I rehabiliteringstilbodet inngår mellom anna individuell rettleiing/samtalar, gruppesamtalar, ernæringskurs og tilpassa fysisk aktivitet. Du må ha tilvising frå lege for å delta her. Dei har også foredrag som er opne for alle pasientar og pårørande. Soling Enkelte typar cellegift kan gi hudreaksjonar ved soling. Ein blir meir følsom for sollys og kan dermed lettare bli solbrent. Nokre cellegifter kan gi pigmentforandringar. Nyt sola, men unngå å bli solbrent. Bruk høg faktor og beskyttande klede og hovudplagg. Prøv deg fram gradvis. 6
Ernæring Matlysta kan bli dårligare under cellegiftbehandling. Nokre kan bli kvalme, og mange opplever at smakssansen endrar seg. Redusert matinntak i ein kort periode er oftast ikkje problematisk men det er viktig at ein får i seg tilstrekkelig drikke, helst 2 liter i døgnet. Om ein slit med å få i seg mat over fleire dagar, snakk med sjukepleiar eller lege. Det fins brosjyrar med gode tips ved ulike ernæringsproblem. Alkohol Det er ikkje forbod mot alkohol, men ein bør vere forsiktig då cellegiftbehandling i seg sjølv er ei belasting for kroppen. Avfallsstoff Dei to første døgna etter cellegiftbehandlinga blir det meste av avfallsstoffa skilt ut. Du kan trygt omgås andre desse dagane, også gravide og barn, om du følgjer nokre førehandsreglar: Ha god toaletthygiene. Menn bør sitje ved toalettbesøk. Skyl ned to gongar. Legg bleier, bind og anna søppel i ein plastpose og knyt godt igjen. Ver nøye med handhygienen, bruk rennande vatn og såpe. Ved evt. søl bør dette vaskast bort med såpe og vatn med ein gong. Cellegift kan skilles ut i sveitte, men dette er minimalt. Det er ikkje nødvendig å utvise spesiell forsiktigheit i forhold til sveitte. 7
Seksualitet Ein kan vere seksuelt aktiv i behandlingsperioden. Cellegift utgjer ingen risiko for partner, men pga. at det kan vere små mengder cellegift i sæd anbefaler vi at ein nyttar kondom dei 2 første dagane etter avslutta cellegiftbehandling. Biverknader av behandlinga kan føre til at ein kjenner seg trøytt og uopplagd. Nokre kan oppleve forbigåande potensproblem og nedsett lyst. Kreftavdelinga v/kor (Kreftsenter for opplæring og rehabilitering) har sexolog tilgjengelig for konsultasjonar. Snakk med din lege dersom du ønskjer kontakt med sexolog. Sjå også brosjyren «Kreft og seksualitet» frå Kreftforeningen. Alternativ/komplementær behandling Mange ønskjer å nytte alternative eller komplementære behandlingsformer. Du må vere merksam på at enkelte alternative behandlingsformer kan gi alvorlege biverknader i kombinasjon med cellegift. Snakk derfor med din behandlingsansvarlege lege om dette. Avdeling for kreftbehandling og medisinsk fysikk Telefon: 55 97 20 10 Nettstader for meir informasjon: www.helse-bergen.no/omoss/avdelinger/kreft/sider/enhet.aspx www.kreftforeningen.no www.kreftlex.no/ www.oncolex.no Godkjent 29.03.2018 av avdelingsdirektør Olav Mella. Avdeling for kreftbehandling og medisinsk fysikk Haukeland Universitetssjukehus, Bergen 8