Folkehelseoversikt. Sogndal kommune

Folkehelseoversikt Sogndal kommune 2015 1

Innhald 1 Bakgrunn og lovgrunnlag...4 2 Informasjon om folkehelseoversikta...5 2.1 Kjelder og statistikk...5 2.2 Årsaksforhold, konsekvensar og ressursar...6 2.3 Oppdatering...6 3 Oppsummering...7 3.1 Hovudtrekk og utfordringar i Sogndal kommune...7 3.2 Helsefremjande og førebyggjande tiltak og ressursar i kommunen...7 3.3 Status helsetilstand og påverknadsfaktorar med vurdering av moglege årsaker og konsekvensar...9 4.0 Helsetilstand og påverknadsfaktorar... 21 4.1. Befolkningssamansetjing... 21 4.2 Innvandrarar og norskfødde med innvandrarforeldre... 25 4.3 Framskriven befolkning... 26 4.4 Sivilstatus: Einpersonhushald... 28 5 Oppvekst og levekår... 30 5.1 Inntekter og utgifter personleg økonomi... 30 5.2. Ulikskap i inntekt... 30 5.3 Arbeidsløyse... 31 5.4 Sjukefråvær nedsett arbeidsevne... 33 5.5 Uføretrygd... 33 5.6 Vidaregåande eller høgare utdanning... 35 5.7 Fråfall vidaregåande skule... 37 5.8 Leseferdigheit på lågaste nivå, 5 trinn... 38 5.9 Mottakarar av sosialhjelp... 39 5.10 Eineforsørgjarar... 40 6.0 Fysisk, biologisk, kjemisk og sosialt miljø... 40 6.1 Fysisk miljø: Drikkevassanalyse... 40 6.2 Fysisk miljø: Gang- og sykkelveg, friluftsområde og nærmiljøanlegg... 41 6.3 Biologisk miljø: Smittsame sjukdommar... 42 6.4 Sosialt miljø: Trivsel, meistring og mobbing - barn og unge... 43 2

6.5 Sosialt miljø: Kulturtilbod, sosiale møteplassar... Feil! Bokmerke er ikke definert. 7.0 Skader og ulykker... 45 7.1 Sjukehusinnlegging etter ulykker... 45 8.0 Levevanar... 46 8.1 Fysisk aktivitet... 46 8.2 Kosthald... 48 8.3 Røyking og bruk av snus... 49 8.4 Overvekt... 51 9.0 Helsetilstand... 54 9.1 Forventa levealder... 54 9.2 Diabetes... 55 9.3 Hjarte- og karsjukdom... 56 9.4 Kronisk obstruktiv lungesjukdom (KOLS) og astma... 58 9.5 Psykiske sjukdommar... 59 9.6 Kreft... 60 9.7 Muskel og skjelett... 62 10 Årshjul oppdatering... 63 3

1 Bakgrunn og lovgrunnlag God folkehelse blir skapt gjennom god samfunnsutvikling. Ei rekkje forhold i samfunnet påverkar folkehelsa, som bustad, utdanning, arbeid og fysiske og sosiale miljø. Kommunen treng god oversikt over helsetilstand, påverknadsfaktorar, folkehelseutfordringar og ressursar, slik at ein kan planleggje og gjennomføre effektive tiltak. God oversikt bidreg til eit meir treffsikkert folkehelsearbeid. Kommunen skal ha ei skriftleg oversikt over helsetilstanden i befolkninga og dei positive og negative faktorar som kan virke inn på denne. Plikta til å ha oversikt er forankra i folkehelselova, smittevernlova, forskrift om oversikt over folkehelsa, forskrift om miljøretta helsevern og forskrift om kommunane sitt helsefremjande og førebyggjande arbeid i helsestasjons- og skulehelsetenesta. Folkehelseoversikta skal identifisere folkehelseutfordringar og ressursar i kommunen. I tillegg skal ho innehalde faglege vurderingar av årsaksforhold og konsekvensar. Kommunen skal særleg vere merksam på trekk ved utviklinga som kan skape eller oppretthalde sosiale eller helsemessige problem eller sosiale helseskilnader. Det skal utarbeidast eit samla oversiktsdokument kvart fjerde år som skal liggje til grunn for det langsiktige systematiske folkehelsearbeidet. Dokumentet skal liggje føre ved oppstart av arbeidet med planstrategien og danne grunnlag for å fastsetje mål og strategiar i planprosessane heimla i plan- og bygningslova. Dette gjeld i fyste rekke kommuneplanen, men også kommunedelplanar. Kommunen skal i tillegg halde løpande oversikt over folkehelsa i eit årleg dokument. Kommunen skal samarbeide og utveksle informasjon med fylkeskommunen i arbeidet med folkehelseoversikta. Folkehelseoversikta skal blant anna baserast på: Opplysningar som statlege helsemyndigheiter og fylkeskommunen gjer tilgjengeleg Kunnskap frå dei kommunale helse- og omsorgstenestene Kunnskap om faktorar og utviklingstrekk i miljø og lokalsamfunn som kan ha innvirkning på befolkninga si helse I følgje folkehelseforskrifta skal kommunen sitt oversiktsarbeid innehalde følgjande tema/område: Befolkningssamansetnad: Tal innbyggjarar, alders- og kjønnsfordeling, sivilstatus, etnisitet, flyttemønster Oppvekst- og levekårsforhold: Økonomiske vilkår (del med høg og låg inntekt, inntektsskilnader), bu- og arbeidsforhold (tilknyting til arbeidslivet, sjukefråvær, uføretrygd) og utdanningsforhold (del med høgare utdanning, fråfall i vidaregåande skule) Fysisk, biologisk, kjemisk og sosialt miljø: Kvalitet på drikkevatn og luftkvalitet, nærmiljø, tilgang til fri- og friluftsområde, sykkelvegnett, tal støyplaga, oversikt over smittsame sjukdommar, deltaking i organisasjonar, valdeltaking, kulturtilbod, sosiale møteplassar Skader og ulykker Levevanar: Fysisk aktivitet, ernæring, bruk av tobakk og rusmiddel, risikoåtferd 4

Helsetilstand: Informasjon om førekomst av sjukdommar der førebygging er viktig (psykiske lidingar, hjarte- og karsjukdommar, diabetes II, kreft, kroniske smerter og belastningssjukdommar, karies) Hovudelement i oversiktsarbeidet Skaffe informasjon om helsetilstand og påverknadsfaktorar i befolkninga kva er status og trendar? Ut frå denne informasjonen vurdere konsekvens og årsaksforhold, og definere hovudutfordringane og ressursar for kommunen Utarbeide grunnlag for avgjerder om tiltak/vidare innsats a) På kort sikt b) Knytt opp til langsiktig planlegging Forholdet mellom folkehelselova og kommuneplanen 2 Informasjon om folkehelseoversikta Statistikk, tabellar og informasjon er henta frå eller basert på tal frå: Folkehelseinstituttet sine statistikksider kommunehelsa og MSIS Utdanningsdirektoratet skuleporten NAV Sogn og Fjordane fylkeskommune SSB og KOSTRA Kommunen Kjelda er oppgitt i dei enkelte tabellane/diagramma. 5

Statistikk og helseoversikter kan ha stor nytteverdi i folkehelsearbeidet, men det er også knytt store utfordringar til bruk av statistikk og tolking av statistikk. Statistikk gir ofte grunnlag for undring og spørsmål heller enn fasitsvar og løysingar. Små kommunar har større utfordringar enn store når det gjeld utarbeiding og tolking av statistikk. Det skuldast blant anna omsynet til personvernet og lite datagrunnlag. Tilfeldige variasjonar frå år til år kan gi store utslag. Når variasjonane er store blir det vanskeleg å vurdere trendar. Av den grunn brukast ofte eit glidande gjennomsnitt, ein middelverdi av målingar over fleire år. Då vil det vere lettare å sjå trendar, noko som oftast er viktigare enn å sjå på statistikk isolert for eit enkelt år. Samtidig er det viktig å hugse at eit spesielt høgt eller lågt resultat eit år kan gi store utslag i gjennomsnittsverdiane. Ved samanlikning av datamateriell i folkehelseoversikta må ein ta høgde for at skilnaden kan skuldast tilfeldig variasjon. For å samanlikne ulike kommunar eller sjå på utvikling over tid er det viktig å bruke standardiserte verdiar, då blir påverknad på grunn av alders- og kjønnssamansetning redusert. Der verdiane er standardiserte er det angitt i diagramma. Det er også viktig å vere merksam på at talverdien i fleire av diagramma ikkje begynnar på null. Det tydeleggjer forskjellen mellom kommunane, men det kan skape eit bilete av at skilnadene er større enn dei faktisk er. Ved vurdering av årsaker er det etter anbefaling i merknader til folkehelseforskrifta teke utgangspunkt i den kunnskap som eksisterer om kva for bakanforliggjande forhold som kan ha ført til at ein situasjon føreligg. I tillegg baserast vurderinga på lokale erfaringar. Det er ikkje alle årsaker som er nemnd som generelle årsaker som er like aktuelle i kommunen. Kommuneoverlegen skal saman med leiinga i kommunen innan januar kvart år avklare korleis oppdateringa skal skje. I januar 2015 vart folkehelseoversikta drøfta i Helse- og omsorgsgruppa HOG-gruppa (rådmann, folkehelsekoordinator, tenesteleiar helse og sosial, tenesteleiar pleie og omsorg og kommuneoverlege) Følgjande vart bestemt: Det oppnemnast ei styringsgruppe samansett av leiargruppa, samt folkehelsekoordinator og kommuneoverlege Det oppnemnast ei tverrsektoriell arbeidsgruppe samansett av folkehelsekoordinator, fysioterapeut, ergoterapeut, helsesøstre, leiar Sogn frisklivs- og meistringssenter, miljøretta helsevern, NAV-leiar, tenesteleiar barnehage, tenesteleiar kommunalteknikk, kommunalsjef oppvekst og kommuneoverlege som utarbeidar folkehelseoversikta Kommuneoverlege samanfattar arbeidsgruppa sine innspel i folkehelseoversikta Folkehelseoversikta går til politisk handsaming hausten 2015 6

3 Oppsummering Grunnlaget for god folkehelse blir lagt i alle deler av samfunnet, ikkje berre i helsetenestene. Som det går fram av folkehelseprofilen for Sogndal kommune, og som denne oversikta vil bekrefte, har kommunen få statistisk signifikante utfordringar samanlikna med resten av Sogn og Fjordane og Norge. Me har lågare del åleinebuarar, høgare utdanningsnivå, lågare fråfall i vidaregåande skule, høgare forventa levealder og lågare del med psykiske symptom og lidingar. Arbeidsgruppa vil trekkje fram den avgjerande betydinga av tidleg innsats for god folkehelse. Me registrerer ei samfunnsutvikling med høgt fokus på prestasjonar og dyrking av det «perfekte». Barn og unge opplever stort press gjennom media generelt og sosiale medier spesielt. Fokus på inkludering i fellesskapet og sunne levevanar i heimen, barnehage og skule legg grunnlaget for læring, utdanning og god helse, og reduserer risiko for utanforskap og fråfall frå vidaregåande skule og arbeidslivet. Plass til alle og det at alle får like moglegheiter til å bidra med sine ressursar legg grunnlaget for god samfunnsutvikling. Eit tiltak kan bidra positivt i forhold til fleire faktorar. Lista er ikkje uttømmande. Befolkningssamansetjing Eksisterande tiltak Norskopplæring til innvandrarar (oppvekst) Helseundervisning til innvandrarar (helsestasjonen) Studentsamskipnaden i Sogn og Fjordane (SISOF) sine tilbod til studentane Oppvekst- og levekårstilhøve Eksisterande tiltak Spedbarnskontrollar i grupper (helsestasjonen) Jente- og gutegrupper i ulike klassetrinn på skulen (helsestasjonen) Samtalegrupper for barn med skilde foreldre (helsestasjonen) Barnehagar; 93% av alle barn i alderen 1-5 år i Sogndal går i barnehage Skulane frå barneskule til høgskule NAV Fysisk, kjemisk, biologisk og sosialt miljø (miljøretta helsevern) Eksisterande tiltak Barnehagar o Godkjende etter forskrift for miljøretta helsevern (Kyrkjebakken og Notsete barnehagar har små manglar) Skulane o Godkjende etter forskrift for miljøretta helsevern (Trudvang, Kvåle og Fjærland har små manglar) Bustadsosial plan Idrettslag 7

Hodlekve og naturen elles Frivillige lag og organisasjonar Kor/kyrkjelege aktivtetar Campus SISOF Frivilligsentralen Besøksteneste Skadar og ulykker Eksisterande tiltak Førstehjelpskurs til småbarnsforeldre (helsestasjonen) «Heim for ein 50-lapp» Fokus på fallførebygging og fysisk trening på SOS (fysio-/ergoterapeut) Kampanjar for refleks, sykkelhjelm, skihjelm Fokus på trygge skulevegar Levevanar Eksisterande tiltak Svangerskapskurs (jordmor, helsestasjon og fysioterapeut) Trening for gravide (fysioterapeut) Ammekyndig helsestasjon (helsestasjonen) Barseltrim (fysioterapeut) Tiltak i barnehagane i høve kosthald, fysisk aktivitet, inkludering/nettverk/sosial kompetanse, grunnlag for læring i skulen (barnehagane) Fysak (barneskulen) Oppfølging av overvektige barn (helsestasjonen, fastlegane, barnevernet) «Frisk og Rask» - Aktivitetsgrupper for overvektige barn på ungdomsskulen (Sogn Frisklivs- og meistringssenter) Bra-mat-kurs (Sogn Frisklivs- og meistringssenter) Foreldremøte (lærarar og helsesøstre) Helse- og samlivsundervisning til elevar i 5. og 9. klasse (helsesøstre og skulelege) Spørjeskjema om røyking i ungdomsskulen Felles tverrfagleg foreldremøte for foreldre til alle førsteklassingar på vidaregåande skule (vidaregåande skule, politi, MOT, helsesøster/skulelege) Undervisning til russekull om risikoåtferd i høve rus og seksuell helse (helsesøster, skulelege) «75-års-dagen» årleg samling for alle som fyller 75 år med tverrfaglege tema innan helse og levevanar (samarbeid mellom alle instansar i helse og omsorg) Helsetilstand Eksisterande tiltak Svangerskapsomsorg (jordmor og fastlegar) Heimebesøk etter fødsel (helsestasjon) Barnevaksinasjonsprogram (helsestasjon) Rådgjevande samtalar / helsekontrollar (helsestasjon) Motorisk vurdering med tema om aktivitet/levevanar for 6-åringar (fysioterapeut) Gruppesamtalar i grunnskule (helsestasjon) Foreldrerettleiing, til dømes PMTO (helsestasjon og barnevern) Helsestasjon for ungdom (helsestasjon) Helsestasjon for unge vaksne (helsestasjon i samarbeid med SISOF) 8

Vaksinering av utsette grupper, reisevaksinering, yrkesvaksinering (helsestasjon) Smittevernarbeid (helsestasjon og smittevernlege) Koordinerande eining God tilgang til fastlege og legevakt Tilgang til spesialisthelsetenester i psykiatri (Indre Sogn Psykiatrisenter/BUP) Dette kapittelet er ei oppsummering av befolkningssamansetjing, oppvekst- og levekårsforhold, fysisk, biologisk, kjemisk og sosialt miljø, skader og ulykker, helserelatert åtferd og helsetilstand med vurdering av moglege årsaker og konsekvensar. Det visast til kapittel 4 for kjelder, utfyllande opplysningar, diagram/tabellar og ytterligare statistikk. Befolkningssamansetjing Status Moglege årsaker Moglege konsekvensar Befolkningsendringar Folketal Folketalet i Sogndal er gradvis aukande. I 2014 var me 7623 innbyggjarar. Kjønnsfordelinga i kommunen er jamn og stabil over tid. Sogndal har flest innbyggjarar i aldersgruppa 25-64 år. Me har ei generelt ung befolkning. Ei stor del av befolkninga er i yrkesaktiv alder. Befolkningsvekst Sogndal har hatt noko svingande tal for befolkningsvekst, men dei siste åra høgare prosentvis befolkningsvekst enn både fylket og landet. Nettoinnflytting I perioden 2005 2006 var det negative innflyttingstal, medan ein etter 2007 har hatt positive tal. Sogndal har Folketal/Befolkningsvekst/ nettoinnflytting Sogndal er studiestad med både vidaregåande skule og høgskule med fleire linjer, slik at det er mogleg å ta både yrkesfagleg og høgare utdanning utan å måtte flytte frå bygda. Det er til dels attraktiv arbeidsmarknad for høgt utdanna i Sogndal og Leikanger. Mange flyttar hit for å ta utdanning og ynskjer å bli verande etter endt utdanning ved Høgskulen. Ein stor del unge flyttar ut for å ta utdanning andre stader. Ein del flyttar heim etter endt utdanning eller seinare i karrieren medan ein del tek utdanningar innanfor felt der det er større og meir attraktiv arbeidsmarknad i større byar. Folketal/Befolkningsvekst/ Nettoinnflytting Folketalsutvikling blir generelt vurdert som ein viktig indikator for regional utvikling. Ynskje om auka folketal har samanheng med fleire forhold, mellom anna kommunen sitt inntektsgrunnlag og tilgang på arbeidskraft. Folketalsutviklinga har betyding for kommunen sine planar når det gjeld omfang og kvalitet på tenestene som skal leverast til innbyggjarane i framtida. Det at det er lett å ta utdanning i Sogndal kan bidra til at mange unge ikkje flyttar ut, samt at det kan bidra til at fleire tek utdanning og at unge flyttar til bygda for å ta utdanning. Dette gir god tilgang til arbeidskraft i kommunen og nabokommunane, og bidreg til positiv samfunnsutvikling. Attraktiv arbeidsmarknad for høgt utdanna bidreg til tilflytting. 9

sidan 2010 hatt høgare innflytting enn både fylket og landet. Fødslar Tal fødde er relativt stabilt på ca. 90 fødslar årleg sidan 1990 og me hadde i 2013 fleire fødslar pr. innbyggjar enn for fylket og resten av landet. Innvandrarar og norskfødde med innvandrarforeldre Til liks med land og fylke er det ein auke i tal innvandrarar. Sogndal ligg på linje med fylket og noko under landet. Dei fleste innvandrarane kjem frå Europa. Særleg sidan 2010 har det vore aukande del innvandrarar frå Afrika. Befolkningsframskriving 2040 (SSB) Framskriven befolkning for 2020 er 8493 personar, for 2025 er det 9180 personar, for 2030 er det 9808 personar og for 2040 er det 10853 personar. Frå 2025 til 2040 vil ein få Fødslar Generelt ung befolkning i reproduktiv alder sikrar stabilt høgt fødselstal. I tillegg bidreg auka innvandring av personar i reproduktiv alder til auka tal fødslar. Global ustabilitet vil sannsynlegvis gi aukande innvandring til Europa og Norge i åra som kjem. Med betre levekår og medisinske og teknologiske framsteg lever folk stadig lengre. Dette betyr at me på sikt vil få ein auke i dei eldste aldersgruppene. Store fødselskull etter 2. Fødslar Høgt fødselstal gir stabilitet for og utviklingsmoglegheiter for kommunale tenester for barn og unge, som barnehage, skule, helsestasjon, samstundes som det kan leggje press på dei same tenestene. Det er helsemessige skilnader mellom grupper av innvandrarar og mellom innvandrarar og etnisk norske. Skilnadene omfattar både fysisk og psykisk helse i tillegg til helseåtferd. Kommunal kompetanse om helsa blant flyktningar og innvandrarar er ein føresetnad for å lykkast med helsefremjande og førebyggjande arbeid. Tiltak som reduserer språkproblem og lettar integreringa er viktig folkehelsearbeid. Ein kan risikere aukande helsemessige skilnader mellom grupper av innvandrar og mellom innvandrarar og etnisk norske. Med aukande innvandring kan ein få eit endra sjukdomsbilde i framtida. Folketalsframskrivingar kan fungere som eit nyttig instrument for planlegging i kommunane. Høg levealder betyr at folk er ved god helse og at me har gode velferdsordningar, men fleire 10

auka tal eldre over 80 år. Frå 2030 vil ein få auke i aldersgruppa 45-64 år og reduksjon i aldersgruppene 0-14 år og 25-44 år. Personar som bur åleine verdskrigen begynnar å bli eldre. Fødselstala er stabile men ikkje så høge at tal unge aukar tilsvarande dei eldste aldersgruppene. Ein vil difor få ei skeivfordeling i befolkninga med mindre del i yrkesaktiv alder. eldre betyr også at det blir fleire som er sjuke og har behov for helse- og omsorgstenester. Ein vil i framtida sjå ei stadig veksande gruppe med friske eldre som kan vere ein ressurs for samfunnet, til dømes i frivillig arbeid. Men ein vil også sjå eit sjukdomsbilde prega av kroniske og samansette helseproblem, inkludert demens. Dette vil gi auka press på helse- og omsorgstenestene. Einpersonhushald har vore svakt aukande men ligg under både fylket og landet. Det er særleg i aldersgruppa30-44 år at det har vore auke. Ugifte, bortebuande studentar som er registrerte på foreldra si adresse blir rekna med i foreldra sitt hushald. Sogndal har difor større del unge i einpersonhushald enn det som går fram av statistikken på grunn av at me har mange studentar. Personar som bur åleine blir antekne å vere ei potensielt utsett gruppe både økonomisk, helsemessig og sosialt. Ein trur at dette i mindre grad er gjeldande for studentar. Oppvekst- og levekårsforhold Status Moglege årsaker Moglege konsekvensar Inntekter og utgifter personleg økonomi Låginntektshushald Sogndal har fleire låginntektshushald enn fylket men ligg på same nivå som landet. Ulikskap i inntekt Sogndal har omtrent same ulikskap i inntekt som fylket og mindre enn landet. Låginntektshushald Stor ulikskap i inntekt i ein kommune kan vere eit teikn på at det også er store sosiale skilnader i kommunen. Dei siste 30 åra har alle inntektsgrupper i landet fått betre helse, men helsegevinsten har vore størst for personar med lang utdanning og høg inntekt. For eksempel har denne gruppa lengre forventa levetid enn personar med lågare utdanning og inntekt. Særleg dei siste ti åra har forskjellane auka, det gjeld både fysisk og psykisk helse, Låg inntekt/ulikskap i inntekt Låg inntekt fører mellom anna til at barn og unge ikkje får delteke i aktivitetar på lik linje med andre. Låg inntekt aukar sannsynet for dårleg sjølvopplevd helse, sjukdom og tidleg død. 11

Arbeidsløyse Det er færre arbeidslause i Sogndal enn i fylket og landet. Delen arbeidslause ligg relativt stabilt. Det er noko høgare del arbeidslause i den yngste aldersgruppa. Sjukefråvær (legemeldt) Sjukefråværet i Sogndal ligg ganske stabilt. Det er høgare bruk av gradert sjukmelding i Sogndal enn i fylket og landet, og delen graderte sjukmeldingar har vore aukande over tid. Uføretrygd Prosentdel uføretrygda ligg under både fylket og landet. Prosentdel uføretrygda er nedgåande, særleg i den eldste aldersgruppa. I aldersgruppa 45-66 år er det flest kvinner som er uføre medan det i dei yngste aldersgruppene (18-29 år og 30-44 år) er flest menn. Mottakarar av sosialhjelp Sogndal har lågare prosentdel mottakarar av sosialhjelp enn landet både i og både barn og vaksne. Ein antek at høgt tal låginntektshushald i Sogndal har samanheng med stor studentpopulasjon. Gode moglegheiter for utdanning og god arbeidsmarknad bidreg til låg arbeidsløyse i Sogndal. Årsakene til sjukefråvær og uføretrygd er komplekse: fysisk og psykisk sjukdom, belastningar i livssituasjon, livsstilsfaktorar, usikker arbeidssituasjon, utdanningsnivå, haldningar til og praksis i samband med sjukmeldingar og uføretrygd, jobbtilbod i regionen og bortfall av arbeid for innbyggjarar utan høgare utdanning. Fastlegar, NAV og arbeidsgjevarar i Sogndal har dei seinare åra hatt høgt fokus på arbeidsevne ved sjukdom og ein antek at dette er medverkande til at ein ser høgare bruk av graderte sjukmeldingar framfor full sjukmelding. Lang tids avhengigheit av sosialhjelp kan mellom anna attspegle ein lokal vanskeleg Arbeidslause er ei utsett gruppe, både psykisk og materielt, og arbeidsløyse kan virke negativt inn på helsetilstanden. Å arbeide har ein eigenverdi for å oppretthalde god psykisk helse. Arbeid gir glede, sjølvkjensle, meining og tilhøyr. I dagens samfunn er identiteten vår i større grad enn før knytt opp mot det arbeidet me gjer. Arbeid gir evne til å forsyte seg sjølv og andre, og gir slik ei kjensle av kontroll over eige liv. Ved nedsett arbeidsevne aukar risikoen for langvarig sjukefråvær og tidleg tilbaketrekking frå arbeidslivet. Sjukmelding og uførtrygd bidreg til sosiale og helsemessige skilnader og har høge kostnader for samfunnet. Gradering av sjukmeldingar blir sett på som hensiktsmessig for å oppretthalde kontakten med arbeidsplassen for å hindre at arbeidstakarar fell utanfor arbeidslivet. For den enkelte si helse blir det anteke å vere ugunstig med langvarige passive trygdeytingar. Mottakarar av sosialhjelp er ei utsett gruppe psykososialt og materielt. Dei har ofte meir 12

gruppa 18-24 år og gruppa 25-66 år. Mottakarar av sosialhjelp i gruppa 18-24 år har vore høgare i Sogndal enn i fylket. Leseferdigheit på lågaste nivå, 5. trinn Sogndal har lågare prosentdel på lågaste meistringsnivå i leseferdigheit i 5. trinn enn både fylket og landet. Vidaregåande og høgare utdanning 2005 markerte eit skilje då prosentdelen med høgare utdanning gjekk forbi prosentdelen med vidaregåande utdanning. Prosentdelen med grunnskule som høgast fullførte utdanning har vore stabil over tid. Prosentdelen med høgare utdanning i Sogndal ligg over både fylket og landet. arbeidsmarknad, men også at sosialtenesta legg ulik vekt på aktivisering av den enkelte og på tverrfagleg samarbeid. Når det gjeld Sogndal antek me at inkludering i samfunnet, gode moglegheiter for utdanning og god arbeidsmarknad bidreg til låg del mottakarar av sosialhjelp. Ein antek at godt grunnlag for læring gjennom inkludering i barnehagar og skular har positiv effekt på gode resultat. Det at Høgskulen i Sogn og Fjordane med fleire utdanningar er lokalisert i Sogndal bidreg nok sterkt til høgt utdanningsnivå, både ved at unge kan ta høgare utdanning medan dei bur i heimkommunen og ved at Høgskule-miljøet i seg sjølv bidreg til å rekruttere andre med høg utdanning til kommunen. I tillegg antek ein at stor arbeidsmarknad innan offentleg forvaltning i Leikanger kommune bidreg til å rekruttere høgt utdanna til Sogndal. Det kan tyde på at me er i ferd med å få eit større sprik i utdanningsnivå mellom høg marginal tilknyting til arbeidsmarknaden, kortare utdanning og lågare bustandard enn befolkninga elles. Det er også vist langt større innslag av helseproblem blant sosialhjelpsmottakarar enn i befolkninga elles, og særleg er det ein stor del med psykiske plager og lidingar. Utbreiing av sosialhjelp i totalbefolkninga er eit uttrykk for pågangen på det kommunale hjelpeapparatet. Ei av skulen sine aller viktigaste oppgåver er å hjelpe elevane til å bli gode i lesing. Å kunne lese er en verdi i seg sjølv for oppleving, engasjement og identifikasjon, og det er eit nødvendig grunnlag for læring i dei fleste fag. Samanhengen mellom utdanningsnivå, materielle levekår og helse er godt dokumenterte. Samanhengane mellom utdanningsnivå og helse er komplekse men forskarar har identifisert to hovudmekanismar. For det første påverkar utdanning dei levekår menneske lever under gjennom livsløpet. For det andre bidreg læring til utvikling av sterkare psykisk helse, som igjen påverkar menneske si fysiske helse i positiv forstand. Sagt enklare: læring gir meistring og meistring gir helse. Tiltak retta mot å redusere utdanningsforskjellar kan dermed bidra til å redusere ulikskapar i helse. Frå ein 13

Fråfall vidaregåande skule Fråfall i vidaregåande skule auka i perioden 2008-2012 men er redusert i perioden 2011-2013. Me ligg no under både fylket og landet. Eineforsørgjarar Eineforsørgjarar i Sogndal har lege stabilt og ligg under fylket og landet både i aldersgruppa over og under 45 år. og låg utdanning. Me har lite sikker kunnskap om årsaker til at me har lågt fråfall i vidaregåande skule. Ein kan tenkje seg god førebuing til vidaregåande skule gjennom det grunnlaget for læring og inkludering som blir lagt i barnehage og grunnskule, at elevane har fleire moglegheiter på heimstaden når det gjeld val av linjer, at elevane kan bu heime medan dei går på vidaregåande skule og at det er høgt fokus på utdanning i Sogndal grunna skulemiljøet elles. Ein kan tenkje seg at jamn kjønnsfordeling i befolkninga og stabile/tradisjonelle familiestrukturar bidreg til lågt tal eineforsørgjarar. helsemessig ståstad er det viktig at utdanningssektoren lykkast med å tilretteleggje opplæringa slik at alle barn og unge kan få like gode moglegheiter til å lære og oppleve meistring. Personar som ikkje har fullført vidaregåande utdanning blir vurdert å vere vel så utsette for levekårs- og helseproblem som dei som har valt å ikkje ta meir utdanning etter fullført ungdomsskule. Utdanning, og særleg det å fullføre ei grunnutdanning, er ein avgjerande ressurs for å sikre god helse gjennom livsløpet. Undersøkingar har vist at det er sosial ulikskap i fråfall frå vidaregåande skular i Norge. Det visast til dømes ved at blant ungdom som har foreldre med grunnskule som lengste fullførte utdanning, er delen som droppar ut større enn blant ungdom som har foreldre med vidaregåande eller lengre utdanning. Det kan vere ei økonomisk belastning å vere eineforsørgjar, anten dette er eit resultat av familieoppløysing eller ikkje. Analysar viser at eineforsørgjarar oftare har lågare inntekt enn hushald med fleire vaksne medlemmer. Tap av forsørgjarar gjennom skilsmisse eller død fører for mange til økonomiske problem. Sjølv om folketrygda i mange tilfelle dekkjer inntektstap som følgje av tap eller fråvær av forsørgjar, vil det å være eineforsørgjar for en del vere ei viktig årsak til låg inntekt i kortare eller lengre periodar. 14

Fysisk, biologisk, kjemisk og sosialt miljø (miljøretta helsevern) Status Moglege årsaker Moglege konsekvensar Fysisk miljø: Drikkevassanalyse I 2013 var det tilfredsstillande analyseresultat for 92,5% av personar som var tilknytt vassverk inkludert i statistikken. For dei resterande var det mangelfulle eller usikre data. Fysisk miljø: Gang- og sykkelveg, friluftsområde og nærmiljøanlegg Me har svært god tilgang til friluftsområde i Sogndal, både sommar og vinter. Sentrumsparken er ein viktig sosial møtestad. Det blir for tida bygd fjordsti som rekreasjonsområde. Gang- og sykkelvegar er delvis godt utbygde. Loftesnesbrua er ei særskilt utfordring får gåande og syklande. Det er planlagd ny bru. Sosialt miljø: Trivsel, meistring og mobbing barn og unge Sogndal har lågare prosentdel mobbing enn både fylket og landet. Me har mangelfulle data på kvalitet på drikkevatn. Me veit ikkje om at det har vore tilfelle av alvorleg ureining i seinare tid. Naturen i Sogndal ligg naturleg til rette for aktivitetar. Det har vore politisk vilje til å satse på Fjordsti som rekreasjonsområde og politisk press for å få ny Loftesnesbru på plass. Ein har i barnehagar og skular hatt fokus på inkludering og nulltoleranse for mobbing. Risiko for smittsame sjukdommar ved ureining av drikkevatnet. For å få auka fysisk aktivitet treng ein gang- og sykkelvegar, trygge og gode utemiljø og lett tilgang til natur-, leike- og rekreasjonsområde. Mobbing er ein vesentleg individuell risikofaktor for psykiske lidingar. Barn som blir mobba har opptil sju gonger høgare risiko for psykiske plager som uro, depresjon, einsemd og rastløyse enn barn som ikkje blir mobba. Blant barn og unge som blir mobba er også kroppslege helseplager, som hovudpine, ryggsmerter, magesmerter og svimmelheit, dobbelt så vanleg som hjå barn som ikkje blir mobba. Dess oftare eit barn blir mobba, dess større er risikoen for helseplager. 15

Skadar og ulykker Status Moglege årsaker Moglege konsekvensar Sjukehusinnleggingar etter ulykker I Sogndal ligg talet personskadar og talet hoftebrot behandla i sjukehus høgare enn både fylket og landet. Sogndal har ei aktiv befolkning og ein reknar med at høgare aktivitetsnivå i seg sjølv aukar risikoen for skader og ulykker. Blant eldre er hoftebrot særskilt alvorleg fordi det kan medføre redusert funksjonsevne og behov for hjelp, og dermed redusert livskvalitet. Blant ungdom og unge menn forårsakar trafikkulykker både redusert helse og tapte liv. Det er eit betydeleg potensial for førebygging av ulykker. Levevanar Status Moglege årsaker Moglege konsekvensar Fysisk aktivitet Barn/unge: Det er få som oppfyller tilrådinga frå Helsedirektoratet. Gutar oppgir å vere noko meir aktive enn jenter. Helsedirektoratet tilrår at barn og unge deltek i fysisk aktivitet med moderat eller høg intensitet i minimum 60 minutt kvar dag. I tillegg bør barn og unge utføre aktivitetar med høg intensitet minst tre gonger i veka, inkludert aktivitetar som gir større muskelstyrke og styrkar skjelettet. Vaksne: Godt under halvparten av dei inkluderte oppfyller tilrådingane til Helsedirektoratet når det gjeld fysisk aktivitet. Sogndøler er noko meir aktive enn personar frå nabokommunane og resten av landet. Helsedirektoratet sine tilrådingar når det gjeld fysisk aktivitet er fornuftige men ambisiøse. Regelmessig fysisk aktivitet er nødvendig for normal vekst og utvikling hjå barn og unge, og for å kunne utvikle og bevare motorisk kompetanse, muskelstyrke og kondisjon, og for å førebyggje sjukdom. 16

Helsedirektoratet tilrår at vaksne er moderat fysisk aktive i minst 150 minutt kvar veke. Det vil seie å utføre aktivitetar som gir høgare puls enn vanleg, til dømes rask gange. Tilrådinga kan også oppfyllast med minst 75 minutt aktivitet med høg intensitet kvar veke, eller ein kombinasjon av moderat og høg intensitet. Kosthald Nesten 100% av gutane og nesten 90% av jentene på 11 år i Sogndal et frukost. Tala er fallande ved aukande alder. Av 13-åringane et over 80% av gutane og under 70% av jentene frukost. Røyking og bruk av snus Det er færre som røyker i Sogndal enn i fylket og i landet. Tal røykarar har gått ned siste åra. Det er færre barn på 11 og 13 år som har prøvd å røyke i Sogndal enn i landet. Det er noko færre vaksne som røykjer i Sogndal enn i landet. Overvekt Sogndal ligg på linje med landsgjennomsnittet og noko under fylket. Jenter opplever seg meir Fokus på kosthald både heime og i barnehagar og på skule er av avgjerande betyding for utvikling av gode matvanar. Ein reknar med at høgt fokus på fysisk aktivitet og høg utdanning bidreg til reduksjon i tal røykarar. Me har dårlege tal på dette området men så vidt me veit skil ikkje Sogndal seg eintydig frå landet når det Å ete sunt og variert, kombinert med fysisk aktivitet er bra både for kropp og velvere. Med rett kvardagskost kan sjukdom førebyggjast. Ofte kan det å gjere små grep i kvardagen ha stor betyding for helsa. Røyking er rekna for å vere ein av dei viktigaste årsakene til redusert helse og levealder. Om lag halvparten av dei som røyker dagleg i mange år, døyr av sjukdommar som skuldast tobakk. I tillegg blir mange ramma av sjukdommar som fører til vesentlege helseplager og redusert livskvalitet. Studiar viser at dei som røykjer dagleg i snitt døyr 10 år tidlegare enn ikkje-røykarar, og 25 prosent av dagleg-røykarar døyr 20-25 år tidlegare enn gjennomsnittleg levealder for ikkje-røykarar. Dagleg røyking har klar samanheng med utdanningsnivå, dess kortare utdanning, dess høgare del dagleg-røykarar. Overvekt gir auka risiko for type 2 diabetes, hjarte- og karsjukdommar, høgt blodtrykk, slitasjegikt i kne og hofter og 17

overvektige enn gutar. Ein studie har vist at over 50% av menn og nesten 40% av kvinner i Sogndal som deltok i studien hadde kroppsmasseindeks (KMI) over 25. gjeld overvekt. enkelte kreftsjukdommar som tjukktarmskreft. Overvekt kan også ha alvorlege psykiske helsekonsekvensar. Erfaring viser at det er vanskeleg å oppnå varig vektreduksjon når ein først er blitt overvektig. Førebygging av overvekt er derfor av stor betyding. Tiltak som kan påverke mat- og aktivitetsvanar vil vere viktig. Helsetilstand Status Moglege årsaker Moglege konsekvensar Forventa levealder Sogndal har høgare forventa levealder for kvinner enn fylket og landet, og levealder for menn på linje med fylket og høgare enn landet. Det er ein klar sosial gradient i levealder, med aukande levealder med aukande utdanning. Dei som har høgare utdanning lever gjennomsnittleg 6,37 år lengre enn dei som berre har grunnskule. Diabetes Sogndal har færre som brukar legemiddel mot type II diabetes enn resten av fylket og landet. Talet er aukande. Hjarte- og karsjukdommar Det er litt færre som brukar legemiddel mot hjarte- og Ein antek at befolkninga i Sogndal har god helsetilstand og at dette gir seg utslag i høg levealder. Samanhengane når det gjeld spesifikke sjukdommar er generelt usikre. Det kan vere slik at befolkninga har betre helsetilstand og dermed mindre sjukdom, men det kan også tenkjast at det er fleire udiagnostiserte. Forventa levealder kan gi informasjon om helsetilstanden i befolkninga. Førekomst av type 2-diabetes er usikker og behandling av sjukdommen varierer. Kosthald, mosjon og vektreduksjon kan for nokre normalisere blodsukkeret og halde sjukdommen under kontroll. Andre treng medikament for å få ned blodsukkeret. Bruk av midlar til behandling av type 2 diabetes kan brukast som ein indikator på førekomst av type 2 diabetes i befolkninga. Hjarte- og karsjukdommar er hjarteinfarkt, hjartekrampe 18

karsjukdommar og kolesterolsenkande legemiddel i Sogndal enn i resten av fylket og landet. Sogndal har litt fleire innlagde på sjukehus med hjarte- og karsjukdom enn fylket og landet. Når det gjeld ischemisk hjartesjukdom ligg Sogndal på nivå med resten av fylket og landet. Sogndal har færre dødsfall som skuldast ischemisk hjartesjukdom enn fylket og landet. Sogndal har omtrent same tal dødsfall som skuldast hjerneslag som fylket og landet. For begge sjukdomsgruppene er det klar reduksjon over tid. Lungesjukdommar Sogndal ligg under både fylket og landet i bruk av KOLS- og astmamedisin. Bruken av medikament er svakt aukande. Psykiske lidingar Sogndal ligg litt under landet i bruk av sovemiddel, angstdempande middel, antidepressiva og ADHDmiddel. Bruken av sovemiddel og angstdempande middel er redusert i Sogndal sidan 2008. (angina pectoris), hjerneslag og andre sjukdommar i hjarte og blodårar. Sjukdommane skuldast arvelege faktorar i samspel med miljøfaktorar som røyking, høgt blodtrykk, høgt kolesterolnivå og diabetes. Omfang av hjarte- og karsjukdom kan gje informasjon om befolkninga sine levevanar. Det har vore nedgang i førekomst av hjarteog karsjukdommar dei siste tiåra, men omfang av risikofaktorar som røyking, fysisk inaktivitet og ugunstig kosthald tyder på at lidingane framleis vil ramme mange. Om lag 200 000 nordmenn har truleg KOLS, og av desse har meir enn halvparten diagnosen utan å vite om det. Førekomsten er aukande, særleg blant kvinner. Hovudårsaka er røyking. Førekomst av KOLS aukar med aukande tobakksforbruk og tal røykeår, og kan seie noko om befolkninga sine røykevanar. Dette forklarar to av tre tilfelle, men arbeidsmiljø og arvelege faktorar spelar og ei rolle. Psykiske lidingar er svært vanleg i befolkninga og førekomsten er stabil. Omlag ein tredel av alle vaksne har ei psykisk liding (inkludert alkoholmisbruk) i løpet av eit år, medan 8% av barn og unge til ein kvar tid har ein psykisk sjukdom. Sett under eitt er angstliding den vanlegaste 19

Kreft Det er lågare dødelegheit av kreft i Sogndal enn i landet, både for kvinner og menn. Dødelegheita av kreft er stabil over tid for kvinner og er kraftig redusert for menn frå rundt 2000 til 2005. Nye krefttilfelle er aukande. Tala for Sogndal ligg omtrent på linje med landet. Muskel- og skjelettlidingar Sogndal ligg på linje med fylket og landet i aldersgruppa 15-29 år og klart under både fylket og landet i aldersgruppa 45-74 år. psykiske sjukdommen hjå både barn, unge og vaksne, følgt av depresjon. Auka dødelegheit, sjukmeldingar og uførepensjon er nokre av dei viktigaste følgjene av psykiske sjukdommar. Tiltak for å utjamne sosiale skilnader vil truleg ha effekt på utvikling av enkelte psykiske lidingar. Sosial støtte og utvikla meistringsevne er dei viktigaste beskyttelsesfaktorane mot utvikling av psykiske lidingar. Kreftdødelegheita i Norge har endra seg lite frå 1950 til i dag. Kreftførekomsten har auka. Det er større sosioøkonomiske skilnader i kreftdødelegheit i dag enn for 40 år sidan, særleg i forhold til lungekreft. Muskel- og skjelettlidingar er ein av dei hyppigaste årsakene til bruk av både tradisjonelle helsetenester og alternative helsetilbod. Muskel- og skjelettlidingar, saman med psykiske lidingar, er den hyppigaste årsaka til sjukefråvær i Norge. Fysisk aktivitet kan førebyggje muskel- og skjelettlidingar. 20

4.0 Helsetilstand og påverknadsfaktorar Folketalsutvikling blir generelt vurdert som ein viktig indikator for regional utvikling. Ynskje om auka folketal har samanheng med fleire forhold, mellom anna kommunen sitt inntektsgrunnlag og tilgang på arbeidskraft. Folketalsutviklinga har betyding for kommunen sine planar når det gjeld omfang og kvalitet på tenestene som skal leverast til innbyggjarane i framtida. Tabell 4.1.1 Befolkning, 1990 2014 21

Figur 4.1.2 Befolkning 2014, tal innbyggjarar fordelt på alder, kjønn samla Figur 4.1.3 Befolkning 2014, prosentvis fordeling på alder, kjønn samla 22

Figur 4.1.4 Fødde per 1000 innbyggjar Figur 4.1.6 Befolkningsvekst i prosent 23

Figur 4.1.7 Netto innflytting per 1000 innbyggjar Figur 4.1.8 Tal fødde i Sogndal 1990 2013 24

Folketalet i Sogndal er gradvis aukande. I 2014 var me 7623 innbyggjarar Kjønnsfordelinga i kommunen er jamn og stabil over tid Sogndal har flest innbyggjarar i aldersgruppa 25-64 år. Me har ei generelt ung befolkning. Ein stor del av befolkninga er i yrkesaktiv alder Sogndal har hatt noko svingande tal for befolkningsvekst, men dei siste åra høgare prosentvis befolkningsvekst enn både fylket og landet I perioden 2005 2006 var det negative innflyttingstal, medan ein etter 2007 har hatt positive tal. Sogndal har sidan 2010 hatt høgare innflytting enn både fylket og landet Tal fødde er relativt stabilt på ca. 90 fødslar årleg sidan 1990 og me hadde i 2013 fleire fødslar pr. innbyggjar enn for fylket og landet Kjelde: Kommunehelsa statistikkbank Det er helsemessige skilnader mellom grupper av innvandrarar og mellom innvandrarar og etnisk norske. Dette kan ha betyding for folkehelsearbeidet i kommunen. Skilnadene omfattar både fysisk og psykisk helse i tillegg til helseåtferd. Kommunal kompetanse om helsa blant flyktningar og innvandrarar er ein føresetnad for å lykkast med helsefremjande og førebyggjande arbeid. Tiltak som reduserer språkproblem og lettar integreringa er viktig folkehelsearbeid. Figur 4.2.1 Innvandrarar og norskfødde med innvandrarforeldre, prosentdel av befolkninga 25

Figur 4.2.2 Innvandrarar og norskfødde med innvandrarforeldre, prosentdel av befolkninga fordelt på landbakgrunn Til liks med land og fylke er det ein auke i tal innvandrarar. Sogndal ligg på linje med fylket og noko under landet Dei fleste innvandrarane kjem frå Europa Særleg sidan 2010 har det vore aukande del innvandrarar frå Afrika Kjelde: Kommunehelsa statistikkbank Folketalsframskrivingar kan fungere som eit nyttig instrument for planlegging i kommunane. Høg levealder betyr at folk er ved god helse og at me har gode velferdsordningar, men fleire eldre betyr også at det blir fleire som er sjuke og har behov for helse- og omsorgstenester. 26

Figur 4.3.1 Framskriven befolkning Sogndal 2020 2040 Figur 4.3.2 Framskriven befolkning tal fordelt på alder 27

Figur 4.3.3 Framskriven befolkning aldersgrupper i prosentdel Framskriven befolkning for 2020 er 8493 personar, for 2025 er det 9180 personar, for 2030 er det 9808 personar og for 2040 er det 10853 personar Frå 2025 til 2040 vil ein få auka tal eldre over 80 år Frå 2030 vil ein få auke i aldersgruppa 45-64 år og reduksjon i aldersgruppene 0-14 år og 25-44 år Kjelde: Kommunehelsa statistikkbank. Åleinebuande blir anteke å vere ei potensielt utsett gruppe, både økonomisk, helsemessig og sosialt 28

Figur 4.4.1 Einpersonhushald 2005-2014, prosentdel Figur 4.4.2 Einpersonhushald Sogndal 2005-2014, prosentdel fordelt på alder Einpersonhushald har vore svakt aukande men ligg under både fylket og landet. Det er særleg i aldersgruppa30-44 år at det har vore auke Ugifte, bortebuande studentar som er registrert på foreldra si adresse, blir rekna med i foreldra si hushaldning. Sogndal har difor større del unge i einpersonhushald enn det som går fram av statistikken på grunn av at me har mange studentar Kjelde: Kommunehelsa statistikkbank 29

5 Oppvekst og levekår Forsking har vist at det er ein samanheng mellom inntektsnivå og helsetilstand. Låg inntekt aukar risikoen for dårleg sjølvopplevd helse, sjukdom og for tidleg død. Figur 5.1.1 Låginntektshushald (EU60) i prosent 2005 2012 Sogndal har fleire låginntektshushald enn elles i fylket men ligg på same nivå som landet Låginntekt: Personar i hushald med inntekt under 60% av medianinntekt, berekna etter EU-skala. I følgje skalaen må eit hushald med to vaksne ha 1,5 gonger inntekta til ein einsleg for å ha same økonomiske levekår. Barn aukar forbruksvekta med 0,3 slik at eit hushald på to vaksne og to barn må ha ei inntekt som er 2,1 (1 + 0,5 + 0,3 + 0,3) gonger så stor som ein einsleg for å ha det like bra økonomisk Kjelde: Kommunehelsa statistikkbank Stor ulikskap i inntekt i ein kommune kan vere eit teikn på at det også er store sosiale skilnader i kommunen. Dei siste 30 åra har alle inntektsgrupper i landet fått betre helse, men helsegevinsten har vore størst for personar med lang utdanning og høg inntekt. For eksempel har denne gruppa lengre forventa levetid enn personar med lågare utdanning og inntekt. Særleg dei siste ti åra har forskjellane auka, det gjeld både fysisk og psykisk helse, og både barn og vaksne. Utjamning av sosiale helseforskjellar er difor ei viktig målsetjing i folkehelsearbeidet. 30

Figur 5.2.1 Ulikskap i inntekt Sogndal har omtrent same ulikskap i inntekt som fylket og mindre enn landet Ulikskap i inntekt blir beskrive med Gini-koeffisienten. Gini-koeffisienten beskriv ulikskap i inntekt og varierer frå 0 til 1. Jo større koeffisienten er, desto større er ulikskapen i inntekta. Denne tek utgangspunkt i forholdet mellom dei kumulative delane av befolkninga rangert etter stigande inntekt, og den kumulative delen av inntekta som dei tek i mot Kjelde: Kommunehelsa statistikkbank Arbeidslause er ei utsett gruppe, både psykisk og materielt, og arbeidsløyse kan virke negativt inn på helsetilstanden. Å arbeide har ein eigenverdi for å oppretthalde god psykisk helse. Arbeid gir glede, sjølvkjensle, meining og tilhøyr. I dagens samfunn er identiteten vår i større grad enn før knytt opp mot det arbeidet me gjer. Arbeid gir evne til å forsyte seg sjølv og andre, og gir slik ei kjensle av kontroll over eige liv. 31

Figur 5.3.1 Arbeidsløyse, prosentdel i aldersgruppa 15-74 år Figur 5.3.2 Arbeidsløyse i Sogndal i prosentdel fordelt på aldersgrupper Det er færre arbeidslause i Sogndal enn i fylket og landet Delen arbeidslause ligg relativt stabilt Det er noko høgare del arbeidslause i den yngste aldersgruppa Kjelde: Kommunehelsa statistikkbank. 32

Gradering av sjukmeldingar blir sett på som hensiktsmessig for å oppretthalde kontakten med arbeidsplassen for å hindre at arbeidstakarar fell utanfor arbeidslivet. For den enkelte si helse blir det anteke å vere ugunstig med langvarige passive trygdeytingar. Figur 5.4.1 Bruk av gradert sjukmelding Sjukefråvær i Sogndal ligg ganske stabilt. Det er høgare bruk av gradert sjukmelding i Sogndal enn i resten av fylket og i landet, og delen graderte sjukmeldingar har vore aukande over tid Kjelde: Kommunehelsa statistikkbank Gruppa uføretrygda er ei utsett gruppe psykososialt og materielt. Omfanget av uføretrygd er ein indikator på helsetilstand (fysisk eller psykisk), men må sjåast i samanheng med næringsliv, utdanningsnivå og arbeid i kommunen. Grupper som står utanfor arbeidsliv og skule har i gjennomsnitt dårligare psykisk helse og meir usunne levevaner enn dei som er i arbeid. Dei siste ti åra har delen som får sjukmelding og uføretrygd vore høgare i Norge enn i andre OECD-land. Auka helseproblem i befolkninga kan ikkje forklare dette. Årsakene til sjukefråvær og uførepensjon er vanskelege å fastslå. Ofte er de samansette, og forhold som usikker arbeidssituasjon, nedbemanning, livsstilsfaktorar og andre sosiale faktorar kan påverke sjukefråværet og andelen som søkjer uføretrygd. 33

Figur 5.5.1: Uføretrygda 18-66 år, prosentdel, standardisert Figur 5.5.2 Uføretrygd i Sogndal, prosentdel fordelt på aldersgrupper 34

Figur 5.5.3 Uføretrygd i Sogndal, prosentdel fordelt på kjønn og aldersgrupper Prosentdel uføretrygda ligg under både fylket og landet Prosentdel uføretrygda er nedgåande, særleg i den eldste aldersgruppa I aldersgruppa 45-66 år er det flest kvinner som er uføre medan det i dei yngste aldersgruppene (18-29 år og 30-44 år) er flest menn Tal uføretrygda og del uføretrygda i prosent av befolkninga i alderen 18-66 år Kjelde: Kommunehelsa statistikkbank Samanhengen mellom utdanningsnivå, materielle levekår og helse er godt dokumenterte. Samanhengane mellom utdanningsnivå og helse er komplekse men forskarar har identifisert ti hovudmekanismar. For det første påverkar utdanning dei levekår menneske lever under gjennom livsløpet. For det andre bidreg læring til utvikling av sterkare psykisk helse, som igjen påverkar menneske si fysiske helse i positiv forstand. Sagt enklare: læring gir meistring og meistring gir helse. Tiltak retta mot å redusere utdanningsforskjellar kan dermed bidra til å redusere ulikskapar i helse. Frå ein helsemessig ståstad er det viktig at utdanningssektoren lykkast med å tilretteleggje opplæringa slik at alle barn og unge kan få like gode moglegheiter til å lære og oppleve meistring. 35

Figur 5.6.1: Høgast fullførte utdanningsnivå, 30-39 år, prosentdel Figur 5.6.2 Prosentdel med høg utdanning i aldersgruppa 30-39 år 2005 markerte eit skilje då prosentdelen med høgare utdanning gjekk forbi prosentdelen med vidaregåande utdanning Prosentdelen med grunnskule som høgast fullførte utdanning har vore stabil over tid Det kan tyde på at me er i ferd med å få eit større sprik i utdanningsnivå mellom høg og låg utdanning Prosentdelen med høgare utdanning i Sogndal ligg over både fylket og landet Kjelde: Kommunehelsa statistikkbank 36

Personar som ikkje har fullført vidaregåande utdanning blir vurdert å vere vel så utsette for levekårs- og helseproblem som dei som har valt å ikkje ta meir utdanning etter fullført ungdomsskule. Utdanning, og særleg det å fullføre ei grunnutdanning, er ein avgjerande ressurs for å sikre god helse gjennom livsløpet. Undersøkingar har vist at det er sosial ulikskap i fråfall frå vidaregåande skular i Norge. Det visast til dømes ved at blant ungdom som har foreldre med grunnskule som lengste fullførte utdanning, er andelen som droppar ut større enn blant ungdom som har foreldre med vidaregåande eller lengre utdanning. Figur 5.7.1: Fråfall i vidaregåande skule, prosentdel (standardisert) Fråfall i vidaregåande skule auka i perioden 2008-2012 men er redusert i perioden 2011-2013. Me ligg no under både fylket og landet Fråfallet er inkludert personar som starta på grunnkurs i vidaregåande opplæring for første gong eit gitt år og som har gjennomført VKII eller gått opp til fagprøve, men som ikkje har bestått i eitt eller fleire fag, og derfor ikkje har oppnådd studie- eller yrkeskompetanse etter 5 år, samt elevar som starta opp dette året, men som slutta undervegs. Oppgitt i prosent av alle som starta grunnkurs i vidaregåande opplæring det året. Statistikken viser 2 års glidande gjennomsnitt (dvs. gjennomsnitt for overlappande 2-årsperiodar) Kjelde: Kommunehelsa statistikkbank 37

Ei av skulen sine aller viktigaste oppgåver er å hjelpe elevane til å bli gode i lesing. Å kunne lese er en verdi i seg sjølv, for oppleving, engasjement og identifikasjon, og det er eit nødvendig grunnlag for læring i dei fleste fag. Figur 5.8.1 Leseferdigheit på lågast meistringsnivå, 5 trinn. 2 års glidande gjennomsnitt Figur 5.8.2 Nasjonal prøve i lesing 5. klasse Sogndal Kjelde: Utdanningsdirektoratet/skuleporten 38

Sogndal har lågare prosentdel på lågaste meistringsnivå i leseferdigheit i 5. trinn enn både fylket og landet Elevane sine resultat på nasjonale prøver blir presentert ved hjelp av ein skala med ulike mestringsnivå. Skalaen for 5. trinn har tre nivå der nivå 1 er lågast Kjelde: Kommunehelsa statistikkbank og Utdanningsdirektoratet/skuleporten Mottakarar av sosialhjelp er ei utsett gruppe psykososialt og materielt. Dei har ofte meir marginal tilknyting til arbeidsmarknaden, kortare utdanning og lågare bustandard enn befolkninga elles. Det er også vist langt større innslag av helseproblem blant sosialhjelpsmottakarar enn i befolkninga elles, og særleg er det ein stor del med psykiske plager og lidingar. Utbreiing av sosialhjelp i totalbefolkninga er eit uttrykk for pågangen på de kommunale hjelpeapparatet frå personar som for kortare eller lengre tid er avhengig av økonomisk støtte til livsopphald. Lang tids avhengigheit av sosialhjelp kan mellom anna attspegle ein lokal vanskeleg arbeidsmarknad, men også at sosialtenesta legg ulik vekt på aktivisering av den enkelte og på tverrfagleg samarbeid. Figur 5.9.1 Mottakarar av sosialhjelp i prosentdel fordelt på alder Sogndal har lågare prosentdel mottakarar av sosialhjelp enn landet både i gruppa 18-24 år og gruppa 25-66 år. Gruppa 18-24 år har vore høgare i Sogndal enn i fylket Kjelde: Kommunehelsa statistikkbank 39

Det kan være ei økonomisk belastning å være eineforsørgjar, enten dette er eit resultat av familieoppløysing eller ikkje. Analysar viser at eineforsørgjarar oftare har låg inntekt enn hushald med fleire vaksne medlemmer. Tap av forsørgjarar gjennom skilsmisse eller død fører for mange til økonomiske problem. Sjølv om folketrygda i mange tilfelle dekkjer inntektstap som følgje av tap eller fråvær av forsørgjar, vil det å være eineforsørgjar for en del være en viktig årsak til låg inntekt i kortare eller lengre periodar. Figur 5.10.1 Prosentdel eineforsørgjarar under og over 45 år Eineforsørgjarar i Sogndal har lege stabilt og ligg under fylket og landet både i aldersgruppa over og under 45 år Kjelde: Kommunehelsa statistikkbank 6.0 Fysisk, biologisk, kjemisk og sosialt miljø Drikkevatn fritt for smittestoff er ein vesentleg føresetnad for folkehelsa. E. coli er ein av dei mest sentrale parametrane for kontroll. E. coli er ein tarmbakterie som indikerer fersk fekal forureining. Mattilsynet kan gje vassverk dispensasjon frå tal rapporteringar gitt i forskrift. 40

Tabell 6.1.1: Drikkevasskvalitet, tilfredsstillende analyseresultat med omsyn til E. coli, prosentdel i 2013 I 2013 var det tilfredsstillande analyseresultat for 92,5% av personar som var tilknytt vassverk inkludert i statistikken. For dei resterande var det mangelfulle eller usikre data Grenseverdien er 0. I følgje drikkevassforskrifta skal vassverka ha teke minst 12 analysar i året for E. coli og/eller koliforme bakteriar. Standard analysemetodikk for E. coli tek utgangspunkt i analyse av koliforme bakteriar. Dersom ingen koliforme bakteriar blir påvist er også E. coli tilfredsstillande. Ved usikkerheit i samband med manglande og/eller feil i data rapportert av vassverk, blir rapporteringa systematisk tekne ut av vurdering. Det kan også være tilfelle der vassverka avstår frå å rapportere Kjelde: Kommunehelsa statistikkbank For å få auka fysisk aktivitet treng ein gang- og sykkelvegar, trygge og gode utemiljø og lett tilgang til natur-, leike- og rekreasjonsområde. Friområde er i Norge eit geografisk avgrensa areal som er regulert til friluftsliv i høve plan- og bygningslova. Regulering til friområde vert brukt for å sikre allmenn tilgang til attraktive areal. Dette gjeld spesielt område som eignar seg til badeliv, sportsfiske, ski, leik og turgåing. 41

Figur 6.2.1 Turstiar, løyper og gangvegar km (2011) Turstiar, løyper og gangvegar 1400 1200 1000 Aksetittel 800 600 400 200 Turstiar og løyper tilrettelagt for sommarbrk per 10 000 innb. Sykkel-, gangveg/turstiar mv.m/komm. Driftsansvar per 10 000 innb Turstiar og løyper tilr.lagt for sommarbruk m/komm.driftsanvar(km) 0 Balestra nd Leikang er Sogndal Aurland Lærdal Årdal Luster 523 9 80 58 272 122 1068 37 4 16 41 18 31 82 3 1 2 0 0 11 35 Kjelde: www.ssb.no (KOSTRA) Tabell 6.4.1: MSIS meldingar smittsame sjukdommar Sykdom 20042005200620072008200920102011201220132014 Aids 1 2 - - - - - - - - - Botulisme - - - - - - - - - - - Brucellose - - - - - - - - - - - Campylobacteriose 38 65 50 51 43 86 57 83 52 61 69 Chlamydiainfeksjon, genital - 318 338 401 433 380 358 292 365 417 365 Clostridium difficile - - - - - - - - - 11 54 Cryptosporidose - - - - - - - - - - - Denguefeber - - - - - - - - - - 1 Difteri - - - - - - - - - - - E. coli EHEC - - 1 2-5 - - - 1 - E. coli-enteritt - - 2 1 1 6 - - - - - Ekinokokkose - - - - - - - - - - - Flekktyfus - - - - - - - - - - - Giardiasis 55 10 4 2 10 5 2 5 2 3 6 Gonore 1 3 6 4-4 - - 1 - - Gulfeber - - - - - - - - - - - Hemoragisk feber - - - - - - - - - - - Hepatitt A 2 2 1-1 1 1-1 - 2 42

Hepatitt B, akutt 3-1 1 - - - - - - - Hepatitt B, kronisk 19 4 9 7 19 21 16 17 19 14 13 Hepatitt C 3 4 5 6 23 25 23 17 9 14 5 HIV-infeksjon 5 2 5 2 2 8 2 5 3 4 2 Influensa A (H1N1) - - - - - 191 7 3 1 - - Influensa forårsaket av virus med pandemisk potens - - - - - - - - - - - Kikhoste 85 37 32 21 20 142 83 88 57 121 32 Kolera - - - - - - - - - - - Kopper - - - - - - - - - - - Kusma 1 - - - 1 1 - - 5-2 Legionellose 1 1 1 1-1 - 2 - - - Lepra - - - - - - - - - - - Listeriose 4-1 - 3 1 3 1 1-1 Lyme borreliose 10 15 25 28 19 24 14 13 11 17 19 Malaria - - - 1 1-2 - 2 3 - Meslinger - - - - - - - - - - - Miltbrann - - - - - - - - - - - MRSA-infeksjon 3 3 5 8 8 6 8 9 15 5 10 MRSA-smittebærertilstand - 10 7 2 5 2 4 11 17 8 9 Nephropathia epidemica - 1 - - - - 1 - - - - Paratyfoidfeber 1 - - - - - - - - 1 - Pest - - - - - - - - - - - Poliomyelitt - - - - - - - - - - - Prionsykdommer - - - - - - - - - - - PRP-infeksjon/-smittebærertilstand 1-1 - - - - - - - - Q-feber - - - - - - - - - - - Rabies - - - - - - - - - - - Resistent enterokokk - - - 1 - - 2 16 2 3 - Resistent gram negativ stav - - - - - - - - - - 1 Røde hunder - - - - - - - - - 1 - Salmonellose 44 48 49 51 51 37 38 50 34 40 28 Sars - - - - - - - - - - - Shigellose 1 6 2 1 5 4 2 - - 1 3 Syfilis - - - - - 1 1 2 - - 1 Syst. gr. A streptokokksykdom 10 3 4 3 3 5 2 2 2 2 4 Syst. gr. B streptokokksykdom 2 2 1 4 7 3 3 7 3 4 9 Syst. H. influenzae-sykdom 1 2 5 4 4 1 3 2 1 2 - Syst. meningokokksykdom 1 1 2 4 2 2 3 1-1 - Syst. pneumokokksykdom 39 29 25 23 14 21 15 19 14 15 10 Tetanus - - - - - - - - - - - Tilbakefallsfeber - - - - - - - - - - - Trikinose - - - - - - - - - - - Tuberkulose 8 7 6 7 5 6 2 5 7 7 6 Tularemi - - - - - - 2 2-1 - Tyfoidfeber - - 1 1 - - - - - - - Vestnilfeber - - - - - - - - - - - Virale infeksjoner i sentralnervesystemet - - 1 - - - 1 2 - - 4 Yersiniose 3 3 2 3 2 2-4 1-8 Totalt 342 578 592 640 682 991 655 658 625 757 664 Tabellen viser smittsame sjukdommar i Sogndal frå 2004 til 2014 Kjelde: Folkehelseinstituttet, MSIS Mobbing er ein vesentleg individuell risikofaktor for psykiske lidingar. Barn som blir mobba har opptil sju gonger høgare risiko for psykiske plager som angst, depresjon, einsemd og rastløyse enn barn som ikkje blir mobba. Blant barn og unge som blir mobba er også kroppslege helseplager, som hovudpine, ryggsmerter, magesmerter og svimmelheit, dobbelt så vanleg som hjå barn som ikkje blir mobba. Dess oftare eit barn blir mobba, dess større er risikoen for helseplager. 43

Figur 6.4.1 Mobbing på skulen, 7. og 10. klasse, 2006 2015 Sogndal har lågare prosentdel mobbing enn både fylket og landet Prosentdel, vist som gjennomsnitt over 5-årsperiodar, standardisert for kjønnssamansetjing. Standardiserte tal blir anbefalt ved samanlikning mellom geografiske område og når du ser på utvikling over tid. Føremålet med standardisering for kjønn er å redusere påverknad av ulik kjønnssamansetjing når ein samanliknar grupper i tid og rom. Metoden som er nytta er indirekte standardisering med løpande år som referanse. Inkludert er dei som har svart 2 eller 3 gonger i månaden, omtrent 1 gang i veka eller fleire gonger i veka på spørsmålet Er du blitt mobba på skulen dei siste månadane? Kjelde: Kommunehelsa statistikkbank 44

7.0 Skader og ulykker Sjølv om dødelegheita av skade og ulykker har gått ned sidan 1950-talet er ulykkes-skadar framleis eit helseproblem, særskilt blant barn, unge og eldre. Blant eldre er hoftebrot særskilt alvorleg fordi det kan medføre redusert funksjonsevne og behov for hjelp, og dermed redusert livskvalitet. Blant ungdom og unge menn forårsakar trafikkulykker både redusert helse og tapte liv. Det er eit betydeleg potensial for førebygging av ulykker. Sjukehusbehandla personskader viser kun omfanget av de alvorlegaste ulykkes-skadane. Figur 7.1.1: Sjukehusinnlegging etter ulykker pr. 1000, standardisert 45

8.0 Levevanar Regelmessig fysisk aktivitet er nødvendig for normal vekst og utvikling hjå barn og unge, og for å kunne utvikle motorisk kompetanse, muskelstyrke og kondisjon. Helsedirektoratet tilrår at barn og unge deltek i fysisk aktivitet med moderat eller høg intensitet i minimum 60 minutt kvar dag. I tillegg bør barn og unge utføre aktivitetar med høg intensitet minst tre gonger i veka, inkludert aktivitetar som gir større muskelstyrke og styrkar skjelettet. Helsedirektoratet tilrår vidare at vaksne er moderat fysisk aktive i minst 150 minutt kvar veke. Det vil seie å utføre aktivitetar som gir høgare puls enn vanleg, til dømes rask gange. Tilrådinga kan også oppfyllast med minst 75 minutt aktivitet med høg intensitet kvar veke, eller ein kombinasjon av moderat og høg intensitet. Figur 8.1.1: Fysisk aktivitet (11 år/13 år) Statistikken under er henta frå prosjektet Helse, miljø og livsstil som er eit langsgåande prosjekt med gjentekne kartleggingar av elevar frå 6. til 12. klasse i Sogn og Fjordane (+ ein kommune på Sunnmøre) med start i november 2011, og viser prosentdel som oppfyller tilrådinga frå Helsedirektoratet om minst 60 minutt fysisk aktivitet dagleg. Prosjektet er eit samarbeid mellom Fylkeskommunen, skulehelsetenesta og skulane. Det er få som oppfyller tilrådinga frå Helsedirektoratet Gutar oppgir å vere noko meir aktive enn jenter 46

Figur 8.1.2 Fysisk aktivitet vaksne Kan1 studien (2008-2010) var initiert av Helsedirektoratet og forankra i Handlingsplanen for fysisk aktivitet 2005-2009 tiltak nr 97. Institutt for idrett ved Høgskulen i Sogn og Fjordane var ein av ti institusjonar i multisenterstudien som var leia av Norges Idrettshøgskole. Med stønad frå Sogn og Fjordane Fylkeskommune og Sparebanken Vest vart det gjennomført ein tilleggsstudie i Sogn og Fjordane. Alle 40-42-åringar og 53-55-åringar i Luster, Sogndal og Leikanger vart inviterte til å delta. Totalt deltok 624 personar. Svarprosenten var omlag 57%. Fysisk aktivitet er målt objektivt med ein aktivitetsmålar (Actigraph) og figuren viser kor stor del som oppfyller tilrådingane for fysisk aktivitet. Levevanar for same aldersgruppa i resten av landet er henta frå den nasjonale Kan1-studien, totalt 408 personar. Tilfredsstiller anbefalingane for fysisk aktivitet, vaksne 45 40 Prosent (%) 35 30 25 20 15 10 5 0 Menn Kvinner Totalt Luster Sogndal Leikanger Resten av Norge Godt under halvparten av dei inkluderte oppfyller tilrådingane til Helsedirektoratet når det gjeld fysisk aktivitet Deltakarane frå Sogndal var noko meir aktive enn deltakarane frå nabokommunane og resten av landet Kjelde: Solbraa A.K. og medarbeidarar, Kan1 studien Sogn og Fjordane. 47

Å ete sunt og variert, kombinert med fysisk aktivitet er bra både for kropp og velvere. Med rett kvardagskost kan sjukdom førebyggjast. Ofte kan det å gjere små grep i kvardagen ha stor betyding for helsa. Matvarer merka med nøkkelhol er eit hjelpemiddel til å gjere sunne val i kvardagen. Helsedirektoratet tilrår minst 5 porsjonar med grønsaker, frukt og bær dagleg. Dei fleste treng påfyll av energi om morgonen for at kroppen skal fungere. Det kan vere vanskelegare å konsentrere seg, og både humør og arbeidslyst kan bli dårlegare viss frukosten blir droppa. Mange barn får i seg for mykje sukker gjennom brus eller saft. Ein halv liter brus eller saft inneheld ca. 50 gram sukker, noko som tilsvarar 25 sukkerbitar. Virkemiddel for å fremme sunne val ligg i all hovudsak utanfor helsesektoren, og samarbeidet med andre sektorar, frivillige organisasjonar og private aktørar er viktig. Figur 8.2.1 Frukost Indikatoren er: «Et frukost 5 dagar eller meir i veka» 11år/13 år frå undersøkinga Helse, miljø og livsstil blant skuleelevar Ein stor del av 11-åringane i Sogndal et frukost, litt fleire gutar enn jenter Tala er fallande ved aukande alder Kjelde: Samhandlingsbarometeret 48

Røyking er rekna for å vere ein av dei viktigaste årsakene til redusert helse og levealder. Om lag halvparten av dei som røyker dagleg i mange år, døyr av sjukdommar som skuldast tobakk. I tillegg blir mange ramma av sjukdommar som fører til vesentlege helseplager og redusert livskvalitet. Studiar viser at dei som røykjer dagleg i snitt døyr 10 år tidlegare enn ikkje-røykarar, og 25 prosent av dagleg-røykarar døyr 20-25 år tidlegare enn gjennomsnittleg levealder for ikkje-røykarar. Røyking i svangerskapet kan seie noko om røyking hjå kvinner i fertil alder. For resten av befolkninga er datagrunnlaget på røykevanar dessverre svært dårleg. Det er ein markert sosial gradient for dagleg røyking. Dess kortare utdanning, dess høgare del dagleg-røykarar. Denne gradienten gjeld også for røyking i svangerskapet. Det er ein stor utfordring i folkehelsearbeidet å påverke denne forskjellen. Røyking under graviditet kan ha heilt spesielle helsekonsekvensar, men i denne samanheng brukast tala for røyking blant gravide til å gi informasjon om røyking generelt i befolkninga fordi det ikkje finst gode data på røyking hjå andre deler av befolkninga. Figur 8.3.1 Røyking, gravide kvinner, Statistikken viser 10 års glidande gjennomsnitt Det er færre som røyker i Sogndal enn fylket og landet Tal røykarar har gått ned siste åra Kjelde: Kommunehelsa statistikkbank 49

Figur 8.3.2 Røyking 11 år/13 år Resultatet er henta frå spørsmålet «Har du nokon gong prøvd å røyke (minst ein sigarett)»? i undersøkinga Helse, miljø og livsstil blant skuleelevar. Det er færre barn på 11 og 13 år som har prøvd å røyke i Sogndal enn i landet Kjelde: Samhandlingsbarometeret Figur 8.3.3 Røyking vaksne Kan1 studien (2008-2010). Røyking er sjølvrapportert. Alle 40-42-åringar og 53-55-åringar i Luster, Sogndal og Leikanger vart invitert til å delta. Totalt deltok 624 personar. Svarprosenten var om lag 57%. Levevanar for same aldersgrupa i resten av landet er henta frå den nasjonale Kan1-studien, totalt 408 personar. 50

Røyking, vaksne 25 Prosent (%) 20 15 10 5 0 Menn Kvinner Totalt Luster Sogndal Leikanger Resten av Norge Det er noko færre vaksne som røykjer i Sogndal enn i landet Kjelde: Solbraa A.K. og medarbeidarar, Kan1 studien Sogn og Fjordane Overvekt gir auka risiko for type 2 diabetes, hjerte- og karsjukdommar, høgt blodtrykk, slitasjegikt i kne og hofter og enkelte kreftsjukdommar som tjukktarmskreft. Overvekt kan også ha alvorlege psykiske helsekonsekvensar. Det er ingen klare KMI-tersklar for når sjukdomsrisikoen aukar, overgangane er glidande. Erfaring viser at det er vanskeleg å oppnå varig vektreduksjon når ein først har blitt overvektig. Førebygging av overvekt er derfor av stor betyding. Tiltak som kan påverke matog aktivitetsvanar vil vere viktig. Grunnlaget for vanar knytte til kosthald og fysisk aktivitet blir lagt tidleg i livet. Ein kan bremse utviklinga av overvekt og fedme ved å rette tiltak mot barn og deira fysiske og sosiale miljø. Kommunen har som eigar av skular og barnehagar ei unik moglegheit til å leggje til rette for at borna får positive erfaringar med sunn mat og fysisk aktivitet. Helsestasjonar er ein viktig arena der kommunen kan påverke gjennom si kontakt med barn og familiar. 51

Figur 8.4.1 Overvekt og fedme (KMI over 25), menn ved sesjon, prosentdel gjennomsnitt over 7-års periodar Sogndal ligg på linje med landsgjennomsnittet og noko under fylket Kjelde: Kommunehelsa statistikkbank 52

Figur 8.4.2 Opplever seg som overvektig eller altfor overvektig Sogndal ligg under fylket og landet Jenter opplever seg meir overvektige enn gutar Indikatoren er «Opplever seg overvektig eller alt for overvektig» i undersøkinga helse, miljø og livsstil blant skuleelevar Kjelde: Samhandlingsbarometeret Figur 8.4.3 Overvekt vaksne Kan1 studien (2008-2010) Alle 40-42-åringar og 53-55-åringar i Luster, Sogndal og Leikanger vart inviterte til å delta. Totalt deltok 624 personar. Svarprosenten var omlag 57%. Levevanar for same aldersgrupa i resten av landet er henta frå den nasjonale Kan1-studien, totalt 408 personar. 53

Overvekt og fedme (BMI 25 og over), vaksne 80 70 Prosent (%) 60 50 40 30 20 10 0 Menn Kvinner Totalt Luster Sogndal Leikanger Resten av Norge Over 50% av menn og nesten 40% av kvinner i Sogndal som deltok i studien hadde KMI over 25 Kjelde: Solbraa A.K. og medarbeidarar, Kan1 studien Sogn og Fjordane. 9.0 Helsetilstand Forventa levealder kan gi informasjon om helsetilstanden i befolkninga. Tabell 9.1.1 Forventa levealder Geografi Kjønn Årstal 1999-2013 Norge menn 77,9 kvinner 82,6 Sogn og Fjordane menn 79,8 kvinner 84,1 Sogndal Menn 79,8 kvinner 85,4 Sogndal har høgare levealder for kvinner enn fylket og landet, og levealder for menn på linje med fylket og høgare enn landet Kjelde: Kommunehelsa statistikkbank 54

Figur 9.1.2 Forventa levealder etter utdanning Det er ein klar sosial gradient i levealder, med aukande levealder med aukande utdanning Dei som har høgare utdanning lever gjennomsnittleg 6,37 år lengre enn dei som berre har grunnskule Kjelde: Kommunehelsa statistikkbank Førekomst av type 2-diabetes er usikker og behandling av sjukdommen varierer. Kosthald, mosjon og vektreduksjon kan for nokre normalisere blodsukkeret og halde sjukdommen under kontroll. Andre treng medikament for å få ned blodsukkeret og bruk av midlar til behandling av type 2-diabetes kan brukast som ein indikator på førekomst av type 2-diabetes i befolkninga. Med åra kan insulinproduksjonen reduserast, og det blir nødvendig med insulinsprøyter på same måte som ved type 1-diabetes. Overvekt er ein viktig risikofaktor for utvikling av type 2-diabetes og førekomst av type 2-diabetes kan derfor sjåast i samanheng med befolkninga sine levevanar. 55

Figur 9.2.1 Type 2-diabetes, legemiddelbrukarar(unnateke insulin) Sogndal har færre som brukar legemiddel mot type II diabetes enn resten av fylket og landet Talet er aukande Kjelde: Kommunehelsa statistikkbank Hjarte- og karsjukdommar er hjarteinfarkt, hjartekrampe (angina pectoris), hjerneslag og andre sjukdommar i hjarte og blodårar. Sjukdommane skuldast arvelege faktorar i samspel med miljøfaktorar som røyking, høgt blodtrykk, høgt kolesterolnivå og diabetes. Omfang av hjarte- og karsjukdom kan gje informasjon om befolkninga sine levevanar. Det har vore nedgang i førekomst av hjarte- og karsjukdommar dei siste tiåra, men omfang av risikofaktorar som røyking, fysisk inaktivitet og eit ugunstig kosthald tyder på at lidingane framleis vil ramme mange. 56

Figur 9.3.1 Bruk av legemiddel mot hjarte- og karsjukdommar Det er litt færre som brukar legemiddel mot hjarte- og karsjukdommar og kolesterolsenkande legemiddel i Sogndal enn fylket og landet Kjelde: Kommunehelsa statistikkbank Figur 9.3.2: Innlagd på sjukehus med hjarte- og karsjukdommar og ischemisk hjartesjukdom Folk sin bruk av sjukehustenester kan gje ein viss peikepinn på viktige trekk ved så vel helsetenester som helsetilstand i kommunane. Sjukehusinnleggingar kan gje innsikt i problematikken rundt utbreiing av både sjukdom og risikofaktorar, og kan bidra med verdifull informasjon for å få oversikt over helsetilstanden i befolkninga 57

Sogndal har litt fleire innlagde på sjukehus med hjarte- og karsjukdom enn fylket og landet Når det gjeld ischemisk hjartesjukdom ligg Sogndal på nivå med fylket og landet Kjelde: Kommunehelsa statistikkbank Figur 9.3.3: Døde av ischemisk hjartesjukdom og hjerneslag 0-74 år Sogndal har færre dødsfall som skuldast ischemisk hjartesjukdom enn fylket og landet Sogndal har omtrent same tal dødsfall som skuldast hjerneslag som fylket og landet For begge sjukdomsgruppene er det klar reduksjon over tid Kjelde: Kommunehelsa statistikkbank Om lag 200 000 nordmenn har truleg KOLS, og av desse har meir enn halvparten diagnosen utan å vite om det. Førekomsten er aukande, særleg blant kvinner. Hovudårsaka er røyking. Førekomst av KOLS aukar med aukande tobakksforbruk og tal røykeår, og kan seie noko om befolkninga sine røykevanar. Dette forklarar to av tre tilfelle, men arbeidsmiljø og arvelege faktorar spelar og ei rolle. 58

Figur 9.4.1 Bruk av KOLS- og astmamedisin, 2009-2011, kjønn samla, per 1000, standardisert Sogndal ligg under både resten av fylket og landet i bruk av KOLS- og astmamedisin. Bruken av medikament er svakt aukande. Grunnen til dette kan vere at det seinare år har vore meir fokus på diagnosen slik at det blir færre udiagnostiserte. Kjelde: Kommunehelsa Psykiske lidingar er svært vanleg i befolkninga, men førekomsten er stabil. Omlag ein tredel av alle vaksne har ein psykisk liding i løpet av eit år (inkludert alkoholmisbruk), medan 8% av barn og unge til ein kvar tid har ein psykisk sjukdom. Sett under eitt er angstliding den vanlegaste psykiske sjukdommen hjå både barn, unge og vaksne, følgt av depresjon. Auka dødelegheit, sjukmeldingar og uførepensjon er nokre av dei viktigaste følgjene av psykiske sjukdommar. Tiltak for å utjamne sosiale skilnader vil truleg ha effekt på utvikling av enkelte psykiske lidingar. Sosial støtte og utvikla meistringsevne er dei viktigaste beskyttelsesfaktorane mot utvikling av psykiske lidingar. 59

Figur 9.5.1 Bruk av medisin mot psykiske lidingar, 2009-2011, kjønn samla, per 1000, standardisert Sogndal ligg litt under landet i bruk av sovemiddel, angstdempande middel, antidepressiva og ADHD-middel Bruken av sovemiddel og angstdempande middel er redusert i Sogndal sidan 2008 Kjelde: Kommunehelsa statistikkbank Kreftdødelegheita i Norge har endra seg lite frå 1950 til i dag. Kreftførekomsten har auka. Det er større sosioøkonomiske skilnader i kreftdødelegheit i dag enn for 40 år sidan, særleg i forhold til lungekreft. 60

Figur 9.6.1: Dødelegheit kreft 0-74 år, 10 års glidande gjennomsnitt Det er lågare dødelegheit av kreft i Sogndal enn i landet, både for kvinner og menn Dødelegheita av kreft er stabil over tid for kvinner og er kraftig redusert for menn frå rundt 2000 til 2005 Kjelde Kommunehelsa statistikkbank Figur 9.6.2 Kreft, nye tilfelle pr. 100 000 61

Nye krefttilfelle er aukande Tala for Sogndal ligg omtrent på linje med landet Kjelde: Kommunehelsa statistikkbank Muskel- og skjelettlidingar er ein av dei hyppigaste årsakene til bruk av både tradisjonelle og alternative helsetenester og tilbod. Muskel- og skjelettlidingar, saman med psykiske lidingar, er den hyppigaste årsaka til sjukefråvær i Norge. Fysisk aktivitet kan førebyggje muskel- og skjelettlidingar. Figur 9.7.1 Brukarar primærhelsetenesta, pr. 1000 standardisert Sogndal ligg på linje med resten av fylket og landet i aldersgruppa 15-29 år og klart under både fylket og landet i aldersgruppa 45-74 år Kjelde: Kommunehelsa statistikkbank 62

10 Årshjul oppdatering Folkehelseoversikta blir oppdatert årleg etter følgjande årshjul. Kvart fjerde år skal det gjerast eit meir omfattande tverrfagleg arbeid i samband med oppdateringa. 63