Olav Duun. Mennesket og maktene

Transkript

1

2 Olav Duun Mennesket og maktene

3 Om språkforma i denne utgåva av Duuns skrifter: Språkforma i bøkene er noko normalisert, mykje etter mønster av Olav Duuns seinare bøker, men òg varsamt opp mot dagens norm i nynorsk: Mest synleg er kanskje innføringa av endinga -t i bunden form inkjekjønn (huse > huset). Dialektord, dialektformer og einskilde særdrag er ikkje endra. Inkonsekvensar i språket er prøvd retta innanfor kvar bok, men ikkje frå bok til bok. Når forfattaren brukar to ulike former i same bok, har vi valt den det er mest av. Openberre feil er retta. Føremålet er å gjere lesinga lettare og dermed gjere verdiane i forfattarskapen meir tilgjengelege. Mennesket og maktene, første gong utgitt i H. Aschehoug & Co. (W. Nygaard), Oslo Tilrettelagt for ebok av eboknorden, Oslo 2012 ISBN Bibliotekutgave - kun til utlån gjennom bibliotekene

4 Om bord i Øyværet Det var spådd frå gammal tid at Øyværet skulle gå under. Uti havet låg det, og havet skulle ta det. Det hadde ikkje hendt hittil. Det kom ikkje til å hende heller. Visst det da ikkje hendte i år. Det var spådd det òg, av einkvan ulykkesvarslaren. Dei var mange menneske der ute, om bord i Øyværet som dei sa. Somme var fødd der, andre var nykommarar. Eit par huslydar hadde nyst flytta derifrå, av kvar sin grunn. Namnet Øyværet hørtes litt rart for andre: alle væra der ikring låg på øyar. Men namnet var gammalt, og godt nok til sitt bruk. Der var tre øyar, og ei mengd med holmar og skjer. Utanfor var fallgarden, men han var stygt open rett vest for været. Berre på to av øyane budde der folk nå, ein huslyd på Langholmen og ein femseks på Heimværet. Dei låg i breidd dei tre øyane. Sundet mellom Heimværet og Langholmen var hamna deres, men ei utrygg hamn var det, det fekk vera tilstått. Folk hadde budd her i alle dei år, frå utgammal tid og til nå. Før var her fleir, i den gode, gamle tida dei kallar. Da var her godt fiske om vintrane, når berre vêret gav lov til det. Eit årvisst sommarfiske var her òg. Og så var det prisar den tida, øyværingen var velberga mann. Nå var det slutt med både det eine og det andre. Det var nøda som rådde her nå eit tak. Ho hadde vel gjesta her før òg, men ho budde her ikkje den tida. Her hadde dei levd ja. Øyværet hadde aldri gått under, kva ein elles kunne seie om det. Dei hadde trivdes her frammed sundet, året rundt. Fór dei bort, så kom dei heim att om ei tid. Innflyttarane gav seg gjerne til å trivas her dei med. Heimværet er ei lang og smal øy, liksom Langholmen, og høgast på øystre enden. Ved vestre odden stig Nakken i vêret, ein høg og bratt holme. Lågast er øya midt på, og der heiter det Lonet, låglenda, der er det fine grasvollen ned mot sundet. Berre eitt hus stod der, dei andre lenger vest, oppunder den låge bergryggen, han er ikkje høgare enn at storsjøen frøser skum over han både ein og to gonger om året. I Lonet

5 spyler han vollen når vêret er på det grovaste. Været stod der like godt for det; det har da flyti til i dag, sa folk. Ja visst flaut det ja, om ein ville seie det slik. Husa låg bra høgt over flodmålet. Det gjorde huset i Lonet òg, skolestua, verdens minste skolehus, påstod vidreist folk. Det gjorde tenest som bedehus òg; så det skulle da stå. Læraren budde der når det var skole i været, som nå, og han gjorde tenest som emissær attåt. Nærmast Lonet men høgt oppe låg Gammalstua, der gamlefolka i været budde. Dei låg til sengs av alderdom. Dotterdottera deres var heime og røkta dem. Dei var fødd her ute båe to. Torgerstua låg høgst. Mannen der var òg innfødd. Så var det Nystua, så gammal ho var. Der budde Ludvik, Sjøtrollet, ein sjømann som gifta seg inn der i ungdommen; han hadde ei dotter som ikkje var rett. Enda litt lenger vest var Bua, der Helmer budde, han var ein bonde som kom flyttande hit i sommar. Vestfor den var Iver-stua. Iver var innfødd. Huslyden som losjerte der var frå grannelaget. Lengst vest, eller Vestpå, budde Eivind. Foreldra hans flytta hit da han var småguten. På Langholmen budde Elling, fødd og boren her han òg, men han hadde vore langt ut i verda. Hos han losjerte Fridtjof, som gjekk med trefot. I sundet budde Erik Bergan om bord i bankfartyet sitt, når han ikkje låg utpå. Han låg her nå òg, i breidd med gamle storbåten, som låg der og aldri vart hogd opp. Men ein kvelden var det ikkje kvelden som vanlig. Sjøen var still, dei tykte mest han var uhuglig still. Han kom lenger og lenger over flodmålet. Dei vaka den natta, somme. Dagen etter var fin, og kanskje tenkte ingen meir på det. Ulykka kom rett nok, men det var Vestpå, hos Eivind, han vart bråsjuk og måtte til dokteren; det var blodforgift. I kveldinga den dagen skulle rutebåten vore her, men det torde dei ikkje vente på, det kunne like snart hende han ikkje kom. Herrane i styret hadde funne ut at ein gong i veka fekk klare seg vinters tid, for dette filleværet her, som ikkje var noko vær lenger, og øyane ikring her var heller ikkje noko å koste kol på. Det skulle vera avgjort det, stod kanskje alt i blada. Ingen såg likt til røyk av båten austpå. Det vart å ta skøyta, som vanlig.

6 Torger var den som åtte henne. Han var den som ennå åtte nokon ting her om bord, dei andre var snaue for år og dag sia; hadde dei ein småbåt så var det stort. To mann fór i veg. Det vart Elling på Langholmen og så Gunnerus, sonen åt sjuklingen. Elles vart aldri Torger heime når skøyta fór. Det var den folk skulle leva av, på det viset det var. Dei undra seg sterkt over han i kveld. Det måtte vera det at han kom nylig heim frå ei ferd austover; anna kunne det da ikkje vera? Ja ja, der gjekk dei og stod dei. Slik dag, slik kveld. Sjøen så blank at det reint båra i ein når ein såg det. Skya låg i vide flak over himmelen. Dei såg sjelden slik ro i henne her ute, det var rart å sjå. Det mørkna tidlig, det hørte årstida til. Månen synte seg da han rann austpå innlandet. Ein full og god måne, var det ein som sa. Sia skein han fram berre gløtt og annan. Nå nei, dampbåten kom ikkje. I staden kom lensmannsbåten kakkande inn sundet. Fullmekten var ute og skulle ta ein symaskinagent, knekten hadde eitkvart ulovlig å svara for, men han hadde alt fare sin veg, og ta han så att! Med lensmannsbåten fór læraren sin veg. Skolen hadde så vidt tatt til her ute for i haust, og nå skulle det vore bedehusmøte i kveld, men så laut han eit ærend austover, fans ikkje råd for anna, og han bad Iver ståfor møtet. Ingen kunne seie han rømte. Dei kom berre til å undre seg. Forresten kom her ingen båtar frå granneøyane i kveld, så det vart ikkje større møtet å snakke om. Det var to slag folk her som andre stader, dei som var frelst og så dei andre. Dei levde elles fredelig i lag, rodde bokstavelig sagt i samme båten. Ein kunne trygt seie dei delte brødet med kvarandre, så langt det rakk i desse tidene. Og var lykkelige på kvar sitt vis, så det klara seg. Men emissæren deres fór han. Han fór ikkje eingong til den andre krinsen sin. Der stod ein og annan på «haugen» ovanom husa, i kveld som ein annan godvêrskveld. Stod der og såg utover, prata litt om vêret eller kva det kunne bli. Einkvan nemnte kanskje sjøen òg, han steig fort, som i gårkveld og vel så det. Dei var ikkje uvant med det. Ei stund stod Torger og kona hans der, og så Helmer, bonden, og Sjøtrollet (som var fienden hans). Ungguten Roald frå Langholmen kom og stod der han òg. Dei var verdslig folk alle, det fall seg slik. Enda

7 Helmer hadde vore ein kraftkar i bedehuset ei tid, det skulle han sjøl ha fortalt. Han kom ikkje inn her. Enten er huset for lite, eller så er det han som er for stor, sa dei. Han sat på dørhylla der ein gong i sommar med møte stod på. Jaja-ja! hørte dei han sukka, men dei visste ikkje kva han meinte med det. Lat berre sjøen flø, sa han nå der han stod. Han plar da falle att. Ludvig, Sjøtrollet deres, snudde seg bort og spytta, eit dugelig tvi! Borghild, kona til Torger, sa at ho likte aldri sjøen når han kom over flodmålet; kva er det han kjem etter? sa ho, men ho lo det bort att. Eg er glad vi har han eg, sa Helmer og lo han med. De?. frøste Sjøtrollet, og ein kunne mest sjå kor skjeggfluren hans yvde seg av hat. Sjøen fell nok han, sa Torger. Berre dei kom tidsnok fram med n Eivind, la han til. Ja, sa kona hans, men ho tenkte på andre ting. Han er der aust nå han, sa ho med seg sjøl. dørhylle: dørhelle Roald sa ikkje noko i kveld. Han hadde vore still av seg i det siste, som eit eldre menneske. Best dei stod, hørte dei Erik Bergan sette i gang motoren, og dei såg han gjekk austover med fartyet sitt. Det lét ikkje særs lovande for dem det. Dei såg ut, den eine for den andre, som dei hadde blitt glømt att her av Vårherre. I grunnen var det vel berre det at Erik skulle austover og proviantere. Men dei hadde tenkt på fartyet som ein hjelpar i nøda. Dei hørte motorlyden lenge. Ei stund etter gjekk dei ned, ein om senn; Helmer sist, for han var ivrig til å stå og sjå på himmelen og havet og kva det nå var, dag og kveld. Dei hadde kvar si soga. Dei som andre. Eller vel så det, tykte dei nok sjøl.

8 Soga om Helmer og nokre til I Helmer hadde komme hit i sommar ein gong. Han var stefaren til Kari, eller Enka som dei kalla henne etter mannen rømte frå henne. Ho og mannen kom flyttande hit med to barn for ei tid sia. Han fór sin veg da han vel hadde fått henne i hus. Han var fødd i været her, men han hørte liksom den vide verda til. Sjølivet og ektestandet var ulidelige vilkår for den mannen. Drakk gjorde han òg, så han tørsta kanskje herifrå. Han skulle ut og ordne seg med pengar til ei forretning, fortalde han. Sia hørte dei han hadde ordna seg med eit damemenneske ein staden nordafor og dreiv kinematograf. Der fór han. Kona sat att her og venta på han. Enda ho var så klok å sjå til. Ja, vakker var ho òg, på sitt vis. Ho hadde så blanke auga, brune ja, men likevel, dei var det klåraste du såg, og stort brunt hår hadde ho, klipt og krulla etter moten, og så smilte ho til deg samme kven du var, klokt og godt. Det var vakkert. Ho var eit uvanlig menneske. Det såg ut som ho uroa både menn og kvinner i det arme været. Litt etter kvart kom smilen hennes bort. Knapt nok ho takka når dei gav henne ei hands hjelp, ho hadde nok med sorga si, med skamma. Og med dei to barna. Var det ikkje for deres skyld, da hadde ho svelta seg i hel, så visst som ho levde. To rare ungar var det. Så spell levande, og så altfor kloke etter alderen, det var uråd å snakke vettugt åt dem. Dei var berre nokre få år, kanskje seks eller sju, men der var ord i dem som i vakse folk og vel så det, og slikt snakk da! Mora hadde fresta å aga dem, hardt òg, det kunne mange vitne. Nytta henne ikkje det spytt, dei såg henne høgt over hovudet. Kan hende ho var litt overklok ho òg i den alderen? Ein kunne komma i skade for å tenke det. Der var elles ikkje noko vondt i dem. Men slikt innmari munnbruk. Det hørtes i alle fall ikkje særs bra her ute. Om ein måtte le langt ned i magen, som ei kjerring sa, ho hadde hørt på dem. Solveig og Egil heitte dei. Vakre små skapningar. Berre det at gutungen voks ikkje lenger.

9 Folk hørte jentungen sa ein gong: Ikkje gråt du mor, det kan da bli folk tå meg. Ein annan gong sa ho til mora: Du veks vel av deg sorga, du er ikkje eldre. Egil trøsta mora og sa: Om ho Solveig er litt klokare enn deg, det er da vel berre bra det? Det blir i familien. Men her ein dagen sa Solveig: Og så er det spådd at været vårt skal gå under med mann og mus. Det er ei trøst det. For n Egil, meiner eg. Visst han slett ikkje skulle bli større. Og han svara som sant var: Du blir for stutt du òg da; om du er aldri så langskanka. Der stod mora og hørte det, og andre med hørte det. Ja visst måtte ho le, slikt det var, men ho hadde da verkelig sorg nok elles. Så kom Helmer hit og tok seg av dem. Han vart morfaren deres tålig fort. Det såg ut som han fryda seg over dem. Som over utrulig mangt anna. Ein merkelig mann, enda så lite merkelig han var. Ofte måtte dei tru han fryda seg over alt som ikring han var: over solskinet eller uvêret, over saltfisken og nypoteten eller eit grønt grasstrå, over all armoda her ute. Men særlig over desse ungekreka. Dei agar seg sjøl, sa han og godhumra. Og det gjorde dei òg, når han var i nærleiken. Han Helmer vår, sa dei. Forsørgaren vår. Bonde var han ja, landkrabbe, men han rodde småfisket det beste han kunne, og heldt livet og motet oppe i den vesle huslyden. Det var det han kom her for. Sjøl lo han og sa, det var gammal synd han skulle sveitte ut. Han sa mangt, han var så full av mot, gamle mannen. Her låg han og rodde tarane rundt, fiska småsei om ikkje anna, og gav bort til alle som ville ha. Ja, han gav bort andre ting òg, gud signe han, og støtt med ein saftig spøk til. Men i grunnen var han still av seg, mest som han bar ansvaret for all verdsens tyngsel. Hadde vel opplevd eitt og anna han òg, for det om han var ein bonde. Venner, venner! kunne han seie, som han ville i gang med eipreke, men så tagde han og tenkte på andre ting, sukka og gjekk sin veg. Eg var ung ein gong eg òg, sa Helmer stundom, og rista på hovudet og mintes. Det var likt til han trega det og gleddes ved det i samme stunda, mest som han lo trass i alt. Å ja da, ja da, kunne han seie med seg sjøl. Han syntes han var barn da, samme barnet som han var den gongen og alle gongene, han burde hatt ris, gutknekten! Han var einaste sonen på ein storvoren gard, sonen til velstandsfolk og

10 gjennombra menneske. Ein to-tre søster hadde han, men han var storebror for dem og vart elska eller høgakta i kor av dem. Ein sjølvis kar var han, det var dei òg einige om, men han var så klok og var dertil så hjartans god av seg, det var lovlig alt han fann på. Og fann på gjorde han, det vanta just ikkje. Ai ai! kunne han tenke nå etterpå. Han kunne funne på ein million ting meir, og mykje galnare. Han lét det vera. Han forsynte seg elles bra av livet, Helmer var hans vitne på det. Ein vakker dag fann han på å gifte seg. Søstrene vart forfælde, men foreldra gledde seg, for nå fall det nok ro over han og, òg dessutan tok han den jenta dei ønska han. Det var eit stillfarande menneske, og snill og vakker, tykte dei. Arvelaus var ho ikkje heller. Kvifor han tok Ane og ikkje ei av dei andre han hadde leikt seg med? Dei kunne så spørre. Han undra seg over det sjøl òg stundom. Søstrene fann dette giftarmålet usømmelig. Dertil så gjorde det dem heimlause, dei vart nøydd til å gifte seg dei òg. Ta motgift ja! sa Helmer og lo. I femten år var Helmer gift med ei sjuklig og tolmodsam kvinne. Dei var barnlause folk. I førstninga regjerte han hardt med arbeidet, bygde opp nye hus, braut opp nye jordvidder, han skulle tvidoble garden. Han bygde og braut seg til fant. Ja vel, sa Helmer. Han selde garden i tide, tok unna eit strandstykke og litt skog, bygde seg hus på nytt, dyrka seg opp ein hjelpelig smågard. Dei sa han arbeidde for to mann. Han både sukka og smilte når han mintes det nå. Han kom til bergings att. Men gamle galningen fór i han rett som det var. Han kunne sette av på dans i lag med kameratane, heilt bort i andre bygder stundom, kom ikkje att før lyse morgonen, kom kanskje ikkje att da heller. Men drakk gjorde han mest ikkje. Eg er da full nok lell eg, var orda hans, og det kunne dei gi han rett i. Kona si var han snill mot all tida. Og ho klaga seg ikkje. Folk sa han bar henne på gullstol. Ja, hadde eg så visst hatt ein gullstol! sa han. Men kva som nå fór i han: Han omvendte seg ein vakker dag. Han hivde brennvinsflaska dei bydde han, mot steinmuren, tobakkdåsen etter, og sa så heile unglyden hørte det: Far vel, Satan! Eg seier opp tenesta hos deg. Du skal ikkje ha sjela mi. Han kom heim eit nytt menneske den kvelden. Sia stod han fram på eit kristenmøte og vitna. Det var gripande å høre på. Venner, venner!