Økonomien i jordbruket på Vestlandet

Transkript

1 NOTAT Økonomien i jordbruket på Vestlandet Trendar og økonomisk utvikling HEIDI TORBJØRN ANASTASIA KNUTSEN HAUKÅS OLSEN

2 NILF gjev ut ei rekkje publikasjonar Kjem ut årleg: «Driftsgranskingar i jord- og skogbruk» «Handbok for driftsplanlegging» «Utsyn over norsk landbruk. Tilstand og utviklingstrekk» «Mat og industri. Status og utvikling i norsk matindustri». Resultat frå forsking og utgreiingar vert gjevne ut i tre seriar: «NILF-rapport» ein serie for publisering av forskingsrapporter og resultat frå større utgreiingar «Notat» ein serie for publisering av arbeidsnotat, delrapportar, føredrag m.m. og sluttrapportar frå mindre prosjekt «Discussion paper» ein serie for publisering av førebelse resultat (berre internettpublisering). NILF gjev også ut: «Kontoplan for landbruksregnskap tilpasset NS 4102» Regionale dekningsbidragskalkylar. NILF er sekretariat for Budsjettnemnda for jordbruket som årleg gjev ut: «Totalkalkylen for jordbruket» (Jordbrukets totalregnskap og budsjett) «Referansebruksberegninger» «Resultatkontroll for gjennomføringen av landbrukspolitikken» «Volum- og prisindeksar for jordbruket» som ligg på:

3 NOTAT Økonomien i jordbruket på Vestlandet Trendar og økonomisk utvikling Heidi Knutsen Torbjørn Haukås Anastasia Olsen

4 Serie Redaktør Tittel Notat Agnar Hegrenes Økonomien i jordbruket på Vestlandet. Trendar og økonomisk utvikling Heidi Knutsen, Torbjørn Haukås, Anastasia Olsen Publisering av distriktstall (D223) Norsk institutt for landbruksøkonomisk forskning (NILF) Oslo Forfattere Prosjekt Utgiver Utgiversted Utgivelsesår 2012 Antall sider 72 ISBN ISSN Litt om NILF Forsking og utgreiing om landbrukspolitikk, matvaresektor og -marknad, foretaksøkonomi, nærings- og bygdeutvikling. Utarbeider nærings- og foretaksøkonomisk dokumentasjon innan landbruket; dette omfattar m.a. sekretariatsarbeidet for Budsjettnemnda for jordbruket og dei årlege driftsgranskingane i jord- og skogbruk. Utviklar hjelpemiddel for driftsplanlegging og rekneskapsføring. Er finansiert av Landbruks- og matdepartementet, Noregs forskingsråd og gjennom oppdrag for offentleg og privat sektor. Hovudkontor i Oslo og distriktskontor i Bergen, Trondheim og Bodø. ii

5 Forord I 2011 feira «Driftsgranskingar i jord- og skogbruk» 100 år. Driftsgranskingane er ei årleg rekneskapsgransking som omfattar om lag 850 bruk over heile landet. Grunnlagsmaterialet for denne granskinga er omfattande, og mange data vert det ikkje plass til i den landsdekkande publikasjonen. Dette notatet inneheld lokale data frå Vestlandet. I samband med at granskinga er 100 år, er det også satt av plass til eit historisk tilbakeblikk. Notatet er basert på driftsgranskingsdata frå dei tre vestlandsfylka Hordaland, Sogn og Fjordane og Møre og Romsdal. For rekneskapsåret 2010 var det med 163 bruk frå Vestlandet i granskinga. Driftsgranskingane i jord- og skogbruk er eit årleg fellesprosjekt, som krev stor innsats av medarbeidarar ved alle kontora til NILF. Distriktskontoret i Bergen har ansvaret for tala frå Vestlandet. Anastasia Olsen, Torbjørn Haukås og Heidi Knutsen har hatt ansvaret for ulike delar av notatet, og Anne Bente Ellevold har ferdigstilt dokumentet for publisering. Oslo, mai 2012 Ivar Pettersen iii

6 iv

7 Innhald 1 INNLEIING DRIFTSRESULTATET I JORDBRUKET PÅ VESTLANDET TRENDAR OG ØKONOMISK UTVIKLING SISTE TIÅRET Resultatmål i jordbruket Skogbruket Totaløkonomi Nettoinvesteringar, gjeld og soliditet Inntektsverknad av jordbruksfrådrag DRIFTSGRANSKINGANE GJENNOM 100 ÅR TABELLSAMLING FORKLARING PÅ FAGUTTRYKKA I TABELLSAMLINGA Figurar Figur 2.1 Jordbruksinntekt per årsverk à 1845 timar for Vestlandet og landet i perioden Figur 3.1 Driftsoverskot per bruk for heile landet og Vestlandet... 7 Figur 3.2 Driftsoverskot i middel per bruk for ulike driftsformer på Vestlandet... 8 Figur 3.3 Driftsoverskot i middel per bruk for ulike storleiksgrupper på Vestlandet... 8 Figur 3.4 Figur 3.5 Figur 3.6 Jordbruksinntekt målt som vederlag til arbeid og eigenkapital per årsverk, heile landet og Vestlandet... 9 Jordbruksinntekt målt som vederlag til arbeid og eigenkapital per årsverk, for driftsformene mjølk/gris, mjølk/storfekjøt og mjølk/sau... 9 Jordbruksinntekt målt som vederlag til arbeid og eigenkapital per årsverk, for driftsformene frukt og sau Figur 3.7 Lønsevne per time for heile landet og for Vestlandet Figur 3.8 Lønsevne per time for ulike driftsformer på Vestlandet Figur 3.9 Driftsoverskot per bruk i skogbruket på Vestlandet Figur 3.10 Nettoinntekt i middel per bruk for heile landet og for Vestlandet Figur 3.11 Prosentvis fordeling av samla inntekt til brukarfamilien på Vestlandet Figur 3.12 Nettoinvesteringar i jordbruket for heile landet og Vestlandet Figur 3.13 Nettoinvesteringar i jordbruk for ulike driftsformer, Vestlandet Figur 3.14 Gjeld i middel per bruk for ulike driftsformer, Vestlandet Figur 3.15 Eigenkapitalprosent for ulike driftsformer, Vestlandet Figur 3.16 Skattejusterte jordbruksinntekter målt som skattejustert vederlag til arbeid og eigenkapital samanlikna med jordbruksinntekt før justering, Vestlandet og landet v

8 Tabellar Tabell 2.1 Samla oversikt for Tabell 3.1 Jordbruksfrådrag 2010, region Tabell 3.2 Jordbruksfrådrag 2010, arealgrupper, Vestlandet Tabell 3.3 Jordbruksfrådrag 2010, driftsformer, Vestlandet Tabellsamling Tabell 1 Landsdeltal, Vestlandet Tabell 2 Fylkestal, Hordaland Tabell 3 Fylkestal, Sogn og Fjordane Tabell 4 Fylkestal, Møre og Romsdal Tabell 5 Vestlandet, storleiksgruppe I (under 50 daa), alle driftsformer Tabell 6 Vestlandet, storleiksgruppe II (50 99 daa), alle driftsformer Tabell 7 Vestlandet, storleiksgruppe III ( daa), alle driftsformer Tabell 8 Vestlandet, storleiksgruppe IV ( daa), alle driftsformer Tabell 9 Vestlandet, storleiksgruppe V (over 300 daa), alle driftsformer Tabell 10 Vestlandet, driftssformer, mjølkeproduksjon Tabell 11 Vestlandet, driftsformer, sauehald Tabell 12 Vestlandet, driftsformer, mjølk og svin Tabell 13 Vestlandet, driftsformer, mjølk og sau Tabell 14 Vestlandet, driftsformer, frukt Tabell 15 Vestlandet, mjølkeproduksjon, storleiksgruppe under 15 årskyr Tabell 16 Vestlandet, mjølkeproduksjon, storleiksgruppe 15 19,9 årskyr Tabell 17 Vestlandet, mjølkeproduksjon, storleiksgruppe frå og med 20 årskyr vi

9 1 Innleiing Driftsgranskingane i jord- og skogbruk har ei lang historie. Noregs Vel starta driftsgranskingar alt i Granskinga vart overteken av Noregs landbruksøkonomiske institutt (NLI) 1 ved opprettinga i Hovudformålet med driftsgranskingane er å vise resultat og utvikling i økonomiske tilhøve på gardsbruk der inntekter frå jordbruket har eit vesentleg omfang. Driftsgranskingane skal vise økonomiske resultat for brukarfamilien og for ulike bruk med omsyn til storleik, driftsform og geografisk plassering. Vidare skal driftsgranskingane gje grunnlag for samanlikning med anna nasjonal og internasjonal statistikk, gje grunnlag for forsking og utgreiing, gje hjelp til rådgjeving og undervisning og innspel til offentleg politikk og forvalting. Granskingane skal også gje grunnlag for dokumentasjon for den samfunnsøkonomiske verdiskapinga i landbruk og tilknytte næringar. Etter 1950 har det kvart år vore med om lag bruk i driftsgranskingane, dei siste åra er tal deltakarbruk redusert. I 2010 var det i alt med 835 bruk i driftsgranskingane, dessutan leverte 34 samdrifter data til undersøkinga. Tal frå samdrifter blir handsama separat og er ikkje med i driftsgranskingsmaterialet. Ved utval av bruk, er det lagt vekt på at driftsgranskingane skal vere representative for den delen av landbruket der storparten av inntekta kjem frå bruket. Nye bruk til driftsgranskingane vert rekrutterte ut frå lister over bruk som er tilfeldig trekte ut frå tilskotsregisteret til Statens landbruksforvaltning. Uttrekte bruk skal ha eit standard dekningsbidrag som minst svarar til 8 ESU, eller kroner. Det er produksjonsomfanget, og ikkje det økonomiske resultat på det enkelte bruket som er kriterium for utvalet. Deltaking i driftsgranskingane er frivillig, og det er inga grense for kor lenge eit bruk kan vere med, men brukaren skal ikkje vere eldre enn 70 år. Kvart år vert om lag 10 prosent av deltakarbruka skifta ut. Av dei 835 bruka i driftsgranskingane i 2010, kom 163 bruk frå Vestlandet, 59 frå Hordaland, 56 frå Sogn og Fjordane og 48 frå Møre og Romsdal. Dette notatet tar for seg økonomien i landbruket på Vestlandet i 2010 og viser økonomiske utvikling dei siste 10 åra. Kapittel to inneheld den årlege pressemeldinga for Vestlandet som omhandlar driftsresultatet i jordbruket for året Kapittel tre viser utviklinga i økonomien i jordbruket, soliditeten og totaløkonomien til brukarfamilien dei siste ti åra. Trendane i denne perioden er presenterte i figurar, og alle bakgrunnsdata er deflaterte etter konsumprisindeksen. I kapittel fire har vi teke inn litt om historia til driftsgranskingane gjennom hundre år. Kapittel fem er sjølve tabellsamlinga som inneheld tal frå driftsgranskingane for Vestlandet for dei siste fem åra. Tabellane er delte inn slik at ein kan finne tal for landsdelen, fylka, ulike storleiksgrupper og ulike produksjonar. Utvalet av bruk i driftsgranskingane skal ikkje vere representativt for jordbruket i kvart fylke, men for regionen. Alle dei økonomiske data i kapittel fem (tabellane) er nominelle tal for åra, og dermed ikkje inflasjonsjusterte. Sist i notatet finn ein forklaringar på dei faguttrykka som er nytta. 1 NILF vart oppretta i 1986 ved at NLI vart slege saman med Sekretariatet for Budsjettnemnda i jordbruket 1

10 2

11 2 Driftsresultatet i jordbruket på Vestlandet 2010 Hovudtendensar: Auke i jordbruksinntektene for dei fleste driftsformene på Vestlandet Høge nettoinvesteringar og aukande gjeld Vestlandsbonden oppnådde ei jordbruksinntekt, målt som vederlag til arbeid og eigenkapital per årsverk, på kr i Det er ei auke på kr (8 %) frå I gjennomsnitt for landet auka jordbruksinntekta ned med kr , til kr per årsverk. Jordbruksinntektene auka for dei fleste driftsformene på Vestlandet frå 2009 til Størst auke fekk bruka med kombinert mjølkeproduksjon og svinehald med 30 prosent. Dei reine mjølkeproduksjonsbruka fekk auka inntekta med 11 % og frukt- og bærprodusentane med 8 prosent. For bruka med sauehald var inntekta om lag på nivå med Driftsgranskingane i jordbruket er basert på eit tilfeldig og representativt utval av 835 bruk over heile landet. I alt omfattar granskinga 163 bruk frå Vestlandet; 59 i Hordaland, 56 i Sogn og Fjordane og 48 i Møre og Romsdal. Jordbruksarealet for desse bruka var i middel 225 dekar. Jordbrukskapitalen var i middel per bruk kr Mjølkeproduksjon har gjennom mange år vore basisen for landbruket på Vestlandet, og det er flest bruk i denne gruppa. For mjølkeprodusentane auka jordbruksinntekta med 11 prosent til per årsverk frå 2009 til 2010, Produksjonsinntektene auka med 9 prosent grunna auke i prisar og volum., medan kostnadane auka med 8 prosent. Arbeidsinnsatsen var uendra frå 2009 og var på 1,8 årsverk à 1845 timar. Mjølkeproduksjonen auka med 3 prosent på desse bruka og mjølkeprisen auka med kr 0,33 per liter. På kostnadssida var det kostnadene til kraftfôr som auka mest i kronebeløp, medan kostnader til gjødsel gjekk tilsvarande ned. Av dei faste kostnadane var det elektrisk kraft som auka mest. Produksjonsomfanget på mjølkeproduksjonsbruka var på 20,5 årskyr, dei omsette i gjennomsnitt liter mjølk og kg storfekjøt (inkl. kukjøt). Gjennomsnittleg jordbruksareal var 284 dekar. Bruka med kombinert mjølkeproduksjon og sauehald fekk auka jordbruksinntekta med 2 prosent frå 2009 til 20010, jordbruksinntekta per årsverk var kr Mjølkeproduksjonen auka med 5 prosent, medan kjøtproduksjonen på storfe gjekk ned med 9 prosent på desse bruka. For sauehaldet var det berre små endringar. Prisauke på mjølk og lammekjøt, moderat kostnadsvekst og uendra arbeidsforbruk førde til at jordbruksinntekta auka. Gruppa omfatta 22 bruk i Gjennomsnittleg jordbruksareal var 306 dekar. Bruka hadde 16 årskyr og 87 vinterfôra sauer. Arbeidsinnsatsen var på 2,2 årsverk. Bruka med kombinert mjølkeproduksjon og svinehald fekk igjen ein kraftig auke i jordbruksinntekta frå 2009 til 2010, etter nedgang frå 2008 til I gjennomsnitt for desse bruka auka jordbruksinntekta med 30 prosent til per årsverk. Det var produksjonsauke både for produksjon av mjølk og svinekjøt. I tillegg auka prisane på mjølk og kjøt. Saman med moderat kostnadsvekst og redusert arbeidsinnsats 3

12 førde det til stor auke i jordbruksinntekta. Arbeidsinnsatsen vart redusert med 300 timar og var på 2,2 årsverk. Driftsforma omfatta i bruk med eit produksjonsomfang på 18,9 årskyr, 26,7 purker, 672 salbare smågriser og kg slaktegris. Jordbruksinntekta til sauebruka på Vestlandet gjekk ned med 1 prosent frå 2009 til Desse bruka hadde ein stor auke i jordbruksinntekta frå 2007 til 2008, men dei to siste åra har inntekta gått ned. I 2010 var jordbruksinntekta kr i gjennomsnitt for sauebruka. Det var berre små endringar i produksjonsomfang, og sjølv om prisen på lammekjøt auka med kr 2,61 per kg, var ikkje det saman med auke i beitetilskotet nok til å kompensere for auka kostnader. Arbeidsforbruket var om lag uendra, 1,2 årsverk. Sauehald er den driftsforma som oppnår lågast jordbruksinntekt per årsverk på Vestlandet. I 2009 omfatta driftsforma 25 bruk med eit gjennomsnittleg areal på 187 dekar og 125 vinterfôra sauer. Fruktbruka på Vestlandet fekk auka ordbruksinntekta med 8 prosent frå 2009 til Moderate avlingar, men høvelege prisar og reduserte kostnader, særleg til leigd hjelp, gav ei jordbruksinntekt på kr per årsverk. Fruktavlingane svingar mykje frå år til år, og jordbruksinntektene svingar meir frå år til år for denne driftsforma enn for andre driftsformer med husdyrhald. Det var 22 produsentar i denne gruppa. Både i 2009 og 2010 har nettoinvesteringane i jordbruket på Vestlandet vore relativt høge. I 2010 var nettoinvesteringane på kr Samstundes har samla gjeld auka med kr (9 %) på Vestlandet. Gjeldsprosenten vart auka frå 41 prosent til 42 prosent. Driftsgranskingane viser at driftsoverskotet frå jordbruket utgjorde 42 prosent av familien sine samla inntekter i 2010, medan lønsinntekt utgjorde 41 prosent. Tilleggsnæring med utgangspunkt i ressursane på bruket utgjorde 6 prosent. Resten av dei samla inntektene, er anna næring, pensjonar, sjukeløn og kapitalinntekter. Maksimalt jordbruksfrådrag var kr i Tek ein omsyn til inntektsverknad av jordbruksfrådraget, vert den skattekorrigerte jordbruksinntekta i 2010 kr i gjennomsnitt per årsverk for bruka frå Vestlandet. Det er ein auke på 8 % frå I alt utgjer inntektsverknaden av jordbruksfrådraget kr per årsverk, kr meir enn for Det er ikkje teke omsyn til inntektsverknaden av jordbruksfrådraget i dei andre resultatmåla som er presenterte frå driftsgranskingane. Alle dei presenterte resultata er middeltal frå grupper av bruk. Det er stor spreiing i materialet, noko som ikkje kjem fram her. Middeltala for dei 163 bruka gjev likevel ein god peikepinn på korleis den økonomiske utviklinga for jordbruket på Vestlandet har vore. 4

13 Tabell 2.1 Samla oversikt for 2010 Tal bruk Gj.areal dekar Driftsoverskot per bruk Vederlag til arbeid og eigenkapital per årsverk Skattekorrigert vederlag per årsverk Vestlandet, alle Bruk < 50 dekar « dekar « dekar « dekar « dekar > 500 daa Mjølkeproduksjon Mjølk/sauehald Mjølk/svinehald Sauehald Frukt m/sau Mjølk Hordaland Mjølk Sogn og Fjordane Mjølk Møre og Romsdal Alle beløpa i tabellen er oppgjevne i nominelle kroner. Jordbruksinntekt per årsverk er definert som løn til alt arbeid og til rente på eigenkapitalen Vederlag til arbeid og eigenkapital per årsverk, 2010-kr Vestlandet Landet Figur 2.1 Jordbruksinntekt per årsverk à 1845 timar for Vestlandet og landet i perioden

14 6

15 3 Trendar og økonomisk utvikling siste tiåret Dette kapittelet viser ein del trendar og utviklingstrekk i jordbruket på Vestlandet frå og med 2001 til og med Materialet er gruppert etter region, storleik og driftsform. Nokre av gruppene er små, og for dei kan utskifting av bruk og større investeringar på einskildbruk gje utslag på resultata. Bakgrunnsdata for figurane er deflaterte etter konsumprisindeksen, slik at alle resultatmåla er presenterte som 2010-kr. Definisjonar av dei ulike resultatmåla er teke inn heilt sist i notatet. 3.1 Resultatmål i jordbruket Driftsoverskot er produksjonsinntekter minus kostnader per bruk. Driftsoverskotet skal dekke løn til familien, og gje vederlag til både eigen og lånt kapital. Utviklinga for Vestlandet har i hovudtrekk følgt same trenden som resten av landet i tiårsperioden, men fram til 2009 var nivået noko lågare enn landsgjennomsnittet. I 2009 og 2010 låg Vestlandsbruka på same nivå som landsgjennomsnittet. Driftsoverskot, 2010-kr Heile landet Vestlandet alle Figur 3.1 Driftsoverskot per bruk for heile landet og Vestlandet 7

16 Driftsoverskot, 2010-kr Mjølk/svin Mjølk/storfekjøt Sau Frukt Figur 3.2 Driftsoverskot i middel per bruk for ulike driftsformer på Vestlandet Driftsoverskot, 2010-kroner Over 300 daa daa daa daa Bruk < 50 daa Figur 3.3 Driftsoverskot i middel per bruk for ulike storleiksgrupper på Vestlandet Jordbruksinntekta er her definert som vederlag til alt arbeid og rente på eigenkapitalen per årsverk, og viser kor mykje som er att til å dekke alt arbeid på bruket (også leigd hjelp), og til forrenting av eigenkapitalen. Gjennomsnittet for Vestlandet følgjer same utvikling som landet elles gjennom heile perioden, men ligg noko lågare enn landsgjennomsnittet. 8

17 Vederlag til arbeid og eigenkapital, kr Landet Vestlandet, alle produksjonar Figur 3.4 Jordbruksinntekt målt som vederlag til arbeid og eigenkapital per årsverk, heile landet og Vestlandet Vederlagt til arbeid og eigenkapital, 2010-kr Mjølk/gris Mjølk/storfekjøt Mjølk/sau Figur 3.5 Jordbruksinntekt målt som vederlag til arbeid og eigenkapital per årsverk, for driftsformene mjølk/gris, mjølk/storfekjøt og mjølk/sau 9

18 Vederlag til arbeid og eigenkapital, 2010-kr Frukt Sau Figur 3.6 Jordbruksinntekt målt som vederlag til arbeid og eigenkapital per årsverk, for driftsformene frukt og sau Lønsevne per time er arbeidsfortenesta til familien pluss kostnader til leigd arbeid delt på alle innsette arbeidstimar. Lønsevna syner kor mykje som er igjen til løn når all innsett kapital har fått godtgjering. På grunn av generell nedgang i rentenivå i 2009 vart kalkulasjonsrenta redusert frå seks prosent i 2008 til tre prosent i 2009 og ,00 120,00 Lønsevne per time, kr 100,00 80,00 60,00 40,00 20,00 0, Heile landet Vestlandet alle Figur 3.7 Lønsevne per time for heile landet og for Vestlandet 10

19 160,00 Lønsevne per time, 2010-kr 140,00 120,00 100,00 80,00 60,00 40,00 20,00 0, Mjølk / storfekjøt Mjølk/sau Frukt Sau Mjølk/svin Figur 3.8 Lønsevne per time for ulike driftsformer på Vestlandet 3.2 Skogbruket Dei fleste gardsbruka i driftsgranskingane har skogareal knytt til bruket. Mesteparten av bruka driv ikkje aktivt skogbruk, og driftsoverskotet frå skogen utgjer berre ein liten del av totalinntekta. På nokre få bruk betyr derimot inntekter frå skog og utmark mykje, særleg på Nordmøre. Driftsoverskotet for skogen er lågt gjennom heile perioden. Driftsoverskot skogbruk, kr per bruk Figur 3.9 Driftsoverskot per bruk i skogbruket på Vestlandet 11

20 3.3 Totaløkonomi Nettoinntekt er eit resultatmål for totaløkonomien (hushaldsinntekta) for brukarfamilien. Nettoinntekta er samla driftsoverskot frå alle næringar, løner, pensjonar, renteinntekter, verdi av eige arbeid på nyanlegg med frådrag av betalte renter og kår Nettoinntekt, kr Heile landet Vestlandet alle Figur 3.10 Nettoinntekt i middel per bruk for heile landet og for Vestlandet 100 % 90 % 80 % 70 % 60 % 50 % 40 % 30 % 20 % 10 % 0 % Kapitalinntekter Lønsinntekt Driftsoverskot, tilleggsnæring og skogbruk Pensjonar og sjukepengar Driftsoverskot, anna næring Driftsoverskot, jordbruk Figur 3.11 Prosentvis fordeling av samla inntekt til brukarfamilien på Vestlandet 12

21 3.4 Nettoinvesteringar, gjeld og soliditet Nettoinvesteringar er investeringar gjort i løpet av året, minus avskrivingar, investeringstilskot og verdien av selde eigedelar. Positiv nettoinvestering vil seie ei oppbygging av produksjonsapparatet. Sjølv i relativt store grupper vil større investeringar på enkeltbruk gje utslag for gjennomsnittet for gruppa. Ein må derfor vurdere nettoinvestering over tid. Vestlandet har hatt positiv nettoinvestering i jordbruket gjennom perioden var tredje år på rad med svært høg nettoinvestering på Vestlandet. I snitt låg nettoinvesteringa per bruk på kr blant vestlandsbruka, og var dette året høgare på Vestlandet enn gjennomsnittet for landet Nettoinvesteringar, 2010-kr Heile landet Vestlandet alle Figur 3.12 Nettoinvesteringar i jordbruket for heile landet og Vestlandet Nettoinvesteringar, 2010-kr Mjølk/svin Mjølk/storfe Frukt Sau Figur 3.13 Nettoinvesteringar i jordbruk for ulike driftsformer, Vestlandet 13

22 Gjeld er her all gjeld til brukarfamilien, også privat gjeld slik som gjeld til bustad, bil og studielån. I 2010 auka samla gjeld på Vestlandet med kr per bruk, og var i gjennomsnitt 1,628 mill. kr. Gjeldsprosenten auka med eit prosentpoeng til 42 prosent Gjeld, 2010-kr Mjølk/svin Mjølk/storfekjøt Frukt Sau Figur 3.14 Gjeld i middel per bruk for ulike driftsformer, Vestlandet Soliditet er eit uttrykk for evna til å tåle tap. Ein kan bruke ulike nøkkeltal for å vise dette, mellom anna eigenkapitalprosenten. Den viser kor stor del av eigedelane som er finansiert med eigenkapital. Det er ei vanleg oppfatning at eigenkapitalprosenten bør vere over 50. Høg eigenkapitalprosent gjev høve til å ta opp lån på gode vilkår. Inntening og rentefoten på lånt kapital har mykje å seie for kor høg eigenkapitalprosenten treng vere. I utrekning av eigenkapitalprosent er alle eigedelar til brukarfamilien med Eigenkapitalprosent Frukt Sau Mjølk Mjølk/svin Figur Eigenkapitalprosent for ulike driftsformer, Vestlandet

23 3.5 Inntektsverknad av jordbruksfrådrag Jordbruksfrådraget er eit inntektspolitisk verkemiddel for å auke disponibel inntekt etter skatt for bøndene. Dette verkemiddelet er ikkje omfatta av WTO-avtalen. Jordbruksfrådraget vart innført i 2000 og gradvis auka sidan da. I 2007 vart maksimalt frådrag auka frå kr til kr Frådraget er uendra dei siste fire åra. Inntektsverknaden av jordbruksfrådraget påverkar ikkje resultatmåla i driftsgranskingane, og kjem i tillegg til dei presenterte resultatmåla. Jordbruksfrådraget er etter kvart blitt ein del av inntektspolitikken i landbruket. Jordbruksfrådraget i alminneleg inntekt vert gjeve til skatteytarar som har inntekt frå jordbruks- og/eller hagebruksverksemd eller driv med honning- og/eller pelsproduksjon som næring, sjølv om verksemda ikkje er knytt til jordbruk. For 2010 galdt følgjande: Ved næringsinntekt opp til kr vart jordbruksfrådraget lik inntekta; ved næringsinntekt frå kr og opp til kr vart frådraget kr pluss 32 prosent av all inntekt over kr Maksimalt frådrag ein kan få, er kr , då må næringsinntekt vere høgare enn kr Frådraget kan delast mellom brukar og eventuell ektefelle. Skattelette vert 28 prosent av jordbruksfrådraget. Inntektsverknaden av jordbruksfrådraget per årsverk, når ein reknar 33 prosent marginalskatt, varierer frå bruk til bruk og frå produksjon til produksjon. Vi kjem fram til inntektsverknad per bruk ved å trekke ut 28 prosent av jordbruksfrådraget og dividere dette på 0,67. Inntektsverknad per bruk vert så dividert på tal årsverk for å komme fram til inntektsverknad per årsverk. Det vart registrert kor stort jordbruksfrådraget var på alle bruka i driftsgranskingane i 2010 for å sjå på utnyttingsgraden. I gjennomsnitt per deltakarbruk for heile landet var jordbruksfrådraget kr For Vestlandet låg frådraget litt over det nivået, kr Ein del av deltakarane har ikkje oppnådd maksimalt jordbruksfrådrag på grunn av for låg næringsinntekt. Jordbruksfrådrag føreset at skatteytar har næringsinntekt å trekke frådraget frå. Ein må også vere klar over at andre frådrag kan redusere effekten av jordbruksfrådraget. Ei viss grad av tilpassing gjer at jordbruksfrådraget også kan påverke næringsinntekta. Nokre bønder vel lågare avskrivingar for å få maksimal nytte av jordbruksfrådraget. Det gjeld særleg bruk med næringsinntekt opp mot grensa på kr eller grensa for maksimalt frådrag på kr Tabell 3.1 Jordbruksfrådrag 2010, region Tal bruk med maks frådrag Tal bruk utan frådrag Inntektsverknad per årsverk Jordbruksfrådrag, kroner Regionar Tal bruk Skattereduksjon Austlandet, flatbygder Austlandet, andre bygder Jæren Agder/Rogaland, andre bygder Vestlandet Trøndelag flatbygder Trøndelag, andre bygder Nord-Noreg Alle

24 Tabell 3.2 Arealgruppe Jordbruksfrådrag 2010, arealgrupper, Vestlandet Tal bruk Tal bruk med maks. frådrag Tal bruk utan frådrag Jordbruksfrådrag Skattereduksjon Inntektsverknad per årsverk < 50 daa daa daa daa daa over 500 daa Tabell 3.3 Driftsformer Jordbruksfrådrag 2010, driftsformer, Vestlandet Tal bruk Tal bruk med maks. frådrag Tal bruk utan frådrag Jordbruksfrådrag Skattereduksjon Inntektsverknad per årsverk Melk Melk-svin Melk-sau Sau Frukt og bær Vederlag til arbeid og eigenkapital, 2010 kr Heile landet, justert Heile landet, ikkje justert Vestlandet, justert Vestlandet, ikkje justert Figur 3.16 Skattejusterte jordbruksinntekter målt som skattejustert vederlag til arbeid og eigenkapital samanlikna med jordbruksinntekt før justering, Vestlandet og landet 16

25 4 Driftsgranskingane gjennom 100 år I 2011 feira Driftsgranskingar- i jord og skogbruk 100 år. Driftsgranskingane vart starta av Selskapet for Norges vel i 1910, og dei første resultata var for perioden Starten fall saman med slutten på ein stor omstillingsperiode for norsk landbruk Etter kvart som naturalhushaldet vart erstatta med omsetning av jordbruksvarer, auka interessa for økonomi og rekneskapsføring i landbruket. Håkon Five samla i 1907 inn av ein del data frå 140 bønder på Austlandet, og fekk inn data om «enkelte sider ved landbrukets driftsforhold». Sidan det ikkje fanst rekneskapsføring, var det umogeleg å få inn data om inntekter og utgifter. Five studerte pågåande opplegg i fleire land, og fann til slutt det han leita etter i Sveits; Innsamling av data frå rekneskap på enkeltbruk og kontinuitet frå år til år. I 1910 vart Five tilsett som konsulent i Norges vel, og starta opp med driftsgranskingane. I starten var det berre bruk frå Austlandet og Trøndelag. I 1917 var alle landsdelar representerte. Systemet var enkelt i starten, og alt var gratis for dei som deltok. Nye ting vart tekne inn etter kvart som systemet vart utbygd. I starten følgde rekneskapsåret avlingsåret, det vil seie frå 1. april eitt år til og med 31. mars året etter. Dette prinsippet vart nytta fram til 1954 då rekneskapsåret vart harmonisert med kalenderåret samtidig som det vart innført rekneskapsplikt og noteringsplikt i landbruket. Formålet med granskingane frå starten var å skaffe grunnlag for driftsøkonomisk analyse og planlegging. Det var viktig å spreie kunnskap om rekneskap som styringsverktøy i gardsdrifta. Bak låg også ønsket å auke produksjonen av jordbruksprodukt og betre dei økonomiske kåra for bonden. Det var også ei viktig kjelde for undervising og rettleiingsarbeid. Driftsgranskingane skulle også vise den økonomiske utviklinga i landbruket generelt og vise utviklinga på grupper av bruk når det galdt innsats av produksjonsmiddel, produksjon og økonomisk resultat. Første året var det med berre 39 bruk. Tal deltakarbruk passerte 100 i 1915, 200 i 1928 og 300 i Ved dei ordinære driftsgranskingane var det lenge vanskeleg å få små gardsbruk representerte. For rekneskapsåret var det for første gong ei eiga gransking for småbruk. Dei fleste deltakarbruka hadde mindre enn 50 daa innmarksareal. Dei viktigaste resultatmåla for jordbruket i desse to granskingane var netto avkasting og forrentingsprosent. I tillegg vart driftsinntekter og driftsutgifter presenterte. Dessutan var det med opplysningar om eigedelar, hushaldsutgifter og privatforbruk. Både tal for enkeltbruk og gjennomsnitt for grupper vart presenterte. Fram til 1954 var det i stor grad resultat per dekar som vart presentert, seinare har resultat per bruk vore det viktigaste Då Norges landbruksøkonomiske institutt vart oppretta i 1947, overtok det driftsgranskingsarbeidet frå Norges vel. Dei to granskingane vart slegne saman til ei gransking, «Driftsgranskinger i jordbruket». Første publikasjonen kom ut i 1948, og omfatta rekneskapsåret 1946/47. I alt 302 bruk deltok i granskingane første året etter NLI overtok, over halvparten var frå Austlandet. Det vart bestemt å auke til deltakarbruk i løpet av to år, og sidan har deltakartalet vore om lag på dette nivået med ein liten reduksjon dei siste åra. I 2010 var det med 835 enkeltbruk og 34 samdrifter med mjølkeproduksjon i driftsgranskingane. Samtidig med målet om bruk i driftsgranskingane i 1947, vart det søkt å gjere deltakarbruka mest mogeleg representative for område og brukstypar. Publikasjonen frå 1948 omfatta klimatiske forhold i vekstsesongen, marknads- og prisforhold og oversikt over lønsvilkår til tilsette i tillegg til rekneskapsundersøkingane. Areal- og avlingsopp- 17

26 lysningar, produksjonsdata frå husdyrhaldet og arbeidsforbruk var sentralt alt den gongen i tillegg til økonomidata som innsett kapital, inntekter og kostnader. Inndeling etter region og storleik har vore nytta sidan den gongen, og resultatmål som lønnsevne og familiens arbeidsforteneste vart presentert. Privatøkonomien har vore ein del av granskingane heile tida. Frå 1947 kom kravet om at deltakarane skulle vere yrkesmessig drivne bruk. Med dette kravet forsvann mange av dei små bruka ut av driftsgranskingane. Fram til 1947 var det 4 storleiksgrupper delt inn etter areal. Det var bruk mindre enn 100 dekar, dekar, dekar og over 300 dekar. Frå 1947 vart det 6 storleiksgrupper som samsvarar med dei vi har hatt fram til i dag, mindre enn 50 dekar, dekar, dekar, dekar, dekar og over 500 dekar. Inndelinga i landsdelar er også justert i løpet av dei 100 åra. I starten var det Austlandet, Trøndelag, Vestlandet, Sørlandet (inkludert Rogaland) og Nord-Noreg (Nordland). Frå 1954 vart inndelinga gjort etter naturlege jordbruksområde. Dagens inndeling i 8 område er ein kombinasjon av landsdelar og produksjonsforhold og kom i I den første tida hadde gardsbruk flest allsidig produksjon og var lite spesialiserte. Etter kvart som utviklinga gjekk i retning av meir spesialisering, såg ein trongen for å dele inn materialet også etter driftsform. Ein viktig føresetnad for å få dette til var at ein i 1963 tok i bruk holkort og EDB-maskiner for maskinell behandling av data. Utan dette hjelpemiddelet hadde det vore for arbeidskrevjande reknearbeid å gjennomføre denne reforma. Driftsforminndeling av materialet vart fullt ut gjennomført i Kombinasjonen jord- og skogbruk har alltid vore vanleg i norsk landbruk. Driftsøkonomisk forsking i skogbruket var eit forsømt felt frå starten av driftsgranskingane. I 1950 starta ein eit forsøk med driftsgransking for skogbruket finansiert av Noregs landbruksvitskaplege forskingsråd (NLVF). Gardsskogbruket vart først omtala i driftsgranskingspublikasjonen frå 1962, og omfatta ei gransking av alle deltakarbruka i Vest-Agder. Kontinuitet i arbeidet vart det først frå 1964, og frå ein beskjeden start med 16 bruk frå Agder og Trøndelag, auka deltakinga i skogbruksgranskingane opp til om lag ein firedel av deltakarane, noko som førde til namneskifte på publikasjonen i 1972 til Driftsgranskingar i jord- og skogbruk. Endringar i landbruket og teknologisk utvikling har medført metodiske og andre endringar opp gjennom historia. Innføring av IT-teknologi har gitt større høve til å bruke materialet til fleire formål og å omfatte fleire område. I 1972 starta registrering av rekneskapane elektronisk. Frå 1991 er alle driftsgranskingsdata samla i eigen database i NILF, og frå 2001 er svært detaljerte data frå granskingane tilgjengelege elektronisk. Undersøking av fellesfjøs vart første gong gjort i 1947 og seinare av og til. Frå og med 2005 er resultat frå samdrifter i mjølkeproduksjonen med i den årlege publikasjonen. Det same galdt resultat frå økologisk mjølkeproduksjon. Ei stor satsing frå det offentlege på tilleggsnæringar førte til at det vart gjort separate registreringar i driftsgranskingane på tilleggsnæring frå Ei omlegging og ny strukturering av tilleggsnæringsdata få 2005 gjer at ein kan følgje utviklinga på området med tanke på økonomi, omfang og distriktsvis utbreiing. Vektlegging av skattefordelar som ein viktig del av inntekter i jordbruket frå 2000 har gjort at jordbruksfrådraget er registrert og presentert i publikasjonen. Stadige endringar i næring og samfunn gjer at driftsgranskingane må tilpasse seg nye fagområde og ny teknologi. Samarbeid med andre land som driv liknande granskingar, gjev også nye impulsar. Bruk av materialet til miljø- og klimaforsking set nye krav til kvalitet og detaljgrad. Samtidig er kontinuiteten i materialet ein viktig styrke for driftsgranskingane og gjer det verdfullt til mange formål. 18

27 5 Tabellsamling Tabellsamlinga inneheld tabellar med tal frå driftsgranskingane for åra Det er presentert tabellar for kvart fylke, storleiksgrupper og dei viktigaste driftsformene. Det er følgjande hovudtabellar: 1. Landsdelstal, Vestlandet 2. Fylkestal, Hordaland 3. Fylkestal, Sogn og Fjordane 4. Fylkestal, Møre og Romsdal 5. Vestlandet, storleiksgruppe I (under 50 daa), alle driftsformer 6. Vestlandet, storleiksgruppe II (50 99 daa), alle driftsformer 7. Vestlandet, storleiksgruppe III ( daa), alle driftsformer 8. Vestlandet, storleiksgruppe IV ( daa), alle driftsformer 9. Vestlandet, storleiksgruppe V (over 300 daa), alle driftsformer 10. Vestlandet, driftsformer, mjølkeproduksjon 11. Vestlandet, driftsformer, sauehald 12. Vestlandet, driftsformer, mjølk og svin 13. Vestlandet, driftsformer, mjølk og sau 14. Vestlandet, driftsformer, frukt 15. Vestlandet, mjølkeproduksjon, storleiksgruppe under 15 årskyr 16. Vestlandet, mjølkeproduksjon, storleiksgruppe15 19,9 årskyr 17. Vestlandet, mjølkeproduksjon, storleiksgruppe frå og med 20 årskyr Tabellane er delt inn i seks delar: a, b, c, d, e og f Del a: Produksjonstekniske data og oppnådde prisar. Del b: Nettoinvesteringar Del c: Produksjonsinntekter per bruk Del d: Kostnader per bruk Del e: Resultatrekning Del f: Balanse og arbeidskapital per I tabell 14 manglar del b, nettoinvesteringar. 19

28 Tabell 1a Landsdelstal, Vestlandet Produksjonstekniske data og oppnådde prisar Tal bruk Alder på brukar Arealfordeling og avling Korn, daa 5,3 4,2 3,9 2,7 2,9 Grovfôr, daa 193,7 203,3 208,1 209,0 215,4 Frukt og bærareal, daa 4,4 4,3 5,5 5,6 6,0 Jordbruksareal, daa 204,2 212,2 218,0 217,8 224,6 - herav leigd areal, daa 73,5 80,4 86,3 84,2 94,0 Korn ialt, FEm pr daa 1) Grovfôr, FEm pr daa Jordbruksareal, FEm pr daa Husdyrproduksjon Tal årskyr 10,2 10,7 10,8 11,2 11,3 Kumjølk, liter omsett M jølkekvote Produsert mjølk pr årsku, kg Storfekjøt, kg omsett Tal smågriskull Svinekjøt slaktegris, kg omsett Tal vinterfôra sauer (vfs) Kg kjøt pr vfs Ull, kg omsett pr vfs 4,7 4,6 4,5 4,5 Årsgeiter 2,5 2,5 2,5 3,3 2,9 Geitemjølk, liter omsett M jølkekvote Produsert mjølk pr årsgeit, kg Arbeidsforbruk, timar Brukar Ektefelle Barn under 17 år Sum familie Leigd arbeid Sum timar i jordbruket Sum timar i skogbruket Familiens arbeid på nyanlegg Oppnådde prisar Bygg, kr pr kg 1,62 1,49 1,83 1,97 2,01 Havre, kr pr kg 0,00 1,45 Kumjølk, kr pr l 3,47 3,71 3,92 3,99 4,31 Kukjøt, kr pr kg 29,36 30,74 33,27 35,26 34,95 Anna storfekjøt, kr pr kg 35,00 36,77 39,59 41,65 41,51 Smågris for sal, kr pr stk Svinekjøt slaktegris, kr pr kg 20,56 22,88 23,28 23,16 23,55 Sau- og lammekjøt, kr pr kg 29,83 34,38 39,22 37,10 38,68 Ull, kr pr kg 33,27 32,68 32,09 28,18 26,41 Geitemjølk, kr pr l 4,00 4,22 4,62 4,73 5,27 Egg, kr pr kg 11,35 11,41 10,88 12,49 13,88 Tabell 1b. Nettoinvesteringar Jord, grøfter og vassanlegg Driftsbygningar M askinar og reiskap M jølkekvote (ku og geit) Sum nettoinvesteringar ) inkl. nytta halmavling

29 Tabell 1c Landsdelstal, Vestlandet, produksjonsinntekter per bruk Korn Frukt og andre planteprodukt Planteprodukt i alt Storfe, mjølk Storfe, livdyr Kuslakt Anna storfeslakt Smågris Slaktegris Avlsgris Sauer, livdyr og slakt Ull Geiter, mjølk Geiter, livdyr og slakt Andre inntekter, husdyrhald Husdyrprodukt i alt Kulturlandskapstilskot 1) Arealtilskot, grovfôr Arealtilskot, korn Produksjonstillegg, husdyr Botnfrådrag Drifts-, grunn og distr.tilkot Beitetilskot Regionale miljøtilskot Refunderte avløysarutgifter Andre tilskot Tilskot i alt Leigeinntekt, traktor og reiskap Andre inntekter Produksjonsinntekter i alt Tabell 1d. Kostnader pr bruk Kraftfôr Anna fôrkostnader inkl. beiteleige Såvarer Handelsgjødsel og kalk Plantevernmiddel Konserveringsmiddel Andre forbruksartiklar m.v Kjøp av dyr Sum variable kostnader Leigd arbeid Drivstoff Vedl.h. jord, vegar, grøfter og vassanl Vedl.h. driftsbygningar Vedl.h. traktor og maskinar Avskr. jord, vegar, grøfter og vassanl Avskr. driftsbygningar Avskr. traktor og maskinar M askinleige Leige av dyr og bygningar 2) Leige av kvote 2) Andre faste kostnader Sum faste kostnader Kostnader i alt ) Var tidlegare ein del av arealtilskotet 2) Vart tidlegare rekna inn i maskinleige 21

30 Tabell 1e Landsdelstal, Vestlandet. Resultatrekning Resultatrekning i jordbruket Driftsoverskot Renter av jordbruksaktiva 1) Familiens arbeidsforteneste Familiens arbeidsforteneste pr årsverk Lønsevne Lønsevne pr. time 69,38 82,82 83,66 100,32 106,87 Vederl. til arb. og eigenkap. pr årsverk Skattejustert vederlag per årsverk Rekneskapssamandrag Driftsoverskot, jordbruk Driftsoverskot, skogbruk Driftsoverskot, tilleggsnæringar Driftsoverskot, andre næringar Lønsinntekt Pensjonar og sjukepengar Gevinst/utbyte verdipapir Familiens arbeid på nyanlegg Renteinntekter Renteutgifter Kårutgifter Nettoinntekt Privatforbruk ekskl. skatt Betalte skattar Tabell 1f. Balanse og arbeidskapital pr Kontantar og bankinnskot Andre krav Omløpsmidlar, jordbruk Omløpsmidlar, skogbruk Omløpsmidlar, tilleggsnæringar Omløpsmidlar, andre næringar Omløpsmidlar i alt Anleggsmidlar, jordbruk Anleggsmidlar, skogbruk Anleggsmidlar, tilleggsnæringar Anleggsmidlar, andre næringar Privat, hovudbygningar Privat, anna Anleggsmidlar i alt Eigedeler i alt Eigedeler i jordbruket Kortsiktig gjeld Langsiktig gjeld Eigenkapital ) Kalkulasjonsrente 4,0 % 5,0 % 6,0 % 3,0 % 3,0 % 22

31 Tabell 2a Fylkestal, Hordaland Produksjonstekniske data og oppnådde prisar Tal bruk Alder på brukar Arealfordeling og avling Korn, daa 0,7 0,4 0,5 0,4 0,6 Grovfôr, daa 154,7 171,1 173,6 184,5 187,4 Frukt og bærareal, daa 10,8 11,2 13,3 13,8 14,1 Jordbruksareal, daa 167,5 183,5 188,2 198,8 202,1 - herav leigd areal, daa 58,7 71,0 67,6 73,2 82,9 Korn ialt, FEm pr daa 1) Grovfôr, FEm pr daa Jordbruksareal, FEm pr daa Husdyrproduksjon Tal årskyr 6,9 8,0 8,4 8,4 9,1 Kumjølk, liter omsett M jølkekvote Produsert mjølk pr årsku, kg Storfekjøt, kg omsett Tal smågriskull Svinekjøt slaktegris, kg omsett Tal vinterfôra sauer (vfs) Kg kjøt pr vfs Ull, kg omsett pr vfs 4,7 4,4 3,6 4,2 4,1 Arbeidsforbruk, timar Brukar Ektefelle Barn under 17 år Sum familie Leigd arbeid Sum timar i jordbruket Sum timar i skogbruket Familiens arbeid på nyanlegg Oppnådde prisar Kumjølk, kr pr l 3,50 3,74 3,92 4,02 4,31 Kukjøt, kr pr kg 29,77 30,95 34,74 36,29 35,75 Anna storfekjøt, kr pr kg 35,22 37,23 39,38 43,36 41,13 Smågris for sal, kr pr stk Svinekjøt slaktegris, kr pr kg 21,02 23,13 23,25 23,24 23,18 Sau- og lammekjøt, kr pr kg 31,15 34,88 39,92 37,54 39,05 Ull, kr pr kg 32,70 34,02 32,49 27,21 26,17 Egg, kr pr kg 11,30 11,37 10,82 12,94 13,90 1) Inkl. nytta halmavling Tabell 2b. Nettoinvesteringar Jord, grøfter og vassanlegg Driftsbygningar Maskinar og reiskap M jølkekvote (ku og geit) Sum nettoinvesteringar

32 Tabell 2c Fylkestal, Hordaland Produksjonsinntekter per bruk Korn 9 1 Frukt og andre planteprodukt Planteprodukt i alt Storfe, mjølk Storfe, livdyr Kuslakt Anna storfeslakt Smågris Slaktegris Avlsgris Sauer, livdyr og slakt Ull Andre inntekter, husdyrhald Husdyrprodukt i alt Kulturlandskapstilskot 1) Arealtilskot, grovfôr Arealtilskot, korn Produksjonstillegg, husdyr Botnfrådrag Drifts-, grunn og distr. tilskot Beitetilskot Regionale miljøtilskot Refunderte avløysarutgifter Andre tilskot Tilskot i alt Leigeinntekt, traktor og reiskap Andre inntekter Produksjonsinntekter i alt Tabell 2d. Kostnader pr bruk Kraftfôr Anna fôrkostnader inkl. beiteleige Såvarer Handelsgjødsel og kalk Plantevernmiddel Konserveringsmiddel Andre forbruksartiklar m.v Kjøp av dyr Sum variable kostnader Leigd arbeid Drivstoff Vedl.h. jord, vegar, grøfter og vassanl Vedl.h. driftsbygningar Vedl.h. traktor og maskinar Avskrivingar Maskinleige Leige av dyr 2) Leige av bygningar 2) Leige av kvote 2) Andre faste kostnader Sum faste kostnader Kostnader i alt ) Var tidlegare ein del av arealtilskotet 2) Vart tidlegare rekna inn i maskinleige 24