Den materielle arven

Transkript

1 1 Den materielle arven - ei oversikt - Fluga t.v. og Tangsbøen t.h., Hafslo i Luster Fjøsen på husmannsplassen Dølo, Hafslo, Luster Foto: Hafslo sogelag Husmannsplassen Hestaskår i Luster. Foto: Luster sogelag

2 2 Oversikt husmannsplassar indre Sogn og Voss I tilknyting til arbeidet med er det i oktober 2011 utarbeidd ei førebels kartlegging av noko lunde autentiske husmannsplassar i Luster, delar av indre Sogn og Hordaland. Registreringa er basert på opplysingar frå kommunar, sogelag eller andre lokale kontaktpersonar innan lokal/regional kulturminneforvaltning. På midten av 1800-talet var husmennene største samfunnsgruppa i Noreg. Som Eyvind Urkedal York skriv i fagrapporten: Samfunnsgruppa var ei sprengkraft i det norske samfunnet i revolusjonsåret Men det tok heile femti år før dei fekk røysterett. I same periode blei også samfunnsgruppa utviska, og mykje av historia saman med dei. Husmennene og konene aldrast og gamlast ut, barna drog til byar, blei industriarbeidarar eller vandra ut og plassen blei lagt til hovudbruket når det gamle husmannsparet døydde. I 1900 var samfunnsgruppa i ferd med å bli utviska og i 1920 var den borte talets venstre-ideologi som prega norsk identitet. Historie, skule og samfunn bygde på den norske bonden, ikkje husmannen. Lærarar og historikarane var aktive medhjelparar til å fremje bondesamfunnets historie og ideologi like til mellomkrigstida. Plassen til husmannen var liten også den som han vart tildelt i historieverka. Liten plass har dei også fått tildelt både i kulturminnevernet og i museumsvesenet. Av vel vedtaksfreda bygningar i Noreg er berre 13 husmannsplassar freda, og 3 saker under handsaming (sjå vedlegg). Fleire av desse er anten knytt til kjende personar eller til folkemuseum. I tillegg har eldsjeler også engasjert seg i å ta vare nokre husmannsplassar som vert nytta som lokale / private museum. Sett med utgangspunkt i dei kring husmannsplassane som ein gong eksisterte er det i dag få plassar att med noko lunde autentiske bygningar. Mange plassar er fjerna, mange er ombygde og lite attkjennande og eit svært lite tal autentiske plassar står framleis. Denne oversikta er eit førebels arbeid med sikte på å fram kunnskap om kva plassar som finst både i Luster og nabokommunar og tilhøyrande regionar i Hordaland og Oppland. I forprosjektet vil det verta ei oppgåve å framskaffa oversikt over autentiske husmannsplassar i kommunane i indre Sogn, Voss og Hardanger, Ottadalen, og indre Sunnfjord. Dette inneber ei grundigare registrering og vurdering av autentiske og verneverdige husmannsplassar som kan gå inn i ei digital formidlingsløype.

3 3 Så langt viser arbeidet i Luster at det framleis finst om lag 60 husmannsplassar med tilnærma autentiske bygningar men i variabel tilstand. Luster kommune startar no opp arbeidet med revisjon av Kommunedelplan for Kulturminne. I samband med dette er det eit mål å få registrert bevaringsverdige husmannsplassar i kommunen. Dette vil kunna gjennomførast i Gaupne Torunn Løne Vinje Kommuneplanleggjar Luster kommune

4 4 LUSTER - HISTORIKK Verdsarvkommunen med den mangfaldige kulturhistoria Fjordbotnane ei kulturgeografisk sone mellom aust og vest Luster - ei austlandsbygd på Vestlandet Kulturhistorie og kulturmiljø Luster er ein vidstrekt kommune med mange bygder og grender inst i Sognefjorden, ved ei av hovudferdselsårene mellom Austlandet og Vestlandet. Variasjonane i landskapet er store, frå grøderike område med høg bonitet i fjordbygdene til opne innlandsbygder og dalar opp mot breane og det alpine landskapet i høgfjellet mellom vest og aust. For dølafolket på Austlandet var fjorden livsnerva ut i verda, og dei havgåande skipa i vikingtida kunne segla inn til dei inste fjordbotnane. Dei store hovdinggardane på dei grøne nesa i høgmellomalderen var setet for kongens menn, og ein av desse var storgarden på Orneset, med høgendiskyrkja som er eitt av våre fremste verdsarvminne Urnes kyrkje. Dei gode jordbruksbygdene i dei lune fjordbotnane gav grunnlag for makt og rikdom, og gjennom hundreåra etter reformasjonen veks det fram eit lagdelt lokalsamfunn med storgardar, embetsgardar, høgdegardar og husmannsplassar som fører oss fram mot vår tid. I denne utviklinga er Luster i ein interessant posisjon i nasjonal samanheng, som det bygdelaget i Noreg med flest husmannsplassar under dei gode gardane i bygda. Her ligg grunnlaget for ei mangfaldig kulturhistorie med særtrekk frå to landsdelar. 1. Husmannsplassar og høgdegardar eit modellområde For å forstå husmannsvesenet si rolle og plassering i det norske samfunnet og i lokalsamfunnet gjennom fleire hundre år er det avgjerande å vita noko om det historiske landskapet dei var ein del av, og sjå dette i den store samanhengen i høve til det samfunnet dei levde i. Luster er eit godt modellområde for å visa husmannsfamilien sin plass i det lagdelte samfunnet, og å forklara den økonomiske og sosiale skilnaden mellom husmannsplassane, høgdegardane og fullgardane. Ein kortversjon av kulturhistoria i Luster fortel litt om dette landskapet og om tilhøvet til dei kringliggjande bygdene, både dalbygdene på austsida av fjellet og kystbygdene i vest. Den sosiale lagdelinga som vert særleg tydeleg frå 1600-talet, parallellt med folkeauken og presset på jorda, gjev også innsikt i dei grunnleggjande faktorane som forklarar hovudlinjene i den økonomiske og

5 5 politiske utviklinga fram mot det moderne Noreg. Men først og fremst er det i vår tid kulturlandskapet og kulturminna som fortel om denne lange utviklinga. 2. Dagens synlege kulturminne i landskapet. Med bakgrunn i kulturhistoria og næringshistoria har Luster framleis eit rikhaldig spekter av kulturminne som vitnar om utviklinga av lokalsamfunnet gjennom fleire tusen år. Kvar for seg og saman fortel desse om eit mangfaldig samfunn, med sjeldsynte og unike kulturmiljø som stavkyrkja på Urnes og steinkyrkja i Dale vitnemål om samfunnsorganisering, makt og rikdom her inne i den tronge fjordarmen inst inne i den lange Sognefjorden. Dagens spor i kulturlandskapet, frå dei tidlegaste tider til førre hundreåret, er mange: Fangstanlegg og ferdselsvegar i fjellet Gravhaugar Kyrkjehistorie: 11 kyrkjer som vitnar om samfunnet og rikdommen i høgmellomalderen, med verdsarven Urnes stavkyrkje som ein nasjonal kronjuvel og Dale kyrkje, tre 1600-talskyrkjer og 6 kyrkjer frå nyare tid. Storgardane og embetsgardane med bygningane på Christianeslyst, Flahamar, prestegarden i Luster, sorenskrivargarden i Solvorn og offisersgarden i Kroken Muntehuset. Høgdegardane med Ormelid og Fuglesteg som dei fremste. Stølsmiljøa 360 stølar og Ormelid som det eldste dokumenterte fleirstølsanlegget i landet, med omfattande bruk av stein som byggemateriale. Steinstover som ein eigen byggetradisjon. Husmannsvesenet med husmannsplassen Hestaskår si lange historie. Strandsitjarstaden Solvorn med ein historisk intakt bygningsstruktur i sjøkanten ein veg ut til omverda frå dei rike gardane i Hafslobygda. Tobakkshus, torvhus karakteristiske innslag i næringshistoria Sanatoriumet Harastølen helse og rekreasjon i landskapet Freda kulturminne Luster har i alt 165 lokalitetar med Automatisk freda kulturminne (kjelde Askeladden, RA) og 7 vedtaksfreda bygningar / anlegg. 3 av anlegga er klassiske storgardar tilbake til og 1800-talet, i tillegg kjem eit stølsområde, ei turistshytte, ein høgdegard. Bensinstasjonen i Skjolden står som symbol på framveksten av den moderne tida. Kommunen har eit omfattande SEFRAK-register med i alt 1697 registrerte objekt.

6 6 Av desse er 1610 bygningar landbruksrelatert. Dette er høge tal sett i høve til eit innbyggjartal på vel I 2006 var objekttalet redusert til 1390 bygningar. Dette viser ein relativt rask reduksjon i talet på registrerte SEFRAK-objekt. Forhistoria: I Luster er det gjort mange rike funn frå forhistoria i form av gjenstandar og arkeologiske utgravingar som kan fortelja myke om den tidlegaste busetnaden. Funna er gjort frå fjordbotnen til høgfjellet. I fjellheimen i Luster finst det ei mengd minne etter gamal jakt- og veidekultur som fangstanlegg, leidegjerde for rein, bogestelle og hellarar. I lågare område er det lausfunn i form av våpen, smykke og bruksgjenstandar. Jernaldergarden Modvo (ca e. Kr) i Hafslo er det einaste kjende gardsanlegget frå denne tida i Sogn og Fjordane. Ved utgravingar kring det 30 meter lange hovudhuset er det gjort funn som fortel om både daglegliv og utstrekt handelsverksemd og om dei storfolka som budde her. Seinare utgravingar i Solvorn har avdekka eit langhus, frå yngre romersk jernalder (ca 300 e.kr.), som er vel 50 meter i langt og 7-8 meter breitt. Dei eldste og mest synlege minna er dei mange gravhaugane som ligg spreidde kringom i kommunen. Historisk tid Luster eit maktsentrum? Fleire storgardar i Luster, som Ornes, Sørheim, Kroken og Talsete var tilbake i høgmellomalderen setegardar for norsk høgadel. Eigarane hadde nær tilknyting til dei sentrale maktpersonane i landet på denne tid og kom til å leggja grunnlaget for utviklinga av viktige trekk i dagens kulturlandskap. Dei eldste kyrkjene i Luster der fleire vert rekna som nasjonale kulturskattar har sitt opphav i denne maktsamlinga. Kronjuvelen er verdsarvkulturminnet Urnes stavkyrkje, som er det fremste vitnet frå denne stordomstida. Dale kyrkje og stavkyrkja som stod i Fortun seinare flytt til Fantoft utanfor Bergen på 1800-talet - har og sitt opphav frå denne perioden. På talet vart fleire av dagens kyrkjer bygde; Joranger kyrkje (1620), Gaupne gamle kyrkje (1647), med vakre bygningsdelar frå ei eldre stavkyrkje, og Jostedal kyrkje (1660). På grunn av folkeauken på 1800-talet vart fleire eldre kyrkjer erstatta med nye og i dag er det i alt 11 kyrkjer i kommunen. I 2011 er det også kome for dagen spor etter ein mogeleg kyrkjegard ved Svensøy i Fortunsdalen. Svartedauden, dansketida og reformasjonen er stikkord for samfunnsutviklinga og nedgangstidene etter høgmellomalderen. Oppgangen byrja å koma til syne på talet, med ein gradvis folkeauke. Etter kvart som storgardane vart oppløyste, vart mindre

7 7 gardsbruk skilde ut, og dagens eigedomsstruktur byrja å ta form. Då ser vi ei utvikling med auka bruk av utmarksressursane, auka oppdyrking, bygging av steingardar, etablering av nye tunstrukturar og bygningar som har stått heilt fram til 1800-talet og overgangen til vår tid. Dei mange høgdegardane i Luster med Ormelid si historie 4000 år tilbake i tid vitnar også om det som var livsgrunnlaget for mange. Den vertikale ressursutnyttinga frå dal til høgfjell kan ha vore føresetnad for tidleg busetjing på mange gardar. Høgdegardane si historie er blitt utdjupa gjennom Vestlandsgardprosjektet, som viser Ormelid si lange tidslinje, plassert sentralt langs samferdselslinje mot aust, Dølavegen. Andre sentrale høgdegardar er Fuglesteg, som er oppattbygd og nytta som turisthytte, Vormelid ein overnattingsplass i Utladalen, Opptun, Furåsen, Gjerseggi, Rebni, Øygarden, Bergheim, Kroken (ved Ornes), Berge, Kolstad, Råum. Med dei gamle storgardane og embetsgardane vart det oppretthalde eit overklassemiljø gjennom heile 1800-talet eit miljø som vi i dag forbind med flatbygdene på Austlandet. Det var folka frå desse miljøa prestegardar, sorenskrivargardar og offisersgardar - som på 1800-talet trekte til seg den unge generasjonen med kunstmålarar i fronten for den gryande nasjonalromantikken. Både Munthehuset på offisersgarden i Kroken og slektsgarden til Gerhard Munthe - og dei mange landskapsmåleria som vart laga på 1800-talet frå Luster, er vitnemål om denne perioden. Intensiv utmarksbruk Bruk av utmarksressursane har vore ein føresetnad for livberginga i Lustrabygdene. Fangstanlegg i fjellet er dei fyrste vitnemåla om dette. Mange er registrerte endå fleire er funne og ikkje registrerte. Derimot er dei 360 registrerte stølane med alt frå 2 til kanskje 10/15 sel vitne om ein omfattande utmarksbruk fram til førre generasjon. Ormelid Øvre er Noreg sitt eldste fleirstølsbruk frå Døme på andre særmerkte stølsområde er m.a. Kinsedalen stølane til Ornes, Kringla og Dalsdalen. Ferdsla over fjellet har alltid vore stor. Både for veiding, handel, hærferd, pilegrimferd, driftehandel, og reiser i embetsmedfør og verdsleg ærend. Mellomaldervegen over Dølafjellet med sine mange vardar som kan vera både frå mellomalderen og førhistorisk tid - er synleg dokumentasjon på denne samferdslehistoria. Driftevegane fortel også ei historie om ferdsel i fjellet langt tilbake i tid. Luster var også ein arnestad for dagens fjellturisme. Herberget i Ormelid er truleg den bygningen i Luster som har lengst tradisjon, og den kan ha sitt opphav som fjellstove tilbake til mellomalderen.

8 8 Tindane og breane tiltrekte seg tidleg på 1800-talet utanlandske oppdagingsreisande, seinare kom kunstmålarane og fjellturistane. Dette førte til ei raskt aukande reiselivsnæring og nye trehotell i sveitserstil vart bygde(turtagrø, Skjolden hotell, Øyane, Tørvis hotell). Desse kom i tillegg til dei gamle handels- og gjestgjevarstadene som kan førast tilbake til 1600-talet (Wallaker, Døsen, Fuhr, Dalsøyri, Eide), og stadene med skysstasjon og herberge (Ormelid og Optun). Utover på 1900-talet gjorde også DNT seg gjeldande i våre fjellområde, og overnattingshytter i fjellet vart bygd mange stader. I 2009 vart ei av desse freda; Arentzbu i Breheimen Nasjonalpark. Fjellvegane, vardane og dei mange hellarane vitnar framleis om den omfattande ferdsla over fjellet. Likevel var det fjorden som var hovudferdselsåra. Det var båtane og fjorden som la grunnlaget for mykje av aktiviteten som kan sporast tilbake til tidleg mellomalder og førhistorisk tid. Strandsitjarstaden Solvorn har enno ein struktur som kan førast tilbake til mellomalderen og som viser ei allmenn utvikling av små tettstader ved fjorden. Her fin ein framleis ei sjøhusrekkje med bolverksbryggjer ut i sjøen, bak desse eit mylder av like bygningar men med ein parallellstilt hovudstruktur ned mot sjøen, og bakerst eit gateløp parallellt med strandkanten. Dette er slik arkeologane tenkjer seg at til dømes tettstaden i Bjørgvin kan ha sett ut før bydanninga. Bygningane er mykje yngre, men den opphavlege tettstadstrukturen som eit allment element er truleg minst like gamal som stavkyrkjekonstruksjonen. I dette landskapet, med så mange vitnemål om ei stordomstid, finn vi også marginaliteten si historie småkårsfolket som måtte livnæra seg på ulike måtar for å overleva. I denne tida kom framveksten av husmannsvesenet, som også sette sitt preg på landskapet ved husmannsplassar, strandstover og strandsitjarstadane på Skjolden og Dale, i Marifjøra og Solvorn. Også her var nivåskilnadene store, som for dei sjølveigande gardsbruka, med husmenn som hadde plassar store som små gardsbruk til småhus i strondi og dei som bygde seg buplass under hellarar oppi dalane. Dei 6 steinstovene som enno står att kringom i Luster er også ein sermerkt byggjeskikk som vitnar om ressursutnyttinga. Slutten av 1800-talet førde til ei nyutvikling i området. Utvandra lustringar som hadde lært tobakksdyrking i Amerika kom heim att og lærde villig vekk kunnskapen sin. Luster vart den største tobakkskommunen i landet, og framleis står det att særmerkte tobakksturkehus kringom i kommunen.

9 9 Rik på vassdrag og fossefall er kommunen også. Kommunen kom ikkje med i den fyrste industrielle perioden, men framleis står Feigum-mølla som eit synleg prov på hundreårs lange tradisjonar med møller drivne av vasskraft. Den fyrste vassdragsreguleringa som NVE sin forløpar Kanalvesenet - stod for på vestlandet finn vi i Soget mellom Hafslovatnet og Veitastrondsvatnet. Men om ikkje industrien kom, så melde helse-noreg si interesse for Luster og den friske lufta. Harastølen sanatorium vart opna i Dette vart ein kjærkomen arbeidsplass for mange lustringar som fekk ei betre innkome enn det ein husmannsplass kunne by på. Harastølen vart etablert som eit eige lite samfunn høgt oppe i lia med utsyn over fjorden, gardane og dei etter kvart nedlagde plassane. For å forstå husmennene sin posisjon i samfunnet, må dei sjåast ut frå det samfunnet dei levde i og deira plass i det lokalhistoriske landskapet : eit landskap der husmannsfamiliane har levd side om side med både storbonden og småbrukaren. Storfolket sat romsleg fremst i både Urneskyrkja og i Dalekyrkja, medan husmannsfamiliane var trengt saman bakerst. Husmennene har nok også hatt sine rangordingar, frå dei fattigaste som mura seg ein buplass inn under ein hellar øvst i Dalsdalen til husmannen i Hestaskår, som hadde både blyglasvindauge på loftet og tapet i kammerset, hest og 6 kyr på båsen og eige stølshus.

10 10 SOGN OG FJORDANE LUSTER Opplysingane er gjeve av medlemer i sogelaga i kommunen. Enno manglar det frå nokre område m.a. Jostedalen, Veitastrond, Fortun, Skjolden og eit stykke utover på Sørsida av Lustrafjorden (mot Sørheim). Denne oversikta viser om lag 60 husmannsplassar der bygningane står i tilnærma autentisk men i høgst variabel tilstand. Hafslo: (Informant Hafslo sogelag v/ Johannes Lomheim) 1. Husmannsstova Kvitli på Venjum gbnr 140/20. Stova høyrer med til dei eldste, autentiske husmannstovene 2. Fluga, gbnr147/9, Tangsås, tilnærma autentisk. Hafslo sogelag nyttar denne 3. Tangsbøen Gnr.147 bnr. 10 (eigar skal novera Per Hess Moe ) tilnærma autentisk 5. Tverrberg Gnr.155 bnr.12. er tilnærma autentisk husmannsplass 6. Dølo, no Opthun, under Nygard gbnr 152/3. Plassen vart kjøpt i 1918 av Johs. Nygård. Her er det gamle bustadhuset pakka inn til ei utvida hytte. Ved sida av står, det dei kalla Fjøsen. Dette er sannsynleg ei eldre stove som står vertikalt i terrenget. 4. Solvisøygarden. Tilnærma autentisk husmannsplass Gnr.153 bnr. 14 Solhaug. Husa vart tidlegare flytt frå bruk 148 Moe 7. Stuaflåten. Plass som ligg i lia under Mollandsmarki. Stovehus står. Fjøs oppattbygd i Stuaflåten ligg på ei fjellhylle over Lustrafjorden med utsikt til Urnes stavkyrkje. Fjøsen er oppattbygd i 2010 i regi av Hafslo Sogelag v/ Stuaflåtringen Indre Hafslo (informant Hans Moseng) 1. Kleivi 1 (Janskleivi). Stove og lite uthus. Siste bebuar batt kransar i gravferder. 2. Vetleberg. Berre stova står att, påbygd i 1930-åra. 3. Liholet. Berre stova står att.

11 11 4. Vossabakken. Berre stove, dei hadde sau i kjellaren. Ein del av grunnmuren har rasa ut. Solvorn Kinsedalen (informantar Magnar Høyum og Leif Hamaren) 1. Solvorn Strandsitjarstad. ca Plassen, Kinsedalen, gbnr 183/5, strandsitjarhus. Regulert til autentiske hus stove, fjøs og eldhus spesialområde bevaring 2. Gamlastovo, Hammaren, Kinsedalen, gbnr 183/70. autentisk sperrestove, fjøs og eldhus 4. Hagen, Kinsedalen 5. Kvalen, Lustrafjorden, sperrestove, fjøs, stabbur 6. Skophamar, Lustrafjorden stovehus (usikker datering), fjøs og naust. Gaupne og Røneid; (Informant Svein Nybø) 1. Smedplassen/Hesjabakken 8, Røneid 4. Fagertun, gbnr 88/36. Røneid gbnr gbnr 88/5 88/5. 2. Hesjabakken 7, gbnr 88/19, Røneid gbnr 88/5 3. dyr-anders-stova, Sandvoll, gbnr 88/34. Hesjabakken Stova til spøtar-elen/faster-elen, Hesjabakken 5 6. Grindheim gbnr../63. Under Øvrebø gbnr../24. Gaupne Nes Høyheimsvik Talle - informant Erling Kvalsvik 1. Bakken, gbnr../27. Nes gbnr../ Pikhaug. Nes gbnr../10 3. Naustvolden 4. Nes gbnr../ Rappatun, gbnr../8,10. restaurert. Høyheim 8. Minahaugen restaurert. 9. Mjeltehaugen (Solhaug). Talle gbnr 4. Solbakken gbnr../17. Høyheim 5. Gamlestova, Fosshaug gbnr../10. Høyheim 6. Skogane/Skogheim gbnr../1. restaurert. Høyheim 10. Askeland. (til nedfalls) Talle gbnr Tubbeskårane. (til nedfalls) Talle gbnr Tallahagen (god stand). Talle Dale sokn; Fjøsnane Ottane Dalsdalen - informant Bjørg Hovland 1. Strondi, gbnr 27/1, Fjøsnane 2. Hatleviki, gbnr 27/2 (til nedfalls 3. Havella gbnr 57/9. Fladhamar. Noko omvølt. 4. Nausti/Innfø sjøen gbnr 28/8 (til nedfalls). 5. Skomakarstova/Molund. Gbnr 28/11 6. Krossåker På Hau gen. Gbnr 28/12. Noko vølt.

12 12 7. Berget, Gbnr 28/4 8. Skåri gbnr 28/9. til nedfalls. 9. Heimen gbnr 35/3, Kilen, Dalsdalen. God stand. 10. Øygardsheimen, stova til Bøvolle- Marta. Dalsdalen. Taklekkasje 11. Stegane, Åsen. Gbnr 37/3. Dalsdalen 12. Åsahagen / Benthidleren. Stove som er bygd inn i ein hellar i Dalsdalen 13. Sjura-Dalen. Gbnr 37/2. Mykje vølt. 14. Gamlestova - Dalen. Gbnr 38/ Gamlestova gbnr 43/4. Øygardane 16. Gamlestova, gbnr 45/3. Øygardane 17. Stova, gbnr 45/9, Øygardane 18. Gamlestova, Tubbene. Øygardane Gbnr 41/ Gamlestova Haustslette. Gbnr 44/9 Øygardane 20. Hestaskår, gbnr 45/2. Bandlagt i kommuneplanen sin arealdel med sikte på freding. Fredingssak er avvist av Fylkeskommunen 21. Turrhaugane = gamle klokkarbustaden som er flytta hit. Gbnr 43/19. Noko vølt. 22. Fossen. Gamlehuset, gbnr 43/ Bakkane, svahaug. Gbnr 43/10. vølt sommarhus. 24. Endre-stova. Øyrane (Kvalset). Gbnr 43/12. Dalsøyri opphavleg strandsitjarstad. 25. Halveg. Gbnr 49/ Hallvardstova (Mussprendane). Gbnr 51/5. Noko vølt. 27. Lunden. Gbnr 53/4. til nedfalls. 28. Steinabyen, Tidlegare samling av 7 husmannsstover står att 3 stover som er i dårleg stand. SOGNDAL 1. Sogndalsfjøra, strandsitjarstad usikkert tal strandsitjarhus. Regulert til spesialområde bevaring ÅRDAL Kjelde: Ivarsplassen er ein typisk husmannsplass for Årdal og har vernestatus gjennom arealplanen som spesialområde. Ivarplassen ligg på ei elveavsetjing ned mot Årdalsfjorden på garden Hovland, Naddvik. Husmannsplassen ligg like ovanom ei naustrekkje ved sjøen, og er på om lag 6 dekar. Dårleg stand.

13 . LÆRDAL (kjelde: Kulturminneplan for Lærdal og samtale med Kåre Hovland): 1. Lærdalsøyri strandsitarmiljø 5. Sande under restaurering 2. Nyborg Frønningen 3. Vindedal 4. Kyrkjehaugen i Erdal Halabrekka, 6. Galdane 7. Sæltøyni (ved Selto), 8. Plassen, Borgund 9. Bergsstølen under garden Berge Hemsedalsfjellet Galdane Lærdal: Foto AURLAND Informant Nærøyfjorden Verdsarvpark, v/ Gry Mork 1. Skogastova, Skogane i Dyrdal, Nærøyfjorden 2. Almastova, Almen i Aurlandsdalen 3. Flæthastova, Tufto, Nærøyfjorden 4. Borgastrondi, Bakka, Nærøyfjorden? 5. Flåm v/ Fretheim Hotell; hus på nedsiden av vegen, ved avkjøringa fra E16. Huset er flytta frå Borgastrondi på Bakka. 6. Geithusane, Flåmsdalen 7. Styvesethaugen, Flåmsdalen (Dei to siste noko usikkert).

14 . Almastovo, aurlandsdalen Foto: VIK Opplysingar basert på oversikt laga av Rune Lee ved Vik lokalhistoriske arkiv den Det har i Vikjabygdi vore fleire stover som har stått att etter husmannsplassane, men dei siste åra er dei rivne. Husmannsplassar og noståande hus i Vik kommune (førebels oversikt) 1. Vikøyri. Strandsitjarstad. Uvisst kor mange strandsitjar hus. Regulert til spesialområde bevaring. 2. Slåttene, Vetlesand gbnr 74/1, Strendene. Står truleg att to bygningar frå husmannstida. Plassen vart visst seint avvikla. 3. Bakken, Nese gbnr 64/9. Ei gammal stove frå 1800-talet, visstnok den eldste på Nese. Har truleg vore ein husmannsplass før 1896 då dette bruket vart frådelt. Stova er truleg frå den gamle husmannsplassen 4. Raudsteinane gbnr 51/8. Ei gamal løe som dei seinare åra er rehabilitert og raudmåla, og eit svært gamalt eldhus. Dette bruket var før 1937 eit kårbruk for bnr 51/1. Uvisst om det er i kårtida eller i husmannstida desse to bygningane er bygde, Eldhuset har preg av å vera så gamalt som frå husmannstida. 5. Nillette-stova, gbnr 15/1 Åse. Kjøpt til dette bruket,etter ei gamal husmannskvinne som heitte Nillette Johandotter Åse ( ) frå gbnr 15/2 6. Stedjeberg, gbnr 21/4 (før 20/1) på Ovrisdalen. Huset flytta og påbygt og plassert i Prestegards-tunet i 1950-åra, grunna vegutviding. Elles mange murar etter husmanns-plassar på Steidjeberg. 7. Hønsi, gbnr 28/5. I tunet står eit svært gamalt bustadhus(stove) som er flytta frå husmannsplassen Bleiehaugen på Hove, nær Hove Steinkyrkje. I Bleiehaugen er alle husa borte. 8. Vangsnes. Gbnr. 97/10 Garden til Kristen Fosse på Vangsnes. Han har tlf Johannes K. Vangsnes fortalde. Der var husmannsplass i si tid. 9. Hove i Feios: Noverande ferieplass står det ei gamal stove som ikkje er i bruk, Har truleg vore husmannsstove, stova er så gamal at den kan ha vore der medan det var husmannsplass, truleg eigedommen i si tid var husmannsplass. Bakkaskreddaren vart den siste som budde i den. 10. Holten, Skau i Fresvik. Truleg ein gammal husmannsplass - ei noståande løe og vistnok tufter i området skal ha tilhøyrt husmannsplassen. 11. Skau, gbnr 138/3, Fresvik. Sikkert ein husmannsplass i si tid, og bustadhuset og løa med underetasje (no vedhus, før sauefjøs) er frå rundt Gamlestova, Grønli i Fresvik. Frå 1790 og eventuelt fleire bygningar frå denne husmanns-plassen, står fortsatt. 13. Breili, Fresvik. Gamlestova frå 1845, den var stove på garden til 1903 og verkstad frå 1903 til 1953, deretter lagerrom. Den vart flytta frå ein husmannsplass under Breili i 1845, før flyttinga var den husmannsstove på ein husmannsplass under bruket. Munnlege kjelder: Ragnar Alrek, Jon M. Nese, Magnar Nese, marta Liljedahl, Johanes vangsnes, Anne Marie Bøtun Øyri, Jon Skau, Per Skau, Gunnar Høgberg, Olav J. Bøtun, Botolv Hov, Rune Hatleli, Jarle Breili, Jostein Tveit, Olaug Lndborg Hov, Bjarne Bjørkevoll, Ana T. Aase, Jon Refsdal, Anders J. Hønsi, Olav L. Brekke, Hilmar Bø, Erling Fjærestad, Kjell Egil Hopperstad, Ivaqr Johanes Tenold og Olav O. Stadheim.

15 . Strandsitjarstaden Vikøyri Vik kommune

16 . HORDALAND VOSS Kjelde: Kulturminneplan for Voss Kommune På Voss kan det finnast fleire plassar enn dei som er nemnd her 1. Plasset Moen under Ringheim gnr Det er utarbeidd plan for oppattbygging. 50/19. Sikra etter PLBL som spesialområde vern. 2. Kyteshagen under nedre Kyte, gnr 103. Velhaldt plass med gard av ståande helle. 3. Husmannsstove på Skiple, gnr 140/10. Usikker tilstand/status. 4. Martastovo, husmanns-stove på Vinjo -, gnr 260. Er i god stand og rimeleg autentisk. 5. Nåli, plass under Sivle, gnr 334 (Nærøyfjorden verdsarv). Ruinar står att. 6. Plass på Sjedikane, under Gjerde, gnr. 54. Komplett. Ein del tilbygg. 7. Bergslitræet, gnr. 48/138, er eit atypisk plass knytt til Bergslikunstnarane. Er nyrestaurert. 8. Vetlestølen, under Nesheim, gnr. 80. Stove som for nokre år sidan var svært autentisk. 9. Lonane, Leiddal, gnr. 76/3. Verkar svært autentisk. Marta-stovo, Vinjo Vossestrand. Foto: Torunn Løne Vinje

17 . HARDANGER Informant / kjelde: Anne Lise Brask Eriksen, Hardanger Folkemuseum. Slik eg beskriver det over så er det mange husmannplasser som i dag kan være vanskelig å finne som en vel bevart husmannsplass. Mange av disse 238 husmannsplassane er i dag eigne bruk, og mange er nok revet. Systematisk gjennomgang av bygdebøker sammenlignet med dagens gårds/ bruksnr og synfaring er ein mogleg veg å gå for å kartlegge situasjonen. 1. Neset, under Holmen på Utne hadde ein husmannsplass som var tatt opp i I 1864 fekk husmannen kjøpe plassen, og vart så sjølveigande fram til 1970 då området blei oreigna Hardanger folkemuseum. Våningshus, løe og naust er i dag en del av museet sine bygningar. 2. Skreo, Utne. Plass frå 1763 som i dag står ved sjøen på Hardanger folkemuseum. 3. Årekolstova. Hardanger Folkemuseum. I tillegg har vi lagra stove og løe frå husmannsplassen Skarebakken, og to hus til frå andre plassar. 4. Leiro under bruket Bødnen, eit av 4 plasshus strå no som del av bruket. 5. Gjertrudstova i Agatunet står der ei husmannstove,. 6. På Langeseter bruk 3 Aldervik, tidligere Trettebø. Plass frå 1824 med eige skjøte frå fru Nagel i Stove frå 1824 står ennå. 7. Husmannsplassen Rinden på Huse, Kinsarvik 8. Husmannsplassen Løfloten under Håstabba, Granvin bygdemuseum. 9. Husmannsplass i Steinsdalen, Kvam. Ligg i svingane på vegen opp til Kvamskogen. 10. Fagertveit bruk 2, plass under Samland i Jondal. Eige bruk i Lindvik bruk 7, Haugen bruk 4 på Herandsholmen i Jondal. Fråskilt i Plass frå Stove løe og naust. 12. Kvemmadokkje, Børshiem i Ulvik. Plassen var teke opp i byrjinga av talet. Siste husmannen dreiv plassen til om lag Yngste dottera, Guri, budde her til Namnet Kvemmadokkje kjem av at den fyrste husmannen kom ifrå Kvam, og at plassen ligg i ei dokk (eit søkk). Eigarane av Børsheim har restaurert og ivareteke plassen, først i 1970-åra, og så ei fullstendig utvendig restaurering for få år sidan. (kjelde: Nord-Hordaland RADØY Informant Asbjørn Toft: Husmannsplassar i Radøy som er teke vare på er (kan vera fleire enn dette): 1. Ystebøtreet på Sletta, restaurert. 2. Marås, restaurert. 3. Apalneset, Kviste retaurert 4. Hellaneset på Sjene, restaurert/bevart 5. Haugstad, huset flytta frå Treet til ein holmen, Haugstaholmen /bevart 6. Øvre Tveiten. Berre husmannshuset, det vart flytta hit frå Hella etter våre opplysningar

18 . AUSTRHEIM Informant: Kari Utkilen Har to husmannsplassar i Austrheim som ikkje er bevarte, men der vi får fram historie om plassane "spor i landskapet" LINDÅS Informant Arild Sætre, Hordaland Museum Husmannsplassen Vikjæ i Eikangervåg. MODALEN Informant Inga Nåmdal: Ingen bevarte husmannsplassar

19 . Vedlegg: Freda husmannsplassar (kjelde: Namn Kommune Status Fylke JONSRUD ØSTRE Vestby Vedtaksfreda Akershus ENGERHOLM Enebakk Vedtaksfreda Akershus ELTON ØSTRE, Hedmarksmuseet (Museum) Hamar Vedtaksfreda Hedmark Hesthagen Ringsaker Vedtaksfreda Hedmark PLASSEN (VINJESTOGA) (huset til forfattaren A.O.Vinje Vinje Vedtaksfreda Telemark TOFTEMO Dovre Vedtaksfreda Oppland BRULØKKEN, BROLØKKEN Sel (Heidal) Vedtaksfreda Oppland BRUBAKKEN NORDRE, NORDRE BROBAKKEN Sel (Heidal) Vedtaksfreda Oppland BRUBAKKEN SØNDRE, SØRE BROBAKKEN Sel (Heidal) Vedtaksfreda Oppland NESSET SØRE Vågå Vedtaksfreda Oppland RÅKENESET HUSMANNSPLASS Solund Vedtaksfreda Sogn og Fjordane SANDMO Snåsa Vedtaksfreda Nord Trøndelag VINJESJØEN Mosvik Vedtaksfreda Nord-Trøndelag Pågåande fredingssaker Namn Kommune Status Fylke Husmannsplassen,Trøndelag, Oslo Fredningssak pågår Oslo Norsk folkemuseum Panengstua / Panengen - Østre Toten Fredningssak pågår Oppland Husmannsplass Severinbrauta Veiberg Norddal Fredningssak pågår Møre og Romsdal