Dr. Thea Selliaas Thorsen, Klassiske fag, NTNU, er akademisk hovudredaktør for Kanon-serien.

Transkript

1

2 Dr. Thea Selliaas Thorsen, Klassiske fag, NTNU, er akademisk hovudredaktør for Kanon-serien.

3 VERGIL Bucolica Gjetarsongar Omsett av MATTI GARNES WIIK

4 FØREORD Bucolica ER EIT DIKTVERK med stor litteraturhistorisk innverknad. Hyrdedikta til Vergil vart utgangspunktet for den pastorale sjangeren i europeisk litteratur, ein sjanger som varde ved heilt ut på syttenhundretalet. Med Gjetarsongane har eg sett meg føre å laga ei attdikting av Bucolica som høver til krava som i dag vert sette av eit norsk publikum. Jamvel om pastoralen ikkje er levande på same måte som for tre hundre år sidan, vonar eg at den norske målføringa og kommentarane til innhaldet kan gjera diktverket meiningsfullt for dei som er ålment interesserte i romersk litteratur og kultur. Til grunn for omsetjinga ligg den kritiske tekstutgåva av verka til Vergil av Roger Mynors på Oxford University Press (1969). I tillegg har eg konsultert kommentarane til Wendell Clausen: A Commentary on Virgil: Eclogues (Oxford University Press, 1994) og Robert Coleman: Vergil: Eclogues (Cambridge University Press, 1977). Eg takkar alle dei som har hjelpt til med å få attdiktinga i hamn. Aller først vil eg nemna akademisk redaktør for Kanon-serien, Thea Selliaas Thorsen, og forlagsredaktør i Gyldendal, Morten Moi. Dei har leidd meg fram i prosessen frå dei første utkasta til siste finpuss med drøfting, kritikk og råd. Eg vil takka familien min, som eg har prøvd versa mine ut på, og som har late meg sitja

5 seine kveldar med latinen. Eg vil òg takka alle dei som elles har hjelpt meg i både stort og smått. Mellom desse vil eg særskilt nemna sauebonde Tørres Digernes i Sunnhordland som har hjelpt meg å skjøna tilhøvet mellom gjeting og dikting. Bergen, september 2016 MATTI GARNES WIIK

6 INNLEIING DET ER DET FØRSTE AV DIKTVERKA til Vergil, truleg utgjeve kring f.kr., som her ligg føre i norsk omsetjing. Tittelen Bucolica går attende på det greske boukolos, som tyder «gjetar», og boukolikos, som tyder «landleg» eller «det som høyrer gjetarar til». Det latiniserte Bucolica har eg valt å omsetja med Gjetarsongar. Diktsamlinga er òg overlevert under namnet Eclogae, særskilt på engelsk, men denne tittelen viser eigentleg til kvart einskilt dikt i samlinga og ikkje til samlinga som heilskap. I tråd med antikk tradisjon brukar eg såleis ordet «ekloge» når eg viser til einskilddikt i Gjetarsongar. Sett under eitt meiner eg den norske tittelen Gjetarsongar skulle dekkja dei gjennomgåande temaa og motiva i dei ti dikta: Med få ord handlar dei på ulike måtar om gjetarar og korleis dei rivaliserer i kjærleikslivet og tevlar i fløytespel, song eller versekunst. Denne karakteristikken er likevel for enkel om ein vil gjera greie for hyrdediktinga til Vergil på grundigare vis. For dikta inneheld òg mange andre tema som i utgangspunktet ligg fjernt frå gjetarlivet: kosmologi, kosmogoni, storpolitikk, litteratur med meir. Like fullt er desse emna alltid knytte til det bukoliske universet på ulike vis. Korleis desse store temaa tek utgangspunkt i og vert tilmåta konvensjonane i vergilsk bukolikk, er i seg sjølv eit viktig drag ved diktsamlinga.

7 Vergil liv og verk VERGIL VART FØDD I MANTOVA nord på den italiske halvøya i 70 f.kr. og døydde i 19 f.kr., rett etter å ha brote av ei reise til Hellas der han skulle leggja siste hand på hovudverket sitt, Aeneiden. Han skreiv tre diktverk: Bucolica, ei samling dikt der gjetarar og deira miljø er det gjennomgåande emnet, Georgica, eit læredikt om landbruket, og til slutt, Aeneiden, eit episk dikt der han tek opp att tradisjonen frå Homer og byggjer vidare på den. Vergil er mellom dei diktarane som har hatt mest å seia i den vestlege litteraturhistoria. Form og innhald i hans poesi har vorte transformerte og nytolka av diktarar gjennom antikken, mellomalderen og inn i nyare tid. Det er ikkje så mykje vi veit om sjølve livsvegen til Vergil. Dei første kjeldene til livet hans er langt seinare enn mennesket dei handlar om. Den mest kjende er det biografiske oversynet hjå den lærde Donatus frå 400- talet. Dette skriftet byggjer på ein eldre Vergil-biografi som er gått tapt, skriven av keisartidsforfattaren Sveton 100 til 150 år etter levetida til Vergil. Det inneheld ein del stoff som det er grunn til å festa lit til, til dømes om familien hans, men det er òg mange kuriøse og spekulative ting å lesa i teksten. Det er særs mykje biografisk materiale om Vergil frå seinantikken og mellomalderen. I desse Vergil-biografiane er det langt frå alt som har like mykje med realitetane i livet til hovudpersonen å gjera. Somme av dei fortel oftast meir om lesarane og tilhøyrarane enn om diktaren sjølv, og er

8 eit resultat av den opphøgde posisjonen Vergil hadde i førmoderne europeisk kultur. Mennesket Vergil er nær sagt kvorve bak diktinga hans og ryet han vann seg. Likevel veit vi ein heil del om samtida til diktaren og kva han må ha opplevd. Det var ei dramatisk tid med veldige politiske omskifte der den romerske republikanske styreforma vart erstatta av det som etter kvart skulle verta keisarinstitusjonen. Det finst dessutan brotstykke av biografisk stoff om Vergil i tekstane han sjølv skreiv. Endå om desse ytringane primært bør reknast for synspunkt på tekstane dei var delar av, står det ikkje til å nekta at diktinga var ein viktig del av livet hans, og at dei overleverte tekstane er vitnemål om dette. Bucolica inneheld dedikasjonar til andre diktarar som han stod nær, og til stormenn som stødde han i diktarverksemda. Mellom desse er det særskilt diktaren og toppolitikaren Cornelius Gallus som vert gjeven ei framståande rolle. Også hjå andre diktarar, særskilt Horats, er det stader der Vergil vert nemnd. Desse innhaldselementa vitnar om venskapsbanda hans og dei litterære patronatsrelasjonane Vergil tok del i. Den romerske eliten var ein i stor mon litteraturinteressert overklasse. Somme av dei var både velyndarar for diktartalent og diktarar sjølve. Blant desse var Pollio, ein diktar, litteraturkritikar og politikar som Vergil truleg fekk støtte frå ei tid, og som er nemnd i Bucolica med. Den viktigaste støttespelaren for Vergil kom seinare til å verta Maecenas. Maecenas tok del i

9 styret til Augustus og fungerte som bindelekk mellom herskaren og fleire av dei viktigaste diktarane i samtida. I ettertida har desse difor fått nemninga dei augusteiske diktarane. Vergil og andre forfattarar som levde på same tid, var med på å skapa store delar av det politiske biletspråket og førestillingane som det monarkiske styret til Augustus vart iscenesett med. Endå om dei ikkje var for hoffpoetar å rekna, stod dei Augustus nær gjennom den litterære velgjeraren Maecenas. Om ikkje dette fortel oss så mykje om Vergil, kan det seia mykje om konteksten Vergil arbeidde innanfor. Likevel er det viktig å ha i bakhovudet at eklogane var ferdigskrivne før Octavian fekk namnet Augustus og vart eineherskar. På denne tida var det ingen som visste kva rolle adoptivsonen til Julius Cæsar skulle koma til å spela i historia. Jamvel om Bucolica i litteraturhistorisk kronologi tradisjonelt vert rekna for eit augusteisk diktverk, vart det til innanfor ein kontekst som i stor mon var republikansk. Dette gjer ikkje diktet mindre viktig innanfor det augusteiske politiske og ideologiske universet, men det minner oss på at diktarane kunne vera meir sjølvstendige enn det er likt til når vi brukar nemninga augusteisk dikting. Jamvel om vår kunnskap om Vergil sjølv er avgrensa, er det i alle høve klårt at delar av den vestlege litteraturhistoria hadde vore annleis utan hans tekstar. Med si hyrdedikting var han med å leggja grunnlaget for

10 ein litterær tradisjon som varde til langt utpå syttenhundretalet. Mange vil, ikkje med urette, hevda at Vergil er å rekna for sjølve grunnleggjaren av denne sjangeren som levde så lenge, jamvel om han ikkje var den første til å ta føre seg hyrdar i diktinga. Kva er hyrdedikting? VERGIL KNYTER HYRDEDIKTINGA SI nær til den litterære produksjonen til den hellenistiske diktaren Theokrit (3. hundreår f.kr.). Det var Theokrit som først byrja å skriva dikt på heksameter med tematisk hovudvekt på hyrdar og deira miljø, kring to hundre år før Bucolica vart dikta. Rett nok hadde gjetarar førekome i svært viktige tekstar jamvel endå tidlegare: I Iliaden finn vi gjetarar med fløyte i skildringa av skjoldet til Akhillevs, og i Odysseen spelar svinegjetaren Evmaios ei ikkje uviktig rolle. Men Theokrit var den første som gjorde gjetarlivet til hovudtemaet, i somme av einskilddikta i sine Eidyllia. Element frå Theokrit er til stades i alle delar av denne diktsamlinga. Som i dei andre delane av den litterære produksjonen til Vergil, er byggjesteinane i tradisjonen godt synlege for dei som kjenner han. Talrike namn og stader, situasjonar og ord og vendingar er henta frå den hellenistiske føregjengaren hans. Idyllane er etter måten stutte dikt skrivne på heksameter, det same versemålet som Homer hadde nytta i sine episke dikt. I denne samanhengen er det