bygda som vare - om bygda, elgen og folkeskikken Bjørn Egil Flø Avhandling for grada Philosphiae Doctor Trondheim, April 2015

Transkript

1 Bjørn Egil Flø bygda som vare - om bygda, elgen og folkeskikken Avhandling for grada Philosphiae Doctor Trondheim, April 2015 Noregs teknisk-naturvitskaplege universitet Fakultet for samfunnsvitskap og teknologileiing Institutt for sosiologi og statsvitskap

2 ii

3 ( * ) Nynorskordboka Oppslagsord Ordbokartikkel Vare I vare f2 (norr vara, truleg eigenleg same ord som II vare) - ting, produkt til å marknadsføre, til å handle (2) med ferskvare / forbruksvare / matvare / råvare / nærbutikken fører gode varer / varer og tenester. - òg om drikkevarer: ekte, prima, original vare II vare m1 (norr vari; sjå vara-) 1 varetekt, akt (II) // ta seg i vare akte seg // ta vare på passe på, stelle 2 naudhjelp, reserve ha til vare ha i bakhanda III vare v1 (norr vara; samanheng med III var) 1 varsle, åtvare 2 vakte, akte // vare seg vere varsam IV vare v1, v2, v3 (frå lty; samanheng med IV vere) halde seg i same tilstanden; halde fram på same måten filmen varer éin time / bilen er i orden så lenge det varer / det varte og rakk det tok lang tid / lageret varer ut året strekk til, rekk vare ved halde fram iii

4 iv

5 føreord NO HAR TIDA kome. No har eg halde lenge nok på dette friromet som denne avhandlinga har vore for meg. Det er på tide å avslutte arbeidet, det er på tide å levere det inn til vurdering. Uansett kva utfall vurderinga får så har dette vore nokre givande år for meg. Ikkje berre har det gitt meg rom til å gå djupt inn i problemfeltet kommodifisering og lokal respons, men det har også hjelpt meg til å finne forma mi. Det har hjelpt meg å finne korleis eg ønskjer å tilnærma meg det eg forskar på, altså korleis eg ønskjer å forske. Og ikkje minst har det hjelp meg til å finne korleis eg ønskjer å formidle forskinga mi. Prosjektet er ein del av det strategiske instituttprogrammet (SIP) som Bygdeforsking fekk i 2004 med tittelen; «Fjellbygdene - mellom kommersialisering, marginalisering og vern». Alt før søknaden vart sendt til Forskingsrådet vart det blinka ut at Flø'en skulle gjere doktorgrada si på den SIP'en. Jau da, det er slik i forskinga, ein lyt ta doktorgrad. Skal du vere i denne leiken så lyt du ta doktorgrad. For meg som har trakka mine fyrste år i arbeidslivet på eit skipsverft i Ulsteinvik, må eg innrømme at denne normative forventinga om at alle skulle gå med «ein formann i magen» - for å sitere Sverre Lysgaard - var noko uvant. Sjølv opplevde eg hovudfaget som meir enn godt nok til å ta steget inn i forskinga og starte lære meg faget. «Men for all del, det er då berre eit prosjekt», tenkte eg og let meg skrive inn i søknaden som ein av to som skulle gjere doktorgrada si på dette interessante og viktige strategiske instituttprogrammet hjå Norsk senter for bygdeforskning. Eg hadde altfor mykje anna å gjere så det tok si tid før eg fekk høve til å starte på arbeidet. Fyrst skulle eit prosjekt om det multifunksjonelle landbruket avsluttast saman med eit EU prosjekt om senario for fjellandbruket. I tillegg skulle me starte opp eit prosjekt om v

6 samdrift i mjølkeproduksjon. Alt då kjente eg at eg var på hælane med arbeidet. Tidspunktet for når eg hadde lova å møte folket på det vesle forskingssenteret Center for Agriculture Food and Environment (CSAFE) på Ny-Zealand nærma seg med stormsteg og enno hadde eg ikkje gjort feltarbeidet. Det vart nokre lange dagar og kveldar framover, men det vart også nokre givande og lærerike månader. Eg møtte folk som let meg kome tett innpå livet. Og det undrar meg kvar gong; kva er det som gjer at framande folk let oss forskarar få kome så tett? Svaret eg greidde å gi då og som eg vonar enno gjeld er; tillit. Folk ute i grendene har tillit til at me evnar å skrive saman forteljingar som er med på å gjere samfunnet betre. Dei blottlegg seg med det formålet å gi oss informasjon som set oss i stand til å kunne bidra til å skape ei betre verd. Skal den tilliten vare treng me forvalte den rett. Eg vil nytte høve til å takke mine informantar for den tilliten dei har synt meg og eg vonar eg har gjort meg tilliten verdig. Eg vil også takke min sambuar og kjæraste Linda Marie Bye. Eg har aldri opplevd frustrasjonen mange av mine med-doktorgrads-studentar rapporterer, om at familie ikkje forstår kvardagen åt ein stipendiat. Linda har sjølv vore igjennom den same prosessen og veit alt om kvar skoen trykker, i tillegg har det også hjelpt rikeleg at ho har djup og grundig fagleg kompetanse etter sjølv å ha doktorert på temaet «rural maskulinitet». I tillegg vil eg takke min faglege rettleiar - Erling Berge - samt prosjektleiar for det strategiske instituttprogrammet dette arbeidet har vore ein del av - Katrina Rønningen - og min «med-doktorgrads-student» på prosjektet - Reidun Heggem. Det er inga nostalgisk kjensle i denne takka - det ligg ingen vegskilje her - for eg veit at verken det faglege samarbeidet eller den kollegiale og personlege venskapen er over med dette. Sameleis vil eg takka mine kollegaer ved Bygdeforsking for støtte og inspirasjon. Det har vore ei rausheit på Bygdeforskning som har gjort at små bragder har vorte sett, registrert og rosa. Rausheita har styrka sjølvkjensla og gjort at neste vesle bragd vart ein smule større enn den elles hadde vorte. Lat oss vone Bygdeforskning evnar å ta vare på denne rausheita i ei framtid med stadig tøffare utfordringar for dei små forskingsinstitutta. Til slutt vil eg takke mange folk eg ikkje kjenner. Det finst ei rekkje menneskjer der ute som har hjelpt meg i trua på at det eg gjer er verdt å gjere. Eg må innrømme at enkelte dagar, når uvissa gneg og det einsame forskarlivet kjennes gagnlaust og utan meining, då tek eg av og til opp gamle epostar og les meg attende til det meiningsfulle. For som forskar har du følgjarar, du har lesarar og tilhøyrarar som har starta følgje med på det du gjer. Etter at dei har «kjent» deg ei stund, tek nokre av dei også kontakt med deg. Gjerne etter at du har skrive ein kronikk, gitt ein kommentar til ein journalist eller halde eit foredrag ein stad. Då skriv dei gjerne ein e-post til deg eller av og til ringjer dei deg. Denne kontakta med dei eg vil kalle «kvardagsbrukarane» våre set eg svært høgt. Responsen er ofte klar og eintydig, og for meg er det som ein lakmustest på om det eg held på med er relevant. Så no vil eg takke dei som gjennom alle desse åra har teke kontakt med meg og gitt meg ros så vel som ris for det eg har sagt og skrive, det er responsen frå folk som lever og bur i bygde-noreg som gir meining i kvardagen for ein bygdeforskar, i alle fall for meg. vi Bjørn Egil Flø

7 samandrag DENNE AVHANDLINGA drøfter framveksten av den nye bygda og dei nye brytningane i bygdene. Med utgangspunkt i omgrepet «kommodifisering» skildrar avhandlinga kva som skjer når stadig fleire ting vert gjort om til varer for konsum og korleis ein i fellesskap kan bidra til å forme den nye bygda. Avhandlinga gir eit bidrag til å forstå korleis grende- og bygdesamfunnet, som eit sosialt system, grip inn i den pågåande kommodifiseringsprosessen som skjer i bygdene våre om dagen. Den undersøkjer korleis normer, moral og tillit knyt seg opp til spørsmålet om forvaltinga av bygda og den stadeigne kulturen. Korleis kan ein styre kommodifiseringa til å finne ei form som dei fleste kan leve med? For å lykkast med det fordrar det at ein evnar å samarbeide, eller at me evnar «å leve saman som menneskjer», for å sitere den amerikanske sosiologen Richard Sennett. Avhandlinga er meint å utgjere ein monografi, sjølv om den er samansett av ulike sjølvstendige tekstar. Nokre av tekstane har vore publisert før, i same form som dei føreligg her, medan delar frå dei andre tekstane har vore publisert i omarbeida form. Den fyrste teksta «utanfor folkeskikken» vart publisert alt i 2006 i nynorsktidsskriftet Syn og Segn og representerer starten på den vendinga forfattaren sjølv tok som forskar etter å ha lese om si eiga heimbygd i eit featuremagasin på ein togtur. Resten av avhandlinga er direkte knytt til eit forskingsarbeid om elgjakta og «elgbygdene» som inngår i arbeidet med det strategiske instituttprogrammet «Skogs og fjellbygdene mellom kommersialisering, marginalisering og vern» ved Norsk senter for bygdeforskning. Sentralt i avhandlinga ligg spørsmålet om korleis bygdene tilpassar seg kommodifiseringa og «den nye økonomien». Den drøftar det teoretiske grunnlaget den nye økonomien er tufta på og syner korleis jaktrettshavarane og dei «eigedomslause jegerane» i vii

8 grendene forhandlar om elgjaktkulturen og utviklinga av elgjakt som næring i grendene. Sentrale funn i avhandlinga syner at kommodifiseringsprosessen er gjort til gjenstand for moralske og normmessige vurderingar i det sosiale bygderomet. Andlet-til-andlet relasjonar og det uformelle overvakings- og sanksjonssystemet, saman med det stadeigne kollektive normsystemet, regulerer kommersialiseringa av elgjakta og bidreg til at ein kan finne løysingar som sikrar at utviklinga av elgjakta og elgjaktkulturen ikkje tek større steg enn kva deltakarane kan akseptere. Avhandlinga skildrar korleis det sosiale, i all sin kompleksitet, grip inn i den praktiske forvaltinga av den stadeigne elgjaktkulturen. Og syner korleis dei uformelle institusjonane, normene og dei sosiale reglane, inngår i forminga av elgjaktkommersialiseringa. Men implisitt i tekstane ligg det også ei klar avgrensing. For alle tilfella forfattaren har studert utgjer tilfelle der grunneigarane, altså dei som set på jaktrettane, bur i grenda. Dei har budde der lenge og det synest som dei også tenkjer å halde fram med å bu der. viii

9 summary THIS DISSERTATION discusses the development of the new rural community and the new conflicts in the rural communities. With the term commodification as the point of departure, the author addresses the issue of what happens when more and more things are transformed into commodities for consumption and how the new rural community may be shaped and moulded by joint effort. The dissertation contributes to understanding how the rural community, as a social system, intervenes in the commodification processes going on in our rural areas today. The author explores how norms, morals and trust relate to the issue of management of the rural community and the local culture. How can the commodification be steered into a form that most people can live with? Succeeding in that requires the ability to cooperate or the ability to see how humans can live together, to quote the American sociologist Richard Sennett. The dissertation is meant to be read as a monograph, although it consists of different independent texts. Some of the texts have been previously published in the same form as they appear here, while parts of the other texts have been published in adapted forms. The first text, Utanfor folkeskikken ( Outside civilization ), was published already in 2006 in the Norwegian Nynorsk-language periodical Syn og Segn and represents the start of the direction that the author turned to as a sociologist after having read about his own home town in a feature magazine during a train ride. The rest of the dissertation relates to a research project on the traditional hunt for Eurasian elk (alces alces, also known as moose) and the elk communities. This research project is part of the strategic institute program The forest and mountain communities between commercialisation, marginalisation and conservation at the Centre for Rural Research, Norway. ix

10 A key issue in this dissertation is the issue of how the rural communities adapt to the commodification and the new economy. The author discusses the theoretical foundation for the new economy and explore how the owners of hunting rights and the property-less hunters negotiate the elk hunting culture and the development of the elk hunt as a business in the rural communities. Key conclusions in this dissertation show that the commodification process has been made the subject of moral and norm-related assessments in the rural social space. The author argues that face-to-face relationships and the informal monitoring and sanctions system, along with the local collective set of norms, regulate the commercialisation of the elk hunt, contributing to solutions for the elk hunt and the elk hunt culture not developing at a pace and into forms that the participants cannot accept. In the dissertation, the author describes how the social life, in all its complexity, intervenes in the practical management of the local elk hunt culture. The author also explores how the informal institutions, the norms and the social rules enter into the forming of the commercialisation of the elk hunt. But implicit in the texts is also a clear limitation, as the cases studied by the author all involve cases where the landowners, i.e. the owners of the hunting rights, live locally. They have been living there a long time and they also seem to intend to continue living locally. x

11 innhald føreord... v samandrag / summary... vii innhald... xi fortale - opphavet, nokre tankar om skrivestil og ei lesarrettleiing... 1 opphavet... 2 om skrivestilen... 2 ei lesarrettleiing... 4 referansar... 5 utanfor folkeskikken... 7 bygda, jordbruket og 1. mai... 8 øl, bygdeverdiar og kristendomen... 9 byggjeskikk og folkeskikk å tynne gulrøter med pinne i baklomma xi

12 dei nye emissærane kap. 1: introduksjon den nye distriktspolitikken, ein del av noko større frå kjøt til oppleving storordige talsmenn og lågmælte grannar problemstillingar og føremål referansar for kapittel kap. 2: bygda som vare - den nye rurale økonomien og grendene kommodifisering forbruket kommodifisering av det rurale reklame, folk og det rurale blikkfang post-moderne ruralitet nye rurale ressursar mjølk, gulrot og kjøt - etablerte landbruksprodukt grotteost, parmaskinke og rucolasalat - nye landbruksprodukt trendy liv i rurale kulissar kontraurbanisering rekreasjon og turisme bygda og dei andre sitt blikk elgjakta grunnar til jakt jakt som vare elgjaktkulturen tilgangsideologi fem sider av same sak referansar for kapittel kap. 3: refleksiv ruralitet - om dominans, kollektiv handling og lokal elgjaktkultur stadeigen ruralitet sosialisert praksis eller refleksivt livsprosjekt? xii

13 sosialisert praksis refleksivt livsprosjekt kulturell motstand og ein refleksiv stadeigen ruralitet grendesamfunnet grenda og granneskapet i det moderne bygde-noreg det svekka lokalsamfunnet metodisk individualisme - individ og handling implikasjonar for rasjonaliteten normer og reglar i det sosiale sosiale kjernerelasjonar - gjengjelding, tillit og rykte kommunikasjon inkamineringsgjerdet - eit illustrerande døme på krav om symmetri usymmetri og skiftande interesser elgjakta som eit stadeige sosialt system jakta og jaktretten ein introduksjon til den tidlege formelle biten jakta og jaktretten i praksis den uformelle biten jakt og jakttilgang reproduksjon av stadeigen lokal habitus elgbygdhabitusen referansar for kapittel kap. 4: om studieområdet og metoden korleis vil du gjere dette då? men før det om studieområda og metoden elgbygdene i nord-østerdalen utveljing av studieområde ei forstudie mot ei driftsplanbasert forvalting bygdejaktlaget elgbygda storkarane bygdejaktlaget, elgbygda og storkarane datamaterialet med lydopptakar, notatblokk og dagbok i felt etiske vurderingar og lagring av data bokeleg lærdom og tilhøvet mellom teori og praksis etnografi og chicagoinspirasjon etnografien og om å kome bakom dei rutineprega handlingane postmodernismen og refleksiv konstruktivisme xiii

14 ein variant av eit antropologisk feltarbeid den sosiale dynamikken i feltarbeidet kvalitetssikring av eit kvalitativt materiale pålitelegheit gyldigheit kommunikativ gyldigheit pragmatisk gyldigheit generaliserbarheit referansar for kapittel kap. 5: kjøt, kjensler og kameratskap - om reglar, normer og kulturell danning bygdejaktlaget bill. merk; forskar søker bygdejaktlag elgbygda introduksjonen ein seniors førjaktrefleksjonar etter talen skogsøkonomien skyttarlut og kjøtnettverk ein lys levande indianar og utanbygdsjegerane lokal ideologi - kjøt og ny-seriøsitet referansar for kapittel kap. 6: bygdedyret og elgen ei stiavhengig avalyse av næringsutvikling i elgskogen ein instruks til grunneigarane elgjakta den lokale folkejakta ein nylaga tradisjon ein altomfattande kollektiv aktivitet ein forskar i elgbygda elgbygda xiv

15 å selje bygdekulturen kjeppar i hjulet ein kaffi og eit kakestykke organisering og prisar i elgbygda lokal betalingsvilje prising av opplevingar og det brukelege vegen mot ei løysing eit møte og nokre kompromiss gjensidig respekt i det sosiale spelet referansar for kapittel kap. 7: sex, sprit og storokse - marknaden i møte med den østerdalske elgjaktetos jaktentertainment kultur og ukultur på jaktmarkene eit sosialdemokratisk helvete sex, sprit og storokse spørsmål på leit etter svar nye intervju og nøsting i elgjaktkulturen another side of the story grenser for snobberi nyingen, likskap og den stadeigne elgjaktetos det er her me bur referansar for kapittel kap. 8: skogs- og fjellbygdene mellom kommodifisering og kulturell endring omstridt rural kultur kollektiv handling og felles forvalting av lokal kultur det sosiale og dei sosiale prosessane kjøt, kjensler og kameratskap om regler, normer og kulturell danning bygdedyret og elgen ei stiavhengig analyse av næringsutvikling i elgskogen xv

16 sex, sprit og storokse marknaden i møte med den østerdalske elgjaktetos elgkommersen - ei moderne skamløyse å arbeide saman som menneskjer eit kulturelt minne om noko felles prosedyrar for jaktdeltaking og fordeling møter forskinga syner veg mot den nye økonomien rurale endringar til gjenstand for det sosiale ei viktig avgrensing ei sakte vandring mot fleirnivå forvalting? referansar for kapittel litteraturliste xvi

17 fortale - opphavet, nokre tankar om skrivestil og ei lesarrettleiing DET VEKS OPP ein ny økonomi i grendene. I hjulspora etter den gamle veks den nye økonomien fram. Frå å ha produsert varer for eksport ut av bygda, varer som vert konsumert i byane og tettstadane under fossane, lokkar den nye bygda til seg forbrukaren for å konsumere vara i grendene. Den er penare i tøyet, den nye økonomien, ikkje like skitten kan ein seie, den luktar betre og den gir ikkje like djupe «sørgjerender» under naglane. Samstundes endrar den også grendene, den endrar meininga med grendene og den endrar forståinga for kvifor grendene finst og kvifor dei skal finnast. Den endrar forståinga vår om kva grendene er meint å vere og dermed også grunnlaget for korleis me formar den framtidige utviklinga av grendene. Og i desse meiningsendringane ligg også grunnlaget for nye rurale brytningar; brytningar om kva ein skal drive med i bygde-noreg framover, kalvar eller konsept? Dette arbeidet drøftar framveksten av den nye bygda og dei nye rurale brytningane. Med utgangspunkt i omgrepet kommodifisering, eit omgrep eg meiner står sentralt i den nye bygda, ønskjer eg å forstå korleis grende- og bygdesamfunnet som eit sosialt system grip inn i kommodifiseringsprosessen. Eg vil undersøkje korleis normer, moral og tillit knyt seg opp til spørsmålet om forvaltinga av bygda og den stadeigne kulturen. Eg ønskjer å finne ut kva som skjer når stadig fleire ting vert gjort om til varer for konsum og korleis me i fellesskap kan bidra til å forme den nye bygda. Korleis kan me styre kommodifiseringa til å finne ei form som dei fleste av oss kan leve med? For å lykkast med det fordrar det at me evnar å samarbeide, eller at me evnar «å leve saman som menneskjer», for å sitere den amerikanske sosiologen Richard Sennett (2012). 1

18 opphavet Det var då eg skreiv essayet «utanfor folkeskikken», som også opnar denne avhandlinga, det heile starta. Det starta då eg skulle formulere tankane mine om kva som var i ferd med å skje i mi eiga heimbygd på papir. Det var då eg eigentleg bestemte meg for å faktisk ta ei doktorgrad. Skal eg vere med på denne leiken, tenkte eg, lyt eg lese meg opp. Eg lyt skaffe meg tid og rom til å sette meg inn i kva som eigentleg skjer kring om i bygdene. Dei nær femten åra i oppdragsforskinga hadde synt meg at eg trong å få meir samanhengande tid. Eg kunne ikkje springe frå prosjekt til prosjekt lenger, utan å ha tid til å stogge opp og sjå retteleg og lenge nok på det eg no kjende eg ville studere, nemleg den stadige kommodifiseringa av bygda og det rurale. Eg kunne ikkje gå inn på enno fleire felt og samle inn stadig meir spesifikke data om korleis ein skulle få fart på bygde-noreg utan eigentleg å sjå bygde-noreg retteleg. Eg hadde rett og slett trong om å løfte blikket, trong om å tenke meg om. Eg sat med ei gnagande kjensle av at eg bidrog til å teikne ein røyndom som ikkje fanst, ein røyndom som einast eksisterte i våre draumar og i våre moralske førestillingar om korleis ting bør vere. om skrivestilen Resultatet vart altså dette. Resultatet vart den avhandlinga som du no set med i hendene. Det er ikkje ei heilt typisk avhandling, den er ikkje heilt etter standardmalen for korleis ei avhandling i sosiologi plar vere. Og den er skriven i ein sjanger som kanskje ikkje er så typisk for akademiske avhandlingar frå norske universitet om dagen. Fleire har omtala skrivestilen min som essayistisk, men eigenleg er ikkje tekstane mine klassiske essay. Rett nok stiller eg spørsmål ved velkjente førestillingar og aktuelle saker, men ofte er eg kanskje meir retorisk enn spørjande, slik det klassiske essayet helst plar vere. Eg freistar å prøve ut originale tankar og synsvinklar på saker, samstundes som eg prøver å vere sakleg. Eg nyttar ein slags subjektivt prega tilnærming og skriv ofte meg sjølv inn i tekstane, gjerne i eg-form. Tekstane inneheld ofte personlege røynsler og refleksjonar, dette er i aller høgste grad medvite og målet er å synleggjere korleis eg som forskar aktivt tek del i og påverkar forskinga og endatil dei konklusjonane eg trekker frå eiga forsking. Til liks med den klassiske essaysjangeren tillèt eg meg å gjere «sidesprang» frå hovudtemaet. Eg slepp til digresjonar og innfall, ikkje einast for å vere morosam og underhaldande sjølv om det òg er grep eg nyttar meg av men mest fordi eg ønskjer å trekke lesaren med meg ut i refleksive tankebaner som set sjølve saka eg skriv om i perspektiv. Eg må innrømme at eg har vore usikker på stilen eg har valt. Særleg fordi nokre av mine fagfellar reagerer på den og av og til har kalla den «uvitskapleg». Samstundes har andre fagfellar oppmuntra meg til å halde på stilen og meint eg har eit godt formidlingsspråk som gjer det lett å følgje argumentasjonen. Då eg nyleg tok imot prisen for årets tidsskriftsartikkel på Universitetsforlagets sumarfest i 2014 for artikkelen «Me og dei andre om lindukar, 2

19 Framstegspartiet og bygda som sosial konstruksjon» (Flø 2013), vart også skrivestilen min trekt fram. «Flø kjenner temaet innanfrå», skriv juryen i si grunngjeving for tildelinga, «Han kjenner teoriane, som han elegant brukar [ ]. Og han kjenner språket nynorsken hans er presis, smidig, variert, klangfull og nyanserik. Artikkelen er eit døme på det juryen vil karakterisere som skrivekunst og skil seg klart ut blant dei nominerte artiklane». Sjølvsagt er det smigrande å bli gitt ei slik vurdering, men viktigare er det at juryen, frå eit relativt breitt spekter av fagtradisjonar 1, anerkjenner stilen min som akademisk og samstundes verdset språket som presist, smidig, variert, klangfult og nyanserikt, sjølv om det tydelegvis skil seg ut i mengda av akademiske artiklar. Målet med skrivestilen min er fleire. For det fyrste ønskjer eg å halde på lesaren gjennom heile teksta, eg ønskjer å skrive lett og lesarvenleg. Eg ønskjer at lesaren skal trivest med å lese tekstane mine, altså ikkje berre skumme dei raskt på leit etter funna og konklusjonane, men også dvele litt ved det eg skriv. Eg kjenner meg sjølv og andre akademikarkollegaer, og eg veit korleis me les akademiske artiklar. Me les abstraktet (eit kondensert uttrekk) før me skråles delar av introduksjonen for å finne ut korleis forfattaren «ramar inn» arbeidet sitt, før me hoppar raskt bak til konklusjonen. Berre eit fåtal artiklar les me fullstendig og nøye nok til eigentleg å vite kva konklusjonane bygger på. Eg er så heldig å vere medforfattar på ein av dei mest siterte artiklane 2 i det britiske tidsskriftet Journal of Rural Studies i perioden Og ved hjelp av internettets mange varslingsfunksjonar kan ein sette opp siteringsvarslar når nokon siterer dei einskilde artiklane. Det gjer at no og då får eg slike varslar og dermed kan eg lett sjekke korleis andre akademikarar brukar vår forsking vidare. Berre sjeldan kan eg med handa på hjartet seie det er på sin plass å referere til artikkelen vår. Altfor ofte ber referansen preg av at forfattaren nok einast har lese abstraktet og kanskje litt av konklusjonen. Det kan synast som den einaste grunnen til at forfattaren heng på referansen er at dei treng ei referanse der for å halde ryggen klar overfor fagfellevurderingane. Utan at eg har gjort noko vitskapleg undersøking av dette, kan det tykkjest som dette kanskje er langt meir utbreitt enn kva me likar å tenke. Det andre målet med skrivestilen min, og det er nok det viktigaste, er at eg ønskjer å vekke lesaren til ettertanke. Personleg har eg stor tru på folk. Eg har stor tru på folk sine evner til å forstå det eg skriv og somtid «kanskje også forstå litt meir enn kva eg forstod», som eg skriv innleiingsvis i essayet «kjøt, kjensle og kameratskap». Eg trur at om eg berre fortel historia godt nok, vil lesarane forstå langt meir enn kva eg eksplisitt ber dei om å forstå. For det å 1 Årets jury bestod av Torlaug Løkensgard Hoel (professor ved Program for lærarutdanning ved NTNU), Professor Hans Petter Graver (dekan ved Institutt for privatrett UiO) og Cora Alexa Døving, (seniorforskar ved Holocaust-senteret). 2 Soliva, R., K. Rønningen, I. Bella, P. Bezak, T. Cooper, B. E. Flø, P. Marty & C. Potter Envisioning upland futures: Stakeholder responses to scenarios for Europe's mountain landscapes. Journal of Rural Studies 24 (1):

20 forstå handlar om forståingsrammer. Det handlar om kvar den som betraktar står når ein observerer eit fenomen. Sjølv står forskaren ein stad, og somtid evnar forskaren å variere betraktarposisjonen sin, men det er ei vanskeleg øving og ingen greier å plassere seg i alle moglege posisjonar. Jau da, nokre kan kanskje tru det, men sjølv kjenner eg at eg tvilar. Dette må ikkje forståast som ein einsidig kritikk av den sokalla IMRAD 3 baserte vitskaplege artikkelen, for det er det ikkje. Tvert om meiner eg den sjangeren er både viktig og naudsynt. Og eg må innrømme at eg set pris på gode vitskaplege artiklar skriven etter IMRAD logikken. Det set akademikaren i stand til raskt å sette seg inn i kva artikkelen handlar om (I), metoden som er nytta (M), kva resultat som har framkome (R) og (And) sjølve drøftinga med konklusjonen og det heile (D). I svært mange tilfelle er dette den beste og mest hensiktsmessige måten å formidle forsking på, den er rask, effektiv og føreseieleg, men det bør kanskje ikkje vere den einaste. Eg vonar kommisjonen, og i det minste nokre av mine forskarkollegaer og ålmenta vil setje pris på den formidlingssjangeren eg har valt for dette arbeidet, og at lesarane evnar å sjå at det er eit vitskapleg arbeid som ligg til grunn for dette. Eg meiner sjølv det oppfyller dei naudsynte vitskaplege kriteria for ei sosiologisk PhD avhandling på eit norsk universitet. ei lesarrettleiing Arbeidet er ei blanding av ulike tekstar. Nokre av tekstane har vore publisert før, i same form som dei føreligg her. Derfor vil lesaren også oppleve enkelte gjentakingar sjølv om eg har prøvd å redusere omfanget av dei til eit minimum. Delar av dei andre tekstane, særleg frå Kap. 2, har også vore publisert før, men då i ei omarbeida form og utan at noko av det som omhandlar elgjakta har vore med. Den fyrste teksta «utanfor folkeskikken» vart publisert alt i 2006 i nynorsktidsskriftet Syn og Segn (Flø 2006). Eg har sett den teksta fyrst i avhandlinga sidan den, som nemnt, representerer starten på den vendinga eg sjølv tok som forskar etter å ha lese om mi eiga heimbygd i eit featuremagasin på ein togtur på veg til Hattfjelldal. Resten av avhandlinga er direkte knytt til forskingsarbeidet om elgjakta og «elgbygdene». Dei tre empiriske essaya, Kap. 5 «kjøt, kjensle og kameratskap», Kap. 6 «bygdedyret og elgen» og Kap 7. «sex, sprit og storokse», er alle publisert før (Flø 2008, 2011c, 2012b), som bokkapittel i norske antologiar om bygdeutvikling og rurale studiar (Almås et al. 2008; Haugen & Stræte 2011; Bringslid 2012). Frå Kap. 2 «bygda som vare» har eg henta mykje av det kontekstuelle og teoretiske tilfanget som eg nytta i artiklane «Vondtet i norsk bygdeutvikling» (Flø 2009), «Bygda forståing og implikasjonar» (Flø 2010), «Arealpress i utmark» (Flø 2012a) og «Me og dei andre» (Flø 2013). 3 IMRAD er eit akronym for Introduction, Methods, Results and Discussion og speglar den føretrekte og mest vanlege strukturen på artiklar i vitskapeleg tidsskrift. 4

21 Likevel er ikkje dette ei artikkelsamling, men derimot meint å skulle lesast som ein monografi. Om lesaren likevel vel å nærme seg dette som ei samling sjølvstendige tekstar vil det òg fungere tåleleg bra. Med unntak av introduksjonskapittelet (Kap. 1), og kanskje det eine av teorikapitla (Kap. 3) samt metodekapittelet (Kap. 4), har målet vore at kapitela skal kunne stå som sjølvstendige tekstar. Men for den som ønskjer å lese heile avhandlinga er det nok best å lese den samla. Likevel kan det vere ein god strategi å lese dei empiriske essaya (Kap 5, 6 og 7) fyrst, eller i alle fall før ein les dei meir teoretiske kapitla (Kap 2 og 3). Så kan ein kanskje raskt skrålese dei empiriske essaya igjen i den rekkefylja dei står her, før ein til slutt då les det siste og avsluttande kapittelet. Ei slik lesing vil gi det mest fullstendige biletet av arbeidet og vonleg vil det også gi ei god og tilfredsstillande oppleving for lesaren. referansar Almås, Reidar, Marit S. Haugen, Mariann Villa & Johan Fredrik Rye, red Den nye bygda. Tapir. Trondheim Bringslid, Mary Bente Bygdeutviklingas paradoks. Scandinavian Academic Press. Oslo. Flø, Bjørn Egil Utanfor folkeskikken - ei forteljing om nye bygdefolk. Syn og Segn (2): Bygdedyret og elgen - ei stiavhengig analyse av næringsutvikling i elgskogen. I Den nye bygda. Redigert av: R. Almås, M. S. Haugen, M. Villa & J. F. Rye. Tapir. Trondheim Vondtet i norsk bygdeutvikling. Syn og Segn (3): Sex, sprit og storokse - Marknaden i møte med den østerdalske elgjaktetos. I Rurale brytningar. Redigert av: M. Haugen & E. P. Stræte. Tapir. Trondheim a. Arealpress i utmark. PLAN (3-4/2012): b. Kjøt, kjensle og kameratskap - om reglar, normer og kulturell danning. I Bygdeutviklingas paradoks. Redigert av: M. B. Bringslid. Scandinavian Academic Press. Oslo Me og dei andre. Om lindukar, Framstegspartiet og bygda som sosial konstruksjon. Sosiologisk Tidsskrift 21 (2): Haugen, Marit S. & Egil Petter Stræte, red Rurale brytninger. Tapir. Trondheim. Sennett, Richard Together. The Rituals, Pleasure and Politics of Cooperation. Yale University Press. New Haven. CT. 5

22

23 utanfor folkeskikken 4 DET VAR SEINSUMAREN 2000, trur eg, då eg fyrste gong reflekterte over kva som var i ferd med å skje i mi eiga heimbygd. Eg sat på Nordlandsbanen, skulle til Hattfjelldal for å halde eit foredrag for grendelaget der, om framtida for norske utkantsgrender, eller «Agrare grender i møte med framtida», som tittelen var. I forbifarten hadde eg plukka med meg eit magasin frå jarnbanekafeen i Trondheim, det låg berre og slong på bordet då eg heiv i meg ein kostbar og svartbeka kaffi før toget gjekk. Magasinet var eit slikt typisk reisemagasin, hugsar ikkje heilt kva det heitte, men det kan då vere det same. Magasinet kom uansett langt ned i bunken av lesestoff, og fyrst då me passerte Snåsa, vart bladet opna. Eg må innrømme at overraskinga var stor då det midt i bladet var ein lang artikkel om Flø, mi eiga heimbygd. «Bygda mot strømmen» heitte artikkelen. Fløbygda var brått vorten populær. Eit arkitektpar hadde kjøpt det gamle, nedlagde samvirkelaget, og endå fleire hadde vist interesse for å busetje seg i bygda. At arkitektane hadde kjøpt butikken, og at Fredrik var interessert i ei tomt, var sant å seie ikkje noko nytt for meg. Heilt sidan eg reiste frå Flø for å studere i 1987, har eg vore heime minst fem seks gongar i året. Framleis har eg fleire av mine næraste venar der heime, eg har sysken der, og ikkje minst den gamle far min. Og det er med meg som med så mange andre utflytte, det er liksom der eg har vakse opp som er heime. Eg les Vikebladet og Sunnmørsposten jamleg, så eg veit då kva som skjer. Det var berre det at det 4 Dette essayet har stått på trykk i Syn og Segn nr 2,

24 gjorde eit heilt anna inntrykk på meg då eg fekk sjå det over fem sider i eit magasin, fine bilete var det òg. Det skulle vise seg at dette berre var den fyrste av ei lang rekkje oppslag om heimbygda mi. Både på glansa og uglansa papir har folk kunna lese om denne bygda ytst i havgapet på ytre søre luten av Sunnmøre. Her finn magasina stoff til feature-artiklane sine som stadfestar det enkelte forskarar, meg sjølv inkludert, har sagt vil skje, men som likevel enno ikkje har skjedd. I alle fall hevdar Statistisk sentralbyrå at det ikkje har skjedd i stor nok utstrekning til at det kan seiast å vere ein tendens. Infrastrukturelle endringar som betre vegar, raskare informasjonsteknologi, betre utvikla interaktive løysingar og meir fleksible arbeidsgivarar som legg til rette for fjernarbeid, har enno ikkje ført til at bygdene har vorte attraktive som bustad for unge innovative ressurspersonar i dei såkalla frie yrka. Likevel har det skjedd på Flø. Her har ei knippe arkitektar, skodespelarar, designarar, stylistar og baristaer etablert seg med sine designarmøblerte arkitekthus og eigne preferansar om det rurale. Kva vil dei her? Kven er dei? Og kva gjer det med bygda at dei kjem hit? bygda, jordbruket og 1. mai Flø har som dei fleste andre små lokalsamfunna i landet opplevd ein jamn tilbakegang i folketalet dei siste åra. Ein opprivande strid om lokalisering av byggjefelt drog ut i nærare 30 år før eit vedtak vart fatta. Innan den tid hadde dei fleste Fløfolka som venta på å få byggje der, gått lei av å vente og bygt seg hus andre stader i regionen. Det var med andre ord ikkje akkurat pågang av Flø-folk som ville kjøpe tomt då byggjefeltet endeleg stod klart. For mange var det heller ikkje lenger like attraktivt å byggje på Flø. For medan folket krangla om byggjefeltet, forsvann grunnlaget for både skule og butikk og dermed også dei viktigaste sosiale møteplassane i bygda. Som ein logisk konsekvens av det endra bygda også mykje av sin karakter som bygdesamfunn. Kvar yrkedag morgon låg bygda der så godt som audsleg, berre nokre få bønder og ein og annan pensjonisten var å sjå. Skulle ein møte sambygdingar, var det best sjanse til det om ein gjekk på coop en i Ulsteinvik etter avslutta arbeidsdag. Flø var med andre ord vorten som bygdesamfunn flest, uttynna og monoton og fattig på alt som kjenneteiknar eit sunt lokalsamfunn. Gode vilkår for å kombinere landbruk og fiske var utgangspunktet for at det ein gong busette seg folk her. Men etter krigen og særleg etter at me fann så mykje olje i dette landet, greidde ikkje primærnæringane å halde tritt med inntektsutviklinga elles i samfunnet, og fiskarbonden måtte spesialisere seg og velje om han ville vere fiskar eller bonde. Dei fleste på Flø valde å verte bønder. Landbruksjorda her var stort sett flat, og jorda var slett ikkje så dårleg heller, noko skrinn var ho rett nok, men nokre stikkveiter gjennom rinden for å tømme myra og eit par tre generasjonar med steinplukking har gjort sitt til at denne vesle bygda står fram som den viktigaste jordbruksgrenda på heile ytre søre i dag. Likevel gav mange opp alt før Thorstein Treholt, den fyrste desember 1975, gjekk på talarstolen i Stortinget og lovde bøndene «... likestilling mellom inntektene på rasjonelt drevet gårdsbruk... og gjennomsnittlig industriarbeiderlønn». Endå fleire gav seg berre få år etter, då dei 8

25 skjøna at regjeringa ikkje greidde å innfri lovnaden. Flø-bonden visste så altfor godt kva ei industriarbeidarløn var, og dei såg at for kvar krone bonden fekk, så fekk industriarbeidaren to. Ytre søre Sunnmøre var, då som no, kjerneområdet for norsk skipsindustri med dei familieeigde skipsverfta Ulstein Hatløy og Kleven i spissen, og dei kunne knappast skaffe folk nok til alle nybygga som vart kontraherte utover på 70-talet. Då var bøndene gode å ha, dei var både arbeidssame og nøysame, og det var vel neppe sett på som noka ulempe at dei ikkje hefta seg vekk med å gå i fyrstemaitoget. øl, bygdeverdiar og kristendomen Venstre har historisk sett stått sterkt i bygda og etter kvart fekk også Senterpartiet og Kristeleg Folkeparti sine tilhengarar. Fråhaldsrørsla, målsaka og kristendomen har vore dei sterke politiske sakene her som så mange andre stader på Nord-Vestlandet. Ein og annan arbeidarpartiveljar kom nok òg til etter kvart, men det var lettast om dei ikkje prala for høgt om det. Slik har det vore i generasjonar, og det tryggaste er at det vert slik framover òg. Rett nok skjer det her som i så mange andre grender på Sunnmøre at Framstegspartiet tek over arenaen åt det gamle Venstre, noko som nok indikerer at verken fråhaldsrørsla eller målsaka lenger har den same tyngda reint politisk. Det sosiale livet i Flø-bygda er elles prega av at fløssingen er heidningen og pietisten side om side, gjerne også i ein og same person. Samstundes som søndagsskulelæraren las gudsordet, var andre og såg etter om brygget i kvernhuset gjekk som det skulle. Her som i alle bygdesamfunn med tette sosiale band har ein gjennom generasjonar utvikla eit finstilt system av uformelle institusjonar eller reglar for å unngå konflikt mellom sambygdingar. Eit typisk døme på ein slik institusjon kan vere Flø-folket sitt forhold til bakromet på samvirkelaget. Det høyrer med til historia at i denne delen av landet fekk ein ikkje kjøpt seg øl på butikken før rett no nyleg. Rett nok fekk me ølutsal i Ulsteinvik etter mykje att og fram, men det kom fyrst seint på 90-talet. Før det laut ein anten til Hovdebygda eller Ålesund for å få seg ei øl, og sidan der var vinmonopol òg, vart det gjerne til at ein tok med ei flaske brennevin eller to i tillegg. Men om ein planla litt på førehand, kunne ein få så mykje øl ein berre orka og ofte meir enn det. Då laut ein tinge det hjå handelsmannen ei veke på førehand, og ikkje mindre enn ei kasse. Torsdag var øldagen. Då kom kassene med vareruta, og me skulle helst hente ut ølkassa før fredagskvelden, dette for å spare handelsmannen for mykje bering på laurdagen. Saka var den at berre halvparten av bygdefolket kunne sleppast attpå lageret før ølkassene var fordelte. Om nokre av dei mest religiøse skulle ha seg ein tjue-kilo med kveitemjøl, laut handelsmannen sjølv gå attpå og hente den. Skulle ein av dei mindre religiøse derimot ha kveitemjøl, var det slett ikkje same sørvisen å få. Det er for så vidt logisk, det, heidningane let seg ikkje så lett sjenere av det dei møtte på bakrommet. At det der stod ølkasser stabla heilt oppunder taket, med namnelappar og det heile, det visste alle. Det handla berre om å sleppe å sjå det. Så lenge det vart respektert at nokre ikkje ville sjå det, var det òg ein gjensidig respekt om å la det vere. 9

26 Slikt finn me mange døme på i dei fleste bygdesamfunna, slike finstilte sosiale koder som har utvikla seg over lang tid og utan markerte skift med opprivande konsekvensar. Sosiale institusjonar som var utvikla for å fungere i det kompliserte sosiale spelet som var kravd på tvers av generasjonar, tru og moralske normer. Eit anna og kanskje langt mindre synleg døme finn ein i korleis ein skulle te seg når ein gjekk langs etter vegen. Grunnregelen her er eigentleg at du går ikkje langsetter vegen med mindre du skal noko. Me er då trass alt sunnmøringar, eg meiner kva nytte kan ein gjere om ein fer etter vegen berre for å gå? Det er klart bussjåføren kan gjere det, han vert då så dårleg i ryggen av å sitje og køyre buss heile dagane og då hjelper det å gå, alle veit det, det har dei snakka om på butikken også. Då er det klart at ein spasertur vert eit naudsynt vonde for å halde ut neste dag på bussetet. Slikt står det då respekt av, men om ein heilt alminneleg mann i sin beste alder går berre for å gå, ja då stiller saka seg annleis. I alle fall om det ikkje er ein søndag....har han ikkje noko anna å gjere eller? Det må då vere noko anna han kan ta seg til? Det er då lett å sjå at det kanskje hadde vore ein idé å beise huset, og det er kanskje på tide å hauste ripsen i hagen før trasten tek han, han rakk det då slett ikkje i fjor. Men å fare og gå slik då, kan du skjøne det? Men er det søndag derimot, då skal det gåast, og då skal ein gjerne spasere, stille og roleg, du må vite at så lenge ein går etter vegen, gjer ein i alle fall ikkje anna arbeid på 7. dagen. Det einaste som riv opp i dette faste og stabile mønsteret, er dei åra 1. mai fell på søndag. Då vert fløssingen i villreie, og det er fort ein ser at kommunistfrykta er større enn gudsfrykta. Dessutan er det rett som det er at det er finver på 1. mai i alle fall dei åra han fell på søndagar, og gjerne er det òg meldt litt duskregn dagen etter, og då må Flø-bonden nytte høvet til å få ut møkka. Alle skjønar då det, det er då slett ikkje kvar finversdag som går over i duskregn dagen etter. byggjeskikk og folkeskikk Slik kunne eg halde på i timevis og snakke om korleis me har gjort det og til dels enno gjer det på Flø. Eg kunne ha snakka om alle desse kodane som for meg ikkje var synlege så lenge eg budde der. Men det var nytilflyttarane eg skulle snakke om, desse hippe «ny-rurale» som har kome her. Det heile starta som nemnt med arkitektane, dei kjøpte det gamle nedlagde samvirkelaget alt på slutten av 90-talet. Arbeidet med å gjere butikken om til bustadhus har rett nok teke si tid, men det er ikkje løye når ein ser kva anna dei har halde på med etter at dei kom der. Kaffibar og interiørbutikk, fyrst i Ulsteinvik og seinare i Ålesund i tillegg til å drive arkitektkontor. Ein kan skjøne at dette ikkje er nokon god kombinasjon når ein samstundes 10

27 skal bygge hus. Problemet er berre at det er ikkje alle som heilt ser kva anna dei har drive med. Kaffibaren i Ulsteinvik er det andre som driv no, og...det å stå i ein butikk nord i bya kan då ikkje vere all verda. Eg meiner...anna folk greier då å byggje eit hus sjølv om dei er i arbeid. Arbeidet med å gjere butikken om til bustadhus tek si tid, men det er då ikkje løye det, når ein ser kva anna dei har halde på med etter at dei kom til bygda. For ein sunnmøring kan det å byggje eit hus best samanliknast med ein graviditet. Det tek om lag ni månader, og han stikk ikkje spaden i jorda før han har fått velsigning frå presten. Tomta vert graven i mars, og murane er oppe før fyrsteslåtten, i mellomslåtten vert råbygget reist, og taket er tekt før håslåtten. Rett før jul står det heile klart til innflytting. Heilt parallelt med kvinna har mannen gjennomført sin graviditet, slik har det vore, og slik er det. Og då er det ikkje løye at ein spekulerer når nokon kan halde på i årevis. Det andre paret som kom til Flø, har derimot bygd eit hus som for det fyrste ser ut som eit heilt alminnelig hus med ruta vindauge og det heile. Eit søtt lite typehus med sjøvend ark, nett slik eit hus skal vere. For det andre har byggjeprosessen gått slik ein byggjeprosess skal gå. Nokre er litt usikre på om dei har fått velsigninga av presten, men...me er då ikkje meir framande frå denne verda enn at me skjønar at slikt er på mote i dag. Sjølv om nesten alt såg ut til å vere normalt med dei nærast smeden, er det likevel ein ting som uroar Flø-folket. Etter at dei hadde flytta inn i nyhuset sitt og budd der i nærare eitt 11

28 år, hadde dei enno ikkje fått opp gardiner. Sjølv ikkje etter to år var der gardiner oppe, det såg med andre ord ut til at dei ikkje var tenkte å henge opp gardiner i det heile. Kva er det dei skal sete og gløse på då...? Sete og fylje med på kven som går etter vegen...? Kva har dei med det å gjere då? Kan du forstå... det må då kjennast kaldt i nordavinden... det hadde ikkje vore eg som hadde orka. grave tomt. Eit drygt år etter at gardinløysa stod ferdig og innflytta, starta Hildegunn Moltubakk å No vert det vel ei ordning med gardiner for grannane også, skal du sjå. Steikje fine gardiner frå Kid interiør òg må me tru 5. Slik tenkte Flø-folket. Men det vart det ikkje, derimot vart det eit hus me aldri hadde sett maken til. Eller rettare, omsider fekk me sjå eit hus me aldri hadde sett maken til, for også denne byggeprosessen tok si tid, lang tid. Mange var etter kvart byrja å tvile på om det nokon gong kom til å verte ferdig.... han kan då umogeleg ha pengar til dette... det kan då ikkje verte nok peng av å reise rundt og halde ablegøyar heile dagane? Men etter nokre år fekk Flø-folket sjå huset ferdig, og i tillegg fekk dei sjå at også ein fløssing, som elles er kjend for å vere ein gnaur til å arbeide, ser ut til å trenge lang tid til å få opp eit hus. Han òg har visst tenkt å bygge seg eit slikt spesialhus. Slik kunne denne historia halde fram med å fortelje om endå fleire som kom til denne vesle bygda ytst ute i havgapet på søre Sunnmøre som hittil berre har vore kjend for sørvest kuling og regn. Eg kunne fortalt om baristaen og fjernsynsprodusenten som har bygt seg hus med tårn og fått klengenamnet «fyrvaktarane», og om båtdesignaren med lidenskapleg interesse for britiske jaguarar, og som dermed vart omtala som «engelskmannen». Og den som då tolkar dette som vondsinna bygdedyr-slarv, tek så feil som det går an å gjere. Nett det at dei vert gitt klengenamn, avslører ei indre stoltheit hjå Flø-folket. Det er ikkje kven som helst som får tilnamn der i bygda. Helst bør me kalle det kjælenamn heller enn klengenamn. 5 Det høyrer med til historia her at Hildegunn Moltubakk, alias Fredrik Steen, den tida jamt var å sjå på fjernsynet der ho (han) reklamerte for gardiner for Kid s interiør med den gjennomgåande frasa «Steikje fine gardiner!». 12

29 Fløfolket har, så tydeleg som fløssingar evnar å syne slikt, einast synt stoltheit og begeistring når eg har vore heime og snakka med dei om desse nykomarane. Det er ikkje tvil om at dette har vore stas. Og stas var det heilt til sumaren 2004 då eg var heimom ein snartur. Som alltid gjekk eg meg ein runde for å snakke litt med folket, og droppa innom ein som eg ofte stikk oppom til når eg er der. På hjørnebordet i stova låg det eit gamalt VG som eg bladde litt i medan kompisen brygga oss ein kaffi. Der var eit oppslag om Fredrik under tittelen «Norges mest skallede komiker» som eg skrålas til stor glede. På slutten av reportasjen var der ein liten passus om korleis han var motteken på Flø, og korleis namnet på son hans hadde vore motteke der. Han gjorde eit lite poeng av at då Fløfolket vart presenterte for namnet på barnet, sto dei liksom og venta på eit namn til fordi ein god sunnmøring er kjend for å ha dobbelnamn, og ofte skal dei vere snudde i omvend rekkefølgje i høve til landsnormalen. Dette tykte eg var morosamt og las det høgt til kona til kompisen min, men oppdaga til mi overrasking at det ikkje vart sett på som like morosamt frå den parten. Tvert om ante eg at noko var i ferd med å gå litt feil her, at Flø-folket ikkje var like glade og stolte over nykomarane lenger som dei var for berre litt sidan. - Veit du eg synest ikkje dette er særleg moro i det heile tatt. - Kva no då? Kva skjer... er det ikkje noko stas lenger å ha dei her, eller...? Då eg bad dei om å fortelje kva som hadde skjedd, var det ikkje råd å få dei til å snakke om det i det heile. Tvert om vart dei stille, og eg må innrømme at kaffien var heller beisk om ikkje på smak, så i alle høve på oppleving. Likevel tende det interessa mi, og eg laut på bygda for å sanke informasjon. Søndag ettermiddag gjekk eg ein stille og roleg tur heimetter vegen og trefte folk slik ein alltid gjer, særleg i finver ein søndag ettermiddag på Flø. Den fyrste eg fekk i tale og spurde om kva som hadde gått gale med nytilflyttarane, var «Losen». Han stod nede på gjerdet og godprata med hesten åt ein av grannane då eg kom forbi, og det fell seg naturleg å gå rett på sak og spørje han om kva som hadde skore seg. Han svarte litt unnvikande, men samstundes stadfesta han at noko hadde gått gale. - Nei det var no moro lenge dette kan du skjøne, det skjedde det me hadde venta på i over 35 år, sa han, og refererte til den årelange og opprivande bygdekrangelen om lokaliseringa av eit byggefelt ein krangel som heimsøkte grenda og skapte splid som enno ikkje er lækt. - Det byrja med Andre samyrkjelaget skulle verte arkitektkontor og bustadhus og det var ikkje måte på, kjekke folk både han og ho, det er ikkje det. Ja det er ikkje det dei er då kjekke dei andre og, hadde det ikkje vore fordi dei byrja med denne jævelskapen. 13

30 - Ja vel, kva jævelskap då? Men då var det ikkje meir informasjon å få hjå han, og eg laut halde fram mi vandring etter vegen og vone at eg fann andre å frette nytt med. Og det fann eg då, «Ulven» var ikkje vanskeleg å be, etter eit par tre minutt med obligatorisk meiningsutveksling om dei siste kampane i Premier Leauge og vår felles skjebne med at verken Leeds eller Wolverhampton gjorde det større enn at det kvalifiserer til midten på 1. divisjon, så kom me inn på saka. - Nei dei skjemte ut Fløfolket for heile ytre søre. Flø-folket forsøplar fjørå inn på øyra, stort oppslag i Vikebladet og greier. Då hadde dei funne den gamle fjøsinnreiinga til dei ova bakkå og lagt det på ein hengar og teke bilde av det og trykt det i avisa. å tynne gulrøter med pinne i baklomma Dei, altså nytilflyttarane, hadde rett og slett lagt seg oppi korleis Flø-folket hadde forvalta området sitt i generasjonar. Dei hadde i tillegg gjort det til ei offentleg sak og ikkje halde det innanfor Flø-familien, slik skikken gjerne var om noko absolutt måtte takast opp. Sjølv om «Ulven» nok kunne fortalt meg fleire historier, ville han likevel avslutte her, svinesteika stod i omnen, og han måtte inn og sjå etter den. Derfor laut eg halde fram mi vandring etter vegen og sjå om eg ikkje kom over andre som kunne fortelje meg meir nytt om «den nye situasjonen». Det var då eg trefte «Raffen», med den same gamle lyseblå herresykkelen, ein Trygg med tre trinns Sturmey Archer gir. Den same som han alltid har hatt. Og han kunne servere meg endå ei historie. - Du må då vite det, dei har då skjemt ut bror din også, stort oppslag i vikebladet om kulturlandskapsskjending på Ytre-Flø. Då var det desse moldhaugane som han bror din har slått til seg, som dei hengde seg opp i. - Seier du det, det visste eg ikkje noko om. - Nei, det gjorde du vel neppe, han vil nok helst sleppe å verte mint på det kan eg tenkje meg, han har vel brukt nok tid og krefter på det. Etter avisoppslaget starta ballen å rulle, det møtte ein stordelegasjon frå Fylkesmannen i Molde og greier, med Alv Ottar i spissen, han bror din måtte bruke timevis på dette midt i beste arbeidstida. Eg kunne ha halde halde fram med å fortelje om vindmøllesaka og om endå fleire liknande saker, men for ikkje å kjede lesaren med fleire historier så sluttar eg her, og reknar med at poenget er formidla. For felles for alle desse historiene, eller jævelskapen, som Losen kalla det er at nykomarane har rive opp i dei gamle stillteiande reglane i bygda. Dei har stilt 14

31 Då Hildegunn Moltubakk kom til bygda fekk Flø-folket etter kvart sjå eit hus dei aldri hadde sett maken til. spørsmål om ting me aldri har stilt spørsmål om, eller kanskje rettare aldri har kome på å stille spørsmål om. Denne jordbruksbygda som gjennom heile si historie har vore avhengig av det som veks i jorda, men som samstundes ikkje har betre jord enn at ein knappast greier å få timoteien grøn, har alltid vore avhengig av å lage matjord og hindre erosjon etter beste evne. 15

32 Dei som har vakse opp her i bygda, hugsar den tida då ein laut gå med ein pinne i baklomma kvar gong ein arbeidde i åkeren for å pirke av molda på støvlane før ein gjekk opp på vegen. Mold har alltid vore ein knapp ressurs her, og det å leggje jarnskrammel i fjøra for å binde sandhavren hadde ein funksjon. Det gjorde torva sterkare i møte med storsjøen. Og nokre lastebillass med god matjord frå dei grøderike jordbruksområda kring Ulsteinvik sentrum som no er på det næraste nedbygde, kjem godt med til bruk på den skrinne jorda på Flø. Oppi dette har dei altså kome, nytilflyttarane, som aldri har gått med pinne i baklomma når dei har tynna gulrøter, dei har vel knappast nokon gong tynna gulrøter. Det kan det for så vidt godt vere at det er andre på Flø som heller ikkje har gjort, men dei har i alle høve lært at mold er ein knapp ressurs, og at alt som kan gjerast for å styrke jorda, må gjerast om bygda skal leve. Om ikkje anna har dei høyrt folk har snakka om det, anten det har vore på butikken eller andre stader der bygdefolk møtest. Det er slik lokale kulturar vert produserte og reproduserte. Nykomarane veit ikkje slikt, dei har ikkje vakse opp her, og i tillegg er det heller knapt med lokale møteplassar att der desse skikkane kan formidlast, særleg no etter at både butikken og skulen vart nedlagde. Dei har med andre ord vanskar for å tileigne seg denne kunnskapen og desse uformelle kodane om dei aldri så mykje vil. dei nye emissærane Eit par dagar etter frettarrunden min trefte eg på nokre av nykomarane. Arkitekten og dei to i «gardinløysa» kom gåande etter vegen ein heilt vanleg yrkedag rett nok i ferien, men likevel. Det gav meg i alle høve moglegheit til å spørje dei kvifor dei eigentleg hadde gjort fløssing av seg. Dei var samstemde i at Flø var ein fristad for dei. Noko dei også tek opp att i eit oppslag i 1. mai nummeret av Dagbladet Søndag «For å forstå hvorfor vi trives på Flø, må du besøke oss i Ålesund. De to delene av livet henger nøye sammen. Vi har arbeidsstedet i Ålesund, og Flø er et slags fristed det er her vi henter energi. Her dykker vi etter kamskjell, bader nakne fra moloen eller nyter en god sigar i fjæresteinene. Du trenger ikke velge enten livet i byen eller livet på landet, her får du begge deler.» «Vi er jo litt ambivalente. Vi drar til byen (Oslo) for å få impulser, men vi har en dobbelthet i oss. Derfor er jeg glad for å treffe... (mannen)... han er urban, men samtidig like forelska i naturen som meg.» Dei uttrykte ei særleg interesse for landskapet og snakka om lyset og presiserte at også i dårleg vêr hadde Flø rikelig med sjarm. Også dette aspektet kjem fram i Dagblad-reportasjen. «Og så er naturen her helt fantastisk. Det er et helt spesielt lys, og nærheten til havet gjør at det nesten føles som du får bølgene inn gjennom vinduene.» 16

33 Under samtala vår kom det også fram at dei hadde nærast eit slags kall om å omvende Flø-folket slik at dei òg fekk det «rette» synet på bygda si. - Eg synest det er trist at Fløfolket ikkje veit å sette pris på idyllen her ute, dei ser ikkje sjølve kor vakkert det er her, sa den eine av dei, og refererte til både forsøplinga av fjøra og til moldhaugane som var tippa utover eit av beitestykka. Idyllen vert i løpet av samtala utvida til å gjelde langt meir enn einast landskapet. Også det sosiale livet i bygda vart trekt fram som positivt, dette opne samfunnet der alle kjenner alle, som er så typisk for eit bygdesamfunn. Dette vert trekt fram i eit oppslag i Dag og Tid den 26. januar 2005 også. «Når ein bur i byen, blir ein lett anonym. Her bryr folk seg. Like etter at eg flytta hit, kom ein mann bort til meg på butikken og sa; Soveromsvindauget ditt står ope. Han meinte det berre godt, men det var litt uvant.» Klart han meinte det godt, alle som har vakse opp på Flø, veit at du ikkje kan reise frå eit ope vindauge. Sjølv om det er vindstille når du reiser, så er det heilt sikker blese opp før du rekk å handle frå deg. Særleg no når du må køyre heilt til Ulsteinvik for å handle. Så jau då, den rurale idyllen finst, og nett med det same dei kom der, var det enno fin stemning, og Fløfolket var framleis stolte av å ha nykomarane i grenda. Men på frettarrunden min i bygda fekk eg ein annan versjon av denne rurale idyllen, kanskje me heller kan kalle det den rurale røyndomen. - Der er gagnlaust ser du dei fekk eit av desse kjempevindauga ein dag, det vart ståande i ramme i vekevis framfor huset utan sikring. Kvar gong eg køyrde forbi tenkte eg at det var eit under det stod der enno, men ein dag bles det opp, og vindauget måtte plukkast opp i småbitar innpå sanden. - Det er då vanvittig, kvifor sa du ikkje ifrå då og åtvara dei mot kulingen? - Den dagen dei byrjar å oppføre seg som folk, så skal eg gjere det, men slik det er i dag, så er dei pent nøydde å lære det den harde vegen. Slik har det altså vorte i heimbygda mi, og dette er nok berre forsmaken for mange norske bygder kringom i landet. Etter kvart som me får sjå at stadig fleire nykomarar kjem flyttande ut i stadig meir rurale grender. Her kjem dei med nye preferansar om både landskap og det rurale og med rett til å bry seg. Og ikkje minst med rikeleg av ressursar til å kunne skake langt meir solide småsamfunn enn Flø. I staden for at kunnskapen til desse ressurspersonane, og deira nettverk og potensial for kreative innspel vert nytta positivt for bygdene, vert det lett ei destruktiv kraft sjølv om ingen av partane eigentleg ønskjer det, tvert om. Eg må få lov å seie som Per en, ein eldre mann på over 80 år. 17

34 - Det er slik her no at det hadde vore enklare om dei var negrar. - Ja vel? - Nei, då hadde me skjønt at dei ikkje forstod korleis dei skulle oppføre seg. Desse snakkar endå til dialekten vår, dei er ikkje meir framande enn at me gløymer at dei ikkje er herifrå. 18

35 1 introduksjon DENNE FORTELJINGA utspelar seg i bygda. Den skjer i brytninga mellom det «gamle» og det «nye», den skjer mellom familie, vener, naboar og sambygdingar. Den skjer på eit nivå som den britiske antropologen Anthony Cohen (1985) omtalar som «større enn slektskap, men mindre enn den abstraksjonen me kallar samfunn». Den skjer med andre ord innanfor grendesamfunnet. Utgangspunktet mitt er det breie lokale engasjementet eg har vore vitne til i løpet av mine nær tjue år i bygdeforskinga. I kvar ein avkrok driv folk dagstøtt å mobiliserer for grendesamfunnet og det lokale fellesskapet. Kvar gong nye trugsmål mot bygda kjem opp, anten dei er reelle eller ikkje, så kryler folk nakken i freistnad på å vende den negative trenden. Skulenedlegging, tap av postkontor eller stenging av samyrkjelaget er alle viktige skift som utløyser djupe kjensler i lokalsamfunnet. Det lokale engasjementet kan ofte vere like mykje eit bidrag til samfunnsendringane som ein reaksjon på dei. Nye band vert knytt og gamle vert forsterka og det sosiale samhaldet kan kome styrka ut av grendemobiliseringa, sjølv om dei både har mista skulen og posten, for i kjølvatnet ser ein kimen til fornya relasjonar som kan styrke samfunnet i møte med nye tider. Det lokale fellesskapet vert ikkje berre skapt og styrka gjennom opprivande kampar og bitre stridar mot ytre fiendar. Like mykje vert det skapt og vedlikehalde gjennom meir eller mindre vare daglege sosiale relasjonar som litt vennleg skitkasting mellom sambygdingar som tilfeldig møtes med kvar sin matfisk i veska eller etter eit hastig raid over kvar sine hemmelege moltemyrar. Også profesjonelt samarbeid mellom bønder, skogeigarar eller mellom naboar 19

36 som driv som elektrikar, rørleggar eller kva det skal vere, så er det den dagleg interaksjon som bidreg til det lokale fellesskapet. Lokalsamfunnets kritiske faktor er det sosiale, altså interaksjon og samhandling. Det at folk buset seg på ein stad er ikkje nok i seg sjølv om ein skal kunne kalle staden eit grendesamfunn. Til det krev det ein kontinuitet og folk som kan relatere seg til kvarandre og staden og ikkje minst til stadens historie. den nye distriktspolitikken, ein del av noko større Men kva skjer med det lokale samhaldet i den nye distriktspolitikken? Kva skjer med det breie lokale engasjementet når det ikkje lenger handlar om å oppretthalde butikken eller skulen? Kva skjer når det ikkje er krav om ein ny veg eller vøling av hurtigbåtkaia som står på dagsordenen, men derimot oppretting av eit kunstgalleri som er meint å skulle trekke til seg reisande turistar og kultureliten frå dei tilgrensande kommunesentra? Kva skjer når bygdeutviklinga skal kome gjennom ei serie av individuelle forretningsidear som ønskjer å selje estetikken, bygdekulturen eller forteljinga om bygda til flyktige turistar og andre som vil slå i hel ein time eller to i rurale omgivnadar medan søndagssteika står og godgjer seg i omnen? For det er det som er bakgrunnen for arbeidet mitt. Medan utgangspunktet er det breie lokale engasjementet for det lokale samhaldet, er bakgrunnen «den nye distriktspolitikken». Bakgrunnen er ein politikk der natur- så vel som kulturverdiane vert vektlagt som viktige innsatsfaktorar for nye næringar. Det er ein politikk tufta på eit ønskje om å legge til rette for kreative verksemder over heile landet og med det skape lokalsamfunn som vert opplevt som meir attraktive, særleg for dei unge (Flø 2009, 2010). Stikkorda er opplevingar, identitet og distingverande symbol. Eller som ho sa, dåverande Kommunal- og regionalminister Åslaug Haga, då ho presenterte Regjeringa sin handlingsplan for kultur og næring i juni 2007; «Ved å satse på næringsutvikling som også er basert på kultur, opplevelser og fritid så vil dette være med å gi identitet og attraktivitet til et sted. Kultur og opplevelser betyr mye for folk, uansett hvor i landet en bor» (Nærings- og handelsdepartementet 2007). Haga hadde også varm støtte frå både Næringsminister Dag Terje Andersen og Kulturminister Trond Giske som båe hadde arbeida saman med Haga om å utforme handlingsplanen (Nærings- og handelsdepartementet, Komunal - og regionaldepartementet & Kultur- og kirkedepartementet 2007). Den nye distriktspolitikken må forståast som ein del av noko større. Den heng nært saman med det som vert kalla det kulturelle skiftet i samfunnsfaga og då også bygdesosiologien (Perkins 2006b; Flø 2013). Mot slutten på 90-talet kom den før så materielt orienterte distriktspolitiske debatten til å orientere seg meir og meir om sosiale representasjonar. Inspirert av post-moderne teori om det nye forbruket såg stadig fleire ei von i at den symbolkonsumerande middelklasseforbrukaren, med frie yrkjer og meir pengar og ferie enn nokon gong før, skulle legge sin elsk på det rurale. Forskarar og rådgivarar meinte bøndene burde utnytte det dei såg som nisjar i marknaden og starte «fortelje dei gode historiene» og «pakke inn» produkta sine i stadeigne miljøvennlege symbol. Det rurale skulle seljast, rurale tradisjonar, aktivitetar og kultur skulle gjerast om til varer og seljast på den nye 20

37 marknaden og bønder og bygdefolk skulle lærast til å stimulere forbrukarane sin hunger etter distingverande symbolprodukt. frå kjøt til oppleving Heller ikkje skogs- og fjellbygdene våre har vore upåverka av utviklinga og det den kulturelle vendinga i bygdesosiologien har teke med seg inn i den postmoderne bygdeutviklinga (Flø 2009, 2010, 2013). Her var det nærliggande å sjå på vilt- og fiskeressursane og moglegheita for å i større grad innføre desse ressursane i pengeøkonomien. Og sist på 90-talet la landbruksmynde fram det som mesta kan kallast ein instruks til grunneigarane. Dei to stortingsmeldingane Skogmeldinga (St.meld. nr ) og Landbruks- og matmeldinga (St.meld. nr ) kom båe med klåre oppfordringar til næringa om å utnytte viltog fiskeressursane betre. Landbruksminister og venstrestatsråd Sponheim via dette mykje merksemd i sin periode som landbruksminister frå Bønder og grunneigarar bør nytte «heile gardens ressurstilfang», lét mantraet. Dei skulle lære seg til utmarksentreprenørar og byrje å tene pengar på utmarka, og utleige av jakt og fiske stod sentralt i så høve. Fyrste åra var det vanskeleg å få auge på konkrete endringar, men gløtta ein på dørene åt grunneigarorganisasjonane såg ein at dei var i full gang med å legge tilhøva til rette for framtida. Landbruks- og matmeldinga (St.meld. nr ) påpeika særleg at landets utmarksareal for ein stor del var oppdelt i små eigedomar og dermed eigna seg dårleg som jakt- og fiskeområde 6. Det var dette grunneigarane var i ferd med å gjere noko med. Godt støtta opp av faglaga som kunne tilby fagleg kompetanse og rådgjeving om grunneigarorganisering, vart det på få år etablert meir enn 200 nye utmarkslag i landet 7. I tillegg vart fleire av dei eksisterande laga omorganisert og arrondert på måtar som passa betre det komande regimet. Grunneigarane sjølve danna altså nye samanslutningar og laga større samanhengande viltforvaltingsområde og jaktfelt. Dermed gjorde dei utmarka meir jakteffektiv og betre egna til næringsverksemd basert på viltressursane. Samstundes som dei lokale grunneigarlaga førebudde seg i det stille, gjorde moderorganisasjonane framstøyt på det politiske planet. Norges Skogeierforbund, saman med Reiselivsbedriftenes Landsforening, hyra nemleg inn eit konsulentfirma for å levere ei vurdering av inntektspotensialet som låg i kommersialiseringa av jakt og fiske. Tala dei kom opp med var svimlande. Ifylgje rapporten Forprosjekt om utvikling av utmarksbaserte reiselivsbedrifter (Reiselivsbedriftenes Landsforening & Norges Skogeierforbund 2004) skal det vere mogleg å hente inn omlag 8 milliardar kroner frå sokalla utmarksbasert reiseliv kring om i den norske utmarka. Det skulle med andre ord vere mogleg å doble inntektene frå jakt og 6 Det høyrer med til historia her at me veit langt mindre om eigedomstilhøva i utmarka enn kva dette kan gi inntrykk av. Ein rapport frå Skog og Landskap og Statistisk sentralbyrå (Lågbu, et al. 2012) syner oss at kunnskapen om eigedomstilhøva for mykje av utmarksareala våre er til dels svært mangelfull. 7 Talet 200 er eit anslag gjort i samtale med personar i Skogeigarlaget og Bondelaget i

38 fiske i høve til 2003-tala. Berre elgjakta og tilhøyrande herlegdomar skulle i fylgje rapporten kunne aggregere over 700 millionar kroner 8 i opplevingsprodukt. storordige talsmenn og lågmælte grannar Rapporten fekk dei eigedomslause jaktinteressene til å kvesse knivane. Representert ved Norges Jeger- og Fiskerforbund (NJFF) klargjorde dei seg til forsvar for ålmentas tilgang til «fornuftig prisa» jakt og fiske. Informasjonssjef Espen Farstad i NJFF gjekk høgt ut og kalla rapporten ei «krigserklæring» frå grunneigarane, «dette fortrenger den lokale jegeren» hevdar han til Aftenposten og framheld vidare at «Norges Skogeierforbund gir blaffen i tradisjoner og norsk kultur» (Aftenposten 2004b). Ei omfattande kommersialisering av elgjakta vil medføre at sjølve jakta endrar seg, hevda kritikarane. Og fleire tok til orde for at det handla om å ivareta elgjaktkulturen og meinte den norske haustingskulturen vil bli erstatta av ein «sportsjaktkultur» og elgjakta, slik me kjenner den i dag, vil forvitre. Debatten gjekk høgt i avisene så vel som i TV og radio i kjølvatnet av den auka kommersialiseringsinteressa som grunneigarorganisasjonane synte. Sosiologen Olaf Aagedal, som for anledninga var titulert som elgsosiolog, meinte at «å overlate elgjakta til folk med de tykkeste lommebøkene, kolliderer med norske likhetsidealer» (Aftenposten 2004c). Men alt dette gjekk føre seg i den offentlege debatten. Det var representantar for dei ulike interessegruppene me høyrde uttale seg, men kva folket ute i bygdene meinte var vanskelegare å få auge på. Rett nok hadde avisene små spalter der dei hadde gitt ordet til lokalbefolkninga og ofte var deira reaksjonar langt meir edruelege og lågmælte. Ein elgjeger frå Rena uttalar til Aftenposten at det «er et begrenset marked», og han trur ikkje det er «så mange rikinger som vil komme» (Aftenposten 2004a). Sjølv gjorde eg mine eigne ad hoc undersøkingar og fant lite uro hjå dei lokale jegerane. Eg ringde kjenningar og folk i grendene som eg viste hadde jakta elg i årevis og ingen av dei kunne seiast å vere uroa for utviklinga for eigne vegne. Kva baserte dette fråveret av uro seg på? Kva var det dei kvilte seg på som dei offentlege våpendragarane ikkje såg? problemstillingar og føremål Prosjektet har som mål å bidra til å forstå korleis grende- og bygdesamfunnet som eit sosialt system grip inn i utviklinga i grenda. Gjennom å studere elgjakta og den pågåande kommersialiseringa av den, vil eg freiste å seie noko om korleis utvikling skjer. Eg vil sjå spesifikt på utviklinga i nokre av innlandsgrendene våre og studere spenninga og samspelet mellom dei som vil legge elgjakt ut for sal og resten av grendesamfunnet. Eg vil studere korleis normer, moral og tillit knyt seg opp til spørsmålet om forvaltinga av den lokale elgjaktkulturen. Eg vil studere kva som skjer når ein søkjer å gjere utmarksressursane om til 8 Det er her snakk om 2003 kroner. 22

39 ny næring. Kva skjer med ressursane og måten folk relaterer seg til ressursen på? Og korleis påverkar dette bygdene? Ved å snakke med bygdefolk, også dei som ikkje sjølve er direkte deltakande i elgjakta samt jaktrettshavarar og eigedomslause jegerar som alle er fastbuande i ulike grender i Nord- Østerdalen, vil eg undersøkje korleis normer, moral og tillit innverkar på sjølve kommersialiseringa av elgjakta lokalt. Samstundes, altså nett ved å studere korleis normer, moral og tillit innverkar på kommersialisering, ønskjer eg også å få tak på korleis kommersialiseringa av elgjakta innverkar på nettopp normene og moralen knytt til elgjakta samt tilliten mellom bygdefolket. Implisitt i den nokso deskriptive inngangen min altså kva skjer og korleis påverkar dette bygdene ligg også eit meir grunnleggande sosiologisk spørsmål; nemleg korleis blir normer til og korleis endrar dei seg? Gjennom å identifisere korleis sambygdingar forhandlar om utfallet av kommersialiseringa og korleis utviklinga formar dei som jegerar så vel som korleis sjølve jakta vert prega av kommersialiseringsprosessen, seier desse tekstane noko om, og kanskje også korleis, kommersialiseringa bidreg til å skape, vedlikehalde og endatil endre elgjaktkulturen. Det er ei studie av korleis normer, moral og tillit mellom dei involverte vert definert i lys av den pågåande kommersialiseringsprosessen i elgskogen. referansar for kapittel 1 Aftenposten. 2004a. Neppe stort marked. Einar Haakaas, b. Skogeierne vil selge elgjakta til rikinger. Einar Haakaas, c. Snobbejakt på elg truer norske likhetsidealer. Einar Haakaas, Cohen, Anthony P The symbolic construction of community. Routledge. London. Flø, Bjørn Egil Vondtet i norsk bygdeutvikling. Syn og Segn (3): Bygda - forståing og implikasjonar. PLAN (5): Me og dei andre. Om lindukar, Framstegspartiet og bygda som sosial konstruksjon. Sosiologisk Tidsskrift 21 (2): Lågbu. Roar, Linda Aune-Lundberg, Anne Snellingen Bye, Geir Inge Gundersen & Geir- Harald Strand Arealstatistikk: Eiendommer og utmark. R 14/2012. Skog og landskap. Ås. Nærings- og handelsdepartementet Regjeringen landserer handlingsplan for kultur og næring [Pressemelding, Nr: 47, 2007], Tilgjengeleg fra 23

40 Nærings- og handelsdepartementet, Komunal - og regionaldepartementet & Kultur- og kirkedepartementet Handlingsplan Kultur og næring. Nærings- og handelsdepartementet. Oslo. Perkins, Harvey C Commodification: re-resourcing rural areas. I Handbook of Rural Studies. Redigert av: P. Cloke, T. Marsden & P. Mooney. SAGE Publications. London. Reiselivsbedriftenes Landsforening & Norges Skogeierforbund Forprosjekt om Utvikling av utmarksbaserte reiselivsbedrifter - markesmuligheter, mål, strategier og forslag til verdikjedeprogram. Reiselivsbedriftenes Landsforening og Norges Skogeierforbubd. Oslo. St.meld. nr Verdiskaping og miljø - muligheter i skogsektoren. Landbruksdepartementet. Oslo. St.meld. nr Om norsk landbruk og matproduksjon. Landbruksdepartementet. Oslo. 24

41 2 bygda som vare - den nye rurale økonomien og grendene - VELKOMEN TIL DEN nye økonomien, sa verten. Han synte meg rundt på det han kalla «køynnbuloftet», ei ærverdig kornbu frå 1700 talet som stod midt i tunet og no var omgjort til pub og soveloft. Han trivest godt både med og i den nye økonomien kunne han fortelje, men legg til at det lyt vere på hans eigne premissar. - Det er dette som er det nye, seier han. - No handlar det om å utnytte nisjane i marknaden og levere varer og tenester som folk etterspør. - Når starta du med dette då?, spør eg. - Det er fleire år sidan no, det starta med litt spekemat og eit lite gardsutsal. Så hadde eg alle desse bygningane som eg ikkje visste korleis eg skulle ivareta. Ikkje vil eg rive dei heller, ja om eg så ville så hadde eg neppe fått lov, det er jo verneverdige bygningar alt i hop. Så eg tenkte, det er kanskje her framtida ligg. - Ja det er kanskje det, seier eg, og tenker at han har fått til eit produkt som eg kan kjenne eg likar. - Det er då det dei seier. - Dei?, spør eg. - Ja alle rådgivarane og dei på fylket og slike, seier han, før han rekker meg ei snei av ei spekepølse han meiner eg bør smake på. - Og så er det spanande. Legg han til. 25

42 I takt med kapitalismen sin ibuande hang til stadig å endre seg følgjer også grendene og grendefolket med på endringane. Dei følgjer med gjennom delvis å respondere på marknaden og andre ytre påverknadar som gjer det føremålstenleg å tilpasse seg og dei gjer det delvis ved berre å følgje sin eigen vilje. Og endringane kan me lese i landskapet, både det materielle fysiske landskapet og det sosiale og mentale landskapet, me kan lese det i røynslene åt dei som lever i og med landskapet og i forteljingane dei fortel. Alle endringar, anten dei er knytt til arealbruk, arbeid, kapital eller teknologi, er kopla saman med skiftande økonomiske og kulturelle forhold. På same måte som økonomiske eller kulturelle skift kan skape grunnlag for teknologisk eller institusjonell nyskaping kan også sjølve nyskapinga stimulere til betydelige økonomiske eller kulturelle endringar. Slik må framveksten av «den nye bygda» forståast. Oppkomsten av den nye bygda heng saman med at den gamle bygda forsvinn eller endrar seg og med det er det heilt rett som verten min sa med det følgjer den nye økonomien. Det velkjente postkortet frå 1932, «Seterjentens fridag», kan stå som ein illustrasjon på at småskala gardsforedling ikkje er eit nytt element i landbruket. Legg berre merke til skiltet, ekte geitost til salgs, som er spikra fast til vindskia i bakgrunnen. (Normanns Kunstforlag, ukjent fotograf) Skilnaden mellom det nye og det gamle ligg i relasjonen mellom produksjon og forbruk, hevdar Paul Clocke (1993). Den ligg i at dei rurale områda i aukande grad har vorte gjenstand for forbruk og ikkje einast produksjon (Cloke 1993; Lowe et al. 1993). Dei britiske geografane Brian Ilbery og Ian Bowler (1998) meiner den nye økonomien vaks fram der den 26

43 gamle feila, og omtalar den mesta som om den grodde utav hjulspora etter det produktivistiske landbruket. Kanskje kan ein sjå slik på det? Men sjølv undrar eg på om den nye økonomien eigentleg er så ny? Kanskje er den snarare berre re-introdusert, eller kanskje heller re-vitalisert. For går ein attende nokre år finn ein at gardsutsal slett ikkje var uvanleg. På setrane har ein fått kjøpt rømme, smør og brunost heilt fram til i dag. Og sjølv etter at mjølkebilen og dyretransporten starta kome til gards, har enkelte likevel halde på tradisjonen om å selje delar av produkta sine frå kjellardøra sjølv om mattilsynet kanskje ikkje har likt det like godt i den seinare tida. Ein annan ting er om den gamle økonomien eigentleg kan seiast å ha feila, slik Ilbery og Bowler antyder. For me ser då at den klassiske vareøkonomien, med konsummjølka og det normalsalta meierismøret, sel som aldri før. Me ser då at samstundes som me etterspør eksklusive spesialprodukt og identitetsmarkerande opplevingar på gardsbutikkane så oppsøkjer me også supermarknadane i byanes utkantar på jakt etter billig mat som ikkje er tenkt nokon anna rolle enn å gjere oss mette. Assisterande generalsekretær i Småbrukarlaget, John Petter Løvstad, brukar ofte seie; «dette er då ikkje nytt!», når nokon snakkar om ruralt reiseliv eller småskala gardsforedling som om det er den nye økonomien. Gjerne leverer han også ei levande historie om korleis det var å køyre Gudbrandsdalen på 60-talet. Overalt stod det skilt som tilbaud husrom og mat. Norsk landbruk sin historie og dei norske agrare grendene sin økonomi har vore prega av fleirsysleri og sesongbaserte aktivitetar. Bygdefolket har vore fleksible og teke dei moglegheitene som har bydd seg i grendene, alle har dei freista å spe på skrinne inntekter med ulike bidrag til hushaldsøkonomien. Alle formar for løn har vore kjærkomne anten den har kome i form av skillingar eller kaloriar. Nokre vekers arbeid på sildoljefabrikken for å ta unna toppane av sild om seinhausten hjelpte godt på når kystbonden enno hadde rekninga frå felleskjøpet liggande ubetalt i skatollet. Ein månad eller to i skogen på kaldaste vinteren medan snøen enno låg meterdjup og kjerring og ungar bar turrhøy frå høyløe til fjøs i gnistrande måneskinet, kunne utgjere skilnaden mellom armod og velstand gjennom året i skogs- og fjellbygdene. Nokre betalande ferdafolk på overnatting og ei moltemyr var begge deler likt skatta i fleirsyslerihushaldet i dei før-produktivistiske agrare grendene. kommodifisering Tilsynelatande godt etablerte rurale strukturar, anten me snakkar om fysiske strukturar som landskapet og omgivnadane eller me snakkar om produktive prosessar og sosiale relasjonar, så har alt dette jamt vore i endring. Det har endra seg frå den gamle til den nye bygda frå den gamle økonomien til den nye og stadig fleire ting har vorte gjort til ei vare. Ikkje berre er gulrota ei vare som vert selt på marknaden, men no har også gulrotopptakinga vorte ei vare. Dei siste åra har det å selje gardsarbeidet, eller rettare selje opplevinga av å gjere gardsarbeid, vorte mogleg. Held me oss til gulrota ei stund til kan me tenke oss at ideen om å vere del av noko ekte, autentisk eller opphavleg når ein står bøygd i ein haustvåt gulrotåker, er med på å 27

44 oppgradere gulrota til noko meir enn einast ei gulrot. Det gir tilleggsverdiar som ligg utanpå eller rettare utanfor sjølve gulrota, tilleggsverdiar som vert servert saman med den i form av ei forteljing om opplevinga av å ha teke opp si eiga gulrot 9. Det skjer altså det faglitteraturen kallar ei kommodifisering av det rurale rural kultur og rurale relasjonar og praksisar. Dette kapittelet skal handle om det, det skal handle om kommodifiseringa og om kva kommodifiseringa gjer med grendene og grendefolket. Ved å drage vekslar på teori om modernitet, post-modernitet og det rurale, og ved å hente døme frå megamjølkebruk, småskala nisjemat, kontraurbanisering, bygdeturisme og jaktkomers, vil eg drøfte kva kommodifiseringa gjer med oss. Kva gjer det med relasjonane grendefolket imellom og ikkje minst; kva gjer det med relasjonane mellom grendefolket og folk som kjem utanbygds frå relasjonane mellom «oss» og «dei andre»? forbruket Sjølve omgrepet kommodifisering er i litteraturen gjerne nytta på to måtar. Den eine referer til omdanninga av ein ting til ei vare (commodity) då snakkar delar av litteraturen helst om kommoditisering (commoditization) eller altså varedanning. Den andre forståinga av omgrepet, som sjølvsagt heng saman med den fyrste, refererer til dei større sosiale prosessane i det at stadig fleire ting, ja endå menneskelege relasjonar, idear og folk vert gjort om til ei vare. Felles for begge desse forståingane er likevel at sjølve kommodifiseringsprosessen vert sett som symptomatisk for korleis kapitalismen trenger seg stadig lenger inn og opptek ein jamt større plass i folks daglege virke (Cloke, Crang & Goodwin 2005) Skal ein forstå kommodifiseringa kan ein gjere som Harvey Perkins (2006a) eller Michael Woods (2005, 2011), nemleg å gå til ein mykje brukt artikkel av Steven Best (1989) i tidsskriftet Current Perspectives in Social Theory. Best snakkar om tre stadium, og presenterer dei som ein slags progresjon der me går frå det han kallar (1) «the society of the commodity» (varesamfunnet) til (2) «the society of the spectacle» (skodespelsamfunnet) og deretter til (3) «the society of the simulacrum» (simuleringssamfunnet). På det fyrste stadium, varesamfunnet eller the society of the commodity, er vara sin bytteverdi spegla opp mot bruksverdien. Ein ting vert ei vare i det bytteverdien overgår bruksverdien, ein transformasjon som altså innanfor marxistisk teori vert omtala som kommoditisering eller kommodifisering. Kommodifiseringa understøtta marknadsøkonomien og gjorde at gulrota vart viktigare som handelsvare for bonden enn som mat for bondefamilien. Gulrota gjekk, altså for bonden, frå å vere mat til å verte ei matvare. Den gjekk frå det å vere maten bondefamilien åt til å verte det som skaffa maten bondefamilien kunne ete. Me opplevde altså det Inge Krokan alt i 1942 døypte «det store hamskiftet» (Krokann 1982). Bøndene ikledde seg den nye tida med nykjøpte slåmaskiner og separatorar og starta selje smør og rømme til ein jamt veksande marknad i byane og industristadane under fossane. 9 Her må det nemnast at dette gulrotdømet er nytta einast som eit tenkt døme, eg kjenner ikkje til noko konkret tilfelle der gulrotopptaking vert selt som oppleving. 28

45 Hamskiftet hadde konsekvensar langt utover einast bøndene. Etter kvart såg me det Best (1989) kallar ein transformasjon over i skodespelsamfunnet eller the society of the spectacle. Ideen hadde Best frå den franske filosofen og forfattaren Guy-Ernest Debord som i 1967 utgav boka «La Société du spectacle» (The society of the spectacle på engelsk (Debord 1977)). Her leverte han ein skarp kritikk av det moderne samfunnet. Me lever i eit samfunn prega av isenesette liv, hevdar Debord (1977), og meiner me omgir oss med gjenstandar og folk utan anna formål enn å projisere oss sjølve gjennom dei. I dette samfunnet har gulrota gått igjennom enno ein transformasjon. No er den ikkje lenger einast ei matvare anna enn den fylles med ideen om autentiske opplevingar i det me ser bonden bøye seg i åkeren å legge opp stablar av ferske gulrøter som blenkjer så fint i den lave haustsola rett utom døra til den sørvendte gardsbutikken. Vekeblader og livsstilsmagasin deltek aktivt i transformasjonen av gulrota og andre varer frå materialitet til symbol. (Faksimile frå matmagasinet Terra Smak, mai 2011). Alt som skjer og alt me oppnår i livet vert gitt symbolske verdiar utan nokon direkte referansar til det faktiske innhald (Debord 1977). Kommodifiseringa, sett i lys av skodespelsamfunnet, forklarar Perkins (2006a), er eit produkt av ein livsstil der me forbrukar ei verd laga av andre heller enn å produsere vår eiga. I dette massekonsumet ligg den sosiale kontrollen, den vert vedlikehalden og styrka gjennom eit stadig eskalerande forbruk med den konsekvens at det pasifiserer og avpolitiserer oss. Opiumet er ikkje lenger Gud, for å halde oss til den marxistiske retorikken, men kommodifiserte formar for fritid og underhaldning. For 29

46 det er berre tilsynelatande, seier Debord (1977), at konsumet stettar folk sine behov, i røyndomen går me kollektivt inn i ein ny form for deprivasjon. Me spelar eit skodespel eit spectacle der me ber på ein konstant attrå etter mål som einast skaper kjensle av tomheit. Ved overgangen til skodespelsamfunnet går me frå det Marx ein gong kalla havesyke, altså frå det å vere mesta sjukelg opptekne av å ha eller eige ting, til det Debord (1977) no kallar appearing. Me opplever ein glidande overgang frå «having» til «appearing», seier han og meiner at me går inn i ein tilstand der imaget tek makt over det materielle objektet og redusert det til einast å fungere som pidestallar for eksponering av eigen identitet. Eller som Steven Best seier det sjølv: «the universalization of the commodity form is to be seen as the reduction of reality to appearance, its subsumption to commodity form, its subsequent commodification» (Best 1989: 32). Den siste transformasjonen Steven Best (1989) trekker fram, «the society of the simulacrum», eller simuleringssamfunnet, er tungt inspirert av arbeidet til ein anna fransk filosof, nemleg Jean Baudrillard (1983b, 1983a). Her tek kommodifiseringa eit steg vidare inn i ei slags hyper-verkelegheit. No har gulrota fått enno ein eigenskap, i tillegg til å vere både ei matvare og ei oppleving har den no også vorte representasjonar. No vert den sett på bordet når gjestane kjem gjerne rå som snaks eller køyrt gjennom ein hurtigmiksar og gjort til smoothies for å fortelje besøket, eller ein tilsynelatande tilfeldig ukebladjournalist, at; her i huset er me sunne og friske menneskjer, før dei legg til noko slikt som «.. du skulle bare vite hvor mye meir harmonisk livene våre er blitt etter at vi begynte med rawfood» (Teigeland 2011). Alt er kulissar, alt er symbol og ingenting er ekte. Slik Baudrillard skildrar det post-moderne samfunnet, skildrar også Best simuleringssamfunnet til å vere basert på eit ytterlegare eskalert konsum samt avansert informasjonsteknologi. Paul Cloke (1993) forklarar det som at i dette samfunnet skjer byttet eller utvekslinga på eit nivå av teikn, bilete og informasjon. Kommodifiseringa handlar ikkje lenger einast om å selje ting i form av eit bilete eller ei førestilling, men det er ein abstrakt absorbering av objektet inn i biletet eller førestillinga og på den måten kan sjølve utvekslinga skje i semiotisk forstand. Det nye konsumet er no eine og aleine organisert kring teikn, og består av varer utan verken materialitet, form eller basis i realitetane. Det nye konsumet er eit konsum av hyper-verkelege varer utan anna bruksverdi enn bytteverdien. kommodifisering av det rurale Sjølv om omgrepet kommodifisering kan vere noko komplisert og tungt med alle sine postmoderne abstraksjonar vil eg likevel tru det er et nyttig omgrep for den som ønskjer å forstå dei endringane grendene har vore og er utsett for i dag. For det er nett innanfor dette nye forbruket at grunnlaget for mykje av dei nye satsingane i bygdene ligg. Det er her du finn idébasen for småskala nisjeprodukt i landbruket. Det er dette nye forbruket Eivind Jakobsen (2003) ved Statens institutt for forbruksforskning og andre ekspertar snakkar om når dei hevdar at mat ikkje berre er mat, men også fylt med innhald som natur og kultur. Det er frå tenkjarar som Baudrillard og Debord og fleire til, at ideen har spreidd seg. Ideen som har fôra retorikken og gitt oss trua på at om bøndene berre lærer seg å stimulere forbrukarane sin hunger etter distingverande symbolprodukt, då vil marknaden syte for både rikdom og 30

47 velstand (Flø 2009, 2010). Sjølv om dåverande landbruksminister Lars Sponheim kanskje ikkje eingong veit kven Baudrillard er, var det likevel lett å høyre eit visst post-moderne gjennomslag i talen han heldt på den Nasjonale kongress for økologisk landbruk på Hamar i november «Dette er vegane», sa han og heldt fram ein smørpakke frå ei eller annan sæter i Nord-Trøndelag. Han snakka om nisjeprodukt som Skjåkskinka og ost frå Den blinde ku og meinte «Dette er ein av hovudvegane ut av uføret vi har hamna i» (Sponheim 2003). Og representantar for bøndene sjølve støtta opp under det. Dei lente seg på økonomen Erik Reinert (1997) og rapporten som etter kvart fekk namnet «Reinert-rapporten» og såg framveksten av nye marknadar som ein måte å få verdiskapinga attende til næringa (Flø 2003). Også marknadsøkonomar som arbeidde med spesialprodukt, risiko og forbrukaråtferd gav til kjenne sin optimisme med formuleringar som: det er «vanskelig å ikke få en før flodbølgen følelse når en analyserer markedet» (Jensen 2003: 11). Sjølv om flodbylja har latt vente på seg, såg me likevel ei rekkje nye produkt vekse fram og verte talrike utover på 2000 talet. Godt hjelpa av nye teknologiske løysingar på produksjonssida så vel som på distribusjonssida såg me ein jamn auke i diversifiseringa, både i talet på produkt som kom på marknaden og ikkje minst også i korleis me tenkte marknad. For i marknaden kunne me no sjå forbrukarar som ikkje lenger berre såg på smør som smør, men som meinte noko smør var betre enn anna sjølv om andre meinte at einast innpakninga gjorde skilnaden. Og nettopp innpakninga vart via stor merksemd. Produkta skulle no ikkje berre pakkast inn i økologisk berekraftig lokalpapir, men det skulle også forteljast historier. Ein ting var at bonden tok steget og lærte seg å kinne på nytt, men kanskje opplevde ho det som enno meir framandt å skulle opptre som historieforteljar bak torgkjerra i småbyanes sentrumsallmenningar der ho prøvde å freiste stadig meir smakskompetente middelklasseforbrukarar med morrsnabb og lefse. Sjølv om nokre mistreivst med tanken på å sjå seg sjølv i den nye bonderolla, vaks andre på det dei opplevde som givande. Den direkte kontakta med forbrukarane og det kollegiale samhaldet med andre bønder som ein opplevde på Bondens Marknad var både kompetansehevande og meiningsskapande. I tillegg gjorde det landbruket synleg og fekk byfolk til å sjå bøndene med litt andre auger. Landbruksbyråkratar, tilsette og tillitsvalte i bondeorganisasjonane samt ein og annan meinig medlem, henta inspirasjon frå kontinentet. Dei henta inspirasjon frå land med «tradisjonar», land med fleire ostetypar enn det er kommunar her heime, frå land som har skapt namn som Parmaskinke, Champagne og Roquefort. Dei vitja regionar som Provence, Pyreneene og Toscana der sjølve regionnamnet er meir som eit omgrep å rekne, eller som «en merkevare som automatisk gir assosiasjoner til mat, mangfold og kvalitet», slik prosjektet Kortreist Mat frå Rogaland Landbruksselskap formulerar det sjølve i ein rapport frå ein tur dit. «Chianti, Brunello, florentinsk biff, sienesisk svin og Citta Slow er med på å forsterke [ ] følelsen av å være noe unikt, også i verdenssammenheng» (Kortreist Mat 2004: 1). Dei reiste til Alpane og såg byfolk feriere på gardane. Dei såg gode døme på velutvikla gardsturisme i tett integrasjon med matkultur og velfrisert kulturlandskap. Dei såg ein velværemarknad som er i ferd med å vekse seg større enn kurs og konferanse (Bergsli 2009), 31

48 dei såg at gardsbruka var sentrale aktørar i det nye rurale reiselivet (Stenvik 2008). Og dei kom heim med ny glød og held fram det flittige arbeidet dei alt hadde starta. Medan me kunne vitne ost og poteter, sauer og hestar, uthus og sel verte omskapt til noko meir enn kva det eingong var og selt som pakkar på marknaden, såg me også at til liks med ideen om skodespelsamfunnet the society of spectacle vart eit stadig breiare spekter av aktivitetar tilbydd mot betaling kring om i bygdene. I Sjoa samla dei seg, unge like som gamle, alle sette dei seg i gummiflåtar og let seg rive med av straumen til ei oppleving dei hevda å ville hugse for resten av livet. På Giske hang dei hestekrefter attpå RIB en før dei la i veg ut moloen. Sjølv om aktiviteten fekk det noko missvisande namnet «havrafting» var det ikkje snakk om å drive som ein kraftlaus flåte kring på det opne havet, slik namnet tilseier, tvert om er det 40 knop i storbåra som gir den største gleda. Og etterpå kan ein nyte ein kollegial samankomst i rustikke omgivnadar med lokalt slakta lam på tallerkenen, lam som aldri hadde mista Alnes fyr or syne i livet. I Rondane kan du melde deg på familievennlege rideturar og oppleve fjellet frå hesteryggen på dagtid og slå deg til ro på stølar der vertskapet har reda sengene med kvite sengklede i svale tømmersel. Du kan kvile deg i solveggen morgonen etter og sjå borna spring nakne i det feite doggvåte graset. Du kan sjå dei drikke lunka ferskmjølk av ein kopp gitt av vertsbudeia som for anledninga har ikledd seg tradisjonsstakk og snakkar tre språk flytande. Eller du kan la deg pakke inn i reinsskinn og plasserast på ein slede og oppleve reinen som trekkdyr i 30 speik på Finnmarksvidda og ete turka reinshjarte i ein røykfylt lavo akompagnert av modernisert tradisjonsjoik. Alt slektar det på tradisjonelle aktivitetar i det rurale, det slektar på det folk pleidde gjere, på det som tradisjonelt har vore del av ein slitsam kvardag, men også «rekreasjonsarbeidet» eller kvardagsrekreasjonen, kring om i dei rurale grendene. Det slektar på tradisjonelle aktivitetar som no er kommodifisert og omforma, eller «transformert til opplevingar som skal seljast til turistar», som Harvey Perkins (2006a: 246) formulerer det. Aktivitetar vedlikehaldne og vidareutvikla gjennom ei salig blanding av «hype», førestillingar og ny teknologi. Det er ungdomane sin farlege leik i flomstore elver med sjølvlaga tømmerflåtar og gutungane sitt vågemot med tjuvlånte færingar når lågtrykka let båra vekse mot land, som no er kopiert og re-introdusert med gummibåtar og påhengsmotorar som gir større fart og fryktfylt spenning mesta utan risiko. Alt med pengar som viktigaste drivkraft. 32

49 reklame, folk og det rurale blikkfang Kommodifiseringa inneheld også meir abstrakte komponentar. For ikkje berre vert rekreative aktivitetar og fartsfylt spetakkel kommersialisert, men også fråveret av aktivitetar vert gjort til Kommodifiseringa av det rurale gjer både produsenten og konsumenten til viktige bidragsytarar i konstruksjonen av meiningsinnhaldet i det rurale. (Her frå Visit Norway si nettside ( omsetjelege varer. Stilla, estetikken, utsikta og den friske lufta vert på same måte transformert og omsett til konsum for profitt, anten direkte i form av inngangspengar til eit eventuelt 33

50 oppbygd utsiktspunkt eller indirekte gjennom bileta og språket nytta i marknadsføringa. Og nettopp marknadsføring kan vere eit kritisk punkt i debatten om kommodifiseringa av det rurale. For kommodifiseringa bidreg til delvis å gjenskape, men også nyskape meiningsinnhaldet med det som vert kommodifisert. Det skjer i prosessen der produsent og konsument møtest og det involverer dei begge like mykje (Bell 2006; Crouch 2006; Perkins 2006a). Det skjer i kampen om merksemda, i kampen om å ville bli sett i hopen av tilbydar, det skjer i strevet etter attraktivitet etter å samsvare med dei forventingane konsumentane har om det rurale, forventingar skapt og forma av lag på lag med kulturell påverknad (Woods 2011). Fjord, fjell, og markblomster dannar rammene for trendy versjonar av rurale jonsokkidyllar, det heile toppa med ein stilisert Ferguson TE20 i logoen. (Her frå nettsida til moods of norway ( Fotografar, grafikarar, tekstforfattarar og stilistar, alle driver dei aktivt og presenterer grendene og det rurale. Dei framstiller røyndomen slik dei meiner kunden vil ha den, dei flyttar den nyaste traktoren ut av biletet og let den gamle stå. Dei leier mjølkekyra inn på setervollen, dei vaskar og steller ho og børstar både rompa og panna slik at ho framstår like lytefri som ein pin-up modell i sportsbilreklamane. Bondekulturen og bygde-noreg skal seljast for millionar og då lyt grendene pyntast. Tekstforfattarane fortel om Norskekysten som strekker seg frå det idylliske Sørlandet til eit vilt og utemja møte mellom sjø og land i nord. Dei fortel om sandstrender og livlege kystbyar, om blomstrande fiskevær og restaurerte rorbuer i rurale idyllar. Alle bidreg dei til konstruksjonen av ein simulert ruralitet som inngår i den kontinuerlige definisjonen av kva det rurale er og kva det skal vere. Korleis folk forstår og oppfattar det rurale er gjerne informert og påverka av korleis ein stad er marknadsført, hevdar Michael Woods (2011) og kviler seg på Paul Cloke (1993) sin studie av brosjyrar og reklamemateriell for ulike attraksjonar i det rurale England. Både språket, symbolikken og heile det visuelle innhaldet i marknadsføringsmaterialet alt det den 34

51 kommodifiserte bygda representerar er avkopla frå dei materielle realitetane som gjeld for staden som vert portrettert. Harvey Perkins (2006a) på sin side, trekker fram ein artikkel av geografen Georg Hughes (1991) som gjennom ei analyse av marknadsføringsmateriale for «Scottish Tourist Board» syner at reklamen skaper eit «... frisert og nærast malerisk mytisk bilete av det skotske høglandet, totalt forskjellig frå det utarma og undertrykte høglandet historia fortel om» (Perkins 2006a: 252). Det er langt frå einast reiselivet som kan skuldast for å fordreie den rurale røyndomen. Øl-, tobakk- og klesindustrien har også vore flittige brukarar av rural symbolikk, gjerne også tett knytt opp til maskulinitet og det enkle og barske livet i øydemarka (Law 1997; Bye 2010). Her heime er det kanskje nordfjordingane i Moods of Norway som, sidan etableringa i 2003, har vore tydlegast i sin bruk av rural symbolikk i si marknadsføring. Moods sin strategi har snarare vore å kontrastere den barske maskuliniteten med ein slags kreativ galskap der fjord, fjell og markblomster dannar rammene for trendy versjonar av rurale jonsokkidyllar. Også bygdutviklinga har fått smake på den kreative galskapens søtsaker. Fargerike aktørar som Hans Christian Medlien, som gjorde seg landskjent med ein fjernsynssendt jippo der folk reiste kring om i verda å hengde opp skilt som peika i retning Næroset som hadde utnemnt seg sjølv til fristat og teke merkevarenamnet Lucky Næroset, gjorde sitt inntog i Bygdeutviklinga fyrst på 2000-talet. «Vi må slutte med å syte og klage over hvor elendig det kunne bli om barneskolen vår ble nedlagt, og heller tegne lyse, positive framtidsbilder. Vi må skape noe positivt ut av denne situasjonen. Vi må finne på noe utradisjonelt, vi må... rett og slett lage vår egen stat??!!!» fortel Medlien om bakgrunnen for ideen (TV2 2003). På vestlandet gjekk ei gruppe Strilar saman frå sirklane kring «Humørbonden» Geir Styve, som i årevis hadde reist land og strand rundt å holdt foredrag om galskap, humor, mot og fantasi, og laga «Humørbygda» med eigen «Humørvimpel» og det heile (Nationen 2007). Og kven veit, personleg meiner eg det tykkjest fornuftig å tru at det verkar. For visst er det mogleg. Stadig betre infrastruktur, særleg innan transport og kommunikasjon, har gjort det lettare å leve i utkantgrendene for den som har fleksibilitet nok til det eller for den som kan få gjort inntektsbringande arbeid ved hjelp av ei datamaskin og eit velfungerande breiband og mobilnett. Årrekkjer med reklame og marknadsføring har fyrt godt under fetisjiseringa av rurale klisjear og mytar. Rekkevidda til dei materielle objekta har blitt utvida med kommodifiseringa til å omfatte de fleste aspekta av menneskjes liv i industrialiserte land. Det finst mesta ingen ønskje eller behov som ikkje alt er knytt til eit eller anna objekt produsert for profitt. Eller for å seie det med Mark Gottdiener (2000: 9); «forbrukarsamfunnet er fetisjisering sett i system». Marknadsføring er dermed tett knytt opp til det Torstein Veblen (2005) alt i 1899 kalla «conspicuous consumption» og som eg vel å omsetje til iaugefallande konsum, eit konsum der vara har symbolverdi og ber i seg ei sosial meining og formar basisen for eit statushierarki tufta på sosiale distinksjonar. 35

52 post-moderne ruralitet Slik går kommodifiseringa av det rurale, den går etter «streken» som Steven Best (1989) dreg opp den går frå varesamfunnet via skodespelsamfunnet til simuleringssamfunnet. Det reiselivet John Petter Løvstad fortel om det som tilbaud ei seng og litt mat til svoltne og trøytte ferdafolk langs etter Lågen var reiselivet før rikdomen, det var reiselivet før masseturismen og før Visit Norway og andre hadde stappa grendene fulle av kommodifiserte representasjonar av det rurale. Det var eit reiseliv der ein tilbydar berre leiger ut ei seng til ein verdi som overgår den direkte nytteverdien av å la den stå tilgjengeleg for eventuelt andre medlemmar av hushaldet. Vareøkonomien, eller den kommodifiserte økonomien, skapte også moglegheit for ny bruk av bygningar og areal som ikkje lenger hadde same bruksverdi som før. Me såg frittståande kårstover og gamle trønderlån verte innreia til feriebustadar etter kvart som sjølingane helst ville ha hus som egna seg til å verte gamle i. Me såg hamnehagar verte omgjort til campingplassar og utrangerte sjøbuer røyse seg i ny drakt med gardiner i vindauga. Og etter kvart som standarden og tilbodet betra seg vaks også meirverdien inn i reiselivet. Gjennom å kunne tilby utsikt, vakkert kulturlandskap eller eit vikingspel i ny og ne og gjennom eit breitt utval av tema for kontemplasjon og tradisjon, vart grendene viktige bidragsytarar til «the society of the spectakle» og dermed også til passifiseringa og depolitiseringa av samfunnet (Woods 2011). Ved hjelp av enkle teknologiske hjelpemiddel var steget kort over til simuleringssamfunnet (the society of the simulacrum). Snart sat ikkje turisten stille på terrassen og såg på sola som gjekk ned i vest, snart vart det viktigare å feste solnedgangen på minnebrikka og få lagt den ut på facebook saman med eit fyndig tweet på 140 teikn. Bildet har vorte viktigare enn opplevinga, hevdar sosialantropologen Tord Larsen (2009), og referer til ei historie som Sissel Henriksen skreiv i Klassekampen den 17. oktober i 1998: To venninner møtes på gaten. Den ene triller sin lille datter i barnevogn, og venninnen bøyer seg over barnet; «Nei, så nydelig en unge». «Å, bare vent til du for se bildene av henne», sier mora (Larsen 2009: 365). Det er ikkje tingen i seg sjølv, heller ikkje sjølve opplevinga, som er gjenstand for vår merksemd. Derimot er det kopien av det i biletet, i fiksjonen, i målinga, sitatet, dokumentasjonen eller erindringa (Larsen 2009). Tingen høyrer heime i eit tilbakelagt stadium saman med omgrep som orginalitet og autensitet. Det gjesten søkjer i det rurale er symbol som kan fortelje historia slik han ønskjer den fortalt. nye rurale ressursar Dei siste 10 til 15 åra har me altså sett ei grunnleggande endring i måten me tenker på bygda. Eg har tidlegare kopla denne endringa saman med den kulturelle vendinga i bygdesosiologien og argumentert for at denne tenkjemåten også har praktiske implikasjonar for bydeutviklina 36

53 (Flø 2009, 2010). Frå å ha handla om «hard-core» verkemiddel som infrastruktur, distriktsutjamning, kanaliseringspolitikk og differensiert arbeidsgivaravgift har me kunne vitne ei aukande interesse for dei kulturelle faktorane sin betyding for utviklinga i distrikta. Nett denne dreiinga er det som vert kalla den kulturelle vendinga i bygdesosiologien, ei vending som kom med nettopp den post-moderne teori sin inntog i bygdesosiologien, ein disiplin som inntil då hadde vore mest opptatt av materialitet og tungt dominert av politisk økonomisk tenking (Cloke 2006). Det hjelp lite med bru om folk berre brukar den til å køyre flyttelasset derifrå, kunne folk seie no, og meinte at det ein treng er optimisme og bulyst. Folk må få kjensler for staden, dei treng stoltheit og tru på at det går an å få til ting her, var den nye retorikken. Med den kulturelle vendinga kom også interessa for den moderne, eller rettare den post-moderne, forbrukaren. Landbruket og dei agrare grendene gjekk for alvor inn i den postproduktivistiske tida og frå no av skulle det produserast spesialprodukt for middelklassa og kollektive gode som biologisk mangfald og vakre landskap. Med Venstrestatsråd Sponheim i sjefsstolen i Landbruks- og matdepartementet vart bønder og skogeigarar gitt seglingsvind gjennom den nye leia som var staka ut i Landbruks- og matmeldinga frå 1999 (St.meld. nr ) og Skogmeldinga frå 1998 (St.meld. nr ). Bønder og skogeigarar lyt ta heile gardens ressursar i bruk, var instruksen frå meldingane. Utmark så vel som innmark skulle kommodifiserast. Gode som hittil hadde vore mesta som fellesgode å rekne skulle no gjerast om til kapitalaggregerande varer. Med tillagde verdiar og identitetsskapande opplevingar skulle det bøtast på jamt lågare prisar på poteter og tømmer. Kommodifiseringa av bygdene, eller det Harvey C. Perkins (2006a) omtalar som «re-resourcing» av det rurale, synleggjorde nye resursar og eksemplifiserte kjennsgjerninga om at ein ressurs er ein ressurs fyrst når me finn måtar å utnytte den på. Landskapet og ruraliteten vart altså ein ressurs fyrst då me evna å omsetje det til substansielle gode for oss menneskjer (Gibbs & Bromley 1989). Med «gode historier» og solskinsbileter på glansa papir vart bygde-noreg presentert til liks som ei vare og grendene tok steget inn i det verten min så presist omtala som «den nye økonomien». For visst kan prosessen me har vore vitne til, frå ein gong då sist på 90 talet og fram til i dag, sjåast på som ein overgang frå gamal til ny økonomi - ein overgang frå ein materielt orientert produksjon til eit symbolorientert konsum. Michael M. Bell (2007) snakkar også om ein slags overgang, ein overgang som referer til ulike forståingar av kva det rurale er og kva det representerer. Med omgrepa «the first» og «the second rural» argumenterer han for ein overgang frå ei einskapleg forståing til ei fleirfaldig (plural) forståing av det rurale (the rural plural). Bell argumenterer for å sjå på framveksten av «the second rural», eller den britisk dominerte «post-modernitets-inspirerte» forståinga av det rurale, som ein framvekst av ei parallell forståing heller enn som ein rein overgang der noko gamalt vert forlate til fordel for noko nytt. Sjølv om Bell har gode intensjonar om at me bør legge av oss det epistemologiske skiljet mellom den modernistiske og den post-modernistiske forståinga av det rurale stadefestar han ved nettopp å skrive artikkelen i fyrste omgang, at det finst eit slikt skilje. Eit skilje som gjer seg utslag både i folks forståing av det rurale og i den politikken som vert ført for framtidig 37

54 utvikling i bygdene eit skilje som ikkje einast er med på å definere kva det rurale er, men også kva det rurale skal bli. Anten ein snakkar næringspolitikk eller arkitektur vil dette skiljet gjere seg gjeldande, sameleis om ein snakkar landskapsforvalting eller lokalt kulturliv. Skiljet mellom den modernistiske eller den post-modernistiske forståinga av det rurale er med på å prege debatten og inngår med andre ord i kampen om det rurale både institusjonelt og diskursivt. Medan den modernistiske forståinga er godt forankra i distriktspopulismens (Jupskås 2008) markante tenkarar frå sist på 60-talet, særleg Ottar Brox (1966), men også Gunnar Skirbekk (1969), som meinte at folk på lokalplanet må få rett og makt til å bestemme over sin eigen kvardag utan å vere bunden av kapitalmakt, profittkrav og ein sentralistisk stat eller av politiske parti. Så er den post-modernistiske forståinga av det rurale Noreg informert av fleire og enkeltvis langt mindre tydelege aktørar. Med referanse til eksistensfilosofi og personalpsykologi gjekk no bygdeforskarar, private konsulentar, reklamefolk og prosjektleiarar på statlege og fylkeskommunale lønningslister ut og mana bygdene til å setje seg sjølve i førarsetet for eiga utvikling (Lønning 2000, 2007), bygdene og bygdefolket må «tenke positivt», dei må «løfte i flokk» og «ta livet av Bygdedyret» var mantraet (Styve 2011). mjølk, gulrot og kjøt - etablerte landbruksprodukt Sjølv om enkelte forbruksforskarar sin omtale av det nye forbruket lett kunne skape eit inntrykk av at folk no einast ville ha økologisk villsaufilet på tallerkenen, stabla i høgda og servert med gode historier, såg me likevel at folk flest enno åt kjøtkakene sine utan anna meining enn eit ønskje om å verte mette (Døving 2003). På same måte kunne ein lett leiast til å tru at framtida ikkje overlèt nemneverdig plass åt dei som berre ville produsere mjølk, gulrøter og flesk slik dei alltid hadde gjort. Men i skuggen av spesialprodukta som landbruksministrane stadig lyfte fram i skuggen av alle smakskåringane og alle dei fargerike bileta i mat- og livsstilsmagasina, i skuggen av lokal småskala produksjon og historieforteljarar med blanksjermhuve på skolten vaks også trua på det konvensjonelle landbruket. Etter mykje missnøye og «bondebråk» framover på 1990-talet stilna bråket av etter å ha nådd eit klimaks på landsmøtet i Bondelaget i 1996 (Rye 2000). Frå midten av 2000-talet vaks gradvis optimismen i næringa att og godt hjelpt av aukande prisar på verdsmarknaden og trua på ei raud-grøn regjering toppa den seg i 2008 for igjen å dale noko i 2010 (Vik & Rye 2006; Vik 2008; Logstein 2010). Rett nok var avgangen i talet på bruk stor også i heile denne perioden, men samstundes skjedde det ei intensivering og ei utviding hjå dei som bestemte seg for å satse. Det kan synast som eit paradoks at parallelt med framveksten av det som gjerne vert kalla det post-produktivistiske landbruket, fekk også den produktivistiske ideologien ny næring. Me såg med andre ord dei same tre strukturelle kjenneteikna som Brian Ilbery og Ian Bowler (1998) meiner karakteriserer det produktivistiske landbruket. Me såg ei intensivering, ei konsentrering og ei spesialisering av delar av landbruket, ikkje berre her til lands anna en over heile den vestlege verda. Me såg ei tiltakande argro-industrialisering understøtta av teknologisk så vel som organisatorisk innovasjon. Særleg mjølkesektoren på New Zealand kan 38

55 sjåast på som eit godt døme på nett denne typen utvikling (Le Heron & Roche 1999), men det same skjedde i Europa så vel som i USA, Canada og store delar av den vestlege verda elles. Besetningar med hundrevis, ja endå tusenvis, av mjølkekyr veks fram og me ser ei enorm intensivering av drifta med tilhøyrande utfordringar knytt til vatning, gjødselhandtering og avrenning. Der fleire mindre bruk vert erstatta med eitt stort, ser me betydelege landskapsendringar som følgje av arrondering og fjerning av tre og busker som tidlegare har tent som bytemarkeringar og leplanting mellom alle dei mindre bruka. Omfattande folkelege protestar tvinga miljøvernminister Nick Smith til å gripe inn å stogge planane om supermjølkebruket i Mackenzie bassenget på den new zealandske sørøya i januar Vedtaket var grunngjeve med at «the fragile and iconic nature» og «the high level of public interest» tilsa at planane måtte stoggast (Smith 2010). Oppskaleringa av verdas landbruk har implikasjonar, ikkje berre på naturmiljøet og estetikken, men også på lokalsamfunna og på folket som bur der. Det har implikasjonar som røyver ved folk sin identitet og ved kva slags bygder og landbruk folk vil ha. Professor Hugh Campbell ved forskingssenteret CSAFE på New Zealand, skriv om korleis «tidsånda» slo inn og stogga planane om eit supermjølkebruk i Mackenzie bassenget på den new zealandske sørøya (Campbell 2010). Folket ville ikkje ha eit supermjølkebruk med mjølkekyr stua saman i det som på folkemunne vart kalla «european style cubical farm», midt i «the heartland» eller i landskapet der kiwien finn sin identitet (Law 1997). Det var forteljinga om det reine new zealandske landbruket som var truga. Forteljinga om «the high country farmer», eller «the southern man», sitt ekstensive beitebaserte sauehald, ei driftsform som symboliserte eit landbruk i pakt med naturen, omgitt av ein ikonisk estetikk som ein heil nasjon identifiserer seg med. Ein tilsvarande situasjon såg me også i Midt-England våren 2011 (Flø 2011b, 2011a). Eit postboksfirma med adresse i Nord London ville etablere eit mega-mjølkebruk med over 8000 mjølkekyr, noko som ville ha blitt Europas største, fordelt på 39

56 fire fjøs ved Nocton i Lincolnshire, men då planane vart kjent for lokalbefolkninga mobiliserte dei til motstand. Etter kvart som motstanda vaks laut politikarane på bana å stogge prosjektet. Som sagt, oppskaleringa av landbruket har implikasjonar, implikasjonar som mange ikkje likar og ressurssterke oppegåande folkelege rørsler tek til motmæle. grotteost, parmaskinke og rucolasalat - nye landbruksprodukt Framveksten av alle småskala nisjeprodukta som kom med det post-produktivistiske landbruket sist på 90-talet, verka annleis, om ikkje akkurat motsett. Dette var, og er, en type varer som definerer seg både inn under Best (1989) sitt «the society of commodity» og til ei viss grad inn under «the society of the spectacle». Det kan seiast at denne diversifiseringa fyrst og fremst sørva ei velståande urban middelklasse, kanskje ikkje like mykje her til lands som elles i Europa og i Nord-Amerika, men like fullt var tendensen synleg også her heime. Lykelen til suksess for denne typen produkt dreiar seg kring merkevarebygging og marknadsføringsstrategiar i kombinasjon med ettertrakta førestillingar og eksotisme. Nye og ukjente produkt gjerne i kombinasjon med opplevd kvalitet og sosial status, stilfulle omgivnadar og eit inntrykk av eksklusivitet, var gjerne sausa saman med symbol som spelte på alt frå kulturell kapital til eit ønskje om betre helse og miljø. Somme av nisjeprodukta er som nemnt også avhengig av at bulkprodukta eksisterer, dei er avhengige av masseprodukta avhengig av å ha noko å skilje seg ifrå (Flø 2003; Storstad 2007). For det er nett i kontrast til massane at det kvalitative skiljet ligg, det er i kontrasteringa til dei konvensjonelle produkta meirverden ligg. Det er nett ved indirekte å peike på til dømes det ikkje-økologiske ved ei konvensjonell potet at den økologiske poteta oppstår. For nett ved å hevde at mi potet er økologisk påstår eg indirekte at naboen si potet ikkje er det, eg påstår at mi potet har eit kvalitativt fortrinn framfor den ikkje-økologiske poteta og hevdar nett det er grunnlaget for at du skal føretrekke mi potet framfor naboen si. Karakteristisk for denne typen nisjeprodukt er den konstante referansen til det moralsk gode i produktet. Produkta plasserer seg inn i eit sett moralpolitiske debattar med klare standpunkt om godt og vondt. Dei er lokale i motsetnad til globale, dei er økologiske i motsetnad til konvensjonelle eller dei er handlaga i motsetnad til industriprodusert. Det skjer med andre ord ei hierarkisk klassifisering utifrå eit sett verdiar eller strøymingar som finst i samfunnet. Nett som følgje av ei slik klassifisering har det også vore ei betydelig spenning mellom det økologiske og det konvensjonelle landbruket sameleis mellom småskala landbruket og bulkproduksjonslandbruket (Flø 2003; Storstad 2007). Ei spenninga som til dels har vorte fôra av aukande kjøpekraft blant ei veksande miljømedviten middelklasse, særleg i og kring dei store og middelsstore byane (Coombes & Campbell 1998; Perkins 2006a). Sjølv om det lenge såg ut til at det gamle slagordet «small is beautiful» (Schumacher 1973) var i ferd med å få eit solid fotfeste når det gjaldt folk sin forståing av landbruk og matproduksjon, såg ein at etter kvart som nisjemarknadane vaks så vaks også kapitalen sin interesse for nisjeprodukta. Profittutsiktene, særleg på den europeiske og den nord amerikanske marknaden, lokka dei multinasjonale kapitalinteressene inn i også den «alternative» marknaden (Buck, Getz & Guthman 1997; Tovey 1997; Campbell & Liepins 2001). 40

57 Og snart var store føretak med røter i California, New Zealand og delvis også Europa, rådane på den økologiske marknaden. Utviklinga stod i grell kontrast til etoset som det økologiske småskalalandbruket var tufta på (Kjeldsen & Ingemann 2010) og var vanskeleg å svelgje for mange av dei «tradisjonelle» økobøndene. Framover frå fyrst på 2000-talet vart det hevda at det økologiske landbruket etter kvart hadde utvikla seg til å verte ein modifisert versjon av det konvensjonelle landbruket som det ein gong stod i krass kontrast til. Økolandbruket var konvensjonalisert, vart det hevda (Buck, Getz & Guthman 1997; Hall & Mogyorody 2001), det kopierte den same utviklinga som det konvensjonelle landbruket hadde vore igjennom og resultatet vart dei same sosiale, teknologiske og økonomiske kjenneteikna som det i utgangspunktet opposisjonerte mot. Likevel hevdar Hugh Campbell og Ruth Liepins (2001) at det er nettopp gjennom «økologiseringa» av dei store føretaka at dei verkelege miljø og helsegevinstane finst. Ironisk nok kan ein seie at kommodifiseringa av det økologiske landbruket og koplinga til dei globale kapital- og marknadskreftene, kjem i ei tid der fleire av dei same interessene arbeidar aktivt for å utnytte profittpotensialet som måtte ligge i å utnytte genteknologien til det fulle innan mat- og fiberproduksjon. Og etter kvart som utviklinga utspelar seg vil meningsinnhaldet ved det rurale og dei rurale næringane også endre seg. trendy liv i rurale kulissar kontraurbanisering Framstillinga av det rurale har fått auka merksemd etter kvart som kampen om folket har tilteke. For dei konkurrerer med kvarandre, grendene. Dei konkurrerer om alle som seier dei ein dag vil flytte heimatt småbarnforeldra og middelklassedøtrene som ber på draumen om ein dag å kunne bu landleg i den rurale idyll. Dei konkurrerer om alle som seier dei kan tenkje seg å bidra til å bygge grendene og som drøymer om vibrerande småstadar med sunne og trygge oppvekstvilkår for borna der alle kjenner alle med namn. Sjølv om kontraurbanisering, som fyrst var beskrivi av den amerikanske sosiologen Brian J. L. Berry (1976), eigentleg einast refererer til ei utvikling der folketalsveksten i rurale områder overgår veksten i byane, har likevel bruken av omgrepet vorte nytta stadig meir til å beskrive fenomenet der folk flyttar ut av byane og inn i grendene. Det at omgrepet originalt inkluderte både immigrasjon, rural til rural migrasjon og den naturlege folkeveksten som følgje av fødselsoverskot, ser ut til å ha kome i skuggen av interessa for urban til rural migrasjon. Gjennom ei rekkje «tilbakeflyttarprosjekt» som Blilyst, Hardangerlokk og Framtisfyket Sogn og Fjordane, berre for å nemne nokre, har kontraurbaniseringa utvikla seg til å handle mest om dei ressurssterke og høgt utdanna bygdeungdomane og kampen om å lokke dei heimatt. I enkelte land, særleg England og delvis også USA, har me også sett ei betydeleg tilstrøyming av urbane menneskjer til rurale lokalsamfunn. Denne utviklinga har dels vore sett saman med byane sine vekstsmerter og dels den stadige auken i folk som innehar det som vert kalla frie yrkjer (Bell 1994, 2007). Den utprega fleksibiliteten desse yrkja gir, kombinert med den infrastrukturelle utviklinga både innan transport og kommunikasjonsteknologi, gjer det mogleg å «flykte» frå dei trongbudde byane og busette seg i landlege omgivnadar for den 41

58 som måtte ønskje det. Likevel finn me lite av denne typen kontraurbanisering her til lands. Kanskje skuldast det at byane våre rett og slett er for gode? Kanskje skuldast det at det er for kort veg til bymarka og at bylufta er for rein til at ein finn bygda meir attraktiv enn byen? Kanskje skuldast det at det urbane lokalsamfunnet har like mykje å tilby som grendesamfunna? Eller kanskje er det slik at den ruraliteten andre lands kontraurbane søker finn me nordmenn like gjerne i byane? Kanskje er tomtene i bustadområda som omkransar byane våre passe store til at kvar og ein av oss opplever å ha armslag nok? Eller er det slik at vår utprega hyttekultur er med på å demme opp for kontraurbaniseringa, og at me «shoppar» ruralitet når me ønskjer det og dermed ikkje treng å flytte på bygda for å leve ut våre rurale draumar? Kanskje opplever me at byane våre er vel så trygge og sunne som bygdene? Og at me dermed ikkje treng Mariann Villa (2000, 2005) si Livsfasebygd i stor nok utstrekning til at det vert signifikante utslag på Statistisk sentralbyrå sine flyttestatistikkar. Eg kjenner eg lett kan støtte Erling Berge og Jone Ullenes (2011) når dei hevdar at dei norske byane knapt kan kallast storbyar i internasjonal forstand. Kanskje er det også grunnen til at me heller ikkje opplever trongen sterkt nok til å realisere vår dragning mot den rurale idyll. Det kan uansett tykkjast vere stor avstand mellom folk sine draumar og det dei faktisk realiserer. Skal me tru det folk sjølve fortel til Norsk Monitor si undersøking i 2005 er nemleg 27 % av befolkninga interessert i å kjøpe småbruk (Blekesaune, Haugen & Villa 2007). Skulle berre delar av desse realisere draumane sine vil me om ikkje så lenge endeleg kunne snakke om ei kontraurbanisering også i Noreg. Men det er vel med dei som med så mange av oss at det vert liksom berre med tanken. Ideen om den urbane småbarnsfamilien som set og ventar på den rette augneblinken til å realisere draumen om småbruket, relaterer seg både til Best (1989) sitt «the society of commodity» og til ei viss grad «the society of the spectacle». Når bygdene gjer seg lekre for unge nyutdanna urbane som ønskjer å flytte til eller tilbake til bygda for å realisere ein postmoderne livsstil, gjerne innan landbruket, med livskvalitet som stikkord, stadfestar dei også det veterinær, frilandsjournalist, forfattar og «riksprovokatør» Anne Viken skriv i Syn og Segn. Nemleg at; «Norsk distriktsmarknadsføring har eit snev av elitisme over seg» (Viken 2009: 47). I sin bitande kritikk av Sogn og Fjordane sin satsing på til- og tilbakeflyttarar, hevdar Viken at marknadsføringa av distriktet ikkje lenger handlar om motkultur og det unike, men om kommersialisering av naturressursar og bustadar. Den politiske motkulturen er erstatta med glatt medkultur, puddersnø og snøbrett. Dei tilbyr «pudderdyrka omgivnadar for deg som ønskjer å gå rett inn i leiarstillingar og leve fritt som fuglen med ei friluftsprega fritid» (Viken 2009: 46). Er du sporty, flytt til «framtidsfylket» Sogn og Fjordane, er bodskapen. Med andre ord; er du ressurssterk og har overskot, flytt til distriktet. På linje med middelmåtige reiselivsbedrifter prøver bygde-noreg å selje seg ved hjelp av statsfinansierte reklamepakkar som spelar på lett underhaldning linka til friluftsliv og avslapping. 42

59 Kontraurbanistane sitt iaugefallande konsum vert synleg når dei utspelar sine trendy liv i rurale kullissar og set seg til i fjøresteinane og et grissini på heilt vanlege yrkjedagar (Faksimile frå Dagbladet Søndag 1. mai (2005)) På mange måtar kan ein seie at den forma for kontraurbanisering som vert drøfta her, altså urban til rural migrasjon, kviler på eit ønskje om folk i grendene. Men kontraurbanistane sjølve ber også på eit ønskje, eit ønskje om å involvere seg i Thorstein Veblen (2005) sitt iaugefallande konsum. Me ser det når dei pralar med rikdom og smak, når dei bygg store arkitektteikna hus med vindauge utan gardiner og når dei set seg til i fjøresteinane og et grissini ein heilt vanleg yrkjedag og utspelar sine trendy liv i rurale kulissar 10. I tillegg kvilar kontraurbaniseringa på antiurbane strøymingar og romantiserte kjensler for ein stilisert rural idyll (Perkins 2006a), ein idyll forvalta og dyrka gjennom prosjektmakarane sin bodskap om at me alle skal leve ut våre draumar om det lukkelege livet på landet. Den skotskføydde professoren i offentleg politikk, John Rennie Short (1991) hevdar at mange av dei ny-rurale tilflyttarane er ukjende med realitetane som gjeld for landbruket og det rurale næringslivet. For dei kjem det som eit sjokk, hevdar han, at det dei trudde einast 10 Jamfør essayet utanfor folkeskikken som opnar denne avhandlinga. 43

60 var rein og grøn idyll faktisk kan vere både støyande, skittent og brutalt og somme tider luktar det også vondt. Nokre eks-urbane freistar å reinvaske deira nye omgivnadar ved til dømes å etterspørje tiltak frå lokale myndigheier som kan bidra til å regulere det dei ser som forureinande aktivitetar (Perkins 2006a). Her gryr det til konflikt mellom bønder og andre som lever og verkar i grendene og dei ny-rurale, ei konflikt om kva det rurale er og kva det skal vere. Britiske geografar og samfunnsforskarar omtalar gjerne denne konflikten som ei konflikt sentrert kring «the contested meanings of the rural» (Cloke & Little 1997). Det føregår altså ein kamp, ein kamp om makt og middel til å definere det rurale og dermed også kva lei utviklinga skal gå i grendene. rekreasjon og turisme Det er særleg innan turisme og reiselivet me finn at alle av Steven Best (1989) sine tre stadia sameksisterer. Her finn me både «the society of the commodity» og «the society of the spectacle», i tillegg finn me her også «the society of the simulacrum», alt på ein og same tid. Me finn turistar som kundar i butikkar og på kafear og me finn dei som overnattande gjestar på campingplassar. Me finn dei på raftingflåtane og på kvalsafari og me finn dei vandrande langs etter vegane i det dei festar det visuelle inntrykket som omgir dei på smarttelefonen sin minnebrikke og postar det på facebook. Me finn det i det dei ikler seg islendar og blankskjermhuve for å simulere lofotfiskarar og me finn det i forteljinga om kvar turisten har Reiselivet er spekka med tilbod som spelar på romantisk nostalgi om historiske periodar som for lengst er over og som heller aldri har eksistert slik dei vert fortalt. (Her frå nettsida til Wild West City i New Jersey, USA ( vore og om kva han har vore med på. Me finn det i det dei betalar seg inn kunstig oppbygde tidtrøyteparkar som «Wild West Park» eller liknande som spelar på illusjonen om barske revolvermenn og livslystne kvinner. Med romantisk nostalgi vert dei lokka til å ta steget inn i ein historisk periode som for lengst er over og som heller aldri har eksistert slik den her vert fortalt. Det er representasjonar av representasjonar symbol på symbol knapt utan forankring i realitetar. 44

61 Likevel finst det eit skilje mellom naturlege og semi-naturlege attraksjonar på den eine sida og kunstige på den andre, hevdar Michael Pretes (1995) i sin artikkel om julenisseindustrien i Rovaniemi. «Skilnaden», seier han, «går ikkje på det naturlege versus det menneskjeskapte, men på om attraksjonen har utgjort ein faktisk funksjon før den vart gjort til turistattraksjon eller ikkje» (Pretes 1995: 4). bygda og dei andre sitt blikk Antropolog og rektor ved Høgskulen for landbruk og bygdenæringar Dag Jørund Lønning, nyttar eksistensfilosofi og metaforen «å sitja i førarsetet i eige liv» for å illustrera det rom me menneskje har til å velja korleis me ønskjer å leva liva våre og kva verdiar som skal leggjast til Refleksjonane budalsbonden Arve Olav Sæter kjem med til bladet Jakt og Fiske illustrerer den ideologiske spenninga mellom den nye og den gamle bygda. (Faksimile frå Jakt og Fiske nr 3, 2010). grunn (Lønning 2007). I ein kronikk i Bergens Tidene (Lønning 2011) hevdar Lønning vidare at «Me lever i ei tid som dyrkar urbanitet forstått som nytande konsum, som det å vera tilskodar, som 45

62 det å bli underhalden», og at grendene «speglar» seg i «byen sitt bilete». Sjølv om eg nok trur Lønning overdriv by - land skiljet i og med at han tykkjest meine at det nytande konsumet einast høyrer til i byen, eller urbaniteten som han skriv, har han likevel eit underliggande poeng som eg kjenner at eg kan støtte han i. For i vårt strev etter å gjere oss lekre for «dei andre» i tydinga turistar, tilreisande og potensielle tilbakeflyttarar gløymer me kvarandre, me gløymer bygdefolket og dei som bur der og som alltid har budd der og som tenkjer seg å halde fram med å bu der. Me overser og ignorerer kvardagslivet åt bygdefolket og formar bygdene etter det me trur dei andre vil ha. I ein artikkel i Jakt og Fiske (2010) fortel Budalsbonden Arve Olav Sæter at; «Mange tilflyttere drar sin vei [ ], jeg kunne kanskje tenkt meg litt mer fokus på oss som tross alt blir her. Og helst med overskriften; En vanlig familie på landet». Med det illustrerer han den ideologiske spenninga ikkje berre mellom den nye og den gamle økonomien, men like mykje mellom den nye og den gamle bygda spenninga mellom grunnleggande syn på kva bygda er og kva den skal vere. Han set ord på sine eigne kjensler av å ikkje bli sett og kanskje endatil ikkje bli verdsett med det han og hans like bidreg med til bygda og bygde-noreg. elgjakta Korleis passar då den norske elgjakta inn i dette bilete? Elgjakta er å betrakte som ein aktivitet som ikkje berre har utgjort, men enno utgjer ein betydeleg funksjon. Den fungerer både som regulator og forvaltar av viltstamma og som ein sentral bidragsytar til bygdas sosiale liv. Den bidreg med mat til hushaldet i tillegg til betydelege inntekter for grunneigarar kring om i grendene. Høgskolen i Hedmark gjorde i 1999 ein litteraturgjennomgang der dei såg på ei heil rekkje freistnadar på å rekne ut jaktas økonomiske verdi og kom fram til at elgjakta aleine grovt rekna bidreg med inntekter på mellom 572 og 739 millionar kroner årleg (Henriksen & Storås 1999). Og skal me tru Reiselivsbedriftenes Landsforening og Norges Skogeierforbund (2004) si eiga utrekning, vart det omsett for mellom 800 og 850 millionar kroner i jakt og tilhøyrande tenester i Men kanskje like viktig er elgjakta sin sosiale og kulturelle funksjon. Ikkje berre er den viktig som identitetsmarkør for bygdas menn (Bye 2003), den grip også tydeleg inn som ei årviss kulturell hending i lokalsamfunnet og engasjerer langt utover einast dei børseberande mannlege jegerane. Jakta er kultur og i enkelte grender kan ein sjå mesta alt som kan krype og gå av den mannlege befolkninga og ei og anna kvinne, delta på haustens store hending 11. Jakta er kjøt, kjensler og kameratskap 12, den er resursforvalting i praksis og forvalting av den stadeigne kollektive moralske etos 13 alt på ein og same tid. 11 Sjå meir om dette i Kap. 6 «bygdedyret og elgen» 12 Sjå meir om dette i Kap. 5 «kjøt, kjensler og kameratskap» 13 Sjå meir om dette i Kap. 7 «sex, sprit og storokse» 46

63 Internasjonalt kan det synast som jakt har vore noko stemoderleg handsama av samfunnsforskarane. Kanskje kan det, som Brent Lovelock (2008) påpeikar, henge saman med at jakta er lite synleg i samfunnet. Ikkje berre utgjer den ei smal og relativt ubetydeleg nisje i økonomisk forstand, den skaper heller ikkje nemneverdig store fysiske inngrep i landskapet. Samanlikna med fleire andre aktivitetar som til dømes alpine skiaktivitetar med sine skibakkar, gondolbaner og vidstrakte parkeringsplassar eller hyttefelta som legg under seg stadig større delar av grendenes beste utmarksbeiter, er det gjerne berre eit og anna jakttårn beskjedent plassert i skogbrynet som signaliserer at her er det tilrettelagt for jakt. Det er også mogeleg å tenkje seg at klassestrukturane i jaktautøvinga kan spele inn. Til forskjell frå her til lands og nokre få andre unntak, er ikkje jakt nemneverdig populært blant den utdanna middelklassa som driv og bestemmer forskinga. Jakt, påpeikar Lovelock (2008), kan sjåast på som ukomfortabel og utilgiveleg, då det involverer både våpen og blod, og til sist også dreping. For det er som den amerikanske sosiologiprofessoren Jan E. Dizart seier; «Nice people don t hunt» (2003: 58). Dei føretrekker helder og sitje på fine caféar med eit glas raudvin og å reise på gourmetturar til Toscana saman med vinklubbvenene sine. grunnar til jakt Sett frå vinbarane i Firenze kan nok den norske elgjakta, og for så vidt det meste anna jakt, framstå noko unødvendig. For den som ikkje kjenner elgjakta kan den tykkjest både brutal og primitiv, og til dels verke som ein anakronisme som for lengst skulle ha utlevd seg sjølv under moderniteten. Men folk jaktar så spørsmålet vert; kvifor? Alt i 1976 gjennomførte Stephen Kellert (1976, 1978) ein studie der han kartla dei amerikanske jegerane sine haldningar til jakta samstundes som han kategoriserte jegerane i tre hovudkategoriar utifrå eigenrapporterte grunngjevingar for å jakte. Den største kategorien jegerar er dei han kalla «utilitarian» eller kjøtjegerar. 43,8 prosent av jegerane i utvalet vart definert som kjøtjegerar. Kjøtjegerane såg på viltet med eit slags nytteperspektiv. Tilnærminga til jakta var, i følgje Kellert, ikkje ulik den tilnærminga bønder har til avling. Dei såg på viltressursane som ein fornybar ressurs som jegerane kunne hauste, og meininga med jakta var primært å skaffe kjøt. Den andre gruppa Kellert definerte var «naturjegerane». Dei var vesentleg yngre enn kjøtjegerane, noko han tolka som ein trend som indikerte at denne gruppa ville vekse framover. Men førebels var dette den minste av dei tre gruppene med 17,7 prosent. Naturjegerane var også gjennomgåande høgre utdanna og hadde ein høgre «knowledge-ofanimal» skår enn dei to andre gruppene. Den siste gruppa var dei han kalla «dominionistic hunters», eller sportsjegerane, som utgjorde 38,5 prosent av jegerane. Karakteristisk for denne gruppa var den sterke urbane tilknytinga samt eit betydelig innslag av militær bakgrunn. Det agrare haustingsperspektivet var nærast fråverande hjå denne gruppa samstundes som naturkunnskapen var betydeleg lågare enn for begge dei to andre gruppene. Kellert (1976, 1978) sine tre kategoriar ser ut til å ha stått seg overraskande bra i forskinga om jakt og jegerar. Også Marc Boglioli (2009), som har gjennomført ei omfattande studie av jegerar i Vermont, meiner å finne att Kellert sine kategoriar i sitt eige materiale, 47

64 samstundes går han vesentleg djupare i sin søken etter grunnar for å jakte og meiner å finne at jakta ber på ein historisk kontinuitet. Den ber i seg eit vitnesbyrd om noko evig, om noko som er eldre enn oss og om noko som vil overleve oss. «Jakta er arven frå forfedrane våre», skriv Boglioli (2009: 50), arven frå generasjonar som har forma våre relasjonar til det stadeigne landskapet. Og skjønar me ikkje kva han meiner kan ein tur innom ei av fjellbygdene våre her heime hjelpe oss på veg. Her ligg gardstuna med dei godt vedlikehaldne bygningane spreitt fint utover i det velarronderte jordbrukslandskapet. Frå fjellet og mesta heilt innåt dyrkamarka vitnar forkrøpla småbjørker og tette fòrer av småfetrakk om eit aktivt beitebruk i utmarka. Her og der kan ein sjå svære bukkegevir tilsynelatande tilfeldig spikra opp på uthusveggane, dei fleste like vêrbitne som veggen dei heng på, men alle vitnar dei om ein relasjon mellom folk og villrein som går lenger attende enn nokon kan hugse. Fjellet set tydlege spor heilt inn på tunet og fortel historia om nærleik mellom innmark og utmark i fjellandbrukets kvardag. Det er denne relasjonen dei søkjer, det er denne nærleiken til det dei ser som opphaveleg og mesta evig dei søkjer seg til, jegerane, kvar einaste haust. Å hauste av naturens ressursar gir ei kjensle av tilfredsheit, det gir ei kjensle av å vere uavhengig eller sjølvhjelpen. Nett det å vere sjølvhjelpen, eller sjølvberga, vert eksplisitt trekt fram av Boglioli (2009). Sjølvberging er «a compelling consern» blant jegerane i Vermont, seier han (2009: 54) og låner dermed eit uttrykk frå Unni Wikan (1990) når han beskriver korleis sjølvberginga inngår i jegerane si verdsforståing. Han fortel om ein kvinnelig jeger frå New Haven Mills som uttrykker uro for at me alle har blitt så avhengige av så mange ting i det moderne samfunnet. Og nett denne avhengigheita ønskjer ho å redusere. Gjennom å vite at ho meistrar å skaffe seg mat ved å jakte, vert denne kjensla redusert. Ho referer til at det skjer eit kompetansetap i samfunnet og at nettopp ved å jakte, sanke og dyrke, syter ho for å oppretthalde kompetansen om å leve utan tilgang på alle varer og tenester som følgjer det moderne samfunnet. Sjølv om Jan E. Dizard antyder at sjølvberginga er ein illusjon, eller «a myth of selfsufficiency» (2003: 90), er det likefult ein fruktbar illusjon som hjelper jegeren til å rasjonalisere jakta. Kanskje hjelp det også til å motverke Marx sin framandgjering, motverke kjensla av å vere fråkopla fruktene av arbeidet ein gjer i det kapitalistiske samfunnet. Det er i alle fall slik eg les Linda Marie Bye (2003; 2009) sitt poeng, der ho framheld at unge rurale menn gjerne kan gjere «feminint» inntektsgivande arbeid, eller kvinnfolkarbeid, i barnehagen eller på sjukeheimen så lenge dei kan leve ut sin maskulinitet i fritida. Det jamt meir androgyne, eller «inkjekjønna» arbeidslivet, opnar altså for at fritida vert gitt ei sterkare betyding i høve til den kjønna identiteten. Jakt er hovudsakleg ein fritidsaktivitet i moderne kapitalistiske samfunn, det er ein aktivitet som folk utøver når livet ikkje er knytt opp i forpliktingar knytt til arbeidet. Dei kallar det «hobbyen min», jegerane, og dei tek ut ferie og ryddar tid til jakta. Dei legitimerer utgiftene sine med å samanlikne kva anna folk brukar på sydenturar, og dei koplar av frå jobben. Når jegerane fortel om kvifor dei jaktar, kontrasterer dei gjerne jakta med arbeidet eller det daglege orket, hevdar Boglioli (2009). Dei går frå jobben til jakta, dei går frå samfunnet og ut i naturen 48

65 frå innomhus til utomhus. Dei går frå det kaotiske til det fredfylte, frå folkemassane til einsemda eller frå kollegaene til venene (Boglioli 2009: 62). Slik eg les Boglioli sine jegerar og deira forteljingar om eigne grunnar for å jakte, er det eit argument for å attreise ei tapt gjensidigheit mellom menneskje og natur, dei forklarar jakta med å referere til tilstandar ved moderniteten eller til manglar i det moderne livet, manglar som har fjerna menneskjet frå naturen. Og nett denne fjerninga ønskjer dei sjølve å ikkje vere ein del av. Dei jaktar for å knyte seg oppatt til naturen, for å gjenopprette relasjonen mellom menneskje og natur. Og i den grad Dizard har rett i at dette er ein illusjon, så er jegerane sine freistnadar på gjenoppretting ei simulering, det er ei simulering av det dei ser som den opphavlege menneskje - natur relasjonen. Sjølv om kjøtet, som mat, er viktig i jakta, kan likevel ikkje jakta reduserast til å handle om pengar eller nødvendigheit (Dizard 2003). Den handlar heller ikkje om sport og moro, sjølv om moro for så vidt er ein sentral del av jakta, derimot handlar jakta om meistring. Den handlar om det å vere i stand til å handtere stresset som oppstår i sekunda før den avgjerande fallsituasjonen og den handlar om å vere hjelpen i fråveret av det moderne samfunnet. Den handlar om å orke slitet og om å sjølv bestemme over eiga skjebne. Den handlar om alt ein kan hauste om ein berre evnar å bruke klokskapen kvar og ein av oss er utstyrt med. jakt som vare Når ein les om jakt som næring i dag, ser det ut til at det særleg er jakt som reiselivsprodukt som får den største merksemda. Sjølv om det for berre får år sidan, fram til om lag midten på 90-talet, gjerne var kjøtet som var ressursen i storviltjakta (Sødal 1985; Mattsson 1989; Sødal 1989), kan det no synast som om det er opplevinga som i stadig større grad framstår som produktet (Henriksen & Storås 1999; Storås et al. 2001; Reiselivsbedriftenes Landsforening & Norges Skogeierforbund 2004). Slik sett kan ein seie at også jakta gjennomgår Steven Best (1989) sine tre stadium den går frå varesamfunnet via skodespelsamfunnet til simuleringssamfunnet. Jakta går frå å vere kjøt og kjøtverdi til å verte oppleving. Den går frå å vere ei vare målt i kilo kjøt til å bli ein omsetjeleg markør for status og ei oppleving av å vere del av noko større. Ein går frå å kommodifisere kjøtet til å kommodifisere kultur, jakta går frå å vere ei materiell vare til å verte eit skodespel og konsum av ein simulert autentisitet, men aller fyrst var jakta einast eit magert tilskot til naturalhushaldet. Fyrst då viltstammene byrja vekse vart kjøtet ei omsetjeleg vare og etter kvart som grendene byrja å preparere seg for gjestane sitt blikk såg me eit jamt veksande innslag av at også jakta som aktivitet vart gjort til vare. Jakta vart gjort til «spectacles» eller kulturell «performance» i takt med kommodifiseringa av natur, landskap og det rurale. Motoren i denne transformasjonen, hevdar Perkins (2006a), er marknaden. Med framveksten av eit stadig meir kjøpekraftig jegerkorps vart også jaktreiser til eksotiske destinasjonar som Sør-Afrika, Romania og Kasakhstan, for å nemne nokre få, jamt meir populære. Me såg eit veksande jakttilbod på eksotiske dyreslag, ville så vel som halvtame, og jakta tok steget over i ein «hyper-realitet» og vart til jakt på representasjonar meir enn på kjøt. 49

66 Kanskje heng det saman med den tidlegare omtalte «stemoderlege» handsaminga som jakta har vore utsett for av samfunnsforskarane, men eg opplever det som noko underleg at jakta som kulturell «performance» og konsum av «hyper-realitet» er relativt fråverande i eksisterande litteratur om jakt og særleg jaktturisme. I antologien «Tourism and the consumption of wildlife» redigert av Brent Lovelock (2008) skil ein mellom omgrepa «consumptive» og «non-consumptive» turisme. Der jakt og fiske høyrer inn under «consumptive» turisme medan til dømes safari og naturfotografering høyrer inn under «non-consumptive» turisme. Lovelock og fleire av dei andre bidragsytarane til antologien kviler seg på eit arbeid av Johannes Bauer og Alexander Herr (2004), som skil mellom det å fange eller å drepe dyr og det å berre betrakte dei same dyra. Skiljet mellom «consumptive» og «non-consumptive» villmarksturisme er nok brukbart for å skilje mellom turistar som gjere «uttak» av materielle ressursar eller kjøt frå naturen og turistar som ikkje tek ut materialitet, men det har etter mitt syn liten relevans i høve til eventuelle kulturelle implikasjonar turismen har på til dømes jakta. I særskilde fall er det også mogeleg å tenke at nett eit slikt skilje kan føre til faktiske blindgater i forvaltinga av haustingskulturar innan villmarksturismen. Fang og slepp kan vere eit døme på nett ei slik blindgate. Sterke aktørar i norsk reiseliv har arbeida hardt for å innføre ein kultur, særleg innanfor elvefiske etter laks, der fiskaren skal setje ut att laksen etter å ha «køyrt» den inn. Ved å setje ut att laksen og gi den høve til å fullbyrde sin reise mot gyteplassen og kanskje også lykkast med å produsere nye lakseborn, søkjer ein å nærme seg eit «non-consumptive» laksefiske. Likevel tykkjes det vere sterk motstand mot fang og slepp. Både tilhengarar og motstandarar av fang og slepp hevdar begge moralske og etiske synspunkt i debatten. Der tilhengarane meiner at; «.. å sette fisken tilbake til vassdraget slik at den kan leve videre og føre genene videre, er mer etisk høyverdig enn å avlive fisken for å spise den» (Norske lakseelver 2003), meiner motstandarane at; «Fang- og slipp konseptet representerer et brudd med norsk fangsttradisjon. Fisking blir med dette en ren sport eller underholdning, frigjort fra den opprinnelige hensikt, å skaffe mat» (Rådet for dyreteeikk 1998). Der tilhengarane av fang og slepp har eit ressursforvaltingsperspektiv legg motstandarane seg altså på eit kulturforvaltingsperspektiv i debatten. Og kanskje er det nett dette kulturforvaltingsperspektivet ein lett mister taket på når ein går ut ifrå at nokre aktivitetar er «consumptive» medan andre er «non-consumptive». Slik sett kan det synast som at jaktturismelitteraturen ikkje er villig til å gå like langt i si forståing av konsum, eller forbruk, som den ruralsosiologiske tradisjonen gjer. For sjølv om eg kan forstå skiljet Bauer og Herr gjer, og sjølv om skiljet også kan fungere etter formålet deira, meiner eg likevel at det er ei overforenkling, ei overforenkling som i beste fall kan tykkjest vere noko naiv. Rett nok spelar omgrepet «consumptive» i denne samanhengen på haustinga det å trekke noko ut av naturen eller det å forbruke eller fortære i ordets absolutte tyding. Men ved å hevde at til dømes naturfotografering er «non-consumptive» plasserer ein seg samstundes utanfor den nyare ruralsosiologiske litteraturen som hevdar at også det å nyte landskapets estetikk må betraktast som konsum. For det å betrakte er ikkje ei så enkel og nøytral handling som det kan synast som. Den britiske antropologen Simone Abram (2003) hevdar at det å betrakte er å; «... aktivt organisere det ein ser, for alt me ser er sosialt organisert og 50

67 strukturert gjennom måten me fortolkar det visuelle stimulus». Slik sett koplar ho seg på Michel Focault (1976) sitt omgrep «gaze» glane og forståinga om at det å sjå er ei makthandling der kollektive sosiale normer definerer både kva me forstår og trekker ut av det me ser og kva me evnar å registrere frå det me ser. Sjølv om Foucault var mest opptatt av korleis me såg på sinnssjukdom, eller rettare korleis me ikkje såg sinnssjukdom, som følgje av at symptoma ikkje var forstått av samfunnet til å vere relatert til sjukdom, kan likevel den same logikken nyttast på korleis me ser viltet og jakta, eller i Abram sitt tilfelle; korleis me ser det rurale. elgjaktkulturen Jakta, og særleg elgjakta, kan altså ikkje reduserast til einast å omfatte uttaket av kjøt frå naturen, den må også definerast i høve til den stadeigne kulturelle praksisen som skjer under jaktutøvinga. For jakt er praksis, jakta skjer før, under og etter fellinga. Jakta er det som skjer når jegerane samlast på koia og planlegg dagens fyrste drev, det er det som skjer på radiosambandet under drevet og det er slaktinga like mykje som fellinga. Jakta er det sosiale samspelet med andre jegerar, grunneigarar og grenda. Jakt er kultur! Den norske elgjakta er folkeleg og vektlegg haustingsmotivet. Med sterk forankring i den norske bygdekulturen ber den også i seg ein skepsis mot kommersialisering, hevdar fleire av bidragsytarane til artikkelsamlinga Jakta på elgjaktkulturen (Brottveit & Aagedal 1999). Foto: Svein Egil Økland. Nett det var også utgangspunktet då dei fire knektane; Arne Birketveit, Ånund Brottveit, Andreas Hompland og Olaf Aagedal, gjekk til Norges forskingsråd med søknad om 51

68 støtte til prosjektet «elgjakt som lokalt fellesskapsrituale» i 1996 (Brottveit & Aagedal 1999). Hovudproduktet frå dette prosjektet er artikkelsamlinga; Jakta på elgjaktkulturen som teiknar eit breitt bilete av den folkelege norske elgjakta. Me vert presentert for mange av førestillingane og verdiane som er med på å prege den norske elgjakta. Her får me ta del i elgjakta som overgangsrituale (Birketveit 1999) og jaktleiaren sin kamp for å berge æra (Hompland 1999), samstundes som me får lære at kjøt frå elg som beitar i eplehagen er ein tvilsam kategori når det kjem til vurdering av smak (Døving 1999). Jakt er så mykje, det er så mykje meir enn einast kjøt og spenning jakta er menneskjet sin søken etter autentisitet (Ortega y Gassett 1995), og den er spekka med moral og sterke kjensler. Elgjakta opphevar tida, skriv Aagedal (1999) og hevdar den knyt notida saman med urtida. Den inngår i ein folkelege haustingstradisjon, og det materielle utbyttet, altså kjøtet, representerer menneskjets avhengigheit til og samspel med naturen. Jakta vert avstumpa om ein tek kjøtet vekk frå den og me vil få vanskar med å akseptere den som ein del av ein kulturell kontinuitet. Fjernar me kjøtets betydning transformerar me jakta, me omdannar den til å verte noko anna enn kva den er. Me tek den ut av den kulturelle kontinuiteten og plasserer den inn i ein ny kontekst, me tek den ifrå nokon og gir den til nokon andre. Me tek den ut ifrå den haustingsbaserte bondekulturen og plasserer den inn i ein opplevingsbasert sportskultur. tilgangsideologi I spørsmålet om kven som skal ha tilgang til elgjakta her i landet finn ein ulike ideologiar. Kvar av desse ideologiane representerer ulike grunnstrøymingar i samfunnet og alle kvilar dei seg på etablerte politiske skiljelinjer. Også her vil eg støtte meg på Olaf Aagedal (1999) og hans inndeling i tre hovudkategoriar. Den fyrste kallar han bygdejaktideologien; den vektlegg at dei som bur i bygda eller har tilknyting til bygda, sjølve skal ta del i jakta. Bygdejaktideologien har vakse fram i takt med praksisen, den har utvikla seg i lag med den veksande elgstamma og tilpassa seg det som til ei kvar tid var den mest hensiktsmessige måten å organisere jakta på. Den andre ideologien Aagedal nemner, er sosialdemokratiseringsideologien. Her er jakttilgang meir som ein borgarrett å rekne, ein er meir oppteken av at dei som ønskjer å jakte og som er kvalifiserte, må få høve til det. Her er ikkje bygdetilknyting relevant som krav, snarare tvert om. Den siste av Aagedal sine tre tilgangsideologiar er kommersialiseringsideologien. Den står i sterk kontrast til sosialdemokratiseringsideologien ved at den understrekar grunneigaren sin jaktrett enno sterkare enn til og med bygdejakideologien. Kommersialiseringsideologien er også den som har fått sterkast politisk merksemd dei siste åra, særleg gjennom dei to stortingsmeldingane om jordbruk og skogbruk som kom sist på 90-talet (St.meld. nr ; St.meld. nr ). Her er det uttrykt eit sterkt ønskje om at elgjakta i større grad skal seljast på marknaden. Forsvararane av kommersialiseringsideologien hevdar at den vil både gjere det mogeleg for grunneigarane å tene pengar på jakta samstundes som det vil lette tilgangen til jakt for folk flest.. 52

69 Mellom desse ideologiane ligg det spenningar, spenningar som både handlar om ulike syn på grunnleggande rettigheitsprinsipp og om ulike syn på kva jakta er og kva den skal vere. fem sider av same sak Megamjølkebruk, småskala nisjemat, kontraurbanisering, bygdeturisme og jaktkommers er fem sider av same sak. Det er alt ein del av den nye økonomien og alt formar det den nye bygda. Det er alt ein del av den pågåande kommodifiseringa i samfunnet i byen so vel som på bygda og alt har implikasjonar, implikasjonar som får materielle så vel som kulturelle utslag. Det er desse utslaga som er mi hovudinteresse, eller rettare; reaksjonane på desse utslaga. For å forstå reaksjonane lyt ein fyrst sjå utslaga og seinare anerkjenne dei som relevante for reaksjonane. Det var det han gjorde Nick Smith, den New Zealandske miljøvernministeren, då han stogga supermjølkebruket i McKenzie bassenget. Det var også det dei britiske politikarane gjorde då dei greip inn og stogga Nocton Dairy Ldt. sine planar om eit megamjølkebruk i Lincolnshire. Dei anerkjende relevansen i motstanda, dei såg og forstod motargumenta og dei var tilsynelatande samde i at etableringa av dei gigantiske mjølkebruka ville ha uheldige utslag. Men ser politikarane, prosjektleiarane, og alle andre som fattar vedtak ja, for den del også forskarane som gir råda ser me kva implikasjonar satsinga på småskala nisjemat kan ha? Ser me kva kontraurbaniseringa kan føre med seg og kva implikasjonar auka satsing på ruralt reiseliv og jaktkommersialisering kan ha for andre enn oss sjølve? I eit essay i boka «Revealing Rural Others» hevdar Susanne Seymour, Philip Lowe, Neil Ward og Judy Clark (1997) at dei finn tydlege teikn på at maktrelasjonane i grendene er i ferd med å endre seg, «..primarily because of the growing role of the countryside as a place of consumption and a decline in agricultural production imperatives» (1997: 71). Bønder og andre som har budd og verka i grendene i generasjonar opplever at deira «standing» er redusert, at deira praksis i aukande grad vert utfordra av andre; av naboane, besøkande og tilfeldig forbipasserande. Dei opplever at media ignorer dei ja enda fordømmer dei og at ulike interessegrupper, gjerne utanbygds frå, køyrer «kampanjar» mot dei. Tradisjonelle rurale interesser vert utfordra med nye aspekt knytt til livskvalitet som nykomarar og andre sjølve søker i det rurale, som rein natur, stillheit, estetikk og villmark, aspekt som har høg standing i den offentlege debatt og vert livleg forfekta av «det offisielle menneskjet», eller av «buktalaren som snakkar i offentlegheitas namn», for å sitere den franske stjernesosiologen Pierre Bourdieu (2012). «Dei er ressurssterke og snakkar for og i staden for gruppa dei vender seg til», hevdar Bourdieu vidare i same foredrag, «..dei snakkar for og i staden for alle og dei snakkar som representantar for det universelle». Innan ruralsosiologien har me dei seinare åra, frå ein gong tidleg på 90 talet og fram til i dag, sett stadig fleire viktige forsøk på og nettopp gripe tak i og å forstå einskildindivid sine identitetsprosjekt, opplevingar og røynsler i det rurale (ingen nemnt ingen gløymt). Me ser at forskarane i stadig større grad erkjenner sin eigen privilegerte posisjon i forskinga og til liks med andre post-moderne forfattarar prøver også ruralsosiologane å tilsidesette seg sjølv frå 53

70 representasjonane sin utstråling og å formidle mangfaldet av stemmer som finst i det rurale. Likevel skal me ha i minne det Trevor J. Barnes og James S. Duncan (1992) nemner, nemleg at; me treng å vere varsame med kor langt me kan hevde å ha forlate våre eigne førestillingar (representasjonar) og interesser i forskinga, gitt at det mesta alltid er forskarane sjølve som har initiert og definert forskingsprosjekta. Det er me sjølve og venene våre som bestemmer kven og kva grupper og tema det skal forskast på. referansar for kapittel 2 Aagedal, Olaf Jakta på elgjaktkulturen. I Jakta på elgjaktkulturen. Redigert av: Å. Brottveit & O. Aagedal. Abstrakt forlag. Oslo. Abram, Simone The rural gaze. I Country visions. Redigert av: P. Cloke. Pearson. Harlow. Barnes, Trevor J. & James S. Duncan Writing worlds: discourse, text and metaphor in the representation of landscape. Routledge. London. Baudrillard, Jean. 1983a. In the shadow of the silent majorities. Semiotext(e). New York. NY b. Simulations. Semiotext(e). New York. NY. Bauer, Johannes & Alexander Herr Hunting and fishing tourism. I Wildlife tourism. Impacts, management and planning. Redigert av: K. Higginbottom. Common Ground Publishing and co-operative research centre for sustainable tourism. Altona. Bell, David Variations on the rural idyll. I Handbook of Rural Studies. Redigert av: P. Cloke, T. Marsden & P. Mooney. SAGE Publications. London. Bell, Michael M Childerley. University og Chicago Press. London The two-ness of rural life and the ends of rural scholarship. Journal of Rural Studies 23 (4): Berge, Erling & Jone Ullenes Bostadens kultur og den urbane habitus. Sosiologisk Årbok (3-4): Bergsli, Marie Dypdykk i Wellness-begrepet - notat i forbindelse med forarbeidet med NCE Fjell i Mimir AS. Larvik. Berry, Brian J. L., red Urbanization and counter-urbanization. Sage Publications. Beverly Hills, CA. Best, Steven The Commodification of Reality and the Reality of Commodification: Jean Baudrillard and post-modernism. Current Perspectives in Social Theory 19: Birketveit, Arne Elgjakt som overgangsritual. I Jakta på elgjaktkulturen. Redigert av: O. Aagedal & Å. Brottveit. Abstrakt forlag. Oslo. 54

71 Blekesaune, Arild, Marit S. Haugen & Mariann Villa The Dream of a Small-holding. Paper presentert på konferansen XXII ESRS Congress, august, Wageningen. Norsk senter for bygdeforskning. Boglioli, Marc A Matter of Life and Death - Hunting in Contemporary Vermont. University of Massachusetts Press. Boston. MA. Bourdieu, Pierre Slik skapes offentlige debatter. Januar Le Monde Diplomatique (Norsk utgave). Brottveit, Ånund & Olaf Aagedal, red Jakta på elgjaktkulturen. Abstrakt forlag. Oslo. Brox, Ottar Hva skjer i Nord-Norge? En studie i norsk utkantpolitikk. Pax. Oslo. Buck, Daniel, Christina Getz & Julie Guthman From Farm to Table: The Organic Vegetable Commodity Chain of Northern California. Sociologia Ruralis 37 (1):3-20. Bye, Linda Marie Masculinity and rurality at play in stories about hunting. Norsk Geografisk Tidsskrift 57 (3): 'How to be a rural man': Young men's performances and negotiations of rural masculinities Journal of Rural Studies 25: Bygdas unge menn - en studie av bygdemenns forhandlinger om og utfordringer av rurale maskuliniteter. Avhandling til grada Ph.D., Geografisk institutt, NTNU, Trondheim. Campbell, Hugh Dairy Expanion in New Zealand. Otago Daily Times, Campbell, Hugh & Ruth Liepins Naming Organics: Understanding Organic Standards in New Zealand as a Discursive Field. Sociologia Ruralis 41 (1): Cloke, Paul The contryside as commodity: new rural spaces for leisure. I Leisure and the environment. Redigert av: S. Glyptis. Belhaven. London Conceptualizing rurality. I Handbook of Rural Studies. Redigert av: P. Cloke, T. Marsden & P. H. Mooney. Sage Publications. London. Cloke, Paul, Philip Crang & Mark Goodwin, red Introducing Human Geographies. 2 ed. Hodder Arnold. London. Cloke, Paul J. & Jo Little Contested countryside cultures: otherness, marginalisation and rurality. Routledge. London. Coombes, Brad & Hugh Campbell Dependent Reproduction of Alternative Modes of Agriculture: Organic Farming in New Zealand. Sociologia Ruralis 38 (2): Crouch, David Tourism, consumption and rurality. I Handbook on Rural Studies. Redigert av: P. Cloke, T. Marsden & P. Mooney. SAGE Publications. London. Dagbladet Søndag Tilbake til Flø. Pål V. Hagesæther og Nina Hansen, Debord, Guy Society of the spectacle. Black & Red. Detroit. MI. Dizard, Jan E Mortal stakes : hunters and hunting in contemporary America. University of Massachusetts Press. Amherst. MA. Døving, Runar Når skogens konge smaker ku. I Jakta på elgjaktkulturen. Redigert av: O. Aagedal & Å. Brottveit. Abstrakt forlag. Oslo Folk spiser fortsatt kjøttkaker. I Den politiserte maten. Redigert av: E. Jacobsen, R. Almås & J. P. Johnsen. Abstrakt forlag. Oslo. 55

72 Flø, Bjørn Egil Økologisk landbruk - frå konfrontasjon til koalisjon. I Den politiserte maten. Redigert av: E. Jacobsen, R. Almås & J. P. Johnsen. Abstrakt forlag. Oslo Vondtet i norsk bygdeutvikling. Syn og Segn (3): Bygda - forståing og implikasjonar. PLAN (5): a. Meir, større og færre. Klassekampen, b. Oppskalering av landbruket. Dag og Tid, Foucault, Michel The birth of the clinic. Tavistock. London. Gibbs, Christopher J. N. & Daniel W. Bromley Institutional Arrangements for Management of Rural Resources: Common-Property Regimes. I Common Property Resources. Ecology and Community-based Sustainable Development. Redigert av: F. Berkes. Belhaven. London. Gottdiener, Mark New forms of consumption: consumers, culture, and commodification. Rowman & Littlefield. Lanham, MD. Hall, Alan & Veronika Mogyorody Organic Farmers in Ontario: An Examination of the Conventionalization Argument. Sociologia Ruralis 41 (4): Henriksen, Hege & Torstein Storås Elg som økonomisk ressurs - en kunnskapsoversikt. R 13/99, Høgskolen i Hedmark. Elverum. Hompland, Andreas Jaktleiarens tapte ære. I Jakta på elgjaktkulturen. Redigert av: Å. Brottveit & O. Aagedal. Abstrakt forlag. Oslo. Hughes, George Tourism and the geographical imagination. Leisure Studies 11 (1): Ilbery, Brian & Ian Bowler From agricultural productivism to post-productivism. I The geography of rural change. Redigert av: B. Ilbery. Longman. Essex. Jacobsen, Eivind Mat som diskurs. I Den politiserte maten. Redigert av: E. Jacobsen, R. Almås & J. P. Johnsen. Abstrakt forlag. Oslo. Jakt & Fiske Jegeren - gull verdt for bygda. Liv Turid Storli, Nr. 3/10. Jensen, Thor Øivind Hva hindrer moderne norske forbrukere å velge økologisk? Kritisk blikk på markedsføring og distribusjon. I Den nasjonale kongress for økologisk landbruk Redigert av: T. Cottis. Høgskolen i Hedmark. Elverum. Jupskås, Anders Ravik Populisme på norsk. En typologi med belegg fra partilederdebatter Avhandling til grada Master, Institutt for statsvitenskap, Universitetet i Oslo, Oslo. Kellert, Stephen Perceptions of Animals in American Society. Transactions of the North American Wildlife and Natural Resources Conference (41): Attitudes and characteristics of hunters and antihunters. Transactions of the North American Wildlife and Natural Resources Conference (43): Kjeldsen, Chris & Jan Holm H. Ingemann The Danish organic movement from social movement to market mainstream and beyond? I Interrogating Alterity. Redigert av: D. Fuller, A. E. G. Jonas & R. Lee. Ashgate. Burlington, VT. Kortreist Mat Studietur Toscana, Italia. Rogaland Landbruksselskap. Suldal. Krokann, Inge [1942] Det store hamskiftet i bondesamfunnet. 3 utg. Samlaget. Oslo. 56

73 Larsen, Tord Den globale samtalen. Om dialogens muligheter. Scandinavian Academic Press. Oslo. Law, Robin Masculinity, Place, and Beer Advertising in New Zealand: The Southern Man Campaign. New Zealand Geographer 53 (2): Le Heron, Richard & Michael Roche Rapid Reregulation, Agricultural Restructuring, and the Reimaging of Agriculture in New Zealand. Rural Sociology 64 (2): Logstein, Brit Trender i norsk landbruk Frekvensrapport. R-04/10, Norsk senter for bygdeforskning. Trondheim. Lovelock, Brent, red Tourism and the consumption of wildlife. Hunting, shooting and sport fishing. Routledge. Abingdon. Lowe, Philip, Jonathan Murdoch, Terry Marsden, Richard Munton & Andrew Flynn Regulating the new rural spaces: the uneven development of land. Journal of Rural Studies 9 (3): Lønning, Dag Jørund Gøy på landet?: landbruk i ei postmoderne tid. Samlaget. Oslo Fridomen til å skapa: alternative historier om nyskaping og bygdeutvikling. Avhandling til grada Dr.philos, Universitetet for miljø- og biovitskap, Ås Å verdiskapa eller bli verdiskapt? Bergens Tidene (Kronikk) Mattsson, Leif Viltets jaktvärde: en ekonomisk analys. R-86/89, SLU. Umeå. Nationen Trør til der andre ikkje tørr. Bjarne Bekkeheien Aase, Stortingets Næringskomitee. Høringsuttalelse til St. meld. nr. 12 ( ) om dyrehold og dyrevelferd Ortega y Gassett, José Meditations on Hunting. Wilderness Adventures Press. Belgrade. Perkins, Harvey C Commodification: re-resourcing rural areas. I Handbook of Rural Studies. Redigert av: P. Cloke, T. Marsden & P. Mooney. SAGE Publications. London. Pretes, Michael Postmodern tourism: The Santa Claus Industry. Annals of Tourism Research 22 (1):1-15. Reinert, Erik S Det tekno-økonomiske paradigmeskift - konsekvenser for norsk distrikts- og ressursbaserte næringer. 1/97, Norsk investorforum. Reiselivsbedriftenes Landsforening & Norges Skogeierforbund Forprosjekt om Utvikling av utmarksbaserte reiselivsbedrifter - markesmuligheter, mål, strategier og forslag til verdikjedeprogram. Reiselivsbedriftenes Landsforening og Norges Skogeierforbubd. Oslo. Rye, Johan Fredrik Hvorfor bråker bøndene når de har det så bra? R-03/00, Norsk senter for bygdeforskning. Trondheim. Rådet for dyreteeikk Sportsfiske Fang og slipp [uttalelse], April 1998 [sitert ]. Tilgjengeleg fra Schumacher, Ernst Friedrich Small is beautiful: a study of economics as if people mattered. Blond & Briggs. London. 57

74 Seymour, Susanne, Philip Lowe, Neil Ward & Judy Clark Environmental 'Others' and 'Elites'. I Revealing Rural 'Others'. Representations, Power and Identity in the British Countryside. Redigert av: P. Milbourne. Pinter. London. Short, John R Imagined Contry: environment, culture, and society. Routledge. London. Skirbekk, Gunnar Truth and preconditions: an interpretation of Heidegger's theory of truth. Vol. nr 4, Stensilserie. Instituttet. Bergen. Smith, Nick Minister calls in Mackenzie Basin dairy discharge consents. Ministry for the Environment. Wellington. Sponheim, Lars Tale for Den nasjonale kongress for økologisk landbruk Hamar. St.meld. nr Verdiskaping og miljø - muligheter i skogsektoren. Landbruksdepartementet. Oslo. St.meld. nr Om norsk landbruk og matproduksjon. Landbruksdepartementet. Oslo. Stenvik, Erik Kulturlandskap, miljøverdier og næringsutvikling. Rapport fra studietur til Sveits 1. 6.september Fylkesmannen i Nord-Trøndelag. Steinkjer. Storstad, Oddveig Naturlig, nært og trygt - en studie av hvordan forbrukertillit til mat påvirkes av produksjonsmåte og matskandaler. 8/07, Norsk senter for bygdeforskning. Trondheim. Storås, Torstein, Hege Gundersen, Hege Henriksen & Harry P. Andreassen The economic value of moose in Norway. Alces 37 (1): Styve, Geir. (2011) Humørbonden. I Humørbonden - du må starte med det du har, der du er. Redigert av: G. Styve. Eige forlag. Sødal, Dag Petter Elg-økonomi: rapport fra et forprosjekt. R-1/85, NLH. Ås Økonomisk verdsetting av elgjakt. R-1/89, NLH. Ås. Teigeland, Siw Ch Linn Stokke - vegetarianer og raw food-entusiast. Tara Smak (2). 05/11. Tovey, Hilary Food, Environmentalism and Rural Sociology: On the Organic Farming Movement in Ireland. Sociologia Ruralis 37 (1): TV Næroset - bygda som ikke vil dø Veblen, Thorstein [1899] The theory of the leisure class: an economic study of institutions. Aakar Books. Delhi. Vik, Jostein Trender i norsk landbruk Frekvensrapport. R-13/08, Norsk senter for bygdeforskning. Trondheim. Vik, Jostein & Johan Fredrik Rye Trender i norsk landbruk Frekvensrapport. R- 11/06, Norsk senter for bygdeforskning. Trondheim. Viken, Anne Den store image-strabasen. Syn og Segn (2): Villa, Mariann Livsfasebygda - når sosialt behov endrar seg. I Bygdeforskning gjennom 20 år. Redigert av: R. Almås, M. S. Haugen & J. P. Johnsen. Tapir akademisk forlag. Trondheim Bygda som bustad. Avhandling til grada Dr.polit, Institutt for sosiologi og statsvitenskap, Norges teknisk-naturvitenskapelige universitet, Trondheim. 58

75 Wikan, Unni Managing turbulent hearts: a Balinese formula for living. University of Chicago Press. Chicago. IL. Woods, Michael Rural Geography. SAGE. London Rural. Routledge. Abingdon. 59

76

77 3 refleksiv ruralitet - om dominans, kollektiv handling og lokal elgjaktkultur SELANE PÅ DEN litt slitte militærbroka hekk ned langs sida og sette sagging inn i ein heilt ny samanheng. Den svarte hettegenseren og baseballcapen med ein stor T i fronten fekk han til å likne meir på ein amerikansk gatekriminell enn på ein arbeidsam maskinkøyrar frå ei skogsbygd i Nord Østerdalen. - Er du Ranger tilhengar? spør eg, og siktar til capen. Han ser på meg med eit oppsyn som får meg til å forstå at han ikkje har ein ide om kva eg snakkar om. - Capen altså. Den T en står ikkje den for Texas Rangers? Han tek av seg skuggehuva og ser på den. - Det anar eg ikkje, eg fann den berre i ein tømmerbil eg kjøpte for nokre år sidan. Han held huva i handa, snur på den og studerer den på ein måte som får meg til å tru at han eigentleg aldri har tenkt retteleg over korleis den ser ut. - Den er vel grei nok, funkar til mitt bruk. Seier han og set den på skolten att, smiler og rekker fram handa. - Tom, seier han. - Bjørn, seier eg og tenkjer det er heilt greitt å sleppe noko meir snakk om amerikansk baseball. Eg hadde oppsøkt Tom for å snakke om kommersialisering av elgjakta. Ein annan elgjeger hadde rådd meg til å ta ein prat med han. 61

78 - Snakk med Tom, hadde han sagt. - Tom er ein som kanskje kan fortelje deg korleis dei ikkje-jordeigande elgjegerane opplever dette med kommersialisering. Lite ante eg då at samtala om kommersialisering av elgjakt skulle kome til å handle like mykje om normer, dominans og bygdesamhald som om kommersialisering av elgjakt. Medan mange av jamaldringane i bygda har reist derifrå har Tom budd her heile livet. Han er likevel ikkje aleine om det i grenda og opplever å ha eit stort nettverk av kompisar og «sjelefrendar» som han sa. Mange av dei som vart att var dei som skulle ta over gardar. Dei vart drivande anten på jorda eller i skogen, men dei fleste er som han. - Frifantar og lausarbeidarar, seiar han og ler. Så vert han med eitt alvorleg. - Det er like mykje eit val det [det å bli]. Sjølv om det i dag liksom er det å ta utdanning og få seg gode stillingar som blir verdsett, ser eg ikkje anna enn at dei fleste berre flyttar papir. Så ler han brått høgt. - Vel, eg flyttar nok kanskje meir papir sjølv, seier han, før han forklarar. - Eg starta opp i skogen, som maskinkøyrar for mange år sidan, etter kvart fekk eg mi eiga maskin og seinare også ein tømmerbil. No har eg i tillegg eit par trailerar som går over det meste av Sør-Noreg, pluss litt i Sverige og Finland med nettopp papp og papir. Han er i midten av trettiåra, gift og to små born. Det han har av formell utdaning utover grunnskulen er stort sett nokre kurs i «kroneteljing» som han sa. - Eg har alltid vore interessert i økonomi og det å kunne telje pengar og å forstå skilnaden på debet og kredit er ikkje dumt for den som driv eit slikt firma som mitt, meiner han. Sjølv køyrer han sjeldnare bilane no etter at dei fekk born, det meste av tida brukar han i førarsetet på skogsmaskina. Kona er den som held orden på logistikken for bilane. Tom fortel om sine eigne motiv ved å fortsette å bu her, om kvifor han aldri reiste. Han fortel om det å vere knytt til staden og dei stadeigne måtane å gjere ting på. Om at han ikkje passar i byen og om at han ikkje forstår korleis folk greier å få gjort ting der. Han treng plass, seier han, plass til å setje frå seg ein bil og til å kunne skru opp ein skuter og la den stå oppskrudd til han får nye deler i posten, utan at det generar naboen. Han treng å kjenne folk som kan skaffe ting og som han veit kan ordne ting for han. Og ikkje minst treng han naturen. Alt dette fortel han når han tilsynelatande snakkar om elgjakta og det at no skal jakta seljast til utanbygdsjegerar som er villige til å betale for jakta som oppleving. Det er ei utvikling han liker dårleg. Tom ser på jaktkommersialiseringa som eit trugsmål, ikkje berre mot hans eigen tilgang til elgjakta, like mykje er den eit trugsmål mot sjølve jakta og slik han vil jakta skal vere. Han ser på kommersialiseringa av jakta som ein del av noko større, som ein del av ein aukande tendens der det som er hans vert gjort til anna manns. Og han snakkar om den som ei utvikling som trugar heile totaliteten i det livet han har valt å leve. 62

79 stadeigen ruralitet sosialisert praksis eller refleksivt livsprosjekt? Mitt mål med dette arbeidet er å betre forstå dei sosiale mekanismane bak Tom og andre sin relative motstand til kommersialiseringa av elgjakta. Eg har sett at det finst ei motstand, den er kanskje ikkje like sterk og einsidig som eg fyrst trudde, men den er der 14. Eg har sett at motstanda heller ikkje er reint destruktiv, men snarare ei konstruktiv forhandling om den framtidige utviklinga av den stadeigne elgjaktkulturen. Ei forhandling som føregår etter kjente stiar i grendesamfunna og kvilar på uformelle normer og reglar utvikla og forma gjennom tiår med sosial tilpassing til etablerte stadeigne maktstrukturar. Men strukturane er i endring og endringane utfordrar normene og våre moralske oppfatningar om kva som er legitime rettar og krav i det moderne bygde-noreg og dei utfordrar forståinga av kva det rurale er. sosialisert praksis Når Tom snakkar om elgjakta og om det livet han har valt å leve tek han, til liks med mange av dei andre eg har snakka med i løpet av dette arbeidet, gjerne turen attende fleire slektsledd. Han snakkar om bestefar sin og om far sin, og han snakkar om kva som har gjort han til den han er. Han snakkar om staden han bur på og om korleis «..me gjer ting her», om korleis han og hans «sjelefrendar» er og om kva som skil dei frå andre på andre stadar. Det er med Tom som det er med mange av hans like, at dei andre stadane han snakkar om er lite konkrete. Dei er kjenneteikna av å vere stadar som er annleis og det er lettast å skildre annleisheita ved å kalle berarane av denne annleisheita for byfolk, vestlendingar, nordlendingar eller noko anna meir eller mindre diffust, men likevel med ei referanse til ein annan stad enn her. Når Tom snakkar om seg sjølv og om kven han er og om korleis han har blitt slik han er, og når han snakkar om annleisheita åt dei andre, gir det meg assosiasjonar til Bourdieu og omgrepet habitus 15. Han snakkar om oppveksten sin og om at han vaks opp her, saman med folka som bur her no. Han snakkar om alle som har lært han alt han kan, men eigentleg ikkje om korleis han har lært det. Slik eg forstår Tom og hans forteljing om korleis han har blitt den han er, er det fordi han er innsosialisert til å bli slik. Slik sett er han på linje med Bourdieu sin forståing som vektlegg nett den før-refleksive preginga av vår subjektivitet og den tidlege innsosialiseringa av vår måte å oppleve og å vere i verda på. Bourdieu seier slik eg evnar å forstå han lite om korleis denne forma for sosialisert subjektivitet faktisk vert produsert i nære sosiale relasjonar. Han tilkjennegir rett nok at den tidlege sosialiseringa kan kaste lys 14 Les meir om korleis motstanda artar seg i kapittel 5, 6 og Omgrepet habitus vart utvikla av Pierre Bourdieu tidleg på 60-talet ein gong og seinare vidareutvikla i hans kanskje mest kjente arbeid La Distinction frå I fylgje Berge og Ullenes (2011) nyttar Bourdieu her omgrepet om internaliserte former for klassevilkår og dei føringane dette medfører for ein person i ein gitt klasseposisjon. I «The State Nobility» er det vidare generalisert til «.. generative schemata of classifications and classifiable practices that function in practice without acceding to explicit representations and that are the product of the embodiment, in the form of dispositions, of a differential position in social space» (Bourdieu 1996: 2). Ein gitt habitus er såleis knytt til ein posisjon i samfunnet og kan tenkast å manifestere seg i nærmast kroppsleggjorde disposisjonar for bestemte handlingar. 63

80 over korleis me investerer i eit felt 16 av sosiale relasjonar (Bourdieu 1999: 172). Det skjer fyrst og fremst ved at dei symbolske tydingane vert sosialt oppmuntra, hevdar Bourdieu. Gjennom mesta umerkelege overføringar, projiseringar og identifiseringar festar dei spesifikke disposisjonane seg i agentane 17 som kroppslege før-refleksive disposisjonar retta mot å investere seg sjølv i det sosiale og å søkje vørdnad i det sosiale spelet. Utover dette rettar Bourdieu sin teori lite merksemd mot korleis slike indre motivasjonsstrukturar vert generert og knytt til eit fortolkande sjølv. Det har vore gjort spreidde forsøk på å vidareutvikle habitusomgrepet til å femne om eit meir fortolkande sjølv, særleg med utgangspunkt i dei fenomenologiske aspekta ved Bourdieu (McNay 1999; Crossley 2001). Eit viktig utgangspunkt her har vore omgrepet om den praktiske sans, ein slags inkorporering av ei form for generative disposisjonar som gjer det mogleg for oss å handle korrekt utan å følgje oppsette reglar i det sosiale. Desse disposisjonane set oss altså i stand til å tilpasse oss delvis modifiserte kontekstar og å konstruere situasjonen som ei meiningsfull heilheit, «.. i en praktisk utøvelse av en nesten kroppslig foregripelse av feltets immanente tendenser» (Bourdieu 1999: 145). Habitus er med andre ord ikkje einast eit produkt av ei inkorporering av feltets spelereglar, me evnar også å føregripe desse spelereglane gjennom ei spontan og mesta instinktiv oppfatning av feltet som ei forståeleg verd, «der det finst meiningar og verdiar, som det er bryet verdt å investere energi i» (Bourdieu & Wacquant 1999: 113). Sidan denne meininga vert generert innanfor eit bestemt materielt handlingsfelt eit habitat kjenner også habitus seg heime. Habitus kjenner seg heime i det habitatet den vert produsert i og der den bur og lever. «Og når habitus går inn i ein relasjon med ei sosial verd som den er produktet av, så har habitus det som fisken i vatnet og verda blir oppfatta som noko som kjem av seg sjølv, som noko sjølvsagt» (Bourdieu & Wacquant 1999: 113). Så når Bourdieu søker å forklare meining eller intensjonalitet leitar han altså i relasjonen mellom agenten og feltet og ikkje i møtet mellom det før-refleksive og det refleksive. Meininga finst i den gjensidige tilpassinga som på nærast magisk vis vert generert i relasjonen mellom felt og habitus. Meininga vert dermed også uløyseleg knytt til denne relasjonen og i tilfelle der denne tilpassinga vert forstyrra, forstyrrar det også meininga. Så når Tom møter meg ikledd ei slitt militærbrok med selane hengande ned langs sida, ein enkel svart hettegensar og ei skuggehuve med ein T i fronten, ein T han tilsynelatande ikkje viste kva stod for, var han tilnærma lik dei andre lokale mannfolka i tilsvarande alder og posisjon som eg har snakka med i samband med dette arbeidet. Den mesta funksjonelle tilnærminga til skuggehuva, at den «funkar», og måten han studerte den på etter at eg hadde ymta frampå om Texas Rangers, det rolege kroppsspråket då han snudde huva i hendene og forklaringa om at han berre hadde funne den i ein bil for ei tid sidan, var alt ein del av Tom 16 Felt er eit anna av Bourdieu sine kjerneomgrep og refererer til den settinga der agenten med sin sosiale posisjon er plassert. 17 Ein interessant detalj som kan nemnast her er Bourdieu sin bruk av agent. Agenten er nettopp ein person som opptrer på vegne av andre og omgrepet signaliserer dermed langt mindre autonomi enn til dømes Giddens sitt aktøromgrep. 64

81 sin situerte habitus. Det var ein habitus han deler med sine «sjelefrendar», ein habitus der symbolske tydingar vert overført og forvalta innanfor Tom og hans venner sitt sosiale felt. Klesstilen og veremåten hans var ikkje meir kryptisk for meg anna enn at eg antok, berre ved å sjå han, at Tom var ein arbeidssam Nord Østerdøl. Og eg tenkjer; hadde eg møtt Tom i Brattørgata i Trondheim, eller i ei eller anna bakgate i kva for by som helst, hadde eg truleg tenkt annleis om han. Men det var langt meir enn einast klesstilen og veremåten som fortalde noko om Tom og hans like sin habitus. Også meiningane, haldningane og måten dei språkleg biletsette forteljingane sine på, fortalde meg at dei høyrde til innanfor eit stadeige sosialt felt som dei delte og forvalta saman med kompisar og kjenningar i bygda. Dei snakka om «oss» og om korleis «me gjer ting her», alt med implisitte referansar til seg sjølve og dei dei omgås til deira sosiale felt. For meininga ligg i relasjonen, som Bourdieu seier, meininga ligg i samspelet mellom Tom og sambygdingane. Den ligg i den symbolske tydinga det har å til dømes nøre opp ein nying under elgjakta eller å skru opp ein skuter og identifisere feilen som gjer at den ikkje kjem opp i maks turtal. Den ligg i den sosiale organiseringa rundt fordelinga av kjøtet mellom jegerar, grunneigarar og forgreiningane kjøtnettverket skaper både innover og utover bygda 18. refleksivt livsprosjekt Han har valt dette livet, sa Tom. Han har valt det til tross for at det er «utdaning og [det] å få seg gode stillingar som blir verdsett», og han er ikkje aleine om det. Han trivest i grenda og med dei moglegheitene grendelivet kan tilby han han har det rett og slett som fisken i vatnet, for å drage enno ein parallell til Bourdieu. Slik sett kan kanskje Tom og hans «sjelefrendar» sine val forståast som langt meir autonome og sjølvstendige enn kva Bourdieu sin teori legg opp til. Kanskje kan det forståast som del av eit refleksivt livsprosjekt heilt på linje med den forståinga som ofte vert presenterer når ein skal forklare kvifor unge småbarnsfamiliar flyttar frå krevjande karrierejobbar i byen og buset seg i tilsynelatande idylliske rurale grender. For til forskjell frå Bourdieu, presenterer dei post-, høg- eller sein-modernistiske tenkjarane som Ulrich Beck, Anthony Giddens og Scott Lash (1994) argument om at det skjer ei auka individualisering i kjølvatnet av seinmoderniteten. Tunge strukturelle endringsprosessar i samfunnet skaper eit skilje mellom tid og rom, hevdar Giddens (1991: 20). Og moderniteten etablerer mekanismar som flyttar det sosiale livet ut av lokalsamfunnet, og gjer at folk sine identitetsprosjekt vert langt mindre prega av lokale diskursar, normer og praksisar enn i det gamle samfunnet. Dermed er menneskja ikkje berre meir autonome, men også dømt til autonomi i sein-moderniteten. Dei er nøydd å ta stilling til alle dei eksisterande sosiale roma som dei vert eksponert for og kan ikkje la seg passivt lede inn i fastsette strukturar for å utforme eigen identitet. Dei er med andre ord tvinga til å velje frå eit breitt spekter av 18 Les meir om nyingen og kjøtnettverket i kapittel 5 og 7. 65

82 moglege identitetar eller eventuelt skape nye individuelle identitetar. Dermed vert identitetskonstruksjonen ein refleksiv prosess identitet vert sjølv-identitet. kulturell motstand og ein refleksiv stadeigen ruralitet Personleg kjenner eg at eg har mest lyst til å forstå Tom og venene hans sine identitetsprosjekt som ein kombinasjon av både eit innsosialisert habitus og eit refleksivt prosjekt i eit seinmoderne samfunn. Eg kjenner at eg kanskje ikkje er komen så mykje lenger enn at eg kan seie at sjølvet og vår eigen identitet, altså kven me er, er eit resultat både av den stadeigne sosiale konteksta situert i tid og rom og parallelle autonome identitetsprosjekt gjerne fråkopla lokalsamfunnet og dei geografisk nære sosiale relasjonane ein omgir seg med i eit bygdesamfunn. Men det betyr likevel ikkje at Tom og venene hans som vel å knyte identiteten sin opp til lokalsamfunnet og dei stadeigne meinings- eller verdisystema, nødvendigvis er mindre autonome av den grunn. Det betyr heller ikkje at dei nødvendigvis ligg under for sterkare sosialdeterministiske krefter enn den urbane småbarnsfamilien som vel å flytte til bygda. Det betyr berre at dei trivst med det dei gjer og med dei vala dei har gjort. Eg ser at Tom og venene hans jamt reflekterer kring eigen habitus, dei reflekterer kring det dei gjer og søkjer å forankre praksis og veremåte i stadeigne symbol som kan fungere som representasjonar for den dei er og den dei vil vere. Ein refleksjon som også kan tykkjast kome som eit resultat av dei utfordringane dei møter i det sosiale feltet dei er ein del av. For når Tom og fleire av dei andre jamaldringane hans snakkar om det livet dei lever er det ikkje utan referansar til dei liva andre lever. Dei er då mobile, dei les då aviser og føljer då med på kva som skjer utanfor det sosiale feltet dei meiner å høyre til. Dei har ikkje valt å verte maskinkøyrarar, snikkarar og «lausarbeidande frifantar», for å bruke Tom sine eigne ord, berre fordi dei har følgt straumen og den leia lokalsamfunnet har staka opp for dei. Dei har ikkje droppa høgare utdaning einast fordi dei ikkje har vore flinke nok på skulen eller fordi dei ikkje har hatt råd til å studere, dei kan like gjerne ha gjort det fordi dei har ønskja det 19. Det er ingen grunn til å tru at dei ikkje skulle ha eit like så aktivt forhold til dei vala dei har gjort som andre jamaldringar kring om i landet i bygdene så vel som i byane dei har delvis følgt leia staka opp av det sosiale feltet dei er ein del av og delvis følgt sin eigen refleksive fornuft. Men eg ser også at dei er i ein situasjon der dei stadig vert utfordra på kven dei er. Dei er i ein situasjon der dei har knytt mykje av livs- og identitetsprosjektet sitt opp til symbolske aktivitetar og objekt som er særleg sensitive for pågåande strukturelle endringar. Ved nettopp å velje å bli buande i eit område som gjennomgår vidtrekkande endringar, økonomiske så vel som sosialt, møter dei stadige utfordringar i utforminga av eigen identitet. Dei kan ikkje lenger forvente å følgje i fotspora til sine foreldre og besteforeldre, dei kan ikkje forvente å få seg arbeid som tømmerhoggarar eller arbeidarar på det lokale sagbruket. Dei er med andre ord direkte kopla opp mot og konfrontert med dei større samtidige endringane som skjer i 19 Det må seiast her at det var langt frå alle av Tom sine likesinna i grenda som einast hadde grunnskuleutdanning, fleire av dei hadde gjennomført både vidaregåande skule og høgare utdaning. 66

83 samfunnet lokalt så vel som regionalt, nasjonalt så vel som globalt. Dei er som Olve Krange og Ketil Skogen skriv, «tvinga til å reflektere over sine eigne behov og ønskjer for framtida» (2007: 217). Eg vil argumentere for at kontroversane kring kommersialiseringa av elgjakta kan forståast i lys av desse sosiale endringane og den innverknaden det har på dei rurale jegerane sine liv i dei norske skogs og fjellbygdene. Mange av jegerane eg har snakka med kan neppe seiast å vere direkte mobile. Sjølv om dei har reist mesta like mykje som meg og sjølv om dei til dels også lever av å køyre land og strand rundt, er det likevel berre her dei kan tenkje seg å bu. Dei er sterkt knytt til staden og lokalsamfunnet og opplever at det er her dei kan utfolde seg og vere den dei meiner å vere. Slik sett kan dei verke tilsynelatande utdaterte i sin sterke binding til staden. For nettopp denne stadeigne bindinga skal ha forsvunne i dagens samfunn, «places we occupy are no more than temporary stations», seier den polsk-engelske sosiologen Zygmunt Bauman (1992: 695), som ser ut til å meine at med den generelle moderniseringsprosessen følgjer også ein logisk undergraving av den strenge lokalsamfunnskjensla. I den post-moderne tidsepoken er kultur forstått som ei feiring av forbruket med individuelle livsstilsval og mobilitet som postmodernitetens grunnleggande element. Etter kvart som kapitalismen held fram si utrøyttelege vandring vert også banda mellom det kapitalistiske føretaket og lokalsamfunnet ytterlegare svekka og dei som vel å bli att i lokalsamfunnet vert tilsvarande meir sårbare for dei same prosessane. «For selskapet står fritt til å flytte», seier Bauman retorisk, «men konsekvensane av flyttinga vert att på staden. Og berre den som står fritt til å flytte frå staden kjem seg fri frå konsekvensane» (1998: 8-9). Det å likevel vere knytt til staden, det å vere ein «stayer», har altså vorte eit teikn på marginalisering og jamgodt med eit stempel som tapar i det moderne eller post-moderne samfunnet. Den norske offentlege debatt har då også verkeleg demonstrert sin omsut for desse «bygdetaparane». Etter kvart som den rurale arbeidsmarknaden har vorte vanskelegare har me kunne lese om dei unge mennene utan høgare utdanning som vil tape på arbeidsmarknaden (Magnussen 1995). Og det er ikkje berre på arbeidsmarknaden dei taper. Høgrøysta samfunnsdebattantar og velmeinande bygdeforskarar har i lang tid hevda at bygdas unge menn er taparar også på «kjærleiksmarknaden» (Dagbladet 2001, 2003). Og ein av den norske bygdesosiologiens nestorar, Ottar Brox, gjekk i 2001 ut i Nationen og åtvara mot «hillbillytilstander», og syner til forhold i indre Finnmark, der ungdom livnærer seg på foreldra, sosialen og tilfeldige strøjobbar (Nationen 2001). Linda Marie Bye (2010) skildrar ein offentleg debatt som framover på 2000-talet teikna eit bilete av bygdas unge menn som mesta viljelause amøbar utan evne til å ta styring over eigne liv. Det var mangel på tiltak, arbeidslyst og vit, ja kanskje endatil mangel på moral, som gjorde at dei vart verande, medan alle oss kloke og rettskaffande menneska me reiste og inntok ny-moderniteten. Det kan sjå ut som mobilitet i aukande grad har vorte verdsett som eit mål i seg sjølv under «ny-moderniteten» (Bauman 1992). Likevel syner fleire empiriske studiar at det å høyre til på ein stad framleis har sterk overlevingskraft (Friedman 1996, 1997; Savage, Bagnall & Longhurst 2005). Rett nok finn fleire ungdomsforskarar at den sosiale og romlege mobiliteten 67

84 har utfordra den tradisjonelle koplinga mellom identitet og stad, men på ingen måte fjerna den (Wiborg 2004; Paulsgaard 2006; Krange & Skogen 2007). I artikkelen «Reflexive tradition: Young working-class hunters between wolves and modernity», av Olve Krange og Ketil Skogen (2007), gjer forfattarane det til eit poeng at dei rurale jegerane dei har studert opplever at livet dei lever er utfordra av betydelege samfunnsendringar. Dei er rett nok arbeidarklasse menn og jegerar til liks med fedrane sine, men likevel lever dei eit liv som skil seg frå det livet fedrane levde. Med sin skogsarbeidaridentitet står dei overfor ein betydeleg større risiko for å ende opp som marginaliserte i ein urban kontekst, hevdar Krange og Skogen. I byen ville dei opplevd å ha trongare økonomiske kår enn kva dei har på bygda og dei ville opplevd å hatt ein langt vanskelegare tilgang til jakt, fiske og friluftsliv. Nettopp derfor har dei altså valt å busette seg i heimbygda. Dei ordna seg arbeid, hus og familie, og kjenner seg ikkje marginalisert. Men sett frå ny-modernitetens verdimessige ståstad, der arbeid, karriere og ei fancy urban leilegheit er viktige markørar for om ein person er vellukka, er det lett å ty til merkelappen marginalisert når ein skal omtale bygdemannen. Dei rurale jegerane har utvikla fleksible maskuline identitetar (Bye 2010), og dei tek seg like gjerne arbeid i barnehagen som på bilverkstaden etter at sagbruket nedbemanna. Saman med kvinner i alle aldrar fyller dei behovet for ufaglært arbeidskraft i offentleg så vel som i privat sektor (Krange & Skogen 2007; Bye 2010). Så forståinga om at dei opplever depresjon og identitetskrise om dei rurale næringsstrukturane endrar seg, ser altså ikkje ut til å stemme for dei mennene Bye (2009, 2010) og Krange og Skogen (2007) har studert. Snarare er det slik at dei har blitt tvinga til refleksivitet, ikkje til den autonome varianten av refleksivitet som Giddens forfektar, men heller ein bevist identitetsforvalting tett knytt opp til dei føringane som ligg innanfor deira sosiale felt. Livet dei lever kan sjåast på som ei motstand mot Bauman sin forståing av immobilitet. Sagt på ein annan måte; det er nettopp gjennom immobilitet gjennom det å bli at Tom og dei andre rurale jegerane unngår marginaliseringa. Jakta og friluftslivet er grunnleggande element i deira konstruksjon av kontinuitet i livet, gjennom jakta vert dei ein del av den stadeigne skogsarbeidarkulturen dei vert ein del av staden og stadens historie. Jakta er både identifisering med det kollektive nivået og eit viktig element i utforminga av eigen sjølvforståing. Og det var midt oppi dette at jakta no skulle kommersialiserast, den skulle seljast til jegerar utanfrå, til jegerar som hadde gjort karriere og som hadde flytta og som aldri hadde budd her. Lat oss no forlate Tom og venene hans, lat oss forlate individet og sjå på kollektivet; lat oss sjå på grenda og grendesamfunnet lat oss sjå på det sosiale feltet individet inngår i. grendesamfunnet Vegen svingar seg langs elva før den strekker seg opp mot eit skar og rettar seg ut og let grenda openberre seg framom meg og avdekkje sin uomtvistelege skogs- og fjellbygdidentitet. Eg køyrer til sides på ein gardsplass framom eit mjølkefjøs. Plassen ligg litt høgre enn resten av grenda og gir fin utsikt. Her ligg gardsbruka og dei einslege husa spreitt kring om i landskapet 68

85 og vitnar om utflyttinga frå klyngetuna som fylgde utskiftinga og dei endra bruksstrukturane opp gjennom tidene og bygdefolkets ulike tilknyting til jord- og skogbruket. Driftsbygningane fortel meg at nokre her har valt å satse på jordbruket til ulike tider, medan andre har lete det vere. Eg ser fjøsar frå 50-talet og fleire langt eldre, nokre tilsynelatande uforandra frå slik dei ein gong vart bygt medan andre har vorte utvida med både tilbygg og tårnsiloar i ettertid, andre har sett opp nye driftsbygningar like attmed dei gamle typiske langstrekte 70-, og 80- talsfjøs med to tårnsiloar på eine enden og mjølkerom plassert inn til båsfjøset medan gamlefjøset har vorte omgjort til ungdyrfjøs eller reiskapshus. På avstand ser det meste velhalde ut og fortel at det nok bur folk på gardane, men ein kontroll gjennom kikerten fortel at det neppe er husdyr i alle fjøsa. Andre igjen har utvida enno ein gong, nokre kanskje så seint som fyrst på 2000 talet. Innimellom gardsbruka står enkle hus tilsynelatande utan anna tilknyting til jordbruket enn at dei ein gong fekk utskilt ei tomt frå eit av gardsbruka, nokre eldre og andre nyare, men mesta alle ser ut til og vere bebudd. Eg ser nye og gamle bygningar om ein annan, eg ser dobbelgarasjar og anneks, eg ser hus med karnapp, arker og store vindauge. Eg ser store SUV ar og små drivstoffgjerrige «bybilar», eg ser lastebilar og traktorar, skogsmaskiner og plenklypparar og eg ser folk gå mellom husa og langs etter vegane. Eg ser gamle, vaksne, unge og born eg ser grenda. For det er omtrent slik dei ser ut, grendene. Dei vitnar om ulike liv i relativt like omgivnadar. Dei vitnar om ulike individuelle val og om ulike menneskjer som lever innanfor omlag same naturgitte forhold og same geografiske område og dei vitnar om ulike individuelle interesser. Men kan me likevel seie at dei har noko meir til felles enn einast det geografiske romet som grenda utgjer? I grendesamfunnet inngår ei rekkje personar med ulike relasjonar og ikkje minst ulike interesser og ressursar. Det består av ei varierande mengde personar gjerne med usymmetriske interesser knytt til dei forskjellige sakene ein søkjer å samarbeide om, og sist men ikkje minst set deltakarane på ulike mengder ressursar som kvar av dei kan legge inn i samhandlinga. Dei fleste grendesamfunn er likevel små nok til at ein relativt lett vert kjent med kvarandre. Her treffest folk i ulike samanhengar og ein veit kven som er kven og kvar dei bur, ein veit kven som er i slekt og kva dei einskilde jobbar med. Dei geografiske avstandane er små nok til at ein lett kan oppsøke kvarandre og gjerne finst det fleire parallelle sosiale situasjonar der fleire av grendefolket alt er engasjert i større eller mindre samarbeidsrelasjonar. Frå gamalt av utgjorde gjerne grenda dei ytre rammene for mykje av det sosiale livet til grendefolket, både i yrkje og fritid i den grad det gjekk ann å skilje mellom yrkje og fritid i det gamle samfunnet. I grendene fanst bearkretsane, dei utgjorde maskinsamarbeidet, vêrringen, dugnadskretsen og jaktvaldet. Godt granneskap var ein viktig grunnkapital for den einskilde, granneskapet kunne vere avgjerande for både suksessar og fiaskoar i livet. Eit godt granneskap auka effektiviteten og reduserte risiko og transaksjonskostnadar i det daglege, for å nytte nokre omgrep frå den økonomiske sosiologien. 69

86 grenda og granneskapet i det moderne bygde-noreg Men finst grendene i dag? Lat meg leike med tanken om å stille dette spørsmålet til mine kollegaer innan bygdeforskinga. Eg har nemleg ei sterk kjensle av at svaret dei ville gitt meg til ei viss grad ville ha vore kontekstavhengig. Hadde eg spurt på lunsjromet på Bygdeforskning ville nok dei fleste svare «ja vist finst det grender», men hadde eg stilt spørsmålet under ein fagleg sesjon på ein sosiologisk konferanse ville nok fleire kome opp med referansar til Ulrik Beck, Anthony Giddens og Scott Lash (1994) som saman med ei heil rekkje andre, hevdar at det i det seinmoderne eller høgmoderne samfunnet har skjedd ei svekking av kollektiv identitet, stadkjensle og klassemedvit. Resonnementet til desse knektane er langt frå nytt, det har på mange måtar prega bygdesosiologien i generasjonar. Ved berre eit enkelt søk kan ein spore dette attende til Georg Simmel (1950) då han studerte urbanisme i det tidlege 1800 talet og til Louis Wirth (1938) som begge meinte at modernisering og urbanisering ville øydelegge dei personlege og varige relasjonane som kjenneteiknar dei rurale samfunna og erstatte dei med fragmenterte, flyktige og upersonlege band. Amerikanaren Roland Warren (1978) landserte i 1963 sin teori om «The Great Change» der han hevda at dei rurale samfunna vil verte meir differensierte og den einskilde vil i stadig større grad lenke seg opp mot større system som ligg utanfor lokalsamfunnet. Dette vil svekke dei lokale banda som ein gong femna om mesta alt som skjedde i lokalsamfunnet. Over tid vil dette også svekke verdien av lokalsamfunnet i folk sine daglegliv og det som til slutt tel er det som skjer utanfor lokalsamfunnet. Samstundes med Warren sin store endringsteori kom også teorien om «The Mass Society» (Shils 1972) som i motsetnad til Warren såg endringa som ein fordel for lokalsamfunnet. I følgje A. E. Luloff og Jeffrey C. Bridger (2003: 205) leverte mass society tesen eit sterkt argument for å forlate det territorielle som har vore vanleg for definisjonen av eit lokalsamfunn og heller studere korleis folk vert innlemma i eit felles verdisystem med trådar ut mot eit større samfunn. For skal me tru mass society teorien er ikkje lokalsamfunn (community) lenger eins med det lokale samfunnet (the local society). Eg får lyst å svare slik far min pleidde gjere når eg hadde lagt meg i selane og framsett eit nokolunde samanhengande og etter mitt syn godt argument, men som han likevel tykte ganske enkelt ikkje var relevant. «Ja ja, alt det der er då vel og bra». For me veit då likevel at grendene finst. Me veit at det finst grendesamfunn kring om i landet der det kollektive medvitet eksisterer og der relasjonane er både varige og personlege. Me veit at «vi kjensla», som Reidar Almås (1995) kallar det, finst. Me veit at folk samlast på grendehusa kring om, at dei går på besøk til kvarandre, at dei låner verktøy og arbeidshjelp av kvarandre, at borna i grenda leikar i lag. Me ser det kvar gong me vitjar grendene. I skrivande stund er det berre dagar sidan eg var i ei slik grend og held foredrag der heile grenda hadde gått mann av huse for å vere med på bygdemobiliseringsmøte med tilhøyrande grendefest. Folket ute i grendene er i stadig sosial interaksjon med kvarandre, dei har jamleg kontakt og dei veit mykje om grannane sine. Det er som Olve Krange skriv i si avhandling; «Du skrev om Oslo City og leste postmoderne teorier om at tegnene ikkje lenger hadde referanse til noe utenfor seg selv [...] Du dro til Oslo City, og oppdaget at de postmoderne teoretikerne hadde lite å lære deg...» (Krange 2004: 9-10). 70

87 Nei da, eg seier ikkje at teoretikarane ikkje kan lære meg noko. Eg seier berre at grendesamfunnet finst. Kanskje er det endra og kanskje vil endringa halde fram lenge enno, kanskje må me rekne med at endringa til og med vil skyte fart, men likevel så finst altså grendene. Og så lenge grenda finst må den også reknast med i bygdeutviklinga. det svekka lokalsamfunnet Ein prominent aktør i forteljinga om det svekka lokalsamfunnet er den amerikanske statsvitaren Robert Putnam. Gjennom ei serie artiklar og bøker (1993b, 1993a, 1995, 1996, 2001) har han argumentert sterkt for at moderne lokalsamfunn er utarma på sosial kapital og dermed sterkt svekka for å møte dei trugsmåla lokalsamfunna er utsett for, dei er lens for kapitalreservar sosial-kapital reservar. For Putnam er sosial kapital grunnlaget for å bygge det sivile samfunn, det er grunnlaget for eit fungerande organisasjonsliv og dermed også evna til å bygge eit sosialt samfunn med sunne sosiale institusjonar. Forsvinn tilliten og gjengjeldingsnorma og dei tette nettverka for engasjement i lokalsamfunnsarbeidet, forsvinn også folk sine gjensidige forpliktingar overfor kvarandre. Då forsvinn også kapasiteten til kollektivt samarbeid for felles beste - lokalsamfunnet sitt viktigaste verktøy for suksess; grendesamfunnets kollektive kapasitet. Resepten Putnam skriv ut for å rette på uføret er nærast naiv i all sin enkelheit. «We must» seier Putnam «resolve to become reconnected with our friends and neighbors» (Putnam 2001: 414). Han ville rett og slett bygge opp att dei lokalsamfunnsrelevante relasjonane som han nettopp hevdar me har mista, eit argument som gav gjenklang hjå både akademikarar og politikarar særleg i USA. Denne enkle tilnærminga til eit såpass komplekst sosialt og økonomisk problem gav ikkje berre næring til ei heil rekkje nye lokalsamfunnsutviklingsprogram over heile USA, men også til Putnam sin eigen popularitet. Så populær vart Putnam at han endatil vart invitert til Det kvite hus av dåverande president Bill Clinton (Portes 1998). I dag kan me høyre omgrepet nemnt nærast over alt i verda, anten det er snakk om bygdeutvikling i ein eller anna avkrok i Finnland eller gjenoppbygginga av Irak. Eit anna perspektiv på sosial kapital og som eit slags motstykke til Putnam sitt perspektiv som argumenterer for at sosial kapital vert skapt ved at folk deltek er målbore av den svenske statsvitaren Bo Rothstein (Rothstein 2005). Rothstein snur Putnam på hovudet og meiner tvert om at me deltek fordi me har sosial kapital. Derfor, hevdar Rothstein, treng me å bygge universelle institusjonar som folk opplever å kunne stole på (Rothstein 2005: 27). Med det perspektivet vert altså det politiske systemet og samfunnets politiske elite ansvarlege for eit eventuelt fall i nivået av sosial kapital i samfunnet. Omgrepet sosial kapital stammar eigentleg frå James Coleman (1988) som hevdar at folk sine handlingar vert forma, omforma og korrigert av den sosiale konteksta dei føregår innanfor. Normer, tillit, sosiale nettverk og organisasjonar er viktige for at ikkje berre samfunnet, men også økonomien, skal fungere (Coleman 1988: 96). Både Coleman og Putnam definerer sosial kapital utifrå den funksjonen den har i samfunnet. Dei framheld at den sosiale kapitalen består av heilt spesifikke særtrekk som inngår i det sosiale og tilrettelegg for 71

88 særskilde handlingar. Eit av kriteria for at ein kan seie at sosial kapital eksisterer, hevdar Coleman (1988: 96), er at ein ved hjelp av den oppnår noko ein elles ikkje ville greidd. Jules Pretty (2003) trekker fram sosial kapital som sjølve grunnlaget for det lokale forvaltningskollektivet. Det er særleg fordi omgrepet evnar og femne kring ideen om at sosiale band mellom menneskjer og eksistensen av sosiale normer er kritisk for berekraftige samfunn. Og, seier Pretty, heilt sidan 1798 då presten Thomas Malthus (2001) skreiv sin legendariske «An Essay on the principle of population» og via biologen Garrett Hardin (1968) sin tese om allmenningens tragedie og fram til i dag har, byråkratar og politikarar så vel som folk flest, vore samde om at naturressursar treng å vernast mot dei destruktive, men likevel svært så rasjonelle, eigenskapane åt menneskja. Er ressursane i tillegg eigd i fellesskap er me verkeleg fortapt. Felleseige er i følje historieforteljarane sjølve «vondtet» og utløyser ei direkte interesse hjå oss til å opptre som gratispassasjer, det stimulerer til overforbruk og underinvestering og endar til slutt i ressursutarming. Over heile verda feste denne forteljinga seg og vart det rådande perspektivet på forvaltingsutfordringar knytt til felles fornybare ressursar (Bromley & Cerena 1989; Feeny et al. 1990). Teorien fekk altså verdi som eit politisk verktøy. Sjølv om Hardin både i 1968 artikkelen og seinare i artikkelen Extensions of The Tragedy of the Commons (Hardin 1998) jamstilte statleg eige med privat eige, såg likevel dei nyliberale økonomane på skrivebordsmodellen hans av «røyndomen» som eit prov dei kunne nytte for å bygge sine argument. Ikkje berre var det private eigarskapet bra for verdas kapitalforvaltarar i seg sjølv, det vart også fortalt fram som løysinga på mange av dei miljøproblema me stod overfor. Internasjonalt såg me ei omfattande privatisering av ressursar som tidlegare hadde vore både eigd og forvalta i fellesskap av ulike brukarar då aktørar som verdsbanken og verdas handelsorganisasjon stilte krav om reformering av eigedomsregime som kriterium for å mota hjelp (Brohman 1996; Rapley 2004; Davis 2006). metodisk individualisme - individ og handling Omgrepet sosial kapital er altså logisk nok tufta på James Coleman sin versjon av rational choice teorien (Coleman 1986, 1988, 1990). Her ligg også kimen til mykje av kritikken som har vore retta mot omgrepet. Jeffrey Alexander (1992) går i ein artikkel i tidsskriftet Theory and Society til frontalangrep på Coleman og meiner at trass hans forsøk på å inkludere det sosiale i aktørens handlingar er det likevel bilete av ein avsondra, uavhengig og nærast asosial einskildaktør som heng att. Kanskje er den kraftigaste kritikken mot Coleman og andre rational choice teoretikarar retta mot teoriens påstått manglande evne til å forklare kollektive handlingar samt den tette kopling til metodisk individualisme. Ein konsekvens av metodisk individualisme er det Peter Hedstöm og Charlotta Stern (2008) omtalar som nettopp «Coleman s micro-macro graph». Med det refererer dei til James Coleman (1986, 1990) sin grafiske framstilling av makro orienterte rational-choice sosiologar sin måte å forklare samanhengar på makronivået. Metodisk individualisme krev at når ein skal forklare samanhengen mellom A og D (i figur 3.1) må forklaringa gå frå makro til mikronivået (A --> B) for så å gå opp att på makronivået (C --> D). 72

89 Fleire rational-choice teoretikarar og metodisk individualistar vert gjerne skulda for omfattande reduksjonisme noko også Jon Elster eksplisitt gjer seg til talsmann for. Han argumenterer nemleg for at samfunnsteori må reduserast til individpsykologi på same måte som naturfaglege teoriar reduserer biologi til kjemi og kjemi til fysikk (Elster 2007). Samstundes åtvarar han mot det han kallar premature-, crude- og speculative- reduksjonisme. For tidleg (premature) reduksjonisme skjer om ein søkjer å gå frå eit høgre til eit lågare nivå før dei naudsynte måleteknikkane, omgrepa eller teoriane er på plass. Rå (crude) reduksjonisme skjer når ein søkjer å forklare særskilde handlingar i biologiske termar heller enn å forklare kapasiteten eller tendensen som i det gitte tilfellet kan eller ikkje kan nyttast eller realiserast for slik handling. Spekulativ (speculative) reduksjonisme oppstår når ein produserer det Elster kallar «just-so» (slik er det berre) forteljingar, forteljingar som skaper eit inntrykk av korleis den gitte handlinga kunne ha oppstått utan å syne at den faktisk oppstod slik. Makro A D 1 3 Mikro B 2 C A: Relevante føresetnadar gitt av omgivnadane eller andre aktørar B: Individuelle orienteringar eller grunnar til handling C: Individuell handling D: Det sosiale utkome Figur 3.1: Colemans mikro makro framstilling (frå Coleman (1990: 8)) Sjølv om Elster (2007) hevdar at metodisk individualisme er «trivielt sant» er det likevel ikkje eit program det herskar full semje om, snarare tvert om. Slektskapen mellom metodisk individualisme og den nyklassiske avgjerdsteorien sin naive framstilling av den rasjonelle aktør har utsett heile rational-choice retninga for sterk og omfattande kritikk. Ein kritikk som botnar i det empiriske faktum at me stadig kan vitne at folk er irrasjonelle og at me til tider heilt opplagt gjere irrasjonelle val. Folk kan vere både altruistiske og sjølvdestruktive og fleire av oss kan vel lett kome opp med situasjonar der me har gjort ting me ikkje greier å finn eit einaste argument for korleis det skal vere nyttig for oss. Mange har også vore opptekne av våre evner til faktisk å handle kollektivt i situasjonar der kortsiktig nyttemaksimering tilseier at ein strengt tatt ikkje skulle samarbeide. Det er nett 73

90 denne typen kritikk rational-choice teoretikarane sjølve også har vore mest opptekne av. Mellom anna vinnar av Sveriges Riksbanks økonomipris til minne om Alfred Nobel i 2009, Elinor Ostrom og heile det omfattande og tverrfaglege forskingsmiljøet som har vekst opp kring ho, har synt oss at; trass rational-choice teorien og ikkje minst Mancur Olson (1965) sin relativt pessimistiske prognoser for vilkåra for kollektiv handling i større grupper, evnar likevel folk å samarbeide (Ostrom 1990; Ostrom, Gardner & Walker 1994; Ostrom 2000, 2005). Sjølv relativt store grupper oppnår mål som krev omfattande samarbeid mellom aktørar. Jon Elster som har brukt storparten av si akademiske karriere til nett å påpeike veikskapar med rational-choice tilnærminga, men som likevel sluttar seg til den som «den beste blant alternativa», antek at folk orienterar seg etter ulike strategiar når dei tek stilling til om kor vidt dei skal yte innsats for produksjon av kollektive godar (Elster 1989a). Slik sett skil han seg frå Olson som grovt sett hevdar at alle er nyttemaksimerande egoistar. Nokre er, i følgje Elster, egoistar og vil lett velje gratispassasjerstrategien medan andre er «kvardags kantianarar» og vil alltid samarbeide, så lenge dei veit at det vil vere det beste for alle. Andre igjen er motivert av ei rettferdsnorm (norm of fairness) som fortel at ein skal samarbeide om dei fleste andre også samarbeider. Enkelte 20 hevdar at det skjedde ei interessant nyorientering hjå Elster då bøkene «The Cement of Society» (1989a) og «Nuts and Bolts» (1989b) kom ut. Dette trass det at Elster har vore oppteken av aktørane sine moglegheiter til å nytte høvelege midlar og korleis aktørar ikkje alltid har lykkast med det, lenge før «The Cement...» kom ut. Det irrasjonelle har vore like mykje Elster sin primære interesse som det rasjonelle. For som Elster sjølv seier kan rational choice formulerast slik: «Om du ønskjer å oppnå Y, gjer X.» (Elster 1989a: 98). Me treng med andre ord kunnskap om kva aktøren ønskjer å oppnå (Y) før me kan vurdere om X, eller ei eventuell anna handling, er rasjonell for nettopp å oppnå Y. I tillegg er det også stor interesse knytt til om Y faktisk vert oppnådd og ikkje minst om det er handlinga X som førte til at Y vart oppnådd. Ein har heller ikkje full oversikt over konsekvensane av alle handlingane våre og me kan lett risikere at ved å gjere X oppnår me Z i staden og ikkje Y slik me hadde tenkt. Ein annan mogelegheit er at ein kan vere ute av stand til å gjere X og dermed kanskje ikkje i stand til å oppnå Y i det heile. Poenget er at både rasjonelle og irrasjonelle handlingar peikar fram mot ein målsetnad som er uavhengig av sjølve handlinga. Irrasjonelle handlingar er dermed ikkje vesensforskjellige frå rasjonelle handlingar, for begge desse typar handlingar er sterkt utfallsorientert. 20 Elster sin utvikling kom mellom anna som eit resultat av ei empirisk studie han gjorde om lønnsforhandlingar i Sverige. Arve Hjelset (1993) trekkjer fram Lars Mjøset (1991) som ironiserer nett kring Elster sitt renommé som lenestolfilosof og gjer eit poeng av at når Elster endeleg skriv ei bok basert på eit empirisk arbeid og ikkje berre basert på nokre bøker han nyleg har lese så endar det i ei nyorientering i Elster si tru på rational choise teorien sin forklaringskraft. 74

91 implikasjonar for rasjonaliteten Når det gjeld Elster sitt normomgrep derimot, er det snakk om ein vesensforskjellig karakter. Normorienterte handlingar er ikkje utfallsorientert. Det er altså ikkje slik at normorienterte handlingar er irrasjonelle, det er rettare å omtale dei som ikkje-rasjonelle. For som Elster seier: «The simplest social norms are of the type Do X or Don t do X, more complex social norms say, If you do Y, then do X, or If others do Y, then do X. Still more complex norms might say, Do X if it would be good if everyone did X» (Elster 1989a: 98). På denne måten syner han at normative handlingar ikkje syner til noko utover handlinga i seg sjølv. I staden for å vise til konsekvensen (Y) av handlinga X, seier han rett og slett «gjer X» eller «gjer ikkje X». Arve Hjelseth (1993), som har inspirert mykje av tankane mine til denne framstillinga, gjer eit poeng av at Elster i boka Nuts and Bolts (Elster 1989b: 13) hevdar at rasjonelle handlingar er viktigare (more fundamental) enn normorienterte handlingar. Dermed, hevdar Hjelseth, gjer Elster dei normorienterte handlingane om til ein restkategori med sekundær betyding. Når Hjelseth samanliknar Elster sitt normomgrep med normomgrepet til Amitai Etzioni (1988), som i motsetnad til Elster ser dei normative og affektive handlingane som grunnleggande, finn han at Etzioni framstiller dei normative og affektive handlingane som viktige og avgjerande for dei midlane ein nyttar for å oppnå mål og då ofte moralske mål. Dermed, hevdar Hjelseth, set Etzioni moral opp som eit alternativ til nytte og normer som eit alternativ til rasjonalitet. Om Hjelseth gjer ei rett tolking her, vil det seie at Etzioni opprettheld skiljet mellom mål og middel, noko som kontrasterer Elster sin ide om at normative handlingar er eit mål i seg sjølv og at normer er internalisert i oss og utgjer grunnlaget som mogleggjer våre handlingar. Hjelset forklarar dette skiljet mellom dei to med deira ulike forhold til metodisk individualisme og med at «Elster fastholder dette programmet [metodisk individualisme] selv om han definitivt har forlatt den ortodokse rational choice teorien» (Hjelseth 1993: 237). Etzioni er meir på linje med mange av rational choice kritikarane og dei meir holistisk orienterte normsosiologane i tradisjonen etter Durkheim og Parsons. Han tek ein posisjon han kallar «radical individualism», ei liberalfilosofisk retning som stammar attende til den britiske Whig-rørsla, forløparen åt det som seinare vart det britiske «Liberal party». For Etzioni representerer ikkje metodisk individualisme som forskingsprogram nokon målsetjing i seg sjølv. Kollektive og korporative aktørar kan ikkje reduserast til individ, hevdar han, men dei må forståast på eigne primissar då dei representerer ein logikk som ikkje kan reduserast til individuell motivasjon. I den samanheng kan det vere fruktbart å skule til Dag Østerberg (1986) sin viktige påpeiking om at mange sitt forsvar for metodisk individualisme eigentleg handlar om ontologi og ikkje om metodologi. Det å slutte seg til læresetninga «berre individ kan handle» betyr ikkje at ein samstundes må slutte seg til metodisk individualisme. Dette fører oss tilbake til James Coleman (1990) som påstår å ha eit relativt pragmatisk forhold til metodisk individualisme. Ved å vise til Weber og «Den protestantiske etikk og kapitalismens ånd», syner han oss at ei av dei mest fruktbare sidene ved nytteteoretiske forklaringar er at dei er eigna til nett å forklare samanhengar på makro nivå (Coleman 1990: 75

92 6-10). Det er forklaringa som er det sentrale, og den bør vise til ei formidling på eit lågare nivå enn det som vert forklart, men ein treng ikkje nødvendigvis å gå heilt ned på individnivået. Går me attende til Colemans mikro makro framstilling (Figur 3.1), kan me seier at B inneheld normene og verdisystemet i eit samfunn. Desse er avleia frå samfunnets etiske, moralske eller religiøse strukturar (A). Normene ligg altså i samfunnet og inngår i måten individet oppfattar seg sjølv og sin eigen situasjon på. Om me framleis held oss til figur 3.1 og ser på dei tre nummererte ledda (1, 2 og 3) er det, etter mitt syn, mogeleg å argumentere for at skiljet mellom individualisme og holisme kan overvinnast. Dei tre ledda utgjer nemleg ei fullstendig samfunnsvitskapleg forklaring, der 1) forklarar korleis einskildaktøren sin handlingsorientering som tru, preferansar og liknande er influert av dei sosiale omgivnadane som aktøren inngår i. Den andre kausale samanhengen 2) forklarar forholdet mellom aktøren sine preferansar og dei faktiske handlingane. For så å ta steget opp att på makro nivå 3) der det sosiale utkomet som me søkjer å forklare kjem til syne. Coleman (1990) sin mikro makro framstilling er med andre ord fullstendig god nok til å gjennomføre kompliserte og presise samfunnsvitskaplege analyser. Framstillinga skaper også eit logiske resonnement som lett let seg forstå av vanlege folk. Strengt tatt er det denne handlingsmodellen som typisk ligg i botnen for slik me vanlegvis tenker handling. Når me seier at me kan forstå kvifor folk gjer slik eller slik, ligg det implisitt ein idé om eit intendert mål med handlinga samt ein idé om den handlande sin forståing av korleis forholdet mellom handling og mål heng saman og om konteksta det vert handla innanfor og dei direktiva omgivnadane gir handlingane. normer og reglar i det sosiale Sidan vår rasjonalitet er avgrensa både av våre evner til å skaffe oss oversikt over situasjonen me handlar innanfor og av våre evner til å forstå situasjonen, er det også vanskeleg for oss å kalkulere eit fullstendig sett av strategiar for handling. Om ein ikkje heilt forstår kva som skjer er det også vanskeleg, for ikkje å seie umogeleg, å ta gjennomtenkte grep om situasjonen. For å handtere slike ulike og relativt kompliserte situasjonar som me møter, hevdar evolusjonspsykologane at me (menneskje) har utvikla ein evne lik den me finn for språk til å lære normer og generelle sosiale reglar (Cosmides & Tooby 1992 i Ostrom 1998), rett og slett for å forenkle valsituasjonen i dagleglivet. Prøving og feiling er ei primærkjelde like mykje for læring av individuelle ferdigheiter som for læring av felles normer og reglar, som bidreg til å auke ei gruppe av individ sine fellesgodar. Den menneskelege natur er, med andre ord, ein komplisert miks av eigeninteresser og ei særskild evne til å etablere felles interne normer for sosial samhandling samt ein eigenskap til å underkaste seg reglar så sant dei er forstått som legitime (Ostrom 1998, 2005). Og gjennom heuristiske reglar, utvikla over tid ved stadig gjentekne situasjonar, aukar me også vår kompetanse til å handtere og til å skreddarsy våre handlingar til situasjonane me møter. Me utviklar ein slags «beste respons» strategi som vert betre og betre til meir røynsle me får (Ostrom 2000). I tillegg til denne instrumentelle heuristikken lærer me også gjennom adopsjon. Me lærer både reglar og normer gjennom å ta 76

93 til oss dei reglane og normene folka kring oss nyttar (Coleman 1990; Ostrom 1998, 2000, 2005; Elster 2007). Samstundes er det viktige skilnadar mellom normer og reglar i det sosiale. Når me knyt oss opp til verdisystemet som omgir oss i samfunnet og justerer våre handlingar deretter, er det normene me knyt til oss. Me utviklar våre eigne preferansar, basert på det kringliggande verdisystemet og dei moralske leksene livet har lært oss, og let normene bli internalisert i oss. Det er dette Sue Crawford og Elinor Ostrom (1995) refererer til som ein deltaparameter som vert lagt til eller trekt frå dei objektive kostnadane ved ei handling. Styrken i forpliktinga til ei særskild type handling utgjer storleiken i deltaparameteren. Sidan normer vert formidla og lært innan rammene av eit sosialt miljø, varierer dei også betydeleg. Dei varierer både mellom kulturar og mellom ulike individ innan same kultur. Dei varierer i høve til forskjellige situasjonar og endatil i høve til når ein situasjon utspelar seg i tid. Det er i denne prosessen habitus etablerer seg, som eit endepunkt i læringa av korleis me ter oss i det sosiale. Når ei gruppe menneskjer har utvikla ei felles forståing av at heilt særskilde handlingar må, eller eventuelt ikkje må, utøvast i ein gitt situasjon snakkar me om reglar. Den som måtte kome til å bryte dei sosiale reglane vil verte utsett for sanksjonar frå resten av gruppas medlemmar. Å skilje mellom reglar og normer er ikkje nødvendigvis lett. Særleg vanskeleg kan det vere å skilje normer som er internalisert og delt av mange og som er med på å definere passande handlingar i eit vidt spekter av situasjonar, frå reglar som ein meir eller mindre medvite har godteke eksisterer for heilt særskilde situasjonar. Vincent Ostrom (1980) gir oss i det høve ei rettesnor for korleis me analytisk kan skilje normer frå reglar. Normer er generelle, seier han, og dei passar til ei heil rekkje situasjonar, medan reglar derimot kan sjåast på som «artefakter» relatert til særeigne handlingar i heilt spesifikke situasjonar. Elinor Ostrom (2005) går litt meir teknisk til verks når ho skal skilje mellom reglar og normer og hevdar at reglar er normer som krev at det er definert ein særleg posisjon i samfunnet for overvaking og sanksjonering. sosiale kjernerelasjonar - gjengjelding, tillit og rykte Ei heilt essensiell norm i det sosiale er gjengjeldingsnorma. Ei norm som av fleire vert halde fram som ei «basisnorm» som vert lært i alle sosiale samfunn (Homans 1961; Blau 1964; Becker 1990). Spelteoretikarar ser på gjengjeldingsnorma som ei norm med referanse til ei heil rekkje sentrale strategiar som kan nyttast i sokalla «sosiale dilemma» situasjonar (Ostrom 1998, 2000, 2005). Felles for gjengjeldingsnorma er at aktørar tenderar til å reagere positivt på andre aktørar sine positive handlingar, samstundes reagerer ein negativt på andre sine negative handlingar. Enkelt sagt er dette i slekt med den ny-testamentlege læresetninga 21, også kalla den gylne regelen; «Alt som de då vil at andre skal gjera mot dykk, det skal de òg gjera mot dei; for so er lovi og profetane» (Matteus 7,12). Vil du at nokon skal gjere deg ei beine skal du fyrst gjere ein annan ei beine. Den som vil vere med, eller samarbeide om du vil, vil då gjengjelde beina. Gjengjeldingsnorma kan også i enkelte tilfelle stå så sterkt at det er grunn til å tru at endatil 21 Ei liknande læresetning finn ein også hjå dei aller fleste religionar. 77

94 den som eigentleg ikkje vil vere med på samarbeidet likevel vel å gjengjelde ei handling heller enn å la vere, for det å gjengjelde går på den enkelte si ære. Gjengjeldingsnorma ligg tett opp mot æresomgrepet og den innverkar på den einskilde sin sosiale status i gruppa. Å gjengjelde ei handling bygg opp under vedkomande sitt rykte og tillita i det sosiale spelet. Det handlar om å halde lovnadar, om å stille opp for andre og om å gjere opp for seg. Det handlar om å vise at ein er villig til å utføre handlingar som på kort sikt kostar meir enn det gir, men med det for auga at lønsemda vil syne seg på lang sikt. På den måten bygg ein tillit ein bygg tillit ved å vise seg verdig den tilliten ein vert gitt og ved å gi andre høve til å vise tillit. Den som har tillit frå andre og samstundes stolar på rykta som fortel at dei andre også er truverdige, vil lettare kunne inngå i relativt kompliserte sosiale bytterelasjonar. Ei heil rekkje laboratorieforsøk og feltstudiar 22 syner også at tillit og rykte er sentrale element i sokalla sosiale dilemma situasjonar. Så lenge ein opplever at ein kan avgrense deltakarane til å einast femne om dei som har rykte på seg om å halde lovnadar og om å gjengjelde positive handlingar positivt, vil sjansen auke for at gruppas medlemmar vågar å investere det som trengst for faktisk å greie å løyse dilemmaet. Elinor Ostrom (1998) sjølv held fram trekløveret gjengjelding, rykte og tillit som kjernerelasjonane i det sosiale (jmf. Figur 3.2). Det er avgjerande for det ho kallar «nivået» for samhandling og dermed også for nivået på utbyttet frå samhandlinga. RYKTE TILLIT SAMHANDLINGSNIVÅ NETTO UTBYTTE GJENGJELDING Figur 3.2: Elinor Ostrom sine kjernerelasjonar i det sosiale (frå Ostrom (1998: 13)). Tillit vil påverke handlingane våre og gjere dei til eit resultat av korleis me forventar at dei andre vil handle. Forventningane vil vere avhengig av faktorar som til dømes våre tidlegare røynsler frå samarbeid, både generelt og spesifikt med dei aktuelle partnarane me står overfor i valsituasjonen. Forventningane våre vil også kunne vere avhengig av andre kjenningar sine røynsler frå liknande samarbeid, røynsler som igjen har vorte formidla til oss som forteljingar forteljingar som formar vår tillit. 22 Dette har vore sentralt i mykje av arbeidet som har vore gjort ved Workshop in Political Theory and Policy Analysis ved Indiana University der professor Elinor Ostrom var Co-Director i ei årrekkje. 78

95 Kjennskapen til våre partnarar sine interesser i situasjonen vil også påverke våre forventningar, ein kjennskap som kan ha blitt formidla anten indirekte via andre eller direkte frå dei aktuelle partnarane. Dette fører oss over til eit anna kjernepunkt i sosiale relasjonar, nemleg kommunikasjonen mellom deltakarane i det sosiale. kommunikasjon Ein av kjernekritikkane til mange av dei mest kjente spelteoretiske dilemmaa har vore retta mot at dei ikkje har opna for kommunikasjon mellom deltakarane. Då biologen Garret Hardin (1968) publiserte sin etter kvart så vidgjetne artikkel «The Tragedy of the Commons», vart den møtt med stor interesse. Hans dramatiske bilete av den totale miljømessige og økonomiske ruin fanga både vitskapsfolk og politikarar verda over. Raskt vart dette det konvensjonelle perspektivet i synet på korleis felles fornybare ressursar skulle forvaltast. Forhandlingskostnadar Gruppestorleik Historisk informasjon RYKTE Ansikt-til-ansikt kommunikasjon TILLIT SAMHANDLINGSNIVÅ NETTO UTBYTTE GJENGJELDING Det stadeigne kollektive normsystemet Lang tidshorisont Symmetriske interesser og ressursar Figur 3.3: Ein enkel illustrasjon av grenda som sosialt system (frå Ostrom (1998: 15)). Men det vart også møtt med rettmessig kritikk. Folk er langt betre i stand til å samarbeide enn det Hardin antyder, hevda kritikarane (Sjå mellom anna: Feeny et al. 1990; Ostrom 1990; McCay 1996). Mellom anna kunne kommunikasjon ha vore med på å løyst det 79

96 sosiale dilemmaet og forhindra tragedien i det Hardin så missvisande kallar allmenningen 23. Kommunikasjon set oss nemleg i stand til å justere oppfatningane om kvarandre, det hjelper oss til å identifisere ulike interesser og forventningar knytt til situasjonen og bidreg til å auke eller redusere tillita til den eller dei me samhandlar med. I boka «Rules, Games and Common- Pool Resources» syner Elinor Ostrom, Roy Gardner og James Walker (1994) nettopp korleis kommunikasjon kan endre ein situasjon fullstendig. Særleg er den direkte kommunikasjonen, den som forgår ansikt til ansikt (jmf. «Ansikt-til-ansikt kommunikasjon» i Figur 3.3.), viktig. Laboratorieeksperiment syner at sjølv enkle former for kommunikasjon, som til dømes elektronisk kommunikasjon via datamaskiner, aukar våre evner til samarbeid. Likevel er enkle kommunikasjonsmiddel på langt nær like effektiv som ansikt-til-ansikt kommunikasjon (Ostrom, Walker & Gardner 1992). Moglegheiter til å sjå den eller dei ein snakkar med set oss i stand til å vurdere situasjonen betre, og det gjer oss sikrare i våre vurderingar. Kommunikasjon ansikt-til-ansikt, kan sjåast på som sjølve basisverktøyet når det gjeld å utvikle felles forståingar for normer og reglar i samfunnet (jmf «det stadeigne kollektive normsystem» i Figur 3.3.). Språket, anten det er verbalt eller kroppsleg, er eit av dei viktigaste elementa i det sosiale og utgjer ei viktig kjelde til å forstå ulike situasjonar. Gjennom språket kan me vere konkrete, me kan spørje direkte om ting me lurer på eller me kan fiske oss fram til opplysningane me treng utan at vedkomande me frettar ut eigentleg er klar over kva som skjer. Språket er sofistikert og rikt og fortel langt meir enn einast det som vert sagt. Saman med korleis me kler oss og ter oss formidlar språket både klasse, utdanning, nasjonalitet og regionalitet ja endatil lokalitet. Alt effektivt formidla i ansikt-til-ansikt relasjonen. inkamineringsgjerdet - eit illustrerande døme på krav om symmetri Lat oss prøve å ta ned desse relativt teoretiske omgrepa og freiste å teikne ein kvardagsleg situasjon som kan illustrere grendesamfunnets sosiale rom. For mange år sidan, nærare bestemt på Bygdeforskning sitt 20 års jubileum i 2002, høyrde eg eit foredrag med Ottar Brox (2002). I foredraget var han innom eit eksempel frå sitt heimlege Senja, nemleg «inkamineringsgjerdet», det gjerdet som krinsar om heile grenda og held beitedyra ute frå innmarka, skiljet mellom innmark og utmark mellom utmarksbeite og slåttemark og som frå gamalt av har vore skjøtta i fellesskap, eller som eit sameige mellom bruk, med felles vøledagar kvar vår. Frå gamalt av hadde alle grunneigarar, fiskarar og småbønder som dei var, felles interesse i å vedlikehalde gjerdet og dermed unngå å få eigne eller andre sine beitedyr inn på innmarka som ville ha rasert neste vinters fôrforråd. Lat oss sei det tilsaman var ei 8 10 bruk i Brox si heimbygd 24 og at alle for så vidt hadde anna produktivt arbeid som dei gjerne hadde 23 Det er verdt å merke seg at mange av kritikarane har påpeika at det Hardin omtalte som allmenning snarare er å rekne for ein såkalla open acsess eller ein uregulert ressurs (res nullis) heller enn ein faktisk allmenning der tilgangen er delt mellom grupper av aktørar som definerer reglar for bruken. 24 Det må nemnast her at Ottar Brox ikkje gjekk inn på detaljane i sitt konkrete døme frå heimbygda, så herifrå vil nok mitt døme truleg avvike noko frå Brox si heimbygd i Torsken kommune på Senja. 80

97 meir lyst å gjere på «vøledagen», eit arbeid som endatil overgjekk marginane av det dei kunne få att frå arbeidsinnsatsen dei la ned i arbeidet med å vøle gjerdet. Og at dermed alle ville ha tent på å vere gratispassasjerar og flyte på at andre fiksa gjerdet medan dei sjølve gjorde noko anna. Likevel held det felles vedlikehaldsarbeidet fram år etter år. For samstundes var nemleg verdien for kvar einskild bonde av å delta i vølearbeidet for å fikse gjerdet til beitesesongen, høgre enn kostnadane av å delta. I utgangspunktet var Brox si forteljing ei forteljing om ein situasjon ikkje ulik dei situasjonane Elinor Ostrom (1990) skildrar i boka «Govering the Commons». Trass at det var ein usikker og relativt kompleks sosial situasjon, har den vore stabil over lang tid. Folka som inngjekk i situasjonen hadde kjent kvarandre lenge, dei kjente foreldra og kanskje også besteforeldra til dei som deltok (Jmf. «historisk informasjon» i Figur 3.3.) og forventa også at dei sjølve og etterkomarane og endatil dei andre deltakarane sine etterkomarar, ville delta og ha framtidig interesse i å oppretthalde samarbeidet framover (Jmf. «Lang tidshorisont» i Figur 3.3.). Brox skisserte altså ein situasjon som ein kan forvente ville lede til samarbeid, hovudsakleg fordi kvar av deltakarane hadde interesse av at inkamineringsgjerdet vart vedlikehalde. Og så lenge arbeidet vart fordelt på alle og alle ytte sin skjerv oversteig fordelane ulempene ved å eventuelt ikkje vedlikehalde gjerdet. Han skisserte ein situasjon der ei lita og oversiktelig gruppe personar inngår i eit samarbeid, ein situasjon der det enkelt let seg gjere å etablere ansikt til ansikt kommunikasjon og der interessene og ressursane til kvar einskild deltakar er relativt like (Jmf. «systematiske interesser og ressursar» i Figur 3.3.). Han skisserte ein situasjon der det enkelt let seg gjere å etablere praktiske ordningar omkring vedlikehaldet av inkamineringsgjerdet som vart oppfatta som rettferdige og tok høgde for eventualitetar. Legg også merke til at dei alt praktiserte felles «vøledagar», ei ordning som hjelpte dei i arbeidet med å overvake kven som eventuelt ikkje deltok. Dermed la dei også til rette for lettare å utøve moralsk funderte uformelle sanksjonar som direkte irettesetting, bygdesnakk og stille ignorering. usymmetri og skiftande interesser Men det skulle ikkje vare, Brox si forteljing enda ikkje her snarare tvert om for poenget var nettopp at i takt med at samfunnet endra seg endra også grunnlaget for eit velfungerande samarbeid om vølinga av inkamineringsgjerdet seg. Symmetrien, interessene, tidshorisonten og kanskje endatil moglegheita for ansikt til ansikt kommunikasjon endra seg. Nokre av fiskarbøndene trakka i sjøstøvlane for godt og overlèt jorda til ein av naboane som hadde sagt seg villig til å sveipe over med ein fôrhaustar ein gong for året. Andre forlèt bygda til fordel for attraktive stillingar i byen medan nokre så vidt held husa i god nok stand til at dei fungerte som feriebustad eit par veker om sumaren. Og attende stod eit par sauebønder, den eine som hadde valt å gå i land og satse på det jordiske på full tid og den andre som enno ikkje hadde bestemt seg for når han skulle avvikle. For kvart år som gjekk vart det stadig færre som møtte på vøledagane om våren for å bøte på vinterens herjingar med eit stadig meir nedsliti inkamineringsgjerde. Og for kvart år som gjekk vaks asymmetrien mellom grunneigarane sine ressursar og interesser for å vedlikehalde gjerdet og dei einaste som nytte godt av det heile var 81

98 sauene som kunne gasse seg i grønegras på sine tjuvturar gjennom eit stadig meir holete gjerdet. Brox si forteljing syner oss korleis strukturelle endringar utanfor lokalsamfunnet altså overlokale eller eksogene endringar kan innebere betydelige skift i tilsynelatande solide sosiale institusjonar på lokalplanet og rokke ved grunnlaget for ei framtidig utvikling i (i Brox sitt tilfelle) sauenæringa på Senja. Endringar i symmetrien mellom medlemmane i det sosiale får konsekvensar for samarbeidet konsekvensar for det samarbeidet var meint å oppnå konsekvensar som openberrar seg i eit holete inkamineringsgjerde. Det er mogeleg å tenkje seg at den eine bonden som valte å satse på sau finn det rimeleg og sjølv ta ansvaret for å vedlikehalde gjerdet, men det fordrar i så fall at han evnar å bere dei økonomiske kostnadane knytt til det eller i det minste arbeidsbelastninga det inneberer. Gjer han ikkje det, krev det omfattande forhandlingar mellom grunneigarane som etter gjerdelova har eit delt ansvar om å vedlikehalde gjerdet og resten av bygdefolket som opplever ulempene med at sauen beitar rosenknuppar i hagane på forsumaren. Og kva veit folk flest om gjerdelova? Veit dei nok til å forstå at også den utflytta samfunnsforskaren som lever det gode liv i Sør-Noreg 50 veker i året, men som droppar innom barndomsheimen nokre fineversdagar om sumaren, fortsatt, etter lova, er like pliktig til å vedlikehalde gjerdet som den unge bonden som satsar på sauehald i grenda? Eller kanaliserer dei misnøya til einast å nå sauebondens øyrer? Uansett er det sauebonden som er her, heile året, og det er han det er lettast å nå når irritasjonen melder seg. Det er han som får klagene, det er han som må sjå sine eigne sauer ligge på dørhellene åt naboane å lorte og tygge drøv. elgjakta som eit stadeige sosialt system Lat oss forlate Brox sitt inkamineringsgjerde på Senja og sjå nærare på det som er mitt hovudanliggende; nemleg elgjakta. Sjølv om ein lett kan få inntrykk av at elgjakta er sjølve uraktiviteten i bygde-noreg, er den slik me kjenner den i dag av relativt ny dato 25. Likevel ber den i seg vel så sterke kulturelle føringar som mange langt eldre tradisjonelle aktivitetar 26. Elgjakta har utvikla seg frå å vere ein individuell aktivitet for dei få og sære til å bli en kollektiv allemannsaktivitet. Den har utvikla seg frå Mikkjel Fønhus karakteren «Gaupa» sin einsame og mesta besett jakt etter «Rauten» i romanen «Trollelgen» (Fønhus 1921) til det bidragsytarane til artikkelsamlinga «jakta på elgjaktkulturen» (Brottveit & Aagedal 1999) beskriv som ein mesta altomfattande bygdeaktivitet som mobiliserer langt utover einast dei børseberande jegerane. 25 Les meir om det i Kap. 6 «bygdedyret og elgen» 26 Les meir om det i Kap. 5 «kjøt, kjensler og kameratskap» 82

99 jakta og jaktretten ein introduksjon til den tidlege formelle biten Sjølv om både Gulatingslova og Frostatingslova omhandlar jakt og fangst, vert likevel Jagtloven av 20. mai 1899 rekna som vår fyrste rettelege jaktlov. Den oppheva alle tidlegare lovreglar som stort sett gav ålmenta fri tilgang til jakt utan hund på alt vilt bortsett frå elg, hjort og bever, og fastsette grunneigars einerett til all jakt og fangst på sin eigedom med unntak av jakt på rovdyr som då fortsatt skulle vere fri for alle, også på privat grunn. I følgje Odd Kjos-Hanssen (1983) var noko av motivet bak den nye jaktlova sin favorisering av grunneigaren å kome den utbreidde tjuvjakta, i forhold til jakttidsrammene som dei tidlegare lovreglane hadde hatt som einaste reguleringsverktøy, til livs. Den parlamentariske landbrukskommisjonen som utarbeida lovforslaget til Jagtloven av 1899, meinte nemleg at jakta lei av eit manglande ansvarsforhold, noko som for ein stort del skuldast ålmentas frie tilgang til jakt i forhold til grunneigarane når det gjeldt småviltjakt utan hund. Vidare vert det også uttrykt ein mistanke om at det føregjekk krypjakt på elg i ly av den ålmenne tilgangen til småviltjakt utan hund. Då lovforslaget vart fremja i Stortinget vart det slege fast at ein hadde tre val i høve viltlovgjevinga; blanda jakt, grunneigarprinsippet eller det kommunistiske prinsippet. Av desse var grunneigarprinippet det einaste reelle alternativet då det kommunistiske prinsippet hadde vore prøva i Sveits med det resultat at det nærast hadde utrydda alt vilt (Hovland 2002). Lovforslaget vart også støtta av Norges Jeger- og fiskerforbund som vart skipa i 1871 og hadde fleire framståande medlemmar. Mellom annan hevda Forstmeister og forfattar av ei rekkje av dåtidas fremste faglitteratur om viltforvalting, Jacob Bøchmann Barth, at dersom ein ikkje legg jaktretten til grunneigaren, er det små moglegheiter for å kome krypskytinga til livs (Kjos- Hanssen 1983). Med referanse til dei gamle norske lovene, som landbrukskommisjonen meinte tala for å gi grunneigaren jaktretten ein noko tvilsam konklusjon i høve Odd Kjos-Hanssen (1983) og behovet for eit klarare ansvarsforhold i forvaltinga, vart ålmenta sin formelle tilgang til jakt kraftig redusert med den nye lova, med unntak av i allmenningane. I åra som følgde vart lova revidert fleire gongar, mellom anna i 1932 då ålmentas frie jakt på rovdyr og rovfugl også vart oppheva, og kvar gong vart grunneigarretten ytterlegare styrka. Naturleg nok førte det til missnøye i mange kretsar med at grunneigarane fekk jaktretten til det matnyttige viltet i 1899 og missnøya vart ikkje mindre med at også retten til å felle rovdyr vart innskrenka. Kjos-Hanssen (1983) antek også at nett denne missnøya var noko av årsaka til at Arbeidernes jeger- og fiskerforbund vart skipa i 1932 under mottoet Jakt og fiske, hvermanns rett. Nett denne misnøya med jaktlova førte til at det i 1937 vart nedsett ein ny lovkomité som hadde innstillinga klar i 1939 (Christensen 1967). Her vart det peika på at det var ønskjeleg å betre den ikkje-jordeigande delen av befolkninga sin tilgang til jakt og eit av tiltaka var å stimulere til samanslåing av større jaktfelt på frivillig basis. Krigsutbrotet i 1940 utsette den vidare handsaminga av innstillinga fram til 1951 utan at det såg ut til å ha svekka motsetningane mellom grunneigarinteressene og ålmentas moglegheit til jaktdeltaking. Fleire kontroversielle spørsmål vart drøfta i tida fram mot den nye jaktlova av Mellom anna la Arbeidernes jeger- og fiskerforbund fram eit forslag for justisdepartementet om ekspropriasjon av jaktretten, eit forslag som rett nok ikkje fekk støtte frå departementet. Men 83

100 likevel vart det presisert at den eineretten som vart tillagt grunneigarane i 1932 ikkje vart allment respektert og dermed heller ikkje handheva på ein tilfredsstillande måte (Christensen 1967). I den nye jaktlova som vart vedtatt den 14. desember 1951 vart det innført eit sokalla rovviltkort. Noko som var grunna i at det framleis var eit sentralt politisk mål og halde talet på rovvilt nede, men like mykje var det ein klar modifikasjon av den omstridde eineretten til rovviltjakta som vart tilkjent grunneigarane i Frå no av vart det opp til kommunane å utskrive rovviltkort og i følgje Odd Kjos-Hanssen (1983) var det slett ikkje uvanleg at slike kort no vart gitt til personar som hadde spesialisert seg på rovviltjakt, i realiteten jakt på raudrøv. Ein annan vesentleg endring som kom med den nye jaktlova i 1951 var opphevinga av forfølgjelsesretten. Det var eit mykje omstridt prinsipp som også den parlamentariske landbrugskommisjonen hadde foreslått å fjerne i 1899, men som stortinget då gjekk imot. Derfor heitte det fram til 1951 at; den som hadde støtt på elg i eit område der han hadde loveleg rett til å jakte, kunne forfølgje dyret og felle det på anna manns grunn. Men med den nye jaktlova av 1951 vart altså denne retten innskrenka. Jakta skulle no berre skje på rettshavar sin grunn, og jegeren hadde no einast rett til å forfølgje såra vilt. I praksis reduserte truleg dette dei minste grunneigarane og dei ikkje-jordeigande jegerane som jakta på små grunneigarar sine rettar, sin mogelegheit for jaktutbytte. For å freiste å betre ålmentas tilgang til jakt vart det i i den nye jaktlova, gitt forordningar om sams jaktområder. Her vart det lagt opp til, anten frivillig ( 25) eller ved tvang ( 27), å kunne slå saman eigedomar til samanhengande jaktområder og dermed også kunne drive jaktkortsal til ålmenta og rasjonell viltpleie over eit større areal. Delvis heng dette saman med at også jaktlova av 1951, til liks med den førre jaktlova, understreka at viltet i fri tilstand ikkje tilhøyrer nokon som eigedom. Men like mykje kan det sjåast som eit ønskje om å betre dei ikkje-jordeigande sin tilgang til jakta. Paragrafane om sams jaktområde viste seg å vere lite anvendelige og vart i følgje Kjos-Hanssen (1983) aldri nytta i praksis. 29 derimot, om innføringa av lisensjakt for elg, hjort og rådyr og som kanskje var ei av dei viktigaste nyskapingane i jaktlova av 1951 var til gjengjeld langt meir brukt. Prinsippet her var det same som hadde vore praktisert for villreinjakta sidan 1930 og bygger på det sokalla arealbegrensingsprinsippet (Skavhaug 2005), og skulle sikre at ein oppnådde minstearealet for jakt på elg, hjort og rådyr. Jaktlova av 1951 la i grove trekk opp rammene også for dagens elgforvalting. Den sokalla matrikkeljakta vart oppheva og frå no av skulle myndigheitene regulere det årlege uttaket av elg i kvart einskild område. Kvar grunneigar skulle ha sin rettmessige del av fellingsrettane i området i forhold til kor stort areal vedkomande eigde. jakta og jaktretten i praksis den uformelle biten Johan L. Hirsch, som var direktør ved Aas høiere landbrugsskole og leiar av den parlamentariske landbrugskommisjonen under utarbeidinga av lovforslaget til Jagtloven av 1899, uttalte til Landmandsposten i samband med lovarbeidet at: «Norge ikke er et land af junkere og proprietærer, men et land af smaabønder [ ] den største del af jagtmarkerne er saa udparceleret, at 84

101 det aldrig vil blive tale om at samle meir end en ren ubetydelighed som store rigmandsjagtmarker» (Landmandsposten 1899: 135). Akkurat her røyver han nok med noko av kjernen. For ein ting er kva det formelle lovverket føreset, ein annan ting er kva som skjer i praksis. Praksisen finn sine vegar gjennom lovverk, eigedomsstruktur og kultur. Den praktiske elgjakta vert forma i møte mellom formelle lover og landskapets fysiske strukturar og den vert forma i møtet med seg sjølv. Når Hirsch held fram sin refleksjon kring lovforslaget i Landmandsposten hevdar han at: «Smaabrugerne er så intimt forbundet med arbeiderne på land og i by ved slægtskabs- og andre forhold, at det aldrig vil være forbundet med nogen vanskelighed at få adgang til jagt for skikkelige menneskjer, selv om de er frå byen og ikke eier en lap jord». Han argumenterer for at sosiale og kulturelle forhold framleis vil gjere seg sterkt nok gjeldande i småbrukarnoreg til at ikkjejordeigande, både på bygda og i byen, fortsatt vil få tilgang til jakta sjølv om grunneigarane vert tilkjent jaktretten så sant dei er skikkelige menneskjer vel å merke. Det er vanskeleg å finne gode kjelder på korleis den praktiske jakta faktisk vart fordelt mellom grunneigarar og andre i fyrste halvdel av 1900 talet. Men utifrå ordskiftet kring utviklinga av jaktlovgivinga frå 1899 og framover til etter 1951 kan det likevel synest som at mykje av motstanda mot styrkinga av grunneigarretten hadde sitt tyngdepunkt hjå arbeidarklassa i byane meir enn hjå den ikkje-jordeigande bygdebefolkninga. Sjølv om freistnaden på å gjere småviltjakt utan hund til ein eksklusiv grunneigarrett i 1730 skapte så kraftig motstand at forslaget måtte trekkast attende (Berge & Haugset 2013) har nok likevel Hirsch mykje rett når han hevdar at vanlege folks tilgang følgjer, og delvis også i framtida vil følgje, slektsband og personlege nettverk inn mot bygdesamfunna, i alle fall for storviltjakta. For særleg etter at tettleiken av storvilt byrja å ta seg opp utover siste halvdel av førre århundre 27 var nok den vanlege vegen inn i storviltjakta for ikkje-jordeigarar nettopp gjennom kjenningar og grannar og andre personlege relasjonar som slektskap og liknande. Dersom verken grunneigaren sjølv eller nokon andre i nær familie såg seg syn med å delta på elgjakta var det alltids ein nabo eller ein kven annan i grenda som kunne jakte i hans stad. Slik er det til dels også i dag, bygdas eigne folk har rett nok ikkje noko monopol på elgjakta, men studien til Sigurd Rysstad og Odd Gåsdal (1999) syner at det i 1997 framleis var grunneigarar og bygdefolk som dominerte elgjakta. Dette stadfestar også forteljingane dei eldre jegerane i mitt materiale gav meg. Sjølv om elgjakta, før den enorme veksten i elgtalet frå 70-talet og utover, kunne vere rekna som både ineffektiv og tidkrevjande prioriterte bønder og skogeigarar likevel å bruke tid på jakta. Nettopp fordi det var lite elg samanlikna med i dag, gav det gode forhold for laushundjakt og områder som i dag kan vere delt opp i både to og tre jaktfelt utgjorde då gjerne eitt samla 27 Tiårs perioden frå 1975 til kring 1985 tykkjest vere ei viktig periode i så måte. Det finst fleire forklaringar på denne framveksten, men innføringa av flatehogst ser ut til å vere ei forklaring som dei fleste sluttar opp om. I tillegg kan det relativt store omfanget av skogbrannar i perioden 1969 til 1978 også ha spela inn. Begge desse faktorane kan ha hatt betyding for beitetilveksten som igjen har vore positivt for elgstamma. Også framveksten av ei meir aktiv forvalting av elgstamma og innføringa av retta avskyting frå 1967 har nok også innverka på bestandsutviklinga. 85

102 jaktfelt og gav hunden fritt spelerom til å arbeide med elgen. Før dei store elgstammene var det gjerne snakk om berre eit par tre dyr som skulle fellast mot kanskje til og med nærare 30 elg i same området i dag. Det gjorde at «jobben» var meir overkomeleg og at skogeigaren og hans næraste familie evna å handtere alt arbeidet med jakta, slaktinga, transporten og kjøtarbeidet, aleine. Likevel såg me at i enkelte områder inviterte samstundes grunneigarane med seg ikkje-jordeigande jaktinteresserte sambygdingar på den årlege elgjakta. Så sjølv om nokre grunneigarar dreiv jakta utelukkande for eiga maskin, delte andre villig vekk ressursen med resten av bygda. Medan debatten som følgde dei ulike lovarbeida omhandla jaktretten anten som eit reint privat gode eller som eit offentleg gode, teikna etter kvart jakta seg i praksis til å likne meir på eit klubb gode og til dels også eit posisjonelt gode ute i grendene 28. Sjølv om retten til å jakte formelt vart lagt til grunneigar som då juridisk hadde fullt høve til å ekskludere deltakarar frå jakta, synte det seg i praksis at ekskluderingsretten ikkje nødvendigvis vart nytta meir aktivt enn at dei fleste jaktinteresserte mannfolka i grendene kom seg med på jakta om dei berre spurte seg litt føre. Dei fann ordningar ikkje berre for deltakinga i jakta altså opplevinga men også for delinga av jaktutbyttet altså kjøtet. Og dei forhandla seg fram til måtar å fordele rettar og plikter på, som alle partar stort sett kunne innfinne seg med. Slik sett staka grunneigarane og grendene sjølve ut eit tredje alternativ til kven som fekk tilgang til elgjakta. Eit mellomalternativ som stod i motsetnad til den absolutte private grunneigarretten og det statlege eller offentlege eigarskapet som Arbeidernes jeger- og fiskerforbund lobbyerte for. - Kjennskap og venskap, sa ein skogeigar frå Østerdalen, det var det som gjaldt. - Hjå oss vart det meste av jakta utført av dei tilsette, funksjonærar og skogsarbeidarar, fortel skogeigaren vidare før han legg til. - Dei tilsette fekk jakte gratis mot at dei avsåg eitt lår til oss, men dei som ikkje var tilsett måtte betalte litt. Me snakkar her om seint 60-talet og tidleg 70-talet og det var ikkje snakk om at me hadde inntekter på jakta den tida, for det var berre ein symbolsk pris dei betalte. Dei gjorde som Hirsch antyda, dei vurderte skikkelegheita til folka som spurte frampå og så lenge dei ikkje hadde nokon grunn til å tvile på at det var rettelege folk, gjekk det stort sett greitt. Nokre kom via tiltrudde jaktlagsleiarar som over tid hadde opparbeida seg tillit nok til at dei vart gitt uformell rett til å rekruttere jegerar sjølve etter dei behova laget hadde for å greie å gjere «jobben». Som oftast var jaktlagsleiarane grunneigarar, særleg i områda med fleire mindre utmarkseigedomar. Hjå dei større grunneigarane, dei som hadde eigedomar store nok til å dele den opp i fleire jaktfelt var gjerne jaktlagsleiarane tiltrudde sambygdingar eller folk som var tilsette hjå skogeigaren og der jakta mesta gjekk inn som ein del av arbeidsinstruksen. 28 Her må eg få presisere at eg ikkje meiner at godet i seg sjølv har endra karrakter, men berre at den praktiske organiseringa av jakta kan innebere at godet inneheld element som får den til å tilsynelatande ha endra karrakter. 86

103 Også her kunne behovet for folk vere stort til tider og etter kvart som elgstamma vaks vart også behovet for jegerar større. jakt og jakttilgang reproduksjon av stadeigen lokal habitus Til grunn for tilgangspraksisen i grendene låg nettopp grunneigarretten. Ved å gi grunneigaren retten til å ekskludere vart det også etablert eit i dei aller fleste tilfella nært eller lokalt mynde; nemleg grunneigarane sjølve. Grunneigarane stod formelt sett fritt til å organisere og utforme elgjakta slik det måtte passe dei best, men i praksis er det grunn til å tru at den, i alle fall delvis, også vart utforma i samarbeid eller i samhandling med grenda og grendefolket altså av ikkje-grunneigarar så vel som av grunneigarar. Elgjakta har utvikla seg gradvis. Som nemnt har den utvikla seg frå ein Fønhus variant av einstøingen som kjempa sin innbitne kamp i Vassfaret, til å bli den folkelege bygdeaktiviteten som me kjenner i dag. Kanskje er det rettare å seie den har utvikla seg stegvis, snarare enn gradvis. For mykje av endringane kom med endringane i skogbruket. Dei kom med flatehogsten som skapte gode beiteforhold for elgen og la, saman med retta avskyting og organiseringa av jakta i etablerte jaktvald og lag, mykje av grunnlaget for den enorme veksten som me såg i elgstamma frå litt utpå 70-talet og fram til slutten på 90-talet. I takt med auken i talet på elg kom også skogskadane. Når vinteren kledde opp lyngplantane som elgen aller helst føretrakk i eit metertjukt snødekke, vart furuforynginga skadelidande. I områder der elgtettleiken var stor vart det rekna ut at nær 3,5% av det tilgjengelige skogsarealet hadde gått tapt for furuproduksjon på grunn av beitetrykket (Solbraa 1998). I tillegg vart også beiteskadane på innmarka betydeleg for fleire bønder. I denne samanheng vart også behovet for effektivitet i elgjakta tilsvarande større. Dei lokale jegerane vart sett på som ein viktig ressurs i så måte. Skogeigarane med større skogeigedomar og dermed også betydelege økonomiske interesser i skogsdrifta var opptatt av å opprette og vedlikehalde gode relasjonar til dyktige jaktlagsleiarar. Ryddigheit, dugleik og arbeidsvilje var viktige eigenskapar kall det gjerne kapital for den som ville vere ein attraktiv jeger på «marknaden». Om jegerane og jaktlaget synte seg å vere effektive, om dei evna å ta ut tett opp mot den tildelte kvota og var ryddige og ikkje dreiv med «feilskyting» altså at dei tok ut dei rette dyra i høve kvota vart dei føretrekte som jegerar også året etter. Den dyktige jaktlagsleiarane fekk i stor grad tillit og mynde til å bemanne jaktlaga med dei jegerane dei sjølve ønska. Og det var i jaktlagsleiaren si interesse å syte for at jegerane på laget gjorde jobben. For skogeigaren retta seg til jaktlagsleiaren som var den som laut stå til ansvar for jobben laget gjorde. Ineffektivitet, rot og uro gjekk på jaktlagsleiaren si ære og gav dermed ein tydeleg motivasjon for jaktlagsleiaren til å disiplinere jaktlagsmedlemmane. I områder der skogeigedomane var mindre og der jakta var organisert i samarbeid mellom fleire grunneigarar, utgjorde gjerne grunneigarane sjølve ein betydeleg del av jaktlaget. Men også her gjorde den veksande elgstamma sitt til at det etter kvart oppstod behov for fleire jegerar. Rekrutteringa til jaktlaga gjekk då gjerne via dei einskilde grunneigarane. Ofte var det slekt eller venar av grunneigarane som vart invitert til å vere med på dei ulike 87

104 jaktlaga, og typisk var det praktisk om jegerane budde lokalt. Det letta koordineringa og opna for moglegheita til å organisere ein- eller halvdagsjakt innimellom dei daglege arbeidsoppgåvene. Fleire av dei eldre grunneigarane og jegerane i mitt materiale fortel at disiplineringa av dei einskilde jegerane til tider kunne vere vanskeleg her. Ekskludering eller utestenging neste år, var ikkje eit like opplagt alternativ i slike lag. For det fyrste hadde grunneigarane ein utvilsam jaktrett og det å stenge ute ein grunneigar frå å jakte på sin eigen rett var berre ikkje eit alternativ. Samstundes var det å kritisere framferda til ein av jegerane som jakta på ein grunneigar sin rett også ein kritikk av den grunneigaren som eigde jaktretten. Somtid kunne dette vere vanskelege sosiale situasjonar å løyse, særleg om jegeren jakta for ein grunneigar som sjølv ikkje deltok på jakta. Ein eldre grunneigar og jeger som tidlegare hadde vore jaktlagsleiar på eit slikt jaktlag fortel om korleis han brukte løyse slike dilemma. - Det kunne vere vanskelig å gå til grunneigaren å be han om å ta affære. - Korleis då? - Nei det var ei ekstra runde, fyrst måtte situasjonen forklarast og så måtte grunneigaren snakke med jegeren ja det var ikkje alltid effektivt. - Kva gjorde du då? - Me prøvde å snakke om situasjonen i jaktlaget, gjerne rundt bålet og slikt. Det var ofte meir effektivt, det å få med seg resten av jegerane og dermed etablere ei felles forståing for korleis jakta skal utøvast det var kanskje minste motstands veg, men det fungerte for oss i alle fall. Danninga av jegerane skjedde altså kring bålet, det skjedde gjennom lågmælt prat kring nyingen under jaktpausane. Og her vart også jakta danna. Her la ein kriteria for korleis den lokale jakta skulle utøvast, her etablerte ein prosedyrane for praksisen som etter berre få år vart sett på som tradisjonen. Her presiserte ein at skogen «skal få kvile» midt på dagen, her definerte ein sams forståing om skyteavstandar og skapte praksisen som la grunnlaget for den stadeigne elgjaktetosen. Her la ein arbeidsmoralen, dugleiken og sjølvkontrollen inn som viktige dygder for den gode elgjegeren og danna grunnlaget for kva ein lokal elgjeger er og kva den lokale elgjakta skal vere. Her knytte ein banda attende til skogsarbeidarkulturen og gjorde jakta til noko større enn einast jakt. Her sat grunneigar so vel som den eigedomslause elgjegeren samla kring den same nyingen og dei drakk den same kaffien. Dei delte forteljingane og røynslene, dei delte gledene og sorgene og let høyre eins frustrasjonar. Her skjedde forhandlingane om kven dei er og her skjedde innsosialiseringa av kva den lokale elgjakta er. Slik endrar jakta seg frå det den var til det den blir, slik skjer danninga av den stadeigne elgjakta. Men det skjer ikkje berre kring nyingen og på koia, det skjer også heime i grendene. Det følgjer kjøtet ut frå skogen og til kjøtfordelinga mellom tårnsiloane i grendene, og det blir med heim på kjøkenbenkane til jegerhushaldet. Det vandrar vidare langs kjøtnettverket til studenthyblane, dei kvitmåla sørlandshusa og forstadane til byane og andre stadar der slekta og venene har busett seg. Det reiser over kommunegrensene og til andre landsdelar og det 88

105 følgjer dei relasjonelle ringane til elgbygda og utgjer forteljinga om elgjakta så vel som elgbygda. elgbygdhabitusen Når jaktlagsleiarane og eventuelt andre jegerar gjer sine disiplinerande framstøyt overfor vørdlause jegerkompisar verkar det like mykje kollektivt som individuelt. Like mykje verkar den sosiale sanksjoneringa på dei andre jegerane som på den som vert mønstra. Sameleis verkar også rosen og godsnakket, alt er stimulans til den rette framferda. Rett og gale vert rost og risa, og det er gjennom kvarandre me lærer korleis me best skal te oss. Til liks med Tom og hans like sin utvikling av ein lokal habitus, som eg skriv om innleiingsvis i dette kapittelet, vert også elgjegerane skapt gjennom ei før-refleksiv preging av eigen subjektivitet. Innsosialiseringa av jegeren sin måte å oppleve og å vere i elgskogen på har skjedd over år med deltaking på jakta og alt som høyrer til. Dei symbolske tydingane vert sosialt oppmuntra gjennom umerkelege overføringar, projiseringar og identifiseringar. Dei spesifikke disposisjonane festar seg i jegerane, eller i det Bourdieu (1999) kallar agentane, som kroppslege før-refleksive disposisjonar retta mot å investere seg sjølv i det sosiale og å søkje respekt i det sosiale spelet. referansar for kapittel 3 Alexander, Jeffrey C Shaky Foundations: The Presuppositions and Internal Contradictions of James Coleman's Fundations of Social Theory. Theory and Society 21 (2): Almås, Reidar Bygdeutvikling. Det Norske Samlaget. Oslo. Bauman, Zygmunt Soil, Blood and Identity. The Sociological Review 40 (4): Globalization: the human consequences. Polity Press. Cambridge. Beck, Ulrich, Anthony Giddens & Scott Lash Reflexive modernization : politics, tradition and aesthetics in the modern social order. Polity Press in associaton with Blackwell Publishers. Cambridge. Becker, Lawrence C Reciprocity. University of Chicago Press. Chicago. IL. Berge, Erling & Anne Sigrid Haugset Local ideas about rights of common in the context of a historical transformation from commons to private property. I Centre for Land Tenure Studies Working Paper. WP 13/2013, Norwegian University of Life Sciences. Ås. Berge, Erling & Jone Ullenes Bostadens kultur og den urbane habitus. Sosiologisk Årbok (3-4): Blau, Peter M Exchange and power in Social Life. Wiley. New York. NY 89

106 Bourdieu, Pierre The state nobility: elite schools in the field of power. Polity Press. Cambridge Meditasjoner. Meditationes parcaliennes. Pax. Oslo. Bourdieu, Pierre & Loïc J. D. Wacquant Den kritiske ettertanke. Grunnlag for samfunnsanalyse. Samlaget. Oslo. Brohman, John Popular development: rethinking the theory and practice of development. Blackwell. Oxford. Bromley, Daniel W. & Michael M. Cerena The Management of Common Property Natural Resources: Some Conceptual and Operational Fallacies. I World Bank Discussion Paper. DP Washington, D. C. Brottveit, Ånund & Olaf Aagedal, red Jakta på elgjaktkulturen. Abstrakt forlag. Oslo. Brox, Ottar Sauen i utkantbygdenes næringsliv: Konflikter og muligheter. (Foredrag) Bygdeforskning i 20 år Trondheim. Bye, Linda Marie 'How to be a rural man': Young men's performances and negotiations of rural masculinities Journal of Rural Studies 25: Bygdas unge menn - en studie av bygdemenns forhandlinger om og utfordringer av rurale maskuliniteter. Avhandling til grada Ph.D., Geografisk institutt, NTNU, Trondheim. Christensen, Helge Lovgivningen om viltstell og jakt med kommentarer - Jaktloven (1951). Aschehoug. Oslo. Coleman, James S Social theory, sosial research, and theory of action. American Journal of Sociology 91 (6): Social Capital in the Creation of Human Capital. American Journal of Sociology 94 (Supplement): Fundation of Social Theory. Harvard University Press. MA. Cosmides, Leda & John Tooby Cognitive Adaptions for Social Exchange. I The Adapted Mind. Evolutionary Psycology and the Generation of Culture. Redigert av: J. H. Barkow, L. Cosmides & J. Tooby. Oxford University Press. New York. NY. Crawford, Sue E. S. & Elinor Ostrom A Grammar of Institutions. American Political Science Review 89 (September): Crossley, Nick The Phenomenological Habitus and its Construction. Theory and Society 30 (1): Dagbladet Sender bygdegutter på sjekkekurs. Birgitte Fahlvik Hoff, Ungkarene norske jenter ikke vil ha. Per Lars Tonstad, Davis, Diana K Neoliberalism, environmentalism, and agricultural restructuring in Morocco. Geographical Journal 172 (2): Elster, Jon. 1989a. The Cement of Society: A Study of Social Order. Cambridge University Press. Cambridge b. Nuts and bolts for the social sciences. Cambridge University Press. Cambridge Explaining Social Behavior - More nuts and bolts for the social sciences. Cambridge University Press. New York. NY. 90

107 Etzioni, Amitai The Moral Dimension: Toward a New Economics. The Free Press. New York. NY. Feeny, David, Fikret Berkes, Bonnie McCay & James Acheson The Tragedy of the Commons: Twenty-two years later. Human Ecology 18 (1):1-19. Friedman, Jonathan Cultural Identity and Global Process. Sage. London Simplifying complexity: assimilating the global in a small paradise. I Siting culture: the shifting anthropological object. Redigert av: K. F. Olwig & K. Hastrup. Routledge. London. Fønhus, Mikkjel Troll-elgen. Aschehoug. Kristiania. Giddens, Anthony Modernity and self-identity : self and society in the late modern age. Polity. Cambridge. Hardin, Garrett The Tragedy of the Commons. Science 162 (3859): Extensions of "The Tragedy of the Commons". Science 280 (5364): Hedström, Peter & Charlotta Stern Rational Choice and Sociology. I The New Palgrave Dictionary of Economics. Redigert av: S. N. Durlauf & L. E. Blume. Palgrave Macmillan. Basingstoke. Hjelseth, Arve Rasjonalitet og metodologisk individualisme. Sosiologisk tidsskrift 1 (3): Homans, George C Social Behavior: It's Elementary Forms. Harcourt, Brace, & World. New York. NY. Hovland, May Britt Jakt som ny utmarksnæring? Institusjonelle tilhøve relatert til jakt i Trøndelag. Avhandling til grada Cand. polit., Geografisk institutt, Norges teknisknaturvitskaplege universitet, Trondheim. Kjos-Hanssen, Odd Utviklingen av Norsk viltlovgivning. Stavanger Museums Årbok 93: Krange, Olve Grenser for individualisering: ungdom mellom ny og gammel modernitet. Avhandling til grada Dr.polit, Institutt for sosiologi og samfunnsgeografi, Universitetet i Oslo, Oslo. Krange, Olve & Ketil Skogen Reflexive tradition: Young working-class hunters between wolves and modernity. Young. Nordic journal of youth research 15 (3): Luloff, A. E. & Jeffrey C. Bridger Community Agency and Local Development. I Challenges for Rural America in the Twenty-First Century. Redigert av: D. L. Brown & L. E. Swanson. Penn State Press. PA. Magnussen, Tone Fri for arbeid: Om unge vaksne i bygdesamfunn og deira handtering av undersysselsetjing. NF-rapport 8/95, Nordlandsforskning. Bodø. Malthus, Thomas Robert [1798] An Essay on the principle of population. Electric Book Co. London. McCay, Bonnie J Common and Private Concerns. I Rights to nature: ecological, economic, cultural, and political principles of Institutions for the Environment. Redigert av: S. Hanna, C. Folke & K.-G. Mäler. Island Press. Washington DC. McNay, Lois Gender, Habitus and the Field. Pierre Bourdieu and the Limits of Reflexivity. Theory, Culture and Society 16 (1): Mjøset, Lars Kontroverser i Norsk sosiologi. Universitetsforlaget. Oslo. 91

108 Nationen Bygda skaper taparklasser. Hans Ola Oustad, Olson, Mancur The Logic of Collective Action: Public Goods and the Theory og Groups. Cambridge University Press. New York. NY. Ostrom, Elinor Governing the Commons. The Evolution of Institutions for Collective Action. Cambridge University Press. Cambridge A Behavioral Approach to the Rational Choice Theory of Collective Action: Presidential Adress. The American Political Science Review 92 (1): Collective Action and the Evolution of Social Norms. The Journal of Economic Perspectives 14 (3): Understanding Institutional Diversity. Princeton University Press. Princeton. NJ. Ostrom, Elinor, Roy Gardner & James Walker Rules, Games, and Common-Pool Resources. University of Michigan Press. Ann Arbor. MI. Ostrom, Elinor, James Walker & Roy Gardner Covenants With and Without a Sword: Self-Governance is Possible. The American Political Science Review 86 (2): Ostrom, Vincent Artisanship and Artifact. Public Administration Review 40 (July- August): Paulsgaard, Gry Identitetskonstruksjoner - hvor langt rekker de? Tidskrift for ungdomsforskning 6 (1): Portes, Alejandro Social Capital: Its Origins and Applications in Modern Sociology. Annual Review of Sociology 24:1-24. Pretty, Jules Social Capital and the Collective Management of Resourses. Science 302 (5652): Putnam, Robert D. 1993a. Making Democracy Work: Civic Traitions in Modern Italy. Princeton University Press. Princeton. NJ b. The Prosperous Community: Social Capital and Public Life. American Prospect 4 (13): Bowling Alone: America's Declining Social Capital. Journal of Democracy 6 (1): The Strange Disapperance of Civic America. American Prospect 7 (24): Bowling alone: the collapse and revival of american community. Simon & Schuster. New York. NY. Rapley, John Globalization and inequality: neoliberalism's downward spiral. Lynne Rienner. Boulder, CO. Rothstein, Bo Social traps and the problem of trust. Cambridge University Press. Cambridge. Rysstad, Sigurd & Odd Gåsdal Jaktform og jaktdeltakelse - På sporjakt etter drivjaktkulturens rasjonale. I Jakta på elgjaktkulturen. Redigert av: Å. Brottveit & O. Aagedal. Abstrakt forlag. Oslo. Savage, Michael, Gaynor Bagnall & Brian Longhurst Globalization and belonging. Sage. London. Shils, Edward The Intellectuals and the Powers, and Other Essays. University of Chicago Press. Chicago. IL. 92

109 Simmel, Georg The Metropolis and Mental Life. I The Sociology of Georg Simmel. Redigert av: K. H. Wolff. The Free Press. New York. NY. Skavhaug, Svein Historiske tilbakeblikk på vilt- og fiskeforvaltningen i Norge. Direktoratet for naturforvaltning. Trondheim. Solbraa, Knut Elg og Skogbruk, biologi, økonomi, beite, taksering, forvaltning. Notat, Skogbrukets Kursinstitutt. Biri. Warren, Roland The Community in America. 3 ed. Rand McNally. Chicago. IL. Wiborg, Agnete Place, Nature and Migration: Students' Attachment to their Rural Home Places. Sociologia Ruralis 44 (4): Wirth, Louis Urbanism as a Way of Life. American Journal of Sociology 44 (1):1-24. Østerberg, Dag Fortolkende sosiologi. Universitetsforlaget. Oslo. 93

110

111 4 om studieområdet og metoden DETTE ARBEIDET er samansett av fleire mindre studiar i ulike grendesamfunn. Alle er tufta på kva eg har sett og høyrt, eller rettare; kva eg har forstått av det eg har sett og høyrt. Eg har snakka med bygdefolk, grunneigarar så vel som jegerar og andre som berre bur i bygdene, om elgjakta. Eg har vore på jakt saman med eit «bygdejaktlag», eg har lege på koia og prata skit og ete flesk steikt på bålet og drukke beksvart kaffi av ein lekk trekopp. Eg har snakka med reiselivsoperatørar som organiserer storviltjaktopplevingar i eksotiske omgivnadar i Russland så vel som i Sør-Afrika, og eg har snakka med norske jegerar som har vore på slike reiser. Og alle har dei gitt meg historier, historier om kultur; jaktkultur. Eg har lytta og observert og eg har gjort intervju; kvalitative intervju. Og eg har lært ting eg ikkje kunne frå før. Eg har fått innsyn i praksisar og kulturar eg trudde eg kjente betre enn eg gjorde, og eg har forstått at enno er det langt fram til eg kan seie å kjenne jaktkulturen fullt ut. Eg har prøvd å formidle noko av det eg såg, høyrde og tenkte og eg har prøvd å forstå. Eg har prøvd å forstå samanhengane mellom folk sine handlingar og haldningar og eg har gjort mitt beste for å skaffe meg innsikt i kva som skjer innanfor eit felt der stadeigne verdiar og kulturelle praksisar vert utfordra av ytre så vel som indre faktorar. Men enno står mykje att. Enno kunne eg sikkert skrive fleire forteljingar, enno kunne eg sikkert gjort fleire analyser og refleksjonar som ville ha bidrege til ei djupare forståing av elgjakta og elgjaktkulturen, eller av lokalsamfunna og dei kollektive prosessane som utspelar seg kring dei stadige endringane som skjer ute i grendene. Men inntil vidare er dette det eg har. 95

112 korleis vil du gjere dette då? Det var bror min som stilte meg spørsmålet. Eg hadde nett fått tilslaget på dette prosjektet og hadde laga meg ei lita skisse der eg trakk opp dei fyrste tankane og ideane om kva eg ville studere. No sat eg heime på Flø saman med bror min og fortalte om planane mine. Eg såg han tykte det var interessant, men eg såg også at han stussa litt. - Korleis vil du gjere dette då?, spurte han. Og der og då meinte eg å ha ein klar idé. - Eg trur eg vil arbeide litt slik som antropologane ofte arbeidar, sa eg, og meinte at eg ville arbeide etnografisk. For poenget var å trenge så djupt eg evna inn i det den amerikanske sosiologen Arthur L. Stinchcombe (2005) kallar «the sequences of actions and their context» (2005 :1). Eg ville leite etter korleis vanlege folk sine haldningar og handlingar føls åt og korleis dei inngår i den konteksten dei er ein del av og på den måten søke å forstå dei i sine heimslege omgivnadar. - Eg tenkjer i utgangspunktet at eg vil finne eit par tre slike typiske elgbygder og berre reise dit å sjå kva som skjer, sa eg. - Heilt slik på måfå? - Nei ikkje akkurat det, eg tenkjer at ulike lokalsamfunn gir ulikt grunnlag for kor trugande kommersialiseringa er. For eg trur nok at enkelte elgbygder opplever kommersialiseringa annleis enn andre. Det var slik eg tenkte. Eg ville vitje grender i Nord-Østerdalen med ulik eigedomsstruktur. Teoretisk meinte eg det var grunn til å tru at kontroversane kring kommersialiseringa av elgjakta ville utspele seg annleis i områder der ein større grunneigar sat på disposisjonsretten til større samanhengande jaktområder enn der fleire mindre grunneigarar samarbeidde om organiseringa av elgjakta. Etter samtala med bror min skreiv eg mine fyrste notatar i ei flunkande ny notatbok som seinare fekk tittelen Feltdagbok I skrive på framsida, det var då metodearbeidet starta. Før alt feltarbeidet var ferdig hadde eg fem slike bøker, nokre meir rotete enn andre, men alle vitna dei om eit forskingsarbeid under stadig utvikling. Det er ikkje alltid det som kjem på papiret i feltdagboka som er det avgjerande, kanskje er det heller ikkje alltid det som er poenget. Av og til er poenget med eit feltdagboksnotat like gjerne det som går føre seg i hovudet på den som skriv notatet, truleg kan nettopp fyrste sida i Feltdagbok I illustrere det. «Etnografisk studie av fire lokalsamfunn» og strekpunkta «To grunneigarlagsvald» og «To einegrunneigarvald», er nok ikkje det mest informative. Og når ein i tillegg ser ei mesta uforståeleg teikning som ser ut til å illustrere to ulike typar vald med omsyn til grunneigarstrukturen, vitnar nok det om at det kanskje gjekk føre seg større tankar i skallen til forfattaren enn kva han evna å få ned på papiret. Uansett, feltdagbøkene har vore med meg alt frå då eg starta å tenke ut korleis eg skulle gjere arbeidet og gjennom heile prosessen. Mest aktivt vart dei nytta under sjølve datainnsamlinga det var nok også derfor dei fekk namna Feltdagbok I - V der eg kvar kveld har skrive korte eller lengre refleksjonar i etterkant av intervjua. Ikkje minst nytta eg feltdagboka mykje under mine åtte dagar saman med eit lokalt elgjaktlag. Men dei gjev også 96

113 eit godt inntrykk av korleis arbeidet mitt har utvikla seg frå det som kanskje fyrst var meir som ei rein studie av elgjakt og kommersialisering av elgjakta til å verte ei studie av den praktiske forvaltinga av elgjaktkulturen. Den fyrste sida i Feltdagbok I fortel at ein i alle fall kan vone at det gjekk føre seg større tankar i skallen åt forfattaren enn kva han evna å få ned på papiret. I dette kapittelet vil eg skissere delar av grunnlaget for den metodikken eg har nytta i arbeidet. Eg vil snakke om metodevala mine og om kva som har inspirert meg til dei vala eg har gjort. Eg vil gjengi korleis eg tenkte i forkant av feltarbeidet, og prøve å skildre korleis eg gjekk fram under sjølve feltarbeidet. Vidare vil eg fortelje om dei gongane eg skifta retning, dei gongane eg endra planane, dei gongane feltarbeidet tok uventa retningar og alle dei gongane eg laut improvisere. 97

114 men før det Før eg går inn på metodedrøftinga knytt til arbeidet i elgbygdene, la meg seie litt om korleis det heile starta. Denne avhandlinga vert innleia av eit essay frå mi eiga heimbygd, eit essay som på mange måtar representerer starten på mi interesse for kommodifiseringa, eller kanskje snarare for den nye bygda og for dei sosiale prosessane framveksten av den nye bygda fører med seg 29. På Flø følgde eg ei sak, i staden for å gjere eit tilfeldig eller strategisk utval av bebuarane og intervjue kvar av dei med ein på førehand definert plan for intervjuet i form av ein intervjuguide, så følgde eg altså saka; eg let sjølve saka i kombinasjon med tilfeldigheitene styre meg frå den eine personen til den andre. Eg freista å vere lydhøyr for kva dei fortalte meg der og då, for så og ta det med meg vidare til neste person. Eg brukte ingen lydopptakar eller anna elektroniske hjelpemiddel under sjølve samtalane, heller ikkje hadde eg nokon notatblokk eller papirer med ein intervjuguide eller liknande då eg snakka med folk på Flø. Derimot hadde eg ei av desse hendige mp3 musikkmaskinene, som også kunne fungere som ein liten diktafon, i lomma der eg snakka inn utsegnene mest mogeleg ordrett frå min eigen hugs like etter at samtalane var avslutta. Eg opplevde dette både praktisk og enkelt, og sidan samtalane jamt over var svært korte, mellom 15 til 25 minutt, var det slett ikkje vanskeleg å memorere kva som var sagt rett etter at praten var avslutta. Eg hadde til då eigentleg aldri arbeida på denne måten før ja no meiner eg ikkje det med diktafonbruken, men altså det med å følgje saka og arbeide utan intervjuguide eller utan å ha gjort noko form for utval på førehand. Ikkje hadde eg lese så mykje om denne måten å arbeide på heller, anna enn at eg har forstått at det kan ha vore ein arbeidsmåte mange truleg likevel må har nytta for nettopp å få oversikt over eit saksfelt. Når det gjeld måten mine informantar vart rekruttert på i essayet Utanfor folkeskikken, kan det kanskje vere nærliggande å samanlikne det med den sokalla snøballmetoden (Biernacki & Waldorf 1981; Noy 2008). Ei metode sosiologar fyrst og fremst har nytta når ein har studert sensitive spørsmål der det gjerne også har vore vanskeleg å rekruttere tilstrekkeleg utval før studien starta, eller i studie av sosiale nettverk og i studiar med ukjent univers (Vassenden & Andrews 2007). Men i mitt tilfelle frå Flø gjaldt det definitivt ikkje eit ukjent univers og det var heller ikkje typiske sosiale nettverk eg studerte i seg sjølv, med mindre eit lite bygdesamfunn kan betraktast som eit sosialt nettverk sidan alle på ein eller annan måte samhandlar med kvarandre i større eller mindre grad. Derimot liknar det meir på studie av sensitive spørsmål. Eg meiner, det å snakke kritisk om sambygdingar kan vere sensitivt og også det å uttrykkje skepsis til nykomarane sin veremåte og livsstil kan innebere ein viss sosial risiko i ei lita transperent grend som Flø. Som det går fram av essayet vart eg altså klar over eit skifte i synet på nykomarane då eg snakka med kompissen min og kona hans, eit skifte frå å ha vore relativt begeistra for nykomarane til å etter kvart uttrykkje ein viss skepsis. Og sidan dei ikkje ville seie så mykje meir, var neste steg å gå ein tur etter vegen å sjå kven eg kunne få i tale i eit forsøk på å kome 29 Les meir om det i «fortale opphavet, nokre tankar om skrivestil og ei lesarrettleiing». 98

115 nærare saka. Det var nokså tilfeldig kven eg trefte etter vegen, så slik sett var ikkje dette nødvendigvis snøballmetoden i rein teknisk forstand. For då eg trefte «Losen» gjorde eg ikkje det fordi kompisen min på nokon måte fortalde meg at eg burde snakke med han. Eg hadde heller ingen grunn til å tru at «Losen» på nokon måte skulle vere samd med kompissen min sine vurderingar om nykomarane. Det var med andre ord ingen ting som peika meg i retning «Losen» etter at eg hadde snakka med kompisen min fyrst. Sameleis råka eg også på «Ulven» på slump i det han stod ute på trappa og såg i veret og «Raffen» han kom berre forbi på sykkel. Slik var det også for alle dei andre eg snakka med i samband med dette arbeidet. Ingen av informantane peika direkte på kvarandre eller utgjorde noko bestemt nettverk av «utegangarar» eller anna som skulle tilseie at eg nett ville treffe dei. Her er sjølvsagt stor uvisse knytt til denne måten å velje ut informantar på, både metodeteknisk og etisk 30. Nett det kunne eg ha sagt mykje om, men her vil eg heller trekke inn ei anna uvisse som også fyrst og fremst gjeld for essayet Utanfor folkeskikken og ikkje like mykje for «elgjaktessaya» som resten av denne avhandlinga bygger på nemleg uvissa knytt til det å vere kjent i det lokalsamfunnet ein studerer. For sidan eg er oppvaksen på Flø og sjølv har ei historie der ei historie også mine informantar kjenner og har sine eigne oppfatningar om så kan det ha påverka dei data eg fekk. Eg meiner, sidan slekta mi bur der og sidan fleire av mine næraste kjenningar også bur og verkar i lokalsamfunnet, er det grunn til å tru at informantane også plasserer meg inn som del av dei lokale nettverka og kanskje endatil tillegg meg posisjonar som eg sjølv ikkje nødvendigvis er klar over at eg vert tillagt. Eit døme på det kan vere då «Raffen» så tydeleg flagga sin skepsis til nykomarane og like etter refererte til moldhaugane som bror min hadde liggande på eit av beitestykka sine. Det er rimeleg å anta her at nett det at eg var bror til den same bonden som hadde opplevd å verte sett etter i korta av nettopp nykomarane, så kunne han lett tru at eg også delte hans syn på nykomarane. Kanskje var nettopp det grunnen til at han var så openmunna i høve sitt syn på nykomarane. Det same kan også gjelde for fleire av dei andre eg snakka med, altså at dei antok at eg hadde ei føreåt innteken haldning til nykomarane. Ei haldning skapt av min relasjon til min eigen bror og dermed enda dei opp med å snakke meg etter munnen. Samstundes kan nett det også ha vore sjølve føremonen; altså nett fordi informantane tok for gitt at eg var plassert på den eine sida i, lat oss kalle det debatten om nykomarane, så let dei meg lettare få sjå kvar dei sjølve stod. Det at bror min har vorte «uthengt» i lokalavisa av nykomarane kan altså ha gitt mine informantar grunn til å tru dei kunne stole på at eg var på deira side i saka. Ein kan lett tenkje seg at om eg hadde kome her som utanforståande og prøvd å arbeide på same måten ville eg kanskje fått heilt andre data. Det gjer like fullt ikkje mine data mindre gyldige av den grunn, sameleis vil eg heller ikkje seie at dei data ein utanforståande ville ha fått heller ikkje ville ha vore mindre gyldige; dei ville berre vore annleis. data». 30 Les meir om dei metodetekniske og etiske vurderingane i avsnittet «etiske vurderingar og lagring av 99

116 om studieområda og metoden Men så tilbake til studiane av «elgbygdene». Som det går fram av samtala med bror min var min spontane tanke at eg ville «arbeide litt slik som antropologane ofte arbeidar», og det skulle vise seg at den spontane tanken held seg oppe også etter at eg hadde tenkt nøyare igjennom metodevalet. Eg er samd med Arthur L. Stinchcombe (2005) når han framheld at ein etnografisk inngang er veleigna om ein ønskjer å trenge djupare inn i sekvensane av handlingane og handlingane sin kontekst for å få kunnskap om sjølve handlingane slik dei oppstår i sine naturlege omgivnadar. Altså, som eg sa innleiingsvis, at etnografien er veleigna om ein leitar etter korleis vanlege folk sine haldningar og handlingar føls åt og korleis dei inngår i den konteksten dei er ein del av som til dømes det heimslege bygdesamfunnet. Like mykje er metodevalet også tufta på eit anna poeng som Stinchcombe trekker fram, nemleg at det samfunnsvitskapen teoretiserer kring er skilnadar (differences) og, når me evnar å handtere det, også avstandar (distances) (2005:11). Avstandar er, i følgje Stinchcombe, skilnaden mellom skilnadane. Årsakar skaper skilnadar, og når me freistar å gi årsaksforklaringar etterstrevar me altså å forklare skilnaden mellom eit sett av observasjonar (the effect) i forhold til eit anna sett av observasjonar (the cause). Nett derfor tek også Stinchcombe til orde for å velje ut studieområder, eller «what to study» som han sjølv skriv, med det for augo å maksimere nett dei nyttige avstandane (useful distances). Det var også utgangspunktet då eg gjorde mine før omtalte «fyrste notatar» i Feltdagbok I. Eg ville nemleg studere ulike typar grender og ulike typar jaktvald. Eg ville studere jaktvald der sjølve valdet eller det samanhengande forvaltingsområdet strekkjer seg over eigedomane til fleire (les mange) grunneigarar, eller jaktrettshavarar. Og eg ville studere jaktvald der ein stor (les få) grunneigar forvalta så godt som heile jaktvaldet. Eg ville med andre ord studere ulike case. elgbygdene i nord-østerdalen Køyrer du Oslo Trondheim, noko enkelte av oss gjer rett så ofte, har vel du òg hasta gjennom dei tunge skogane langs Glomma. Kanskje køyrer du alt for fort også, for me gjer ofte det; me køyrer for fort til faktisk å sjå det landskapet me fer igjennom. Frå Rena og nordover held ein vanlegvis langs Glomma på Riksveg 3, og passerer Evenstad, Koppang og Atnosen på vegen mot Alvdal og Tynset. Altfor skjeldan tek me av ved Atna og held over Sollia mot vakre Folldal, og enno sjeldnare tek me austover ved Koppang og svingar nord langs Storsjøen og opp forbi Åkrestrømmen og Otnes, der me kan sjå over mot lidene på Lomnes før me held vidare oppetter rendalsgrendene. For ikkje å snakke om å halde enno lenger austover ved Åkrestrømmen og inn mot Isteren og opp langs Femunden før me svingar over mot Tolga eller Os, det gjer me mesta aldri. Men neste gong du køyrer Oslo - Trondheim; så slakk litt av; prøv ein annan veg og ta deg tid. Sjå deg rundt og prøv å merke kva som er bak og innimellom skogen. For uansett kva veg du vel, vil du køyre gjennom store skogområder som alle ber tydeleg preg av skogskultur. Her ser du små enkle torp plassert i bråe glenner i den tunge granskogen og du ser staslege våningshus med påkosta detaljar i to fulle etasjar pluss loft som fortel oss at også her har det 100

117 vore skilnad på folk. Du ser burøysingsbruk og små plassebruk, og du ser høyløene plassert nær elver og vassfar som alle vitnar om aktiv utnytting av dei næringsrike elveengene i området. Høyløe plassert nær opp mot elvedeltaene vitnar om viktigheita av elveengene i området. (Dette bilete er frå Trysil og har ingenting med mine aktuelle studieområder å gjere). Skulle det skje at du kjem her siste veka i september eller fyrst i oktober vil du, om du tek deg tid til å stogge, også merke at her går folk med kniv i beltet. Gløtter du inn sidevindauga på bilane framom nærbutikkane ser du jaktradioar liggande i framsetet og oransje skuggehuver på dashbordet. Og lyttar du inn på praten åt karane ved bensinpumpene merkar du fort at elgjakta er i gong. For den engasjerer, elgjakta her. Den grip inn i kvardagslivet og let seg merke for den som er var nok. utveljing av studieområde ei forstudie Det var denne sort bygder eg ville studere; eg ville studere bygder der elgjakta var viktig. Ikkje einast i kroner og ører, men viktig også som eit stadeige kulturelt fenomen. Eg ville studere grender der elgjakta inngår som eit sentralt element i forminga av kven folk er, grender der elgjakta er noko meir enn einast ein ressurs med potensiale til å akkumulere kapital for jaktrettshavaren. Eg ville studere «Elgbygda». Det var våren 2005 at eg fyrst gong vitja elgbygdene i dette ærendet. Det var min fyrste tur og eg hadde ingen annan intensjon enn å sjå meg om og gjere meg kjent. Eg ville sjå grendene og lokalsamfunna, eg ville sjå landskapet og bygningane og eg ville snakke med folk. Kanskje ville dette fyrste besøket også hjelpe meg til å bestemme kva for bygdesamfunn 101

118 og kva for jaktfelt eg til slutt skulle studere. Men mest av alt ville eg eigentleg berre vere her og tenke tenke gjennom korleis eg skulle gripe ann dette arbeidet. På førehand hadde eg gjort avtalar med nokre få grunneigarar. Dei fyrste eg vitja heldt til langt nord i Nord-Østerdalen og det skulle vise seg at dei høyrde til det same jaktvaldet. Dei budde langt frå kvarandre og eigedomane deira låg på kvar sin ende av jaktvaldet, men etter omorganiseringa av valdstrukturen som eg straks skal kome tilbake til var dei no altså del av det same jaktvaldet, eller storvaldet som det også vert kalla. Den tredje grunneigaren eg hadde avtale med høyrde til noko lengre aust og var med i eit jaktvald som grensa opp mot valdet til dei to fyste grunneigarane. Innanfor kvart av storvalda som desse grunneigarane høyrde til hadde fleire synt jamt større interesse for å leige ut elgjakta i sine respektive jaktfelt. Andre igjen delte framleis jakta rundhanda med sine sambygdingar. Den siste grunneigaren eg hadde avtale med var å rekne som ein av dei større skogeigarane i Nord-Østerdalen og typisk heldt han då også til noko lengre sør i dalføret enn dei andre. Han sat på ein eigedom som strekte seg over to jaktvald. Det eine eit valdsamarbeid med ein av kommuneskogane medan det andre var eit valdsamarbeid med eit par tre andre mindre og middels store private grunneigarar. mot ei driftsplanbasert forvalting Men før eg presenterer sjølve casane kjenner eg at eg treng å nemne den omfattande omorganiseringa av valdstrukturen som skjedde fram mot For det høyrer med til historia at åra før eg gjorde dette feltarbeidet, altså framover mot midten av 2000-talet, gjekk det føre seg ei omfattande omorganisering av vilt- og fiskeforvaltinga i Noreg. I samband med innføringa av det som skulle få namnet «den driftsplanbaserte forvaltinga» av storvilt og då også elg, såg me at samarbeidet grunneigarane imellom var i ferd med å verte langt meir omfattande enn kva det før hadde vore i alle fall med tanke på vilt- og fiskeforvaltinga. For i kjølvatnet etter Skogmeldinga (St.meld. nr ) og Landbruksmeldinga (St.meld. nr ), som båe kom ved inngangen til 2000 talet, vart det peika på behovet for å ta grep i høve til forvaltinga av storviltet i Noreg. Betre planarbeid og utvida samarbeid vart sett på som lykelen, både med tanke på å redusere beiteskader på skogen, ei betre og sunnare elgstamme og for å evne å utnytte jaktresursane betre til næringsutvikling. Dette var for så vidt ikkje nye tankar, for alt i statsbudsjettet for 1996 (St. prp. nr ) vart det trekt fram at det var trong om ei styrking av den lokale vilt- og fiskeforvaltinga. Og arbeidet som vart sett i gong etter at Direktoratet for naturforvalting avslutta sitt prosjekt «Lokal forvaltning av de utnyttbare vilt- og fiskeressursene» (Dervo & Østdahl 2000), vart også kopla til det sokalla «Forenklingsprosjektet» ei vidareføring av prosjektet «Et enklere Norge» forankra i programmet «Fornyelsen av offentlig sektor» (NOU 2000: 22) - der målet var å rydde opp i det konglomeratet av føreskrifter som fantes både nasjonalt, fylkesvist og kommunalt. 102

119 For vilt- og fiskeforvaltinga vart det langsiktige hovudmålet å arbeide for at den praktiske forvaltinga, i den grad det var hensiktsmessig, skjedde mest mogeleg på lokalt nivå. Ambisjonen var at innan 2006 skulle kommunane vere etablert som offentleg forvaltingsorgan for vilt- og fiskeforvaltinga og saman med rettshavarane skulle dei overta det praktiske og Øvst: Før omorganiseringa bestod området av fleire små vald, der kvart av dei kunne ha ein eller fleire jaktrettshavarar. Nedst: Etter omorganiseringa vart det etablert eitt stort vald med tilhøyrande utmarkslag. Jaktrettshavarane som tidlegare høyrde til eitt vald har no meldt seg inn som medlem i utmarkslaget. (Illustrasjonen er henta frå Jerstad, Solbraa & Knutsen (2003)). finansielle ansvaret for forvaltinga. Eit krav i så måte var at rettshavarane eller grunneigarane altså måtte organisere seg i fellesorgan for vilt- og fiskeområder og gå saman om felles forvalting etter driftsplanar. Ein ønskja også å involvere brukarane i den praktiske forvaltinga i større grad enn kva før hadde vore tilfelle, i alle fall formelt, og på den måten drage vekslar på, og kanskje også formalisere, kunnskapen som fanst lokalt. 103

120 Dermed gjekk startskotet for ein totalt ny valdstruktur i elgskogen og ei formalisering av ei rekkje nye lagssamarbeid i utmarka. Rett nok var det somme stadar berre snakk om ei re-formalisering og kanskje også ei re-definering av lagssamarbeid som eigentleg eksisterte og som hadde eksistert lenge, sjølv om det kanskje enkelte stadar hadde lege nede etter at den tradisjonelle utmarksbruken hadde minka ute i grendene. I tillegg vart fleire av dei større private eigedomane involvert i eit langt nærare samarbeid med dei kringliggjande eigedomane enn kva som før hadde vore vanleg. Men nok om det. Lat oss no gå attende til feltarbeidet mitt og den fyrste forstudien då eg bestemte meg for kva case eg ville studere. bygdejaktlaget Målet med forstudien var som sagt å verte kjent med området og orientere meg om kva som skjedde lokalt i høve til kommersialiseringa av elgjakta. Derfor via eg også mykje tid på å freiste å finne grunneigarar og lokalsamfunn som var inne i ein eller annan form for prosess for å få til meir organisert utleige av elgjakta. Tre tydelege casar krystalliserte seg gradvis i løpet av forstudien; den fyrste var eit jaktvald relativt langt nord i Nord-Østerdalen. Det var også det same jaktvaldet som dei to grunneigarane eg fyrst vitja høyrde til. Begge dei to grunneigarane kunne fortelje meg at av dei til saman 14 jaktfelta som var med i valdet var 3 felt utleigd til reine utanbygdslag i Av dei resterande 11 jaktfelta hadde 4 innført ordningar med gjestejegerar som kjøpte seg inn på laget anten på åremål eller for enkeltår eller berre for nokre dagar. Dei resterande 7 jaktlaga var det som dei to grunneigarane omtala som «reine bygdejaktlag». Det var også her eg for fyrste gong vart introdusert for omgrepet bygdejaktlag, sjølv om eg intuitivt forstod omgrepet godt nok til å handtere det i normale kvardagslege situasjonar, vekte det likevel interessa mi for å freiste å finne ut kva som eigentleg ligg i omgrepet. Kva er det som gjere eit jaktlag til eit bygdejaktlag? Er det noko meir enn einast den geografiske plasseringa av bustaden åt jegerane? Har det noko med praksisen å gjere, altså har det noko med det bygdejaktlaget eller den einskilde bygdejegeren gjer som dei andre jaktlaga eller jegerane ikkje gjer? Der og då freista eg å grave litt i dette spørsmålet. Den fyrste grunneigaren meinte det berre handla om kvar jegerane budde, men etter å ha tenkt seg om kom han på at fleire av dei laga han hadde definert som bygdejaktlag også hadde jaktlagsmedlemmar som ikkje budde verken i bygda eller i nokon av dei andre nærliggande bygdene. Endatil det laget han sjølv jakta på hadde med ein jeger frå Bergen i tillegg til ein gudbrandsdøl. Også den andre grunneigaren var vag på nett korleis han ville definere eit bygdejaktlag og sende meg vidare til ein av jegerane på sitt jaktlag som han meinte nok kunne svare betre på dette enn kva han sjølv kunne. Før eg oppsøkte jegeren tenkte eg at eg laut lage meg ein slags intervjuguide, eller i alle fall prøve å førebu meg litt meir på kva eg eigentleg leita etter, så eg sette meg til ved eit bord som var stilt opp som ein liten kaféavdeling like innom inngangen på den lokale daglegvarebutikken. Kvinna som dreiv butikken, eller kanskje like mykje kafeen, vart etter kvart nysgjerrig på framandkaren som sat der og grubla over ei notatbok og tok til å frette meg 104

121 ut om kva eg dreiv på med. Eg sa som sant var at eg lurte på kva som kjenneteikna eit jaktlag som folk her omtalte som eit bygdejaktlag. - Kven er desse jegerane som utgjer bygdejaktlaget? Og meldinga ho gav var kanskje nærare essensen enn kva nokon av dei andre så langt hadde vore. - Det er vel dei som høyrer til her det, sa ho med stor overtyding før ho tilsynelatande meinte seg ferdig med det og vendte attende til arbeidet med å fylle varehyllene i butikken. Og nettopp det å høyre til kunne kanskje vere lykelen her, altså det å kjenne identitet til staden. For sjølv om den eine grunneigaren ikkje sjølv kom på å nemne det så kom det meg for øyre seinare at både «bergensaren» og jegeren som vart omtala som «gudbrandsdølen» begge hadde tilhøyrigheit til bygda. Bergensaren var onkel åt ein av grunneigarane i bygda og hadde vakse opp her og budd i bygda fram til han som attenåring tok seg jobb som matros på ein Jebsens båt fyrst på 60-talet. Sameleis hadde gudbrandsdølen tidlegare vore gift med ei jente frå bygda og hadde budd i bygda ei kort periode på 80 talet. Då hadde han arbeida i skogen saman med ein av entreprenørane som den tida hadde stått for det meste av tømmeruttaket i store delar av dalføret. Etter samtalane med dei to fyrste grunneigarane, kvinna på butikken og den eine jegeren eg vart råda til å ta ein prat med, gjorde eg tre intervju til eitt med enno ein grunneigar og eitt med to jegerar som begge kan kallast eigedomslause 31. I tillegg hadde eg fleire lause samtalar med kvinna på butikken, samtalar som ved fleire høve også inkluderte tilfeldig forbipasserande kundar anten på butikken eller på den improviserte kafeen ved sida av kassa i butikken. Ingen av desse samtalane er analysert etter nokon vitskaplege metodar anna enn at dei har bidrege til å hjelpe meg som forskar til å skaffe meg oversikt over bygdas sosiale felt som ein kanskje kan kalle det. Det som kom ut av desse samtalane var like fullt at eg vart jamt meir klar over at saka i dette tilfellet, eller casen for å bruke ein meir korrekt vitskapleg terminologi, var bygdejaktlaget. Eg konkluderte med at eg laut prøve å kome meg med eit bygdejaktlag på elgjakt ein gong, og på den måten kome djupare inn i materien for å freiste å nøste ut bygdejaktlagets karraktertrekk. Eg trong å sjå korleis bygdejaktlaget veks fram som noko eige og distinkt forskjellig frå andre jaktlag; eg trong å finne kva som gjer ein jeger til ein bygdejeger og eit jaktlag til eit bygdejaktlag. Mitt mål var å få bli med eit jaktlag, altså eit bygdejaktlag, frå nett denne bygda. Men det skulle viste seg lettare tenkt enn gjort. elgbygda Den andre casen som utkrystalliserte seg fant eg i det andre lokalsamfunnet eg vitja under denne forstudien. Det var ei lita og tydeleg avgrensa grend, sjølv om den hadde gjennomgangstrafikk var det kor som er ikkje nok til å halde liv i det som etter den vêrslitte pegasushesten på verkstaddøra å døme eingong hadde vore ein Mobil stasjon. Grenda var 31 Når eg seier eigedomslause, både her og elles i denne avhandlinga, meiner eg eigedomslaus i den forstand at dei ikkje eig utmarkseigedomar med jaktrett på elg. Det betyr sjølvsagt ikkje at dei ikkje eig noko anna eigedomar av verdi eller at dei på nokon annan måte er fri frå materiell eigedom. 105

122 prega av jord- og skogbruk og husa om lag 180 innbyggjarar, inkludert bebuarane i det vesle bustadfeltet som låg litt tilbaketrekt i ei skråning bak den gamle bensinstasjonen. Elles låg fleire einskilde hus spreitt kring mellom gardsbruka, truleg utskifta frå dei forskjellige bruka framover på 50- og 60-talet ein gong. For ein bygdeforskar var det relativt tydeleg å sjå at fleire av dei enno aktive gardsbruka her snart ville stå overfor betydelege investeringsbehov, i alle fall dei få igjenverande mjølkebruka, då dei fleste var prega av eldre og tilsynelatande tungdrivne driftsbygningar. Elles såg det ut til å vere kombinasjon som prega jordbruket her, litt mjølk og nokre få sauer og kanskje nokre kjøtfe i tillegg. Skogen har nok betydd mykje for bøndene her oppgjennom tida, men i følgje grunneigaren var det berre så som så med lønsemda i skogen om dagen. Det var også noko av grunnlaget for at grunneigaren eg vitja hadde, saman med dei tre andre grunneigarane på jaktfeltet der, leika med ideen om å prøve «..å få nokre kroner ut av jaktressursen». - Javel? - Ja me driv å planlegg utleige. - Utanbygds..? Altså tenker dokke å selje jakta til utanbygdsjegrar? - Ja, det er enno berre planar og litt lause tankar, men det heller vel mot det, sa grunneigaren før han presiserte at dette enno ikkje var kjent i grenda. - Du må love meg å ikkje bere dette ut på bygda enno. Me har ikkje orientert resten av jegerane om det og me vil helst vere dei fyrste som fortel dei det. - Kor konkret er desse planane no då? spurte eg og tenkte at eg kanskje hadde ein case her. - Me vonar å få det til før jakta i haust, i så fall må det meste vere klart no før sumaren. Grunneigaren var tilsynelatande ukomfortabel med at han hadde røpa planane til meg og presiserte igjen at eg ikkje måtte fortelje dette til nokon enno. Eg lova han at eg ikkje skulle øydelegge opplegget deira. Jaktlaget bestod, i følgje grunneigaren, av tre av dei fire grunneigarane til jaktfeltet den fjerde hadde aldri vore interessert i sjølve jakta, men deltok i kjøtdelinga og var for så vidt involvert i jakta gjennom at han stilte med plass for henging av kjøt og slike ting i tillegg deltok mellom fire eller fem andre bygdefolk på det han omtala som kjernejaktlaget. Med det meinte han dei jegerane som var mest aktiv dei fyrste par vekene av jakta. Om det var att dyr på kvota seinare på hausten brukte dei gjerne å invitere nokre ekstra jegerar særleg dei litt yngre for det var gjerne dei som hadde «tid og ork» til å forlenge jakta, som han sa. Sjølv undra eg meg på korleis han og dei andre grunneigarane forventa initiativet deira ville verte motteke av dei andre jegerane. Han la ikkje skjul på at han var usikker på det, men trudde likevel det skulle kunne ordne seg. Eg på mi side derimot, eg tenkte berre at her har eg funne ein case og vona dei snart ville gå ut med planane sine slik at eg kunne starte å snakke med folk om det. Og i august ringde eg grunneigaren igjen og då kunne han fortelje meg at dei alt i juni hadde informert jaktlaget og resten av bygda om at dei ville selje jakta eksklusivt til gjestande jegerar til hausten. Dermed var det klart for meg å starte feltarbeidet. 106

123 storkarane Ettersom dei fyrste avtalane mine begge hadde peika mot kva eg meinte var funn av gode forskbare case, var også sjølvtilliten stor då eg svinga inn på eigedomen åt ein av dei større og meir kjente skogeigarane i Østerdalen. Eg var no komen lengre sør enn kva eg hadde vore tidlegare, og dermed hadde eg også nærma meg nokre av landets største samanhengande privateigde skogeigedomar. Fleire av dei var tildels gamle skogeigedomar som har vore i slekta i generasjonar, rett nok hadde dei fleste endra seg litt frå tid til annan, for som han sa den eine av skogeigarane, «det ligg til skogeigedomens natur det det at den ikkje er statisk». Heile tida kjøper ein noko og sel noko anna, ein arronderer og gjer makebyter og nokre gongar taper ein også pengar på transaksjonane, men helst ønskjer ein å tene ein slant kvar gong. Og så høgg ein. Det som eitt år kan sjå ut mesta som villmark for eit utrent auge kan i løpet av nokre ettermiddagar verte transformert til å likne eit industriområde, der skogsmaskinene et seg veg gjennom den hogstmogne skogen. Eg kjente meg trygg på at eg nok skulle finne ein case å studere her. Eg var fast bestemt på at eg ville ha med korleis dei større skogeigarane tenkte kring sal av elgjakta i dette arbeidet, eg ville vite kva rasjonalitet dei la i botnen for dei vala dei gjorde og korleis dei såg på moglegheitene for å gjere betre «butikk» på elgen og elgjakta enn kva dei hittil hadde gjort. Dermed gjekk den fyrste samtala fort inn i sporet av forretningstenkinga åt skogeigaren og korleis vedkomande tenkte kring prising, marknad og den praktiske organisering samt sjølve produktutviklinga. Det var tydeleg at det var det skogeigaren òg meinte var vesentleg. Han var ikkje uventa sjølvsagt både veltalande og engasjert og den fyrste samtala gjekk mesta utan at eg trong stille spørsmål. Sant og seie hadde eg nok med å henge på og vere med på alt han fortalte. Han gjekk fort frå eitt poeng til eit anna og eg fekk ei klar oppfatning om at her hadde eg å gjere med ein ordhag informant som snakka lett og utvungent om mange spørsmål som på ulike måtar burde vedkome saka. Mot slutten av samtala ivra han for at eg burde snakke med eit par andre større skogeigarar. Det var skogeigarar som han meinte kanskje tenkte annleis enn kva han sjølv gjorde, men som på kvar sin måte representerte ulike typar skogeigarar kvar med sine individuelle tilnærmingar til elgjakta som ressurs, eller kanskje snarare produkt, i det han meinte utgjorde ein stadig større del av den nye økonomien for den moderne skogeigar. Dermed var det berre for meg å kontakte kvar av dei to andre skogeigarane han nemnte. Den eine av dei var bortreist då eg ringde han, men var klar på at dette kunne han stille opp. Den andre av dei ville helst snakke med meg andlet til andlet før han bestemte seg om han ville vere med på dette eller ikkje. Og to dagar etter fekk eg eit kort møte med han heime på garden. Han fortalte mykje godt den same historia som den fyrste skogeigaren. Han snakka om det han kalla den nye skogsøkonomien, ein økonomi der nye produkt gradvis hadde vorte viktigare, relativt sett. Og om kva det vil seie å vere skogeigar. Han snakka om samfunnsansvar og om å skape arbeidsplassar og om å forvalte i eit langt perspektiv. Og medan han snakka kom han stadig meir på glid før han til slutt sa seg villig til å delta. 107

124 bygdejaktlaget, elgbygda og storkarane Tre case krystalliserte seg altså under denne forstudien. Eg var bestemt på å prøve å kome meg med på eit lokalt elgjaktlag. Eg ville studere kva som gjer eit jaktlag til eit bygdejaktlag; kva det er som knyt jakta og jegerane til bygda og korleis denne knytingen slår ut i praksis under sjølve jakta? Samstundes ville eg sjå nærare på dei sosiale prosessane som utspelar seg i ei lita bygd som eg skulle ende opp med å kalle Elgbygda når nokre av dei lokale grunneigarane bestemmer seg for å følgje råda frå landbruksdepartementet og alle dei velmeinande rådgivarane om å kommersialisere elgjakta. Kva prosessar vert sett i gang og kva omsyn tek grunneigarane til dei eigedomslause lokale jegerane sine eventuelle ønskjer om å ha tilgang til elgjakta lokalt? Sameleis ville eg søkje å finne ut kva legitimitet kommersialiseringsbehovet har lokalt; finst det forståing for at bønder og skogeigarar treng å spe på dei jamt fallande inntektene sine gjennom å ta heile gardens ressursar i bruk? Vidare ville eg studere korleis storgrunneigarane tenkjer kring utleige av elgjakta. Nettopp storgrunneigarane i Nord-Østerdalen er blant dei private skogeigarane med lengst røynsle i nettopp å leige ut elgjakta her til lands. Lenge før landbruksdepartementet og faglaga starta oppmode grunneigarane til å «ta heile gardens ressursar i bruk» har dei store skogeigarane drive utleige av jakta. Kanskje har dei ikkje vore flinke nok til å utnytte det fulle betalingspotensialet som har lege i marknaden og kanskje har dei heller ikkje vore dei beste til å «pakke» produktet sitt slik at det har treft dei mest betalingsvillige kundane, men like fullt har dei fleste funne minnelege ordningar der behovet for uttak og prising har vore tilfredsstillande for både skogeigaren og truleg også for jegerane. Dei siste åra har endå jaktutleige vorte ein jamt viktigare del av økonomien for skogeigarane. Ikkje berre har elgstamma vakse jamt framover frå 70-talet og til fyrst på 2000-talet med tilsvarande auke i uttaket, men også etterspurnaden og betalingsviljen har endra seg etter kvart som folk flest eller i alle fall den jamt veksande middelklassa har fått økonomi nok til å bruke dei stadig fleire fridagane sine til å ligge på jakt i elgskogen. Sjølv om den siste casen, altså storgrunneigarane, var den som kanskje virka mest rett fram, var det like fullt der eg opplevde å gjere dei største feila. Rett nok sleit eg med å kome meg med på eit bygdejaktlag, ja faktisk sleit eg så mykje med å finne eit jaktlag at eg etter kvart var villig til å fråvike intensjonen om at jaktlaget absolutt skulle ligge innanfor det same lokalsamfunnet som eg vitja då eg var på den fyrste forundersøkinga. Og då grunneigaren, etter mitt siste mesta desperate forsøk med å annonsere i avisa etter eit villig jaktlag, ringde meg og spurte om eg ville vere med deira jaktlag, var det berre slumpelukka som gjorde at dette faktisk var ein av grunneigarane frå det same storvaldet som eg fyrst hadde vitja. Også lokalsamfunnet der dei fire grunneigarane planla å legge jakta ut for sal var eit stort uvissemoment som gnog meg heile sumaren fram til eg i august endeleg fekk melding om at no var bygda informert. Heile førsumaren gjekk eg å tenkte på korleis eg skulle gå fram i fall dei ikkje rakk å realisere planane sine til hausten? Korleis skulle eg gjennomføre eit feltarbeid om kommersialisering av elgjakta i fall bygdesamfunnet og jegerane på jaktlaget ikkje var blitt informert om at det faktisk eksisterte planar om kommersialisering, og det utan 108

125 å røpe at eg viste at slike planar låg føre? Spørsmålet var om jegerane ville bli informert tidsnok til at eg fekk gjort feltarbeid før eg laut reise ut på mitt planlagde utlandsopphald? Eller ville alt berre koke vekk i kålen og sete meg att med berre ein hypotetisk kommersialiseringssituasjon? Alt dette var spørsmål som gnog meg og låg å kverna i hovudet på meg om kveldane og fekk meg mesta til å miste nattesvevnen. Kanskje var det også årsaka til at casen med storgrunneigarane var den eg brukte minst tid til å grunne på. Kanskje var det nett på grunn av at det virka så ukomplisert og beinkløyvt som gjorde at eg slurva med planlegginga og ikkje var klar nok på kva eg ønska å få ut av intervjua med storgrunneigarane. For som eg skriv i essayet «Sex, sprit og storokse» (Kap. 7) så hadde eg tøtsja innpå det eg etter kvart skulle forstå dette arbeidet ville handle om. Men der og då evna eg ikkje å følje opp dei agna informantane gav meg, eg evna ikkje å gå inn på korleis skogeigarane handterte gjestar som bar med seg ein annan elgjaktetos enn kva dei sjølve og sambygdingane vurderte til å høyre heime i elgskogen. Eg hadde så vidt skrapa i overflata, men utan å kome i djupna. Eg hadde så vidt vore innom kva slags folk skogeigarane leigde ut elgjakta til, men utan å grave der funna låg. Eg fekk ingen forteljingar om korleis skogeigarane tenkte om ulike elgjaktkulturar eller om kva moralske vurderingar dei sjølve gjorde seg kring elgjaktkundane sin framferd i skogen. Det til tross for at forteljingane eigentleg låg mesta oppe i dagen. Truleg handlar det mest om at eg eigentleg ikkje var medviten nok om kva eg var på leit etter. For eigentleg vart ikkje det klart nok for meg før etter at eg var godt i gang med analysen av datamaterialet frå den fyrste casen min. Det var fyrst etter at eg hadde snakka med Ruth, Edvart og dei andre som er presentert i essayet «Bygdedyret og elgen» (Kap. 6), at eg vart klar over kva eg eigentleg leita etter. Men tabben min var at eg reiste rett frå «elgbygda» til storgrunneigarane og gjorde intervjua der utan å ha reflektert nok over kva eg hadde funne i elgbygda. Eg var med andre ord for dårleg førebudd og intervjua med skogeigarane vart også deretter. Likevel tok det lang tid før eg forstod at datamaterialet ikkje var dekkande nok sett i forhold til kva fenomen eg var i ferd med å studere. Fyrst etter at eg hadde reist til Dunedin på New Zealand for å gjennomføre det lova utlandsopphaldet mitt og fyrst etter at eg hadde skrive ferdig essayet «Bygdedyret og elgen» og lest ei heil rekkje artiklar og bøker som alle var meir eller mindre relevant for det eg heldt på med, gjekk det opp for meg at datamaterialet frå skogeigarane ikkje var nemneverdig godt eigna til å skrive eit essay som ville stå seg saman med essayet eg nett var ferdig med. Der sat eg då, på den andre sida av jorda, og kjente på ei gnagande kjensla av missmot. Eg hadde planlagt å lese meg opp og å analysere materialet frå storgrunneigarane og vonleg skrive ferdig mitt andre essay. I tillegg skulle eg studere det New-Zealandske opplevingsbaserte reiselivet på nært hald, særleg jaktog fiske segmentet. Og det var nett på ei slik utfart at eg trefte dei fire tyske kompisane Stefan, Heinz, Uwe og Gert. Dei hadde hengt opp kvar si hengekøy like utom bildøra på ein parkeringsplass ved breidda av Hawea River like nord om Wanaka på den new-zealandske sørøya. Der planla dei å bruke nokre timar på fisking og no venta dei berre på at sola skulle bryte igjennom det stadig tynnare skydekket, for sol er ein føresetnad om seigthfishing skal bli vellukka. 109

126 Det tilfeldige møtet med dei fire tyske kompisane gav meg eit innblikk i ei heilt anna verd enn den eg kjente frå før. Dei fortalte meg at dei nyttar størsteparten av feriane sine til å reise kringom i verda for å jakte. Ja litt fiske hadde det òg vore, men mest var det jakta som drog. Då dei høyrde at eg kom frå Noreg kunne dei fortelje meg at dei få år før også hadde vore der på jakt. Det synte seg raskt at dei fire tyske kompisane hadde leigd elgjakt nett med ein av dei same skogeigarane som eg sjølv hadde intervjua for berre nokre månadar sidan. Der og då tenkte eg ikkje mykje verken på metode eller intervjuteknikk anna enn at eg nok var meir enn alminneleg interessert i det dei kunne fortelje. Heldigvis hadde eg med meg den hendige vesle mp3 musikkmaskina mi som også kunne fungere som ein lydopptakar og då eg spurte dei om å få ta opp samtala var det heilt uproblematisk for alle fire. Og kanskje var det ein erfaringsbasert og mesta umedviten lærdom etter årevis med intervjurøynsle som slo inn og gjorde at intervjuet vart rett så bra. Trass det faktum at eg ikkje på nokon måte var førebudd så gjekk intervjuet så og seie etter boka. Intervjuet føregjekk mesta som ei vanleg samtale der eg rett og slett vart presentert for deira historie. Dei fortalte meg om sine opplevingar og dynamikken mellom dei var god. Situasjonen var avslappa på alle måtar og eg kan vanskeleg sjå at intervjuet hadde vorte betre om eg hadde vore betre førebudd, snarare tvert om. På same måte som for essayet «utanfor folkeskikken» trur eg at om eg hadde førebudd meg med ein intervjuguide og eit klassisk intervjuopplegg, ville faren ha vore stor for at eg hadde drege intervjuet ut av informantane sine spor og inn i mitt eige. Eg kunne fort enda opp med å grave i tema og idear som stamma frå mine føreåt intekne haldningar og fordomar snarare enn rett og slett å møte dei med ei open og genuin nysgjerrigheit. For dei overraska meg, det må eg innrømme, eg var uførebudd på det meste av det dei fortalde og dei fortalde villig. Eg ville aldri kunne ha kome opp med nokon av dei temaa dei sjølve drog opp i fall eg skulle vere den som definerte kva intervjuet skulle omhandle. Her kan ein sjølvsagt innvende at om eg hadde hatt ein open nok guide som gav rom nok åt informanten til sjølve å definere det dei ville snakke om og om eg i tillegg hadde hatt rikeleg med tid og rom til å rekruttere informantar etter som eg kom over dei ville resultatet vorte det same, og kanskje var det nett det eg i praksis hadde. I alle fall var det litt det som skjedde. Eg trefte dei fire kompisane tilfeldig og eg starta samtala med dei utan å ha den ringaste ide om at dei ville kunne gi meg verdiful informasjon om elgjakt i Nord Østerdalen. Det ville med andre ord vere umogeleg for meg å planlegge eit feltarbeid med det for augo at eg skulle treffe dei eller andre som kunne gi meg tilsvarande informasjon, men då det skjedde måtte eg berre utnytte det etter beste evne. Og nettopp det meiner eg også at eg gjorde. Etter samtala med tyskarane var neste steg å finne ut kva eg hadde av data som kunne stå seg opp mot den forteljingane dei hadde gitt meg. Og som eg skriv i essayet «sex, sprit og storokse» så brukte eg timar og dagar over intervjua med skogeigarane utan å sjå anna enn alle dei misstaka eg hadde gjort under det fyrste intervjuet. Eg evna ikkje å følgje opp dei ledetrådane dei gav meg og alle dei hinta som tydelegvis hadde vorte gitt meg, anna en at eg glatt let dei passere som innskote leddsetningar i ei heilt anna forteljing. Men no var eg altså blitt gjort kjent med den ufortalte forteljinga, eg var gjort kjent med det skogeigarane ikkje 110

127 fortalde, men som eg no kunne sjå at dei gjerne kunne ha fortalt om eg hadde vist at det var det eg var ute etter. Dermed vart det klart for meg at dette måtte eg undersøkje nærare. Noko av det fyrste eg gjorde etter at eg kom heim att frå «utlendigheita» var å oppsøkje skogeigarane igjen. Og den fyrste eg vitja var skogeigaren som hadde leigt ut jakta til nett dei fire tyske kompisane. Denne gongen gjorde eg ingen formelle førebuingar anna enn å reise dit med intensjon om å høyre hans versjon av forteljinga. Målet var ikkje å leite etter om det tyskarane fortalte var sant eller ikkje, men snarare å høyre korleis han hadde opplevd det å ha dei som kundar. Og historia han gav meg opna opp vegen inn til det eg no viste eg eigentleg ville studere. Sameleis intervjua eg mannen som hadde fått ansvaret for å fungere som jaktlagsleiar og som var sett til å guide dei fire tyskarane, i tillegg til to av dei andre nordmennene som hadde vore med tyskarane på jakta. Eg tok også kontakt med dei to andre større skogeigarane eg hadde intervjua i fyrste omgang, for å sjekke om dei hadde tilsvarande røynsler med sine gjestande jegerar, noko dei begge kunne stadfeste, om enn ikkje like outrert. Alt i alt gav dette gjenbesøket meg innblikk i det eg eigentleg ville studere; nemleg om korleis det sosiale som moral, normer og sosiale reglar er med på å regulere kommersialiseringsprosessane i elgskogen. Den viktigaste lærdomen frå denne hendinga er likevel kor viktig det er å ha tid nok til å kunne følgje slike spor. Eg var heldig som hadde fast stilling som forskar på Bygdeforskning ved sidan av dette arbeidet, det gav meg tid og fleksibilitet nok til å gjennomføre enno ei intervjurunde. Det gav meg moglegheit til å justere opplegget mitt og til å følgje opp dei oppdagingane eg gjorde i samtala med dei fire tyske kompisane, og til å undersøkje det eg enno ikkje hadde oppdaga at eg ville undersøkje. datamaterialet I samband med hovudstudien, som har danna grunnlaget for dei tre «empiriske» essaya mine 32 har eg totalt snakka med nær 50 personar. Også her må eg legge til at i tillegg til desse har eg hatt korte samtalar med mange fleire folk utan at eg kan gjere greie for verken kven dei er eller kor mange dei var. Det gjeld folk eg har møtt på butikken, bensinstasjonen eller andre tilfeldige stadar og ikkje minst alle dei som har gitt meg husrom. På sett og vis har alle vore viktige informantar utan at eg i ettertid kan isolere kva informasjon dei har bidrege med anna enn at alle samtalar har vore med på å danne inntrykket mitt av bygdene og bygdesamfunna som eg har gjort studiane i. Alle har dei på ulike måtar gitt meg informasjon om grendenes sosiale liv og om elgjakta. Dei har fortalt meg om korleis skogeigarane er og om kor viktig skogen og skogskulturen er i området, og dei har fortalt om elgjakta. Dei har fortalt meg om østerdølen sitt lynne og om Jacob Breda Bull som eg, på ein bensinstasjon på Koppang, vart fortalt at eg måtte lese om eg skulle forstå østerdølen. Alle desse samtalene har vore viktige for meg i arbeidet med å knekke dei sosiale og kulturelle kodene. For ein må ikkje gløyme at det meste 32 Kapittel 5, 6 og 7 111

128 av dette var nytt for meg, eg er ikkje oppvaksen i denne delen av landet og i den grad kulturen er prega av naturen så er skilnaden mellom ytre søre Sunnmøre og fjellbygdene i Nord- Østerdalen himmelvid. Nokre av dei eg møtte tilfeldig inngjekk også i det meir formaliserte datamaterialet mitt på den måten at eg etter ei kort samtale med dei fant ut at dei kunne ha interessante ting å fortelje meg som kunne bidra til å gi utdjupande informasjon om det eg studerte. Eit døme på det er då eg møtte Signe 33, søstera til Bjarne senioren på jaktlaget som eg var med på ho dukka opp då kjøtet skulle fordelast etter jakta. Eg kom i prat med ho og forstod at ho kunne gi meg verdiful informasjon om kjøtnettverket som kunne sette lys på kjøtet sin funksjon i elgjakta. Derfor vart me samde om at eg skulle kome innom ho dagen etter og snakke meir om nettopp det. Slik har mange av desse møta fungert som ein viktig rekrutteringsarena for informantar til denne studien. På same måte har eg rekruttert informantar gjennom at andre informantar har tilrådd meg å snakke med den eller den, eller ved at dei har snakka om personar som har vore involvert i prosessar eller hendingar som eg sjølv har tenkt kunne vere interessant å få vite meir om. Nokre kallar denne rekrutteringsmetoden for snøballmetoden (Gullestad 1984; Tjora 2011), men eg personleg vil heller sjå det som ei metode alle folk tenderar til å nytte seg av om ein ønskjer å følgje ei sak ein enno ikkje meiner å kjenne. Ein snakkar med nokon og går vidare til neste som ein trur kan kjenne saka. Av og til vert ein peika vidare til neste person medan ein snakkar med den førre og slik held ein på til ein har evna å skaffe eit visst overblikk over saka. Av og til kan det vere hensiktsmessig å snakke med personar ein trur kan ha eit anna syn på korleis røyndom er, for då å få servert ei anna side av saka. Somme tider er det kanskje ikkje alltid sjølve saka som er det interessante heller, men snarare korleis folk posisjonerer seg i høve til saka eller kvarandre. Alt dette handlar om det sosiale feltet knytt til ei sak og alt dette er sosiologi. Slik prøvde eg å arbeide då eg samla dataa 34 som utgjer basisen for dette arbeidet. Etter forstudien min gjorde eg nokre få avtalar om intervju. Fyrst i «Elgbygda» der eg gjorde datainnsamlinga for essayet «bygdedyret og elgen» (Kap 6). Her hadde eg 5 intervjuavtalar og kvart av intervjua gav meg nye idear om andre som eg også burde snakke med. Nokre av dei fyrste informantane peika til og med på kvarandre og fleire peika også på enno andre i grenda dei meinte kunne ha viktig informasjon å kome med. Alt i alt intervjua eg 17 personar i Elgbygda. Og fleire av dei snakka eg også med fleire gongar. Gjenbesøka var ofte korte og meir meint som utdjupingar av ting dei alt hadde vore innom, eller det kunne vere oppfylgingar av ting eg hadde fått has på gjennom samtalane med andre som eg gjerne ville ha deira sin versjon av. Sameleis gjorde eg ei rekkje intervju med skogeigarane i samband med det eg meinte skulle vere casen som skulle utgjere grunnlaget for det andre essayet mitt. Her snakka eg også 33 Les meir om det i kapittelet «kjøt, kjensle og kameratskap. 34 Det skulle ikkje vere naudsynt, men røynslene fortel meg at det kan vere eit poeng å presisere at på nynorsk skriv ein data i bunden form fleirtal som dataa med dobbel a. 112

129 med folk som jakta eller på ein eller annan måte var involvert i elgjakta på skogeigarane sine eigedomar. Som nemnt tidlegare utnytta eg ikkje dette materialet sitt fulle potensiale, sjølv om eg til saman gjorde 12 intervju, noko som absolutt skulle vere nok til ei kvalitativ studie. Eg evna ikkje der og då å finne noko som eg kunne bruke til å stå saman med det eg hadde gjort i essayet «bygdedyret og elgen». Sjølvsagt kunne eg nok ha fått noko meir ut av det materialet, men truleg ville det blitt for stort sprik mellom det eg såg på i dei andre casane mine til at det ville stå seg i avhandlinga. Og då eg støtte på tyskarane på New Zealand såg eg eit anna spor å følgje. Så det som utgjer datagrunnlaget for essayet «sex, sprit og storokse» (Kap. 7) er dermed, i tillegg til gruppeintervjuet med dei fire tyskarane, tre større skogeigarar i Nord- Østerdalen og fire lokale jegerar som alle hadde vore involvert i jakta saman med tyskarane. Eg kontakta også tre norske jegerar som hadde vore minst ein gong på jaktreiser til utlandet. I tillegg gjorde eg tre telefon- eller Skype-intervju med personar som organiserer jaktreiser, eitt norsk firma, eitt Russisk firma og eitt Sør-Afrikansk firma. Ingen av desse tilleggsintervjua er nytta direkte i essayet, men alle har like fullt vore med på å gi meg ei forståing av ei bransje og eit segment innanfor jakta eg elles viste lite om. Når det gjeld det siste feltarbeidet eg gjorde var det svært ulikt dei to andre. Her skulle eg altså vere med eit jaktlag, eller rettare eit bygdejaktlag, på elgjakt (Kap. 5 «kjøt, kjensler og kameratskap»). Som nemnt såg det lenge ut til at eg skulle få problem med å kome meg med på eit lokalt jaktlag. Fyrst etter eit nærast desperat siste forsøk der eg annonserte i avisa etter eit jaktlag som kunne tenke seg å ha med ein forskar fekk eg heldigvis napp hjå ein av grunneigarane og jaktlagsleiarane i nett det same storvaldet som eg fyrst hadde håpa på å få bli med i. Metoden min her var altså annleis enn for dei andre studiane. Her var det observasjonar i et tettare og meir avgrensa miljø som gjaldt. Eg møtte grunneigaren og jaktlagsleiaren dagen før jakta og gjekk saman med dei fleste av dei totalt 11 jegerane i jaktlaget innover mot koia. I løpet av dei 8 dagane jakta varte snakka eg med alle jegerane og eg budde saman med dei på koia og eg sat på post og deltok i alt det daglege arbeidet som om eg var ein fullverdig medlem av jaktlaget. Rett nok bar eg ikkje rifle, i ettertid lyt eg innrømme at eg er usikker på om det var eit klokt val eller ikkje. Kanskje var det einast med på å markere at eg var «annleis» og det er mogeleg at ei rifle ville gjort meg meir til ein fullverdig del av jaktlaget enn kva notatblokka og lydopptakaren gjorde. Likevel kan eg ikkje sjå at verken opptakaren eller min hang til jamt å notere ned tankar og situasjonar la nemneverdig band på jegerane sin vilje til å uttrykke seg. 113

130 med lydopptakar, notatblokk og dagbok i felt Under feltarbeidet samla eg dataa i form av ein kombinasjon av lydopptak, notisblokk og feltdagbok. På feltarbeidet som danna grunnlaget for kapittel 6 «bygdedyret og elgen», og for så vidt også kapittel 7 «sex, sprit og storokse», var det i all hovudsak lydopptakar som vart nytta, i alle fall under dei fyrste fem intervjua som var avtalt på førehand. Under intervjua både dei fyrste fem og alle dei seinare intervjua, anten dei vart tatt opp eller ikkje sat eg alltid med notatblokka. Ikkje fordi eg tvilte på teknologien eller var redd eg skulle miste opptakaren før eg var ferdig med feltarbeidet, men fordi det hjelpte meg i å tenke. Det gav plass til å skrive ned korte beinveges refleksjonar som eg gjorde meg medan informanten snakka, det kunne vere alt frå teoretiske refleksjonar til meir praktiske idear som dukka opp. Samstundes gav det meg moglegheit å skrive ned utsegner som eg intuitivt meinte ville kunne ha større verdi for meg enn andre ting av det dei sa. I tillegg hjelpte det meg til å halde styr på tema som eg ønskte å kome attende til seinare i samtala. Tema som informanten kom innom, men som kanskje berre kom som ei leddsetning eller stikkord til det informanten nett dreiv å fortalte, vart notert ned og underskreka med tanke på å kome attende til det seinare. Notatblokka er eit nyttig hjelpemiddel under intervju og samtalar med folk, det hjelper forskaren til å halde styr på tankar og beinveges refleksjonar. I tillegg erfarte eg at desse notatane også var til stor hjelp då eg skreiv oppsummeringa av dagen i feltdagboka. Kvar kveld gjorde eg ei oppsummering av dei intervjua og samtalane eg hadde gjort i løpet av dagen. Like mykje som ei oppsummering fungerte denne øvinga også som ei klargjering for det vidare feltarbeidet. Det hjelpte meg til å krystallisere dei tinga eg ønskte å følgje opp seinare i feltarbeidet og førte meg djupare inn i saka som eg studerte. Bilde over her syner ei av sidene i notatblokka, frå intervjuet med elgenka Ruth, her ser me at Ruth seier at «elgjakta har teke over alt her». Medan Ruth held fram med å fortelje ser me frå notatane mine at eg stussar på kva ho meiner med «alt», eg strekar under «alt» og legg til kommentaren «kva då?». Dette for å kome attende til det seinare i intervjuet. Vidare ser me at ho påstår at «alle jaktar», her har eg skrive inn kommentaren «menn» med ein tydeleg plan om å kome attende også til det. Rett nok kjem ho sjølv inn på det seinare i intervjuet utan at eg trong å spørje spesifikt om det, då ho startar med oppteljinga av alle mannfolka som jaktar. I 114

131 den samanheng legg ho også til at i tillegg til alle mannfolka finst det også fire kvinner i grenda som jaktar. Frå notatblokka kan me også sjå at det var her ideen om å undersøkje om det finst ei norm om at alle menn skal delta på jakta oppstår, då eg spør meg sjølv om det nettopp kanskje finst ei «norm om at menn skal jakte her?» I andre samanhengar, og særleg under dei meir konkrete gjennbesøka eg gjorde med fleire av informantane mine, nytta eg berre notatblokka. Sidan eg då oftast var ute etter meir konkrete opplysningar, opplysningar som eg berre ville sjekke ut, så fungerte notatblokka godt nok til å notere ned dei svara informantane gav meg direkte i notatblokka utan å gå vegen om lydopptakaren. Under deltakinga på sjølve jakta saman med det lokale elgjaktlaget, kapittel 5 «kjøt, kjensler og kameratskap», veksla eg aktivt mellom å bruke notatblokka og lydopptakaren om ein annan. På sjølve koia kunne eg ta opp lange gruppesamtalar under frukosten eller om kveldane når me sat å drøste framom varmen. Dette skapte fleire timar med lydopptak som eg seinare delte opp og tok ut særskilde sekvensar av som eg tok med tilbake til sjølve analysearbeidet. Samstundes brukte eg notatblokka og skreiv ned små sekvensar av det som vart sagt, både om temaet dei snakka om og særskilde utsegner som kom opp. Desse notatane var særleg nyttige for å leite fram att dei mest interessante sekvensane i desse timelange lydopptaka i etterkant. I tillegg vart lydopptakaren nytta til å ta opp konkrete samtalar med dei einskilde jegerane. Kvar gong det oppstod interessante diskusjonar, anten på koia eller i slaktarhuset framom gardsplassen, prøvde eg å ta fram lydopptakaren så raskt råd var. Eg plasserte den mest mogeleg sentralt mellom deltakarane i diskusjonen, og av og til vart eg berre ståande med den i handa medan jegerane diskuterte. Eg var lenge usikker på om det å brått vifte med lydopptakaren ville legge ein dempar på diskusjonsviljen, men det synte seg at etter berre eit par gongar greidde jegerane lett å ignorere den. Det vanskelegaste var likevel å gjere opptak medan eg gjekk saman med dei forskjellige jegerane til og frå elgposten. Det var ei regntung veke og opptakaren var neppe solid nok til å tåle røffe vêrforhold. Difor laut mykje av dei tinga me snakka om medan me gjekk, i stor grad reproduserast i notatblokka etter mitt eige minne, anten på posten eller etter at me var tilbake på koia. I tillegg vart også feltdagboka viktig under dette arbeidet. Eg ser at enkelte dagar kunne ein dags oppsummering få eit omfang på over 10 handskrivne B5 sider, sjølv om det dei fleste dagane ligg på mellom 3 og 5 sider. etiske vurderingar og lagring av data Min måte å arbeide på utfordrar dei «forskingsetiske normene» på fleire områder, og særleg gjeld det omsynet til dei folka eg har snakka med. Ein ting er dei eg hadde gjort intervjuavtale med på førehand, dei vart alle orientert om prosjektet og fekk all den naudsynte informasjonen som trongst for å danne seg eit klårt bilete av kva forskinga går ut på samt kva følgjer det måtte ha for den einskilde å delta i prosjektet. Dei vart orientert om at det var frivillig å delta og at dei når som helst kunne trekke seg frå prosjektet og dei vart gitt god tid til å vurdere om 115

132 dei ville vere med på prosjektet eller ikkje. Men i tilfelle der eg har rekruttert informantar meir på impuls, der ligg eg tettare opp til dei forskingsetiske grensene. For ofte har folk kome bort til meg og starta snakke med meg uoppmoda, utan at eg har hatt oversikt over kva informasjon dei hadde om sjølve ærendet mitt i grenda. I slike tilfelle kan det vere tvilsamt å nyttiggjere seg av informasjonen eg får, for alle deltakarane i eit forskingsprosjekt bør informerast om prosjektet og dei rettane dei har som informantar. Eit døme på ein slik situasjon er kvinna i butikken, ho som leverte den eine forløysande setning «Det er vel dei som høyrer til her det», då eg sat å grubla over kva eit bygdejaktlag var for noko. Utan at eg hadde gitt ho informasjon om prosjektet mitt eller om min inngang til temaet så starta ho uoppmoda å snakke til meg. Informasjonen ho gav meg var nyttig for arbeidet mitt vidare, og sjølv om det i dette konkrete tilfellet var relativt harmlaus informasjon ho gav meg illustrerer det like fullt kor delikate dei etiske grenseoppgangane kan vere i det praktiske feltarbeidet. Dama på butikken var ikkje aleine om å kome inn i prosjektet på denne måten. Eg snakka med folk på bensinstasjonane, på kafeane og på butikkane. Eg møtte folk på skytebanene og på dei plassane eg leigde meg rom og mange gav seg til å snakke med meg om temaet utan at det på nokon måte var planlagt frå mi side. Eg merka at ordet gjekk i grendene, dei aller fleste viste kven eg var før eg presenterte meg. Grendefolket snakka seg imellom om «han forskaren» som var i grenda og som dreiv å studerte elgjakt og «forholdet mellom bygda og elgjakta», som dei sa. Ordet gjekk framom meg, og då dei møtte meg var fleire godt informert om kva eg dreiv på med. Men som sagt det var ikkje eg som hadde informert dei og dermed hadde eg liten eller ingen kontroll på kva informasjon dei eigentleg sat på om det arbeidet eg gjorde. Utfordringa for meg i slike høve var fyrst og fremst å hugse på å informere dei om prosjektet og å spørje om lov til å bruke informasjonen dei gav meg i analysane og arbeidet mitt. Vanlegvis greidde eg å smette inn den informasjonen relativt tidleg i samtalane, medan eg andre gongar laut vente til sist i samtala før eg slapp til å informere dei om prosjektet og om deira rettar i so måte. Andre gongar fekk eg aldri gitt den informasjonen eg strengt tatt er forplikta til å gi etter dei forskingsetiske retningslinene. Så spørsmålet er om desse dataa då kan nyttast? Personleg valte eg i slike høve å ikkje bruke informasjonen som data, men snarare som spor for å finne data om det spesifikke spørsmålet som eg grunna på. Dømet med kvinna som dreiv butikken syner også korleis eg har nytta slike kjelder, det ho sa der sette meg på sporet om korleis eg skulle nærme meg spørsmålet om bygdejaktlaget. Nøyaktig kor mykje data eg har fått frå informantane som har vore rekruttert på denne måten er vanskeleg å seie, sjølv om det berre er nokre få gongar eg direkte har nytta sitat og informasjon dei har gitt meg har det like fullt vore med på å danne det heilskaplege bilete av saka som eg til slutt set att med. Og slik sett har informasjonen vore nytta som data, uavhengig av om det kjem fram i tekstane eller ikkje. Ein annan ting som følgjer i kjølvatnet av den måten eg arbeida på, er den relativt store opninga dette gir for sjølvrekruttering. Det er mogeleg å tenkje seg, ja det skjedde då fleire gongar også, at folk kom bort til meg og sa at dei gjerne ville snakke med meg. Dei hadde 116

133 høyrt at eg var i bygda og at eg dreiv å snakka med folk om «elgjakt og slikt». Det kunne vere andre eg hadde intervjua som hadde snakka med vedkomande og meinte at dei burde ta kontakt med meg, eller vedkomande kunne ha tenkt det ut sjølv. I slike situasjonar prøvde eg etter beste evne å finne ut om vedkomande hadde ein særskild agenda for å snakke med meg ein slags politisk eller kanskje ein kan seie «bygdepolitisk» agenda der dei ønskja å forfekte eit spesielt syn for å snakke fram eigne interesser i den bygdepolitiske diskursen. Det er ei vanskeleg øving, men eg meiner eg har greidd å synleggjere dei ulike informantane sin posisjon i den bygdepolitiske debatten så godt det let seg gjere. Eg har gjennom heile datainnsamlinga lova informantane mine anonymitet 35. Årsaka til det ligg ikkje berre i at eg i utgangspunktet trudde eg ville kome inn på fleire og hardare personkonfliktar enn kva eg faktisk gjorde, like mykje ligg det i at det ikkje er noko poeng i å identifisere personane for å gripe det vitskaplege poenget med dette arbeidet. Samstundes tilseier alle mine tidlegare røynsler at lovnaden om anonymisering gjer intervjusituasjonen meir tillitsfull enn om den ikkje vert gitt. Og eg fekk fleire personlege forteljingar som ikkje eignar seg spreidd ut i det offentlege. Berre eit fåtal av desse forteljingane har vore relevante for det eg har studert, men ofte er det noko som ligg til djupintervjuet sin natur at ein lett vert personleg. Då skal det vere ei klar tryggheit for informantane å vite at det dei fortel meg ikkje skal kunne sporast attende til den som seier det. Derfor er alle namna nytta i desse tekstane fiktive, sameleis er stadnamn og namna på grendene også tekne ut av datamaterielet. Me har vorte opplærde til at samfunnsforskarar som gjer denne typen studiar gjerne skal love anonymitet til sine informantar. Og som nemnt finst det mange gode grunnar for det. Likevel ligg det også nokre interessante forskingsetiske dilemma her. For sjølv om det ikkje er eit metodeteknisk krav at ei «replika-studie» treng gjennomførast med nøyaktig dei same informantane, kan det like fullt vere viktig å legge til rette for at ein i alle fall kan verifisere at studien faktisk har blitt gjennomført. Sett i lys av alle oppslaga om forskingsjuks som har kome til overflata i det siste kan det vere gode grunnar til å sjå forskarane litt nærare etter i saumane. Eg har sjølv leita etter måtar å oppfylle dette på, som eg også ser som eit idealkrav til god forskingsetikk, og undersøkt med Norsk samfunnsvitskaplege datateneste (NSD) om korleis ein skal kunne gjere ein eventuell kommisjon, eller andre, i stand til å undersøke at studien faktisk er blitt gjennomført. NSD svarar at dei vil lagre sjølve datamaterialet elektronisk slik at det er tilgjengeleg for andre forskarar som ønskjer å vurdere kvaliteten på dataa og jamføre dei med analysane forskarane har gjort. Vidare refererte NSD til Den nasjonale forskningsetiske komité for samfunnsvitenskap og humaniora (NESH) og presiserte at; «..personidentifiserbare opplysninger (som personlister, intervjumateriale og feltnotater som ikke lar seg anonymisere) skal oppbevares forsvarlig i en tidsbegrenset periode, og slettes så snart de har tjent sitt opprinnelige formål». NESH på sin side hevdar at NSD si vurdering her er korrekt utifrå dei 35 Anonymisering inneberer meir enn einast at namn og andre personeintydige kjenneteikn er fjerna, ein lyt også fjerne andre kjenneteikn som indirekte kan føre til at informantane vert identifisert. 117

134 vurderingane dei forskingsetiske komiteane har gjort, og rår forskarane til å sjølv oppbevare ei liste med namn på dei ein har intervjua i samband med arbeidet. Lista må då oppbevarast separat frå det anonymiserte datamaterialet og ikkje-elektronisk. I mitt tilfelle er no alle lydopptak, e-postar, SMS ar og andre ikkje anonymiserbare spor sletta. Dei skrivne tekstane, i form av transkriberte delar frå intervjua og feltdagboksnotatar, er anonymisert. Namn, telefonnummer og vegskildringar er svarta ut og enkelte stadar erstatta med alias, slik at andre ikkje skal kunne identifisere kven eg har intervjua eller i kva for grender eg har vore og gjort feltarbeid. Vidare er alt materiale no skanna og vil, i samråd med NSD, bli sendt elektronisk til dei for oppbevaring der etter at dette arbeidet er godkjent. Vidare har eg ei liste med namn over alle informantane eg hadde intervjuavtalar med. Lista er forsvarleg lagra separat frå det no elektroniske datamaterialet ved Norsk senter for bygdeforskning. Denne lista vil ligge føre til avhandlinga er godkjent og disputasen vel gjennomført. Datamaterialet mitt vart samla i ei rekkje ulike format. Eg hadde timesvis med lydopptak, fem fullskrivne feltdagbøker og fleire meir eller mindre tettpakka notatbøker. Mykje av arbeidet i fyrstninga gjekk ut på å «pare» dei ulike datatypane til kvarandre slik at lydopptaka, dagboksnotatane og dei sporadiske notatane mine vart knytt til dei rette informantane og dei rette casane. Eg nytta mykje tid på å høyre igjennom lydopptaka, eg lytta til dei kvar for seg og merka meg sekvensar som eg tenkte kunne nyttast. For kvart av lydopptaka skreiv eg ned korte omtalar og stikkord for kva dei ulike sekvensane gjekk ut på. Desse stikkorda fungerte i stor grad som ein slags lykel inn til datamaterialet, ein lykel som eg hadde stor nytte av kvar gong eg laut vende tilbake til lydopptaka for å leite etter meininga med dei ulike utsegnene. Sidan sjølve lydopptaka ikkje er anonymiserbare vart det for meg viktig å slette alle opptaka etter at dei ulike tekstane var ferdigskrivne. Dermed set eg no att med delvis transkriberte intervju pluss ei rekkje koder og stikkord om kva tema informantane elles var innom. I tillegg har eg feltdagbøkene og alle notatblokkene. Dette er nok tilsynelatande rotete data for alle andre enn meg sjølv. Særleg notatbøkene er ei underleg blanding av stikkord og refleksjonar gjort under intervju, ei rekkje lause tankar som berre måtte skrivast ned i løpet av feltarbeidet. Ein og annan handlelapp og nokre lause telefonnummer her og der. I tillegg er det her dei aller fleste observasjonane er nedteikna pluss korte samtalar med fok eg har treft. Likevel, altså trass det tilsynelatande rotet, har desse vore nokre av mine viktigaste kjelder til informasjon når det gjeld innskrivinga av meg sjølv og mine eigne umiddelbare tankar under feltarbeidet. Som nemnt er eg av den oppfatning at mykje av retninga eit forskingsarbeid tek stammar frå desse bråe vala ein gjer, anten det er under intervjuet eller når ein berre observerer det som skjer. bokeleg lærdom og tilhøvet mellom teori og praksis Det var dette det enda opp i, ønskje mitt om å «arbeide litt slik som antropologane gjer». Eg enda opp med å snakke med folk, og eg oppdaga at like mykje som at folk er ulike vert også dei 118

135 sosiale relasjonane mellom folk ulike. Me møtes, utvekslar nokre famlande ord og fraser seier nei takk til kaker og ja takk til kaffi. Kvar kjem du frå?, spør dei og du svarar. Det vert utveksla nokre ord om vêret og om køyreforholda før me omsider er klar for å kome til saka. Og det er i desse samtalane samtalane om saka at dataa vert skapt. Det er desse samtalane i kombinasjon med alt eg ser og høyrer som vert grunnlaget for den forståinga eg sjølv får av saka og for analysane eg gjer. Eg snakka med ein kompis av meg om måten eg arbeida på, og særleg om arbeidsmåten min i samband med essayet «sex, sprit og storokse» (Kap. 7). Kompisen min, ein tidlegare journalist som no arbeidar på Høgskulen i Volda meinte det likna mykje på slik journalistar plar arbeide, og truleg har han mykje rett i det. Journalistikken og sosiologien har likevel lenge hatt ein noko tvilsam relasjon. Chicago skulen, og særleg Robert Park, låg tett opptil journalistikken både i metodikken og skrivestilen. I følgje Rolf Lindner (1996) vart både Parker og fleire andre Chicago-skule-forskarar også kritisert for det, samstundes kan nett det vere noko av suksessen til Chicago skulen og forskarane der. Den Amerikanske sosiologen Jack D. Douglas (1976) er enno meir eksplisitt når han argumenterer for ein meir undersøkande, rufsete og utfordrande forskingsstil etter modell av nettopp den undersøkande journalistikken. Og eg vil tru det er grunn for å hevde at samfunnsforskarar, særleg når ein arbeidar kvalitativt, kan ha mykje å lære av slik journalistane arbeidar. Me snakkar trass alt om ei gruppe fagfolk som i løpet av si karriere gjerne gjer fleire tusen intervju, og truleg ligg dei fleste journalistar langt over det nokon sosiolog nokon gong kjem i nærleiken av når det gjeld talet på intervju. Sjølv hugsar eg at då eg skreiv mitt essay til det obligatoriske doktorgradskurset i vitskapleg metode, rekna eg ut kor mange intervju eg sjølv hadde gjort i løpet av mine fyrste 10 år i oppdragsforskinga. Då fant eg at medrekna dei 151 intervjua eg gjorde i samband med hovudfagsarbeidet 36 mitt så hadde eg gjennomført nær 400 kvalitative intervju så langt i mi karriere. Eg vil tru dette er eit relativt høgt tal samanlikna med mange av mine fagfeller og kanskje er også det noko av årsaka til at eg etter kvart våga å prøve meg på ei meir journalistisk metode. Den journalistiske tilnærminga er intuitiv, kjapp og aktiv. Journalisten er ikkje redd for å spørje, verken om det som kan framstå som dumt eller mesta naivt og heller ikkje for å stille same spørsmålet fleire gongar. Utstyrt med notisblokk og av og til også ein lydopptakar gjer journalisten kjappe og konkrete intervju. Ho leitar etter kjernen i saka og går raskt inn på temaet. Ho brukar kontaktnettet sitt og er, i følgje Susan A. Ostrander (1993), ikkje redd for å nytte seg av tilfeldige møter med folk som kan ha verdiful informasjon om saka ho undersøkjer, og ho improviserer. Den journalistiske informasjonsinnhentinga er heilt på linje med det som Manuel Castells (1996) hevdar karakteriserer vårt samtidige samfunn der 36 Dei 151 intervjua i samband med hovudfagsarbeidet (Flø 1998) var alle delte intervju der om lag halvdelen av intervjuet utgjorde eit strukturert intervju medan andre halvdel var eit kvalitativt intervju som i kvart tilfelle varte minst ein halv time. Intervjua vart gjort saman med min med student Hilde Bjørkhaug (Bjørkhaug og Flø 1998) 119

136 informasjonen flyt fritt og raskt gjennom den virtuelle rykteflommen. Eg vil tru at den journalistiske metodikken kan vere fruktbar for den som ønskjer å få tak i den umiddelbare empirien som ligg der og som ikkje alltid er like lett å fange om ein tviheld på den luksusen det er å alltid skulle vere godt førebudd og vente på at folk aktivt skal sette av tid til å snakke med ein vilkårleg forskar. Samstundes er den fleksibel, den gir rom for raske skift og er var for opningar inn mot tema forskaren i utgangspunktet ikkje viste om. Kanskje er den journalistiske metoden det næraste ein oppdragsforskar kan kome det å arbeide «litt slik antropologisk». Knappe tidsrammer, fleire parallelle prosjekt og oppdragsgivarar som krev jamleg merksemd, gjer det vanskeleg å kombinere årelange feltstudiar blant «the native» med det kvardagslege arbeidet som følgjer med ein fast jobb i eit oppdragsforskeri. Likevel er det antropologien eller snarare etnografien og den Chicago-skule inspirerte sosiologien, som har vore min største inspirasjon i dette arbeidet. Det er det som har motivert meg til å dele opp feltarbeidet i fleire etappar og til å vende attende til informantane mine for å undersøkje nærare oppdagingar eg har gjort meg undervegs. etnografi og chicagoinspirasjon Antropologisk feltarbeid har ofte vorte kalla etnografi. Direkte omsett tyder det rett og slett å skrive om folk og opphavleg var då også etnografi «folkeforsking» i tydinga forsking på ulike folkeslag. Forløparane her var misjonærane og oppdagarane og forteljingane dei bar med seg heimatt frå sine reiser i framande kulturar (Eriksen 1998). Etter kvart fekk desse observasjonane ei meir systematisk form, då antropologar og etnologar starta kartlegging av ulike folkeslag sine særeigenskapar 37. Der dei fyrste antropologane og etnologane orienterte seg mot framande kulturar, og dermed også reflekterte mykje kring språk, slektskap og religion, gjekk chicagoskulens disiplar frå 1920-talet i større grad inn i eigen kultur og reflekterte meir om formell metodeutvikling. På mange måtar kan ein kanskje sei at mykje av grunnlaget for korleis ein gjer slike studiar i dag vart lagt av dette særs velorganiserte og kreative forskingsmiljøet ved sosiologisk institutt på Chicago universitetet. Det var bylivets mange aspekt, og særleg byens sokalla overgangssoner, som opptok Chicago-sosiologane. Her studerte dei arbeidslause, heimlause, alkoholikarar, gjengungdomar og andre i utkanten av det aksepterte sosiale livet, og sjølv om dei nyttiggjorde seg av fleire ulike metodar og gjerne også i kombinasjon med kvarandre var kanskje deltakande observasjon å rekne som ein av deira hovudmetodar. Då William Foote Whyte publiserte sin Street Corner Society i 1943, publiserte han også det som, i det minste for sosiologar, har vorte ståande som ein idealmodell for korleis eit feltarbeid skal gjerast. Whyte levde saman med ungdomsgjengen han studerte. Han flytta formeleg inn i eit av Bostons italienske slumstrok og måten han presenterte sine data på ut ifrå eit perspektiv 37 Det høyrer med til historia her at i sin mest ekstreme form hadde denne tidlege forskinga eit kolonialistisk og til dels også rasistisk islett, utan at me skal gå djupare inn i det her. 120

137 som inkluderte hans eigen relasjon til ungdomane gjorde feltarbeidet hans til noko heilt nytt i sosiologien so vel som i antropologien. Det som kanskje har inspirert meg mest reint personleg med fleire av studiane frå Chicagoskulen, er den merksemda og respekten forskarane synte for dei ein forska på. Tidleg i arbeidet med dette prosjektet las eg fleire av dei klassiske arbeida frå forskarar som sorterte under nettopp Chicagoskulen, eg las i sofaen og i senga og på kafear og på flyplassar. Og meiner at ein fellesnemnar for alle er ikkje berre at dei skriv lett og godt, men dei tek lesaren med inn i deltakarane sine eigne forståingar og freista å formidle korleis det inngår i den samhandlinga dei er involvert i. For i likskap med Chicago-forskarane har eg òg vore interessert i kollektiv handling og eg har alltid hatt tru på å vere empirinær. etnografien og om å kome bakom dei rutineprega handlingane og 70-talet kan seiast å ha vore sjølve storheitstida til, symbolsk interaksjonisme, grounded theory og etnometodologien. Norman K. Denzin og Yvonna S. Lincoln (1998) kallar denne perioden for den modernistiske fasa, sidan den var prega av sosialrealisme, naturalisme og det å skildre særskilde delar av livet. Å setje seg sjølv i den andre sin stad vart meir som ei læresetning i denne perioden, ei læresetning som stamma frå sosialpsykologien og Georg Herbert Mead og som handlar om å søke å gripe ståstaden den ein forskar på ser verda ifrå. Det inneberer med andre ord at forskaren opparbeider seg ei årvakenheit og ei interesse for å sjå ting frå den andre sin ståstad. Dermed vart også det å studere menneskjer og fenomen i dei situasjonane dei inngår i ein logisk følgje av den symbolske interaksjonismen. Der symbolsk interaksjonisme og grounded theory - som begge delvis har vokse ut av Chicago skulen - sluttar seg til Meads identifiseringsperspektiv, er etnometodologien meir opptatt av kva folk gjer. Der symbolsk interaksjonisme gjerne studerer ytringar som ei spegling av informantens perspektiv ser det ut som at etnometodologien i større grad freistar å finne ut kva ytringane gjer. Etnometodologane er med andre ord meir opptekne av kva innverknad ytringa har på samhandlinga mellom folk enn av kva den representerer for den som ytrar seg. Sentralt for etnometodologane står spørsmålet om korleis kvardagskunnskapen oppstår og tek form og korleis folk sin kvardagsverden vert styrt av ureflekterte bakgrunnsforventingar og implisitte reglar. Det handlar altså om å trenge bak den kunnskapen som vert tatt for gitt og å finne ut kva reglar som ligg til grunn for våre kvardagslege og mesta rutineprega handlingar. Typisk er det gjerne fyrst når det kjem eit skift eller eit brot i samhandlinga at slike reglar vert synlege for oss. Derfor ville eg studere jaktlaget og samspelet mellom jegerane og bygda (Kap. 5 «kjøt, kjensle og kameratskap») i nettopp denne brytningsperioden då så stor merksemd vart retta mot utleige av jakta som næringsvei for grunneigarar kring om i elgbygdene. Det var derfor det var så interessant for meg å få gjennomført studien av jaktfeltet der grunneigarane ville selje jakta til eit utanbygds jaktlag (Kap. 6 «bygdedyret og elgen»). Det ville resultere i eit brot med den fleirårige tradisjonen der jakta i det aktuelle feltet vart utøvd av dei lokale jegerane, og dermed kunne det avdekke dei mesta skjulte reglane for samhandlinga kring elgjakta i grenda. Sameleis er det brotet på folkeskikken og dei stadeigne måtane å oppføre seg på, som opprørar den lokale skogeigaren 121

138 i møtet med dei fire tyske jaktkompisane (Kap. 7 «sex, sprit og storokse) og som også gjer den østerdalske elgjaktetos synleg. postmodernismen og refleksiv konstruktivisme Både Grounded Theory og symbolsk interaksjonisme kan seiast å vere prega av ein slags mjukvariant av positivisme i og med at begge retningane i stor grad rettar merksemda mot røyndomen (Jmf. Schwandt 1998). Sameleis hevdar Pierre Bourdieu og Loïc Wacquant (1993) at det same for så vidt også gjeld for etnometodologien. Men symbolsk interaksjonisme har også ei refleksiv retning som står i kontrast til dei meir positivistiske retningane i det dei vektlegg at folk går inn i aktiv sjølvreflekterande åtferd. Folk møter ei verd som dei må fortolke snarare enn einast eit sett av åtferdsmessige stimuli som dei er tvinga til å respondere på (Jmf. Blumer 1969). Frå kulturstudiane, eller cultural studies som er merkelappen på retninga som vaks fram frå den britiske Birminghamskulen på 1970 talet, kjem også ei større vektlegging av korleis samhandlande individ knyt sine røynsler saman med dei kulturelle framstillingane av den røyndomen dei erfarer. Her ser ein at både forskaren og den utforska sine handlingar og språk må lesast ut frå ein samanheng som inkluderer kjønn, eksistensialitet, biografi og klasse. I mitt tilfelle er truleg også ruralitet ein relevant samanheng. Her ilegg dei lokale jegerane eit mangfaldig sett av eigenskapar, dugleikar og dygder til det å vere ein lokal jeger og dermed også til definisjonen av bygdejaktlaget som noko anna enn dei andre jaktlaga (Jmf. Kap. 5 «kjøt, kjensler og kameratskap»). ein variant av eit antropologisk feltarbeid I utgangspunktet treng det ikkje vere store skilnaden mellom eit antropologisk og eit sosiologisk feltarbeid. Ofte kan ein høyre at skilnaden mellom antropologien og sosiologien går på nærleiken til den kulturen ein studerer, der antropologen studerer fjerntliggande stammesamfunn studerer sosiologen gjerne heimlege kulturar i eige land. Men etter mitt syn er dette eit missvisande skilje. Mykje av dei beste antropologiske arbeida eg har lese er gjort av norske antropologar som nettopp studerer norske lokalsamfunn. For sjølv om ein studerer kulturar eller subkulturar i det norske samfunnet betyr ikkje det at ein nødvendigvis endar i «heimeblind» fella. Rett nok påpeikar Mariann Gullestad (1984) at ein sjeldan oppnår same grad av holistisk perspektiv når ein studerer lokalsamfunn i Noreg som når ein studerer landsbyar eller stammesamfunn andre stadar. Og kanskje er det eit avgjerande skilje for kor nært ein kjem folk sin heimesfære når ein studerer heimlege kulturar kontra når ein studerer til dømes inuittar i Arktis. Kanskje er det slik at kontakta med den ein forskar på fort vert avgrensa til det konkrete forskingstemaet og at ein då sjeldan opplever den sterke kulturelle annleisheita som katalyserar observasjon og analyse ved det eksotiske feltarbeidet, men eg er usamd i at ein dermed også manglar den naudsynte avstanden mellom den ein forskar på og seg sjølv. Uansett lyt forskaren, om han er innfødt eller ikkje, innta ein bestemt ståstad i høve til dei folka og kulturane han studerer. For det er som Gullestad (1996) seier at oppgåva er å gjere greie for denne ståstaden så godt råd er. Gullestad sin poengtering av tydeleggjering av eigen ståstad kan tilsvare Bourdieus poengtering av behovet for ei deltakande objektiviering 122

139 der forskaren også gjer seg sjølv til gjenstand for ei sosioanalyse (Bourdieu & Wacquant 1993: s55). Nett derfor har eg også prøvd å skrive inn meg sjølv i dette arbeidet. Eg har etter beste evne freista å skrive inn min eigen sosiale involvering i forskingstemaet, i jakta og i ruraliteten og dei sosiale relasjonane mellom meg og dei eg har forska på. den sosiale dynamikken i feltarbeidet Forsking, og særleg den intervju- og observasjonsbaserte kvalitative forskingsmetoda, er ein sosial prosess. Det involverer sosial kontakt mellom forskar og den utforska, og berre det at forskaren er tilstade vil kunne påverke situasjonen og skape hendingar som elles ikkje ville skjedd. Det er ikkje berre ord og nøytrale formuleringar uttrykt som spørsmål på eit kvitt papir som er verktyet i det personlege intervjuet, derimot er det forskaren som eit komplett menneskje i møtet med den utforska. Det er kroppsspråk og personleg kjemi og det er evne til å lytte og å respondere på det den utforska fortel. Det er alder og klednadens klasseindikasjon i kombinasjon med ordbruk og dialekt, det er evna til å respondere på kjønna og stadeigen feltkoder som alt på kvar sin måte pregar relasjonen mellom den intervjua og intervjuaren. Det meste av dette skjer på eit umedvite plan, men forskaren bør likevel freiste å identifisere korleis hans eller hennar eigen karakter og veremåte pregar intervjuet eller samspelet mellom forskaren og den utforska. Det er liten tvil om at min eigen rurale bakgrunn og mine erfaringar frå alle dei ulike situasjonane eg har vore i gjennom alle dei åra eg har forska på bygdefolk og det rurale har spela inn og prega relasjonen mellom meg og dei eg har forska på. Berre det å kunne snakke litt bil eller traktor med mine informantar har fleire gongar synt seg å vere viktig. Ikkje slik at eg trur det hadde redusert kvaliteten på dataa om eg ikkje hadde vist skilnaden på ein stempelring og ein simring. Og ikkje trur eg akkurat det er så viktig å vite skilnaden heller, men snarare trur eg det viktigaste er å evne å vise interesse for slike eller liknande skilnadar om informanten skulle, av ein eller annan grunn, kome til å snakke om det. Det handlar om å vere ærleg interessert i dei tinga informantane er interessert i og kanskje skulle kome til å snakke om, sjølv om det ikkje akkurat er direkte knytt til det som kan seiast å ha sosiologisk interesse. Av og til kan ein også kome i situasjonar der det kan vere nyttig å faktisk inneha nokre ferdigheiter eller skils som ungdomen seier som syner seg å vere relevant for den verden informantane opererer innanfor. Eit døme på det frå mitt eige feltarbeid her var då jaktlaget skulle skjere ned den fyrste av skrottane. Altså skrotten av elgkalven som ungguten Peder skaut alt fyrste dagen 38. Sjølv om fleire av jegerane på jaktlaget var flinke slaktarar, var dei likevel berre passe kompetente som kjøtskjerarar. Og under diskusjonen om korleis dei skulle 38 Jmf. kap 5 «kjøt, kjensler og kameratskap». 123

140 stykke opp dyret kjende eg at eg som tidlegare kjøtskjerar og pølsemakarlærling kanskje burde kome med nokre råd. Basert på råda eg gav spurte dei meg også om kvar eg hadde desse råda frå. Kanskje tykte dei det var litt løye at ein akademikarjypling frå ytre søre Sunnmøre skulle ha greie på slikt, så eg måtte innrømme at eg hadde arbeida nokre år hjå ein slaktar heime. Det skjedde eit underleg skift i måten jaktlaget relaterte seg til meg etter den hendinga, kanskje kompenserte denne ferdigheita litt for at eg mangla rifle 39. For etter dette vart dei mindre forklarande i måten dei snakka til meg på, dei tok meir forgitt at eg faktisk kunne noko ikkje berre om kjøtskjering, men kanskje også om jakt og dei gjekk meir rett på sak og eg fekk også eit inntrykk av at dei endatill starta snakke fortare til meg. Uansett er det interessant å erfare at ofte når ein er på feltarbeid og skal intervjue folk om det dei arbeidar med anten det er i fritida eller i arbeidslivet, så kan det synast som informanten har eit behov for å plassere forskaren i relasjon til temaet. Derfor er det slett ikkje uvanleg at det også er ein liten bolk der den intervjua også intervjuar intervjuaren altså at forskaren vert intervjua. Det handlar ikkje berre om kvar ein kjem ifrå i tydinga geografisk, men like mykje handlar det om kvar ein kjem ifrå meir sosialt og kulturelt. Det kan synast som den intervjua ønskjer å nærast kvalitetssikre forskaren og finne ut om han eller ho faktisk er i stand til å handtere den informasjonen ein får på ein måte som ivaretek informanten sine interesser. På mange måtar kan dette likne på tilfellet i den innleiande forteljinga mi, altså forteljinga frå Flø der «Raffen», og kanskje også andre, tillegg meg ein posisjon som dei ikkje berre trur eg har, men også endatil meiner eg bør ha. Når informanten lærer å kjenne forskaren, eller når dei meiner å kjenne forskaren, let dei lettare ut meiningar som dei kanskje hadde stengt inne om dei ikkje opplevde å kunne stole på forskaren. På den andre sida kan nett slike relasjonar også føre til at informanten held tilbake informasjon. Altså at dei på grunn av sin kjennskap til deg som forskar meiner å vite kvar du står i ei sak. Den kjennskapen kan vere forankra i noko så basalt som kjønn. Altså at forskarens kjønn kan medføre at informanten let vere å gi deg informasjon som kan skape grunnlag for ein annan konklusjon enn ein kan trekke om ein fekk den informasjonen. Lat oss ta eit banalt døme på korleis slike ting typisk kan slå ut. Olve Krange (2004), har studert bygdemenn i mykje av det same området som der eg har gjort mine studiar. Han har studert bygdemenn som mykje godt liknar på dei same informantane som eg har i mitt materiale. Krange fortel om korleis hans uformelle og noko rufsete personlege stil var med på å «myke» opp relasjonen mellom forskar og utforska. Flanellsskjorte og snusleppe plasserte forskaren inn i den rurale konteksten og gjorde akademikaren til likeman med skogsarbeidaren. Dette meiner Krange var eit viktig verktøy for å nå tak i dei data han fekk. Kanskje har han rett i det, personleg må eg innrømme at eg og har tenkt litt av den same tanken. Rett nok er det ikkje så mykje klednaden og tobakksbruken nødvendigvis, men 39 Jmf. diskusjonen om at eg valte å ikkje bere rifle under deltakinga på jakta. 124

141 kanskje vel så mykje sjargongen og språkbruken når ein snakkar med folk. Men poenget er at dataa Krange fekk var likevel kjønna. Han var og er mann og han kledde seg opp eventuelt ned i ein maskulin rural klednad og inntok ein rufsete stil heilt i tråd med hans eigne føreåt inntatte idear om korleis menn på staden opptrer. Dermed fekk han også maskulint koda data. Går me til ei anna avhandling, Linda Marie Bye (2010) sin «Bygdas unge menn», kan me lese om mykje godt den same filosofien i tilnærminga til sine informantar. Ho gjorde medvitne val om å kle seg i praktiske og friluftsprega kle som ullgenser og fjellreven brok. Ho hadde praktiske «markasko» og valte å møte informantane med lite eller ingen sminke. Ho gjorde med andre ord mykje godt det same som Krange og for så vidt også eg sjølv gjorde, ho kledde seg etter sine eigne forståingar om den rurale klednaden, likevel fekk ho tak i ein type informasjon som neppe korkje eg eller Krange fekk. Bye fortel om eit møte med ein av sine informantar, møtet var heime i stova til informanten og på veggen hekk det fleire broderi. Kanskje kom det som eit forsøk på å mjuke opp situasjonen litt eller kanskje kom det som eit direkte resultat av at Bye rett og slett var interessert; men ho spurte informanten om kven som hadde brodert. Informanten svara gledeleg at det var det han sjølv som hadde gjort. Samstundes understreka han at ingen av kompisane kjente til hans interesse for brodering. For Bye var dette sjølvsagt som gull å rekne, sidan ho nett studerte unge bygdemenn sin utforming av maskulinitet. Denne og anna informasjon som Bye fekk under sitt feltarbeid, fekk ho truleg gjennom eigenskapen av å vere kvinne. Medan eg og Krange har fått vår informasjon gjennom eigenskapen av å vere menn. Rett nok trur eg ikkje korkje Krange, Bye eller mine eigne funn skil seg så vesentleg frå kvarandre, men det er nok rimeleg å anta at ein del av dei skilja som likevel finst der skriv seg frå den kjønna situasjonen. Eit anna interessant skilje mellom det å vere mannleg eller kvinneleg forskar handlar om kva forskaren evner å observere og korleis ein opplever situasjonar som ein kjem opp i på feltarbeid. Både observasjonane ein gjer og opplevingane ein har i situasjonen, er med på å prege korleis dataa vert analysert og handsama. I artikkelen «Feltarbeidets kjønnede farer» (Bye 2005, 2010) fortel Bye om eit møte med ein av sine informantar. Det var ein mørk og kald vinterkveld og ho var bedt om å møte opp på verkstaden som mannen dreiv. Verkstaden låg for seg sjølv langs ein stille sideveg og då mannen som ho hadde intervjuavtale med viste seg å vere aleine på verkstaden den kvelden opplevde Bye, naturleg nok, situasjonen som potensielt trugande. Den typiske verkstaddekorasjonen med «kallenderpiker» og alt som høyrer til og som i ein anna situasjon kanskje einast hadde vore som ein karikatur å rekne vart no med på å prege både intervjuet og analysen på ein heilt særskild måte. Eg må innrømme at eg nok kan ha oversett ein del av desse artefaktane, eller kva ein skal kalle det, under mitt eige feltarbeid. Og som mann er det nok andre ting enn kallenderpiker som hadde fanga mi interesse. Ja det er ikkje det at eg ikkje kan seie å ha ei viss interesse for kallenderpiker, men snarare at eg nok ikkje har registrert dei på same måte som Bye gjorde, rett og slett fordi det kanskje har gjort eit anna type inntrykk på meg som mann, enn kva det nok gjorde på Bye som kvinne. 125

142 Alt i alt er det ei rekkje faktorar som påverkar den sosiale situasjonen som eit kvalitativt intervju og deltakande observasjonen er. Det påverkar både forskaren og den utforska på ulikt vis og set sitt preg på dataa, anten ein vil eller ikkje. Å vende blikket mot eigen «situering» som mellom anna kjønn, kjensle og klasse er viktig for å vurdere dataa sin kvalitet. Å utvikle ein kameratsleg tone i møtet mellom forskar og utforska kan lett føre til at ein utviklar ei blindheit for kva som vert fortalt eventuelt kva som ikkje vert fortalt (Bye 2005). At begge partane i forskingsrelasjonen er menn kan føre til at ein lever opp til ein type nærleik som er forventa av menn. Personleg trur eg like fullt det beste ein kan gjere er å vere mest mogeleg seg sjølv, eg trur ikkje det er noko stort poeng å kle seg verken opp eller ned. Eg trur informantane fyrst og fremst responderer på veremåten åt forskaren og forskaren sine evner til å syne interesse for det informanten fortel. Samstundes kan ein gjere eit poeng utav situasjonar der ein opplever at det sosiale mellom forskar og utforska har spelt ei rolle. Elles kan det nok òg vere tilfelle der ein ikkje har evna å registrere at det sosiale har innverka på dataa ein set att med. I så fall er det viktig at forskaren skriv nok om seg sjølv og sin måte å arbeide på i artiklar og rapportar slik at lesaren og andre kan vurdere i kva grad eigenskapar ved forskaren kan ha påverka resultata av forskinga. Og nett det har eg etter beste evne prøvd å gjere i dette arbeidet. Både her i metodekapittelet, men også i dei empiriske tekstane. Noko av grunnlaget for både skrivestilen min og den måten eg presenterer arbeidet på kviler nett på filosofien om å skildre situasjonen på ein mest mogeleg tru måte. Dei åtte dagane saman med elgjaktlaget opplevde eg også ein anna ting som eg ikkje har opplevd like tydeleg under dei meir intervjubaserte feltarbeida mine. For her skjedde det fleire gongar at eg høyrde eller observerte noko som utløyste beinveges teoretiske refleksjonar hjå meg som forskar. I motsetnad til det meir intervjubaserte feltarbeida, der ein gjerne har ein klårare plan for kva tema ein skal innom i løpet av intervjuet, prega desse refleksjonane retninga på feltarbeidet mitt. Ofte vart desse refleksjonane og ideane som eg fekk der og då styrande for korleis eg følgde opp spor og hint som dei eg forska på la ut. I alle dei empiriske essaya mine (Kap. 5, 6 og 7) og kanskje mest i kapittel 5 har eg prøvd å skrive inn dei situasjonane der dette har skjedd. Eg er heilt overtydd om at eit kvalitativt feltarbeid er prega av kva forskaren har lest av teoretiske og for så vidt også empiriske arbeid tidlegare, det forskaren observerer vert kontinuerlig heldt opp mot den forkunnskapen forskaren har om det ein studerer. Eg tenkjer det somtid kan vere nyttig å skrive inn desse refleksjonane og dei sosiale situasjonane ein opplever i framskrivinga av det empiriske materialet og at det ikkje alltid er tilstrekkeleg med eit separat metodekapittel, eller eit kort og kompakt metodeavsnitt i ein artikkel, for å teikne eit korrekt bilete av relasjonen mellom forskaren og den utforska. 126

143 kvalitetssikring av eit kvalitativt materiale Kvalitativ forsking kan ikkje vurderast ut frå same krav som kvantitativ forsking. Til det er dataa forskinga produserer for forskjellig. Det er ikkje utbreiinga av fenomena som er hovudinteressa for den kvalitative forskaren, men snarare fenomenet sitt innhald og tyding. Dermed lyt ein også nytte andre kriterier for å vurdere forskinga sin kvalitet. Den kvantitative forskinga vert vurdert utifrå validitet, reliabilitet og objektivitet (Denzin & Lincoln 1998:186). Kort sagt kan ein seie at validitet kan delas i to kategoriar intern og ekstern validitet. Intern validitet handlar om i kva grad forskaren sine funn verkeleg kartlegg det fenomenet ein søkjer å utforske, medan ekstern validitet gjeld i kva grad funna kan generaliserast til andre samanhengar som liknar på den samanhengen den gjennomførte studien er føretatt innanfor. Sameleis kan ein seie at reliabilitet gjeld i kva grad forskaren sine funn kan repliserast eller reproduserast av ein annan forskar, medan objektivitet gjeld om funna er fri for førehandsmeining eller ikkje. Ei rekkje forskarar har teke til orde for å bytte ut dei kvantitative termane om validitet, reliabilitet og objektivitet med andre kriterier, meir tilpassa den kvalitative metoden sin eigenart. Mellom anna føreslår Egon Guba og Yvonna Lincoln (1994) å erstatte intern validitet med kredibilitet og ekstern validitiet med overførbarheit. Sameleis vil dei erstatte reliabilitet med avhengigheit og objektivitet med bekreftbarheit. Eg veit ikkje om eg heilt ser poenget med desse øvingane i omgrepsbruk, men eg må innrømme at eg nok hallar til å meine at det til sjuande og sist handlar om truverd. Det handlar om pålitelegheit (reliabilitet), om gyldigheit (validitet) og om generaliserbarheit. pålitelegheit Pålitelegheit handlar om den interne logikken gjennom heile forskingsprosjektet. I ein positivistisk tradisjon er idealet nøytrale eller objektive observatørar. Forskaren sitt personlege engasjement i tematikken vert der sett på som støy som lett vil kunne påverke resultatet. Innanfor den fortolkande tradisjonen derimot har ein innsett at ein fullstendig nøytralitet ikkje kan eksistere. Og dermed har ein søkt å utnytte forskaren sitt engasjement som ein ressurs. Men for at det skal kunne gjerast treng forskaren å greie ut om sin eigen posisjon i relasjon til temaet det vert forska på og korleis det vil kunne påverke forskingsarbeidet. Det viktigaste er ikkje å gå ut i felten utan noko form for fagleg eller kvardagsleg førehandsforståing, men derimot å vere open for å justere denne forståinga undervegs. Sjølv har eg vore ein aktiv jeger i heile mitt vaksne liv. Eg har jakta og fiska mange ulike stadar i landet og eg har opplevd at prisinga og tilgangen til både jakt og fiske har vore, og enno er, eit potensielt konflikttema i grendene. Eg ser kor høgt dei eigedomslause jegerane i grendene verdset det å ha tilgang til jakt i heimeområda sine, eg ser at prisen kan vere høg for enkelte, særleg for dei yngste. Men samstundes ser eg òg behovet grunneigarane har for å bøte på dei fallande inntektene frå dei tradisjonelle landbaserte primærnæringane. Eg har med andre ord inga haldning til om kor vidt grunneigarar skal organisere elgjakta slik at dei kan hente inn nokre ekstra kroner, eller om dei skal la det vere for å sleppe til dei lokale jegerane. Derimot er eg interessert i korleis det skjer, som ein sosial prosess, ute i grendene. Eg vil vite 127

144 om grunneigarane tek omsyn til dei eigedomslause jegerane sine behov for jakttilgang, eller for den del kvarandre sine behov. Samstundes vil eg vite om dei lokale eigedomslause jegerane tek omsyn til grunneigarane sine behov for auka innkome. Men aller mest er eg interessert i sjølve prosessen og kva som skjer med elgjakta i ein slik prosess. Og sjølv om eg innleiingsvis kan ha skapt eit inntrykk av at eg er kritisk til det eg omtalar som det kulturelle skiftet, både i det akademiske fagområdet rurale studiar og i det praktiske feltet bygdeutvikling, så har eg likevel ikkje eit ønske om å fryse utviklinga. For elgjakta, like som bygdene, er og vil halde fram med å vere i utvikling. Eg har eit kritisk blikk på kommersialiseringa av elgjakta, men eg er ikkje kritisk i den forstand at eg meiner den ikkje bør skje. Snarare er eg kritisk nettopp fordi eg trur det kritiske blikket kan hjelpe oss til å sjå alternativa hjelpe oss til å unngå å hamne der me ikkje vil. I kapittel 6 «bygdedyret og elgen» vil lesarane møte Arve og Olav Jon, to eigedomslause jegerar i Elgbygda. Dei to kompisane hadde begge ei sentral rolle i «spelet» om kommersialiseringa av jakta i det feltet dei brukte å jakte. I det fyrste intervjuet med dei var eg mest opptatt av Arve sitt forhold til garden som onkelen hans no dreiv, og den avtala far til Arve hadde gjort med bror sin som eigentleg utgjorde Arve sin uformelle inngangsbillett til elgjakta. Då me etter kvart kom inn på prisen på jakta vart samtala handlande mest om prinsippa for prising og lite eller ingenting om kva dei eigentleg betalte eller kva dei eventuelt kunne vere villige til å betale for jakta. Nett dette kan takast som eit typisk døme på korleis forskaren sine forkunnskapar om den saka han forskar på kan resultere i at ein lett kan utelate viktige delar i datainnhentinga. Det var eigentleg ingen som hadde sagt det før, men eg forstod at her betalte jegerane berre ein slikk eller ingenting for å jakte. Kvar eg hadde den informasjonen frå er vanskeleg å seie anna enn at eg truleg baserte meg på mine eigne røynsler frå tilsvarande grender frå før. Det var fyrst medan eg skreiv feltdagboksnotatane mine om kvelden at eg oppdaga at eg faktisk ikkje hadde den informasjonen. Dermed var neste oppgåve å undersøkje det, sjølvsagt synte mi gjetting seg å vere rett, men som sagt eg hadde ikkje sjekka denne føreåtforståinga mi med nokon av mine informantar før. Denne forteljinga kan stå som døme på situasjonar der eins eigne føreåtforståingar fort kan skape grunnlaget for feilslutningar om ein ikkje er medviten nok til å faktisk sjekke det ein trur er sant. Tenkjer ein etter, finn ein at ein dagstøtt stør seg på denne typen føreåtforståingar av røyndomen. Somtid stemmer dei og somtid stemmer dei ikkje, men berre sjeldan evnar me å sjekke sanningsgehalten i våre eigne føreåtforståingar. I det daglege sosiale livet greier ein seg tåleleg bra utan å til stadigheit sjekke opp alle samanhengar som ein berre trur noko om, men i forskinga må ein etterstreve å heile tida sjekke om det ein trur om ei sak faktisk stemmer overeins med røyndomen. Utfordringa er derimot å vere medviten nok til at ein evnar å identifisere skiljet mellom det ein trur og det ein veit. Den Britiske sosiologen Clive Seale (1999) påpeikar at det er viktig at forskaren klargjer skiljet mellom kva informasjon som kjem frå dataa direkte og kva som kjem frå forskaren sine eigne analysar. Sjølv har eg valt å gjere det ved å bruke direkte sitat frå dei eg har intervjua. I tekstane mine er sitata sett i kursiv og merkte med anten hermeteikn (doble vinklar) eller 128

145 sitatteikn (-). Sitat sett i hermeteikn er alle henta frå lydopptak og mest mogeleg ordrett gitt att. Rett nok er sitata omsett til eit slags munnleg nynorsk, hovudsakleg for å lette lesinga, men likevel utan å rokke ved sjølve utsegna. Sitat merka med sitatteikn er i stor grad henta frå notatane mine og ikkje nødvendigvis ordrett gitt att, men like fullt med det same substansielle innhaldet. Andre stadar har eg nytta ord og uttrykk som informantane sjølve har nytta midt inne i mine eigne setningar. Dei er då sett i kursiv og merkte med hermeteikn. Somtid har eg fortalt med eigne ord kva informantane har sagt med meg, i slike tilfelle vert det eksplisitt nemnt i teksta. I tillegg har eg søkt å ta vare på dei refleksjonane eg sjølv gjorde meg under sjølve datainnsamlinga. Det kan vere teoretiske refleksjonar eller tankar om korleis eg såg føre meg at ting hang saman. I tekstane mine refererer eg fleire stadar til dette, for dermed å gi lesaren ein ide om kva som har førte meg i dei ulike retningane under feltarbeidet. Spørsmålet om pålitelegheit referer eigentleg til spørsmålet om ein annan forskar ville ha høyrt og sett det same som meg, og dermed kome fram til dei same konklusjonane. Altså ville resultatet ha blitt det same om ein annan forskar gjorde same jobben? Eg trur det er umogeleg å svare ja på det spørsmålet så lenge ein snakkar om eit kvalitativt forskingsopplegg. Så lenge ein snakkar om kvalitative djupneintervju eller observasjon er det mest truleg at både dataa dei ulike forskarane til slutt endar opp med og dei analysane forskaren gjer, vil skilje seg frå kvarandre. Det treng ikkje alltid vere store skilnadar, men likevel vil skilnadane vere store nok til at ein ikkje nødvendigvis kan trekke dei same konklusjonane. Røyndomen er rett og slett for kompleks til det. Ikkje berre ville det nødvendigvis måtte gjerast i ei anna tid, og dermed også vere påverka av andre strøymingar i samtida og nære hendingar som ville skapt andre forteljingar. Men også den einskilde forskaren sine forståingar og teoretisk så vel som meta-empirisk balast, vil vere ulik og dermed også prege arbeidet ulikt. Derfor meiner også dei to amerikanske sosiologane Leonard Schatzman og Anselm M. Strauss (1973) at, for kvalitative studiar som kvilar på intervju eller observasjonar som mine, er sjølve spørsmålet om pålitelegheit feil stilt. Dei tek til orde for heller å spørje om ein annan forskar ville ha gjort oppdagingar som empirisk eller logisk gjer mine ugyldige. Sjansane er store for at ein annan forskar, med eller utan same analytiske rammeverk og perspektiv, ville utvikle eit anna analytisk skjema, andre omgrep og andre metaforar. Me er med naudsyn ulikt selektive når me observerer og lyttar, og dermed tek ein ulike vegar gjennom sjølve feltarbeidet så vel som når ein arbeidar seg gjennom dataa etterpå. Dermed vil alle uavhengig utvikla data og analysar bli ulike. Den eine av studiane kan på sin side vere både solid og påliteleg utan at det nødvendigvis svekkjer den andre. Om dei ikkje står i klar motsetnad til kvarandre må dei snarare reknast som supplementære eller komplementære. Uansett, er det viktigaste ein forskar kan gjere; å skrive klart og forståeleg om korleis han har kome fram til resultata sine. Forskaren bør etterstreve å gjere skildringane sine mest mogeleg «naturtru» og «komplett», som Fredrik Barth (1994) skriv. Sjølv opplever eg det som eit problem når eg les vitskaplege publikasjonar, eg opplever at litt for mange empiriske 129

146 føresetnadar forsvinn frå analysane og samanlikningane til at eg fullt ut evnar å forstå det som er søkt formidla. gyldigheit Gyldigheit er knytt til om dei svara ein finn i forskinga svarar på dei spørsmåla ein freistar å stille. Sjølv om dette kan høyrast nokså liketil ut, er det innan den fortolkande tradisjonen ei relativt komplisert affære. Steinar Kvale (1997) meiner kvalitativ forsking kan vurderast gjennom kvaliteten i handverket og gjennom det han kallar kommunikative og pragmatiske former for gyldigheitsvurdering. kommunikativ gyldigheit Kommunikativ gyldigheitsvurdeing inneberer å overprøve gyldigheita av tolkingar og observasjonar gjennom dialog med andre. Gyldig kunnskap oppstår når motstridande oppfatningar vert drøfta, og det er gjennom argumenta kvar av deltakarane kjem med under drøftinga at ein bestemmer kva som er ein gyldig observasjon og tolking. Kvale (1997:172) nemner tre ulike forum der ei tolking kan gyldigheitsvurderast innanfor. Det fyrste er overfor dei personane forskaren fortolkar, altså dei utforska. Kan dei gå god for den tolkinga forskaren gjer? I følgje Katrine Fangen (2004:196) «..strides de lærde om dette kan regnes som validisering». Men eg tykkjer like fullt det er interessant, for i mitt eige tilfelle, i samband med feltarbeidet eg gjorde saman med jaktlaget (Kap. 5), fekk eg eit sterkt behov for å «kvalitetssikre» forteljinga mi med nokre av jegerane som var med på jaktlaget. Det var fyrste gongen eg hadde gjort denne typen datainnsamling, altså deltakande observasjon, og eg var sant å seie litt usikker på om eg hadde fått tak på det vesentlege. Eller i alle fall om jegerane sjølve meinte det eg hadde fått tak på var vesentleg for dei. Derfor bad eg to av dei om å lese fyrsteutkastet av kapittelet «kjøt, kjensle og kameratskap» og gi meg tilbakemeldingar på om det var noko eg hadde missforstått eller om dei hadde andre oppfatningar kring det eg hadde skrive. Alt same kvelden som eg sende teksta til dei på e-post ringde den eine av dei til meg. Jau da, han kunne gå god for dette meinte han, og tykte eg hadde gjort ei god skildring av «elgjakta som sjølve bygdejakta», som han sa. Også den andre av jegerane svara meg på e-post nokre dagar etter og sa seg mykje godt samd med jegeren som hadde ringt meg. Nett teksta i kap. 5 er relativt grei å teste på denne måten. Her gjekk det meste føre seg innanfor rammene av jaktlaget, det skjedde på koia og på elgpostane, og bortsett frå Signe og eit par andre som opptrer i den teksta, var alle medlemmar av det same laget og alle hadde vore med på mesta alt som eg skildrar. Sjølv om eg har latt nokre av mine informantar lese teksta mi, er eg like fullt i tvil om at det kan kallast ein gyldigheitsjekk. Når eg tenker meg om i ettertid trur eg eigentleg ikkje det var gyldigheita som soleis eg ønska å sjekke heller, snarare trur eg at eg berre ville teste reaksjonane på tolkinga. Eg må innrømme at eg ikkje veit kva eg ville ha gjort om tolkinga mi hadde møtt sterk kritikk. Kjenner eg meg sjølv rett, hadde eg nok mest truleg brukt reaksjonane som nye data, snarare enn å justert tekstane mine i retning av reaksjonane dei hadde kome med. Kanskje kunne reaksjonane gitt meg utfyllande informasjon om 130

147 samanhengane som hendingane oppstod i. I så fall ville reaksjonane bidrege til tjukkare forteljingar og eit enno rikare materiale. Ein underliggande årsak til at eg let dei to jegerane lese teksta mi var nok mest at eg ville teste om den var leseleg for dei, altså om eg evna å skrive fram forteljinga på ein måte som gjorde at dei kjente seg att i det eg skreiv. Så kan ein spørje seg om det skal vere eit mål for akademiske tekstar, altså om det skal vere eit kriterium at informantane, eller den ein forskar på, skal kunne følgje argumentasjonen i ei vitskapleg tekst. Sjølv meiner eg ikkje det treng vere eit mål, men i nett dette arbeidet har eg likevel sett det opp som eit mål. Som eg også nemner innleiingsvis, har eg ønskja å skrive lett og forståeleg, men utan å dermed redusere den vitskaplege kvaliteten på arbeidet. På mange måtar trur eg også det kan gjere at endåtil mine fagfellar forstår betre det eg skriv enn om eg hadde skrive meir i tråd med den vitskaplege artikkelsjangeren. I alle fall kjenner eg sjølv at mange akademiske tekstar vert i overkant tunge å forstå, sjølv for ein som har vore på feltet i mange år og er alminneleg opplest på faglitteratur. Eg kjenner at eg somtid kan slite med å henge med på ei tekst, det kan vere ein jungel av fagterminologiar, eit hav av referansar som bryt opp argumentet og gjer det vanskeleg å få grep om kva forfattaren eigentleg freistar å seie, eller det kan vere tillærte formuleringar som kan ha mista sin formidlingsevne fordi det mesta har gått inflasjon i formuleringane. Dette fører meg også over på dei andre to empiriske essaya mine. Dei let seg vanskelegare «teste» på same måten som eg gjorde med kapittelet «kjøt, kjensle og kameratskap». Men her var eg tryggare på metodikken og eg kjende meg sikrare på forteljingane. Likevel har eg latt fleire andre elgjegerar og bygdefolk få lese tekstane, altså folk som verken kjenner grendene der eg har gjort feltarbeidet eller informantane eg har snakka med. Tilbakemeldingane frå dei har vore at dei kjenner seg att i forteljingane eg fortel, og at dei opplever casane mine som både verkelege og truverdige. Tilsvarande tilbakemeldingar har eg også fått etter at desse tekstane vart publisert. Ei interessant tilbakemelding som eg har fått frå fleire av desse ikkje-akademiske lesarane er at mange har påpeika at dei sosiale prosessane som eg skildrar, einast kan fungere i tilfelle der grunneigarane og dei som vil kommersialisere elgjakta faktisk bur i det lokalsamfunnet der elgjakta går føre seg. Det er sjølvsagt eit heilt vesentleg poeng, eit poeng som eg også kjem litt attende til i det siste kappittelet. Men det at dei fleste ikkje-akademiske lesarane les den konklusjonen ut av essaya mine, utan at eg eksplisitt skriv det like tydeleg, fortel meg også at tekstane fungerer etter hensikta. Uansett, poenget med å fortelje dette her er at eg, utan eigentleg å ha hatt Kvale (1997) sine validitetskriterier i tankane, har nytta meg av også det andre forumet for gyldigheitsvurdering som han trekker opp, nemleg det allmenne publikum. Eg har likevel ikkje gjort det med tanke på å teste gyldigheita på det eg har gjort, men snarare altså for å teste om eg faktisk formidlar det eg ønskjer å formidle. Ein annan arena for å oppnå ein kommunikativ prosess med det allmenne publikum er gjennom foredrag, radio og TV intervju og gjennom populærvitskaplege tekstar som kronikkar i aviser eller lengre essayistiske tekstar i magasiner og debatt-tidsskrift. Her kan ein 131

148 oppleve at reaksjonane frå lesarar eller tilhøyrarar kan vere prega av at ein har sterke partiske interesser i saka. Her lyt forskaren ta i betraktning posisjonen den som responderer har når han skal vurdere korleis han vil stille seg til reaksjonane. Slik eg forstår Kvale (1997), opplever eg at han er samd med meg i at ingen av desse to fyrste foruma kan seiast å halde som noko grunnleggande form for gyldigheitsvurdering av akademiske arbeid, derfor trekker Kvale fram eit tredje forum: det vitskaplege miljøet. Det består av forskarar som har metodisk og teoretisk kompetanse på det aktuelle området som vert handsama, altså fagfellar. Dei vurderer arbeidet i ulike fasar av prosessen. Ein vanleg gang i eit alminneleg vitskapleg arbeid i dag er kanskje fyrst dei nære kollegaene til forskaren, dei stiller opp med råd om metode, teori og alternative tolkingar av funn og liknande. Etter kvart som arbeidet tek form stiller gjerne forskaren på konferanse med eit paper basert på dataa, her kan han få innspel som han vonleg tek med seg vidare i arbeidet før eit fyrste utkast vert sendt til eit tidsskrift eller ein bokredaktør, som då igjen sender manuskriptet til fagfellevurdering. Basert på råda frå fagfellane vil forfattaren få høve til å justere eller skrive om manuskriptet før det til slutt vert trykka som eit ferdig arbeid. Alternative kvalitetssikringssystem er på plass også for rapportar eller avhandlingar som denne, nokre kan kanskje vere lettare å kome igjennom enn andre, men ei eller annan form for kontroll av kvalitet ligg til dei fleste formane for vitskaplege publikasjonar. Noko av bakgrunnen for den kommunikative gyldigheita er Jürgen Habermas (1984) sitt ideal om herredømefri kommunikasjon for å oppnå semje om tolkinga. I den kommunikative prosessen søkjer ein, gjennom samtalar mellom kompetente partnarar, å oppnå ei gjensidig forståing. Ei fare med slike prosessar er likevel at det kan oppstå situasjonar der partane i samtala ikkje er jambyrdige. Habermas presiserer også at ein lyt skilje mellom jambyrdige situasjonar og situasjonar der den eine parten påtvingar den andre sine eigne meiningar. Dermed kan ein, i praksis, sjå ei fara ved det akademiske kriterium, nemleg at ein, i alle fall i teorien, kan skape ei konsensuseffekt. Bourdieu (1992) har på ein overtydande måte skildra korleis ei kvar omgrepsutvikling er eit resultat av ein stadig pågåande kamp om definisjonane. All forsking treng å ta omsyn til den forskinga som alt er gjort, ny kunnskap treng å relatere seg til allereie eksisterande kunnskap, eller til ortodoksien. Ny, eller heterodoks kunnskap kunnskap som bryt med ortodoksien kan fort bli vanskeleg å oppnå i ein Habermas inspirert kommunikativ prosess. Målet om å oppnå semje mellom forskarane kan slik sett vere eit uheldig mål. Slik eg les Kvale forstår eg det som at han er samd i dette, og at han eigentleg snakkar om det akademiske kriterium som eit diskursivt spel mellom motstandarar og ikkje einast som ein dialog mellom partnarar. pragmatisk gyldigheit Den andre av gyldigheitstypologiane Kvale snakkar om er; pragmatisk gyldigheit. Pragmatisk gyldigheit er «verifisering i bokstavelig forstand» (Kvale 1997:173), altså å gjere sant. Sagt med andre ord handlar det her om å vurdere kunnskapen utifrå om den kan bidra til endringar 132

149 eller forbetringar. I mitt konkrete tilfelle kan ein spørje om den kunnskapen som eg presenterer i dette arbeidet vil kunne bidra til å gjere kommersialiseringa av elgjakta mindre konfliktfylt? Vil arbeidet mitt medføre at spørsmålet om kommersialisering får eit utfall som vert oppfatta som meir rettvis for dei involverte partane, anten det er dei ulike grunneigarane, dei eigedomslause jegerane eller dei andre innbyggarane i bygda, enn om eg ikkje produserte denne kunnskapen? Dette er eit vanskelege spørsmål, men det har vore eit mål å produsere nyttig kunnskap. Eg ønskjer at grunneigarar og jegerar kring om i grendene skal sete att med ei kjensle av at dei har lært noko av å lese arbeidet mitt, eg vil at arbeidet mitt skal bidra til å auke deltakarane i kommersialiseringsprosessane kring om i grendene sin innsikt i kva prosessar som er i spel når ein ønskjer å starte opp med å kommersialisere elgjakta. Samstundes vil eg tru at også kommersialiseringsmotstandarane skal kunne sjå at det kan finnast minnelege ordningar som i enkelte situasjonar kan gjere kommersialiseringa mindre smertefull for enkelte. Kanskje kan også forvaltinga og bygdeutviklarane få inspirasjon til å gå i seg sjølv og tenke over si eiga rolle som endringsaktørar gjennom råda dei gir og prosjekta som vert starta opp ved hjelp av offentlege og private pengar. Men prosjektet mitt er likevel ikkje eit aksjonsforskingsprosjekt, det er fyrst og fremst ei avhandling. Kor som er trur eg at grunneigarorganisasjonane som til dømes skogeigarlaget og bondelaget til liks med Norges jeger og fiskerforbund, vil alle få noko att for å lese arbeidet mitt. Kor vidt det vil lede til at aktørar involvert i kommersialiseringa av elgjakta faktisk endrar sine handlingar er vanskeleg å seie. Men det ligg ting i mitt arbeid som kan nyttast som råd til dei involverte, eller i alle fall som grunnlag for mogelege justeringar av tilnærminga dei har til kommersialiseringsprosessen. Arbeidet teiknar opp og drøftar ulike aktørar sine referanserammer knytt til elgjakta og syner korleis elgjakta inngår i grendesamfunnet sitt sosiale liv på ein måte som både utfyller og utvider andre forskarar sitt arbeid. Den syner det gjensidige forholdet mellom grunneigar og jeger og korleis elgjakta inngår i grendefolket sin identitet. Det syner korleis prislogikken kan innverke på prisaksepten og til sist også sjølve elgjakta. Og det syner at grunneigarar og lokale elgjegerar ber på mykje godt den same stadeigne elgjaktetosen. I tillegg syner det korleis det sosiale inngår i sjølve utforminga av elgjaktkommersen, korleis det sosiale pregar sjølve kommersialiseringa og korleis den vert forma lokalt. Dette og meir til er relevant kunnskap for dei som både ønskjer å utvikle elgjakta kommersielt og for dei som vil ta vare på den lokale elgjaktkulturen, men om dei vil bruke det er ikkje berre opptil meg, like mykje og kanskje meir er det opp til dei. Uansett, eg gjer min del av arbeidet. Eg søkjer å skrive allment forståeleg, men likevel akademisk interessant, om temaet. Eg held foredrag, deltek på debattmøter, skriv kronikkar og stiller opp til radio, TV og avis-intervju for å snakke om elgjakt og bygdeutvikling. Kvar gong nokon kontaktar meg for å snakke om temaet, svarar eg etter beste evne. Men til sjuande og sist handlar det om korleis grendene kollektiv evnar å nytte og kanskje endatil utvikle mitt arbeid vidare. 133

150 generaliserbarheit Spørsmålet om generalisering handlar i stor grad om forskingsfunn frå ei studie også kan gjelde for andre populasjonar og utval, eller om kor vidt forskingsfunn frå ei studie er nyttig om ein ønskjer å forklare andre tilsvarande situasjonar. Særleg for kvalitative case studiar har spørsmålet om generaliserbarheit vore heftig diskutert. Her handlar spørsmålet om i kva grad ein kan utvide gyldigheita åt casestudiar til å gjelde meir enn einast dei casane eller den eine casen ein har studert. Den amerikanske professoren i psykologi Robert E. Stake (1994) snakkar om tre formar for generalisering knytt til case studiar; naturalistisk, statistisk og analytisk generalisering. Den naturalistiske generaliseringa er basert på personlege røynsler og kviler ofte på stilleteiande kunnskap om korleis ting er. Her vurderer lesaren eller tilhøyraren sjølv i kva grad det som kjem fram i casane kan generaliserast. «The reader comes to know some things told, as he or she had experienced them», seier Stake (1994: 240). Og kanskje er det det eg sjølv har vore vitne til når bygdefolk og jegerar som har lese tekstane mine. Det at dei støttar opp om skildringane mine og meiner å kjenne seg att i det eg skriv, kan gi eit signal om at dei grendene og det jaktlaget eg har skildra ikkje er meir forskjellige frå andre case enn at folk i andre grender og på andre jaktlag ser det eg skriv som også å gjelde for andre tilsvarande case enn einast dei eg har studert. I den samanheng kan ein seie at noko av det casestudiane mine då har bidrege med er mellom anna å gjere den stilleteiande kunnskapen eksplisitt og konkret. Det er likevel eit poeng her at det ikkje einast treng vere vanlege bygdefolk og jegerar som kan gjere denne typen vurdering av generalisering av mitt arbeid. Like mykje er dette ei vurdering også fagfellar nyttar når dei les akademiske tekstar. Men alle er avhengige av relativt gode og omfattande skildringar av sjølve casane. I det jamt meir vanlege formatet for akademiske tekstar, den vitskaplege journalartikkelen, er det knapt med plass til å gi utfyllande og gode skildringar av casane og dermed svekker ein også grunnlaget for ei slik vurdering. Også det at ein i den internasjonale forskingsverda kommuniserer med andre forskarar som har lite føreåtkunnskap om det sosiale og kulturelle livet i til dømes norske grender og lokalsamfunn, stiller ytterligare krav til sjølve skildringa av casane. Den andre generaliseringa Stake (1994) snakkar om, er den statistiske generaliseringa. Til forskjell frå den naturalistiske generaliseringa er den både formell og eksplisitt. Den høyrer fyrst og fremst heime i den kvantitative forskingstradisjonen og vert uttrykt i konfidensintervall for effektparametrar eller sokalla koeffisientar og andre statistiske termar. Derfor let eg nett denne forma for generalisering ligge i denne samanheng og går heller over til den tredje av Stake sine formar for generalisering; den analytiske generaliseringa. Den analytiske generaliseringa involverer ei grunngiven vurdering av i kva grad funna frå ei studie kan nyttast som ei rettleiing for kva som kan kome til å skje i en annan situasjon (Kvale 1997). Den er tufta på ei analyse av likskap og ulikskap mellom situasjonar og er vesensforskjellig frå den naturalistiske generaliseringa, i og med at den baserar seg på det som vert kalla ein assertorisk logikk, altså at ein her einast påstår at det ein skildrar er slik det er utan dermed å hevde at det ikkje kunne ha vore annleis. Om ein kan overføre det til også å gjelde andre case krev at ein må analysere likskapane og ulikskapane mellom casane. Om det 134

151 argumentet skal førast av forskaren sjølv eller av lesaren er eit ope spørsmål og sjølvsagt kan forskaren gjere det, men det er slett ikkje og bør nok heller ikkje vere eit krav for ei kvalitativ studie. Av rettleiaren min vart eg gjort merksam på at omgrepet analytisk generalisering også vert nytta på ein annan måte i litteraturen. I ein av standardreferansane innan metodelitteraturen i boka Case Study Research. Design and Methods av Rogert K. Yin (2014) dreg forfattaren opp ein parallell til den populære Pulitzer-pris vinnande boka The Soul of a New Machine, av den amerikanske litteraturjournalisten Tracy Kidder (1981). Boka utspelar seg på 70-talet og omhandlar utviklinga av ei ny minidatamaskin, eigentleg ein mikroprosessor, og kapplaupet mellom to selskap; Data General Corporation (DGC) og Digital Equipment Corporation (DEC). Kidder følger utviklingsarbeidet ved DGC som tek stor risiko under arbeidet. Poenget til Yin er at boka er eit utmerka døme på ei case studie. Samstundes illustrerer den også case studienes fundamentale utfordring, i fylgje Yin, nemleg å definere eininga for analysen. Og han spør; er «case» et minidatamaskina eller er det dynamikkane som skjer i den vesle gruppa av utviklingsingeniørar som arbeidar med å få fram minidatamaskina? Svaret på det spørsmålet, seier Yin, er essensielt for å forstå korleis casestudien relaterer seg til eit breiare kunnskapsfelt. Altså skal kunnskapen frå denne casestudien generaliserast inn mot feltet teknologi eller inn mot feltet sosiale gruppedynamikkar? Personleg er eg så heldig at då eg studerte mikroelektronikk på ingeniørskulen vart eg tilrådd å lese nett denne boka. På det tidspunktet hadde eg ingen formell skulering i samfunnsfagleg metode, og spørsmålet om kva ei casestudie var låg langt utanfor det eg evna å tenke på den gongen. Likevel hadde eg ingen vanskar med å sjå at boka kunne forståast på både den eine og hin måten, men fyrst av alt var den for meg eit døme. Det var eit døme på kor effektiv ein organisasjon kan vere når ein let innovasjonar vekse opp nedanfrå og kvar av ingeniørane får høve til å etablerer eigarskap til ideen. Samstundes var det også eit døme på kor kynisk ei bedrift kan utnytte sine tilsette sin innsatsvilje. Analogien til soppdyrking var slåande; hald arbeidarane i mørkret dag og natt, gi dei rikeleg med dårleg mat og sjå kor alt veks. Poenget er at sjølv utan formell skulering i samfunnsfagleg metode trong eg ikkje at forfattaren eksplisitt presiserte for meg kva for delar av denne forteljinga som kunne generaliserast på eine eller hin måten, eg trong ikkje forfattaren si hjelp til å forstå boka. Motsett, slik eg forstår Yin, trur eg tvert om det hadde svekka mi evne til sjølvstendig å identifisere kva relevans Kidder si bok har for andre innovasjonsprosessar om han hadde presisert i kva grad forteljinga hans skulle ha relevans inn mot teknologifeltet eller gruppedynamikkfeltet. Sameleis har eg vore varsam med å presisere kva felt mine forteljingar skal ha relevans for. Skal elgforteljingane mine forståast einast som forteljingar om korleis kommersialiseringa skjer eller skal dei forståast som kva som skjer ved kommersialiseringa? Etter at dei tre elgjaktforteljingane mine har vore på trykk har eg motteke ulike reaksjonar frå lesarar. Reaksjonar som fortel meg at lesarane har forstått tekstane mine både som skildringar om korleis og om kva. Eg ser at med mine tekstar i bakhovudet har lesarane evna å sjå det som skjer i kvar einskild sine heimlege elgskogar med andre auger. Det er ulike delar av forteljingane 135

152 mine som har relevans i ulike elgskogar, eller elgbygder om du vil. Derfor har eg altså, så langt i mitt eige arbeid, ikkje eksplisitt argumentert for at det eg finn i dei tre empiriske casane mine kan generaliserast, korkje på eine eller hin måten. referansar for kapittel 4 Barth, Fredrik Manifestasjon og prosess. Universitetsforlaget. Oslo: Original edition, Biernacki, Patrick & Dan Waldorf Snowball Sampling: Problems and Techniques of Chain Referral Sampling. Sociological Methods & Research 10 (2): Blumer, Herbert Symbolic interactionism: perspective and method. University of California Press. Berkeley, Calif. Bourdieu, Pierre Texter om de intellektuella. Brutus Östlings bokförlag Symposion. Stockholm. Bourdieu, Pierre & Loïc Wacquant Den kritiske ettertanke. Grunnlage for samfunnsanalyse. Samlaget. Oslo. Bye, Linda Marie Feltarbeidets kjønnede farer. En refleksiv analyse av kjønn, hetroseksualitet og sted. Nordisk Sämmhallsgeografisk Tidsskrift (39): Bygdas unge menn - en studie av bygdemenns forhandlinger om og utfordringer av rurale maskuliniteter. Avhandling til grada Ph.D., Geografisk institutt, NTNU, Trondheim. Castells, Manuel The rise of the network society. Blackwell. London. Denzin, Norman K. & Yvonna S. Lincoln The Landscape of qualitative research. Theories and issues. Sage. Thousand Oaks, CA. Dervo, Børre K. & Torbjørn Østdahl Lokal forvaltning av utnyttbare vilt- og fiskeressurser - status for 1998 og Oppdragsmelding 657, NINA. Lillehammer. Douglas, Jack D Investigative Social Research: Individual and Team Field Research SAGE. Beverly Hills, CA. Eriksen, Thomas Hylland Små steder - store spørsmål. Innføring i sosialantropologi. Universitetsforlaget. Oslo. Fangen, Katrine Deltagende observasjon. Fagbokforlaget. Bergen. Flø, Bjørn Egil Institusjonelle ordningar rette mot forvalting av rurale ressursar - Sikfisket i Femund. R 4/98, Senter for bygdeforskning. Trondheim. Guba, Egon G. & Yvonna S. Lincoln Competing Paradigms in Qualitative Research. I Handbook of Qualitative Research. Redigert av: N. K. Denzin & Y. S. Lincoln. Sage. Thousand Oaks. 136

153 Gullestad, Mariann Hverdagsfilosofer: verdier, selvforståelse og samfunnssyn i det moderne Norge. Universitetsforlaget. Oslo. Gullestad, Marianne Kitchen-table society. A case study of the family life and friendships of young working-class mothers in urban Norway. Universitetsforlaget. Oslo. Habermas, Jürgen The Theory of Communicative Action - Reason and Rationalization of Society. Vol. I. Beacon Press. Boston. Jerstad, Kurt, Knut Solbraa & Svein Knutsen Målrettet elgforvaltning bedre ressursutnytting. Landbruksforlaget. Oslo. Kidder, Tracy The soul of a new machine. Back Bay Books. New York. Krange, Olve Grenser for individualisering: ungdom mellom ny og gammel modernitet. Avhandling til grada Dr.polit, Institutt for sosiologi og samfunnsgeografi, Universitetet i Oslo, Oslo. Kvale, Steinar Det kvalitative forskningsintervju. Ad Notam Gyldendal. Oslo. Lindner, Rolf The reportage of urban culture: Robert Park and the Chicago Scool. Cambridge University Press. Cambridge. NOU 2000: Om oppgavefordelingen mellom stat, region og kommune, red Kommunal- og regionaldepartementet. Statens forvaltningstjeneste. Oslo. Noy, Chaim Sampling Knowledge: The Hermeneutics of Snowball Sampling in Qualitative Research. International Journal of Social Research Methodology 11 (4): Ostrander, Susan A Surely you're not in this just to be helpful : Access, Rapport, and Interviews in Three Studies of Elites. Journal of Contemporary Ethnography 22 (1):7-27. Schatzman, Leonard & Anselm M. Strauss Field Research. Strategies for a Natural Sociology. Nijhoff. Haag. Schwandt, Thomas A Constructivist, interpretivist approaches to human inquiry. I The Landscape of Qualitative Research. Redigert av: N. K. Denzin & Y. S. Lincoln. Sage. London. Seale, Clive The Quality of Qualitative Research. Sage. London. St. prp. nr Den kongelige proposjon om statsbudsjettet medregnet folketrygden for budsjetterminen 1. januar desember Finans- og tolldepartementet. Oslo. St.meld. nr Verdiskaping og miljø - muligheter i skogsektoren. Landbruksdepartementet. Oslo. St.meld. nr Om norsk landbruk og matproduksjon. Landbruksdepartementet. Stake, Robert E Case Studies. I Handbook of qualitative research. Redigert av: N. K. Denzin & Y. S. Lincoln. Sage. Thousand Oaks. Stinchcombe, Arthur L The Logic of Social Research. The University of Chicago Press. London. Tjora, Aksel Kvalitative forskningsmetoder i praksis. Gyldendal akademisk. Oslo. Vassenden, Anders & Therese Andrews Snøballen som ikke ruller. Utvalgsproblemer i kvalitativ forskning. Sosiologisk tidsskrift 15 (2): Yin, Robert K Case Study Research. Design and Methods. 5 ed. SAGE Publicatons. London. 137

154 138

155 5 kjøt, kjensler og kameratskap 40 - om reglar, normer og kulturell danning - EG MÅ FÅ be om ordet. Arvid, leiaren for jaktlaget røyste seg. Både stemma og framtoningen fortalde oss at han skulle seie noko viktig. Etter reaksjonen på dei andre elgjegerane forstod eg også at dette ikkje var eit vanleg innslag under middagane på koia. Men kanskje var ikkje dette ein vanleg middag heller, det var trass alt felt elg den dagen. Ein av unggutane på laget, Peder, hadde felt ein elgkalv på Langmyre under morgondrevet. Eit friskt og fint dyr som no hekk i slaktarhuset og godgjorde seg. Og guten? Ja han var stolt som ein hane kan du skjøne. Dei andre på laget kunne fortelje meg at det var tredje elgen til Peder sidan han starta å jakte for fire år sidan. - Du var uheldig i fjor, Peder, sa jaktlagsleiaren. Peder sjølv vrei seg på stolen, tyktest kjenne seg utilpass av å verte minna på fjoråret. Det var fyrste gong han fekk elg på post aleine, åra før hadde han sete saman med meir erfarne jegerar som han kunne støtte seg til og som kunne hjelpe han med å ta avgjersler. Den fyrste elgen han fekk var lett å ha med å gjere, den kom roleg inn og stod stille med breisida til på under 50 meters hald. Sverre, som sat saman med han på post hadde berre nikka varsamt til Peder som gjorde alt rett. Han gjorde nesten alt rett i fjor òg, men om det var nervane eller noko anna som spelte han eit puss er vanskeleg å sei. Den elles så presise skyttaren hadde sett skotet for langt att og dyret gjekk langt etterpå. 40 Dette essayet har stått på trykk i artikkelsamlinga «Bygdeutviklingas paradoks» (Bringslid 2012). 139

156 Peder laut tilkalle hundeførar og resten av laget for ettersøk. To tre timar seinare fant dei elgen som var dårleg treft, men likevel avliden. Heile laget hadde stilt opp for Peder då. - Det er i slike situasjonar du veit du har kompisar, fortalde Peder meg då me var på veg inn til koia dagen før. Arvid som har vore jaktlagsleiar i alle år, tok Peder føre seg og oppmuntra han og støtta han. Dei reiste innom skytebana og testa kikertsiktet og gjort alt som kunne gjerast for å halde motet oppe hjå ein ung og urøynd elgjeger som nett var vorten utsett for det unemnelege. - Alle kan vere uheldige, hadde dei sagt, kompisane. Dei hadde bedyra han at -..så lenge situasjonen var rett bedømt.., noko ingen hadde grunn til å tvile på, - ja, då kan du ikkje lastast. - I år derimot, held jaktlagsleiaren fram, i år var du heldig Peder, i tillegg var du overmodig. Trykket Arvid la på ordet overmodig og alvoret i stemma, gjorde det larmande knyst i den vesle koia. Den elles så lattermilde og lette stemninga vart snudd til ei tettpakka togn. Peder stivna til og skuffelsen formeleg la seg utanpå kroppen hans. Alle såg me ein ung gut si verd vende seg frå stolt glede til tungboren skam på mindre enn ein augneblink. Han hadde lyst som ei sol og hausta respekt frå dei andre på laget, men no var alt snudd til ei uendeleg skuffelse. - Du seier det var 150 meter, held Arvid fram, Ikkje berre er 150 for langt, men me har målt og det var 190! Du seier den stod stille. Eg stod i kanten av Langmyre då det small. Eg såg kalven då den datt, Peder. Den gjekk! Den gjekk rett nok roleg, men den gjekk!.[.. ] Du sette jakta på spel for oss andre Peder. Me har sett av desse dagane til jakt, me vil ikkje ha dei spolert av dårlege vurderingar - ei kvote på 16 elg krev at me er effektive [...] Eg og Bjarne har diskutert dette; me trur framleis på deg Peder. Du er ung og du skyt godt, det veit me, du var uheldig i fjor og dumdristig i år. Me vil alle oppleve å vere uheldige, me vil alle oppleve å gjere feilvurderingar. Alle jegerar vil oppleve det, før eller seinare - du gjorde det før, lat oss vone du ikkje gjer det seinare også. [...] Skål for Peder og skål for eit fint slakt. bygdejaktlaget Det skulle ta lang tid før eg forstod at denne offentlege reprimanden som jaktlagsleiaren kom med under denne elles så hyggeleg fellesmiddagen på koia, delvis kunne forklarast attende til endringane som følgjer i kjølvatnet av auka kommersialisering av elgjakta. Det skulle ta lang tid før eg forstod at det som eigentleg skjedde var bygdejaktlaget sin definering av seg sjølv og at det i følgje dei andre medlemmane på jaktlaget ikkje kunne ha skjedd ti år før. Det skulle ta lang tid før eg forstod at det var understrekinga av den rurale jegeren sin ny-seriøsitet, at det var markeringa av plikta bygdejegeren ber på overfor lokalsamfunnet, grunneigarane og resten av jaktlaget. Det var den kulturelle danninga av bygdejaktlaget eg vitna. Ein liten bit av den langsame overgangen frå einast å vere eit jaktlag til det å verte eit bygdejaktlag. For i takt med kommersialiseringa av elgjakta har også bygdejaktlaget vakse fram. Ikkje berre har det kome som omgrep og som noko me seier i kvardagen når me skal omtale det lokale jaktlaget som «høyrer til» i grenda og skilje det frå dei stadig meir talrike «utanbygdslaga», det har også vakse fram i bygdejegerane sin kollektive medvit som noko 140

157 særskilt kulturelt. Som noko som skil dei og jaktlagkompisane frå dei andre og gjer dei lokale. Som noko som definerer korleis dei skal gjere ting, korleis dei skal te seg i møte med elgen, kvarandre, grunneigarane og bygda. Elgjakta er ei oppgåve på lik linje med arbeid, og jegerane går også til oppgåva med same seriøsitet og arbeidsetikk. (Foto: Jan Inge Karlsen) I dette essayet vil eg ta lesaren med på elgjakt, eg vil la lesaren få sjå det eg såg og kanskje også forstå litt meir enn kva eg forsto. Eg vil gjenfortelje opplevingane og dele refleksjonane mine frå åtte dagar på koia saman med eit elgjaktlag frå ei bygd i Nord- Østerdalen. Eg vil leite etter kva det vil sei å vere eit lokalt elgjaktlag i ei bygd der ein stadig større del av elgen vert felt av jegerar som ikkje er busett der eg vil leite etter kva eit bygdejaktlag er og kva det vil seie å vere ein bygdejeger. Korleis knyt bygdejaktlaget og dei lokale jegerane seg opp til bygda og kva betyr det lokale og den stadeigne konteksta for bygdejegeren? Korleis er bygda og bygda si historie med på å prege praksis og moral åt det lokale elgjaktkollektivet? bill. merk; forskar søker bygdejaktlag - Er det du som vil forske på elgjakt? Klokka var kvart på 9 ein søndags morgon og eg sat i bilen på veg for å berge nokre molter til julekvelden då telefonen ringde. I fleire månadar hadde eg prøvt å kome meg med eit bygdejaktlag på elgjakt. Eg fant fort ut at det ikkje var 141

158 enkelt, det tyktes vere lettare om eg var villig å stille som vanleg jeger, men som forskar nei det såg mesta ut til å vere vonlaust. Eg hadde bedt eit par skogeigarar og nokre grunneigarlag om dei kunne snakke frampå for meg, men sett vekk frå eit lag som jakta med laushund og eit utanbygdslag som ville tene pengar på å ha meg med var det lite suksess. Men no hadde eg altså ein mann på tråden som lurte på om det var eg som ville forske på elgjakt. Eg sakka farta og såg meg ut ei busslomme litt lenger framme. - Javist, det er det. Kva gjeld det? - Du kan få vere med oss om du kan stadfeste at du er stødig og ikkje fer med noko tull. - At eg ikkje er nokon Lindberg meiner du? Han var ikkje heilt med på det med Lindberg, men då eg nemnde selfangstinspektøren og alt oppstyret han skapte på 80 talet etter at han kom heim frå ein tur med selfangstskuta Harmoni av Tromsø demra det for han. - Ja akkurat, sa han då - me vil ikkje ha noko slikt. Eg fortalde han om far min som hadde mønstra på ishavet som fjortenåring og om min eigen oppvekst som nabo til pels- og ishavsbygda Brandal på Sunnmøre og om kor hardt motstanden mot selfangsten hadde råka der. Han bad meg møte opp heime hjå han om ettermiddagen den 24. september. Det var eit typisk blanda jaktlag med grunneigarar og ikkje grunneigarar. Sjølv om Arvid hadde forsikra meg om at dette var eit «bygdejaktlag» var likevel nokre av jegerane utanbygds frå. Men alle tyktes ha ein eller annan lokal relasjon utan at eg greidde å identifisere den umiddelbart. Elles var dei ein fin aldersmiks frå 20 til litt over 70 år og i fylgje Arvid var dette definitivt eit bygdejaktlag. elgbygda Med sine mellom innbyggarar fordelt kring om på nokre store og fleire små gardsbruk samt enno fleire enkelthus her og der spreidd kring om mellom gardane, strekker bygda seg eit par tre kilometer i nord - sør retning etter elvedalen. Det er stort sett ei ganske så typisk bygd for denne delen av landet. Ved hjelp av eit lite bustadfelt frå kring slutten på 70-talet som ligg litt trekt opp bak skulen og resten av sentrum har grenda greidd å behalde både skule og butikk i tillegg til enkelte småføretak som skaper eit inntrykk av at dette framleis er ei levande bygd. Noko nybygging ser det elles ut som det har vore jamt utover på både 80 og 90 talet og fram til i dag, sjølv om det også her er ei noko usunn alderspyramide med litt for få unge i høve til talet på eldre. Dei fleste pendlar dagstøtt til og frå arbeid, anten til kommunesenteret eller til ei av nabokommunane. Tradisjonelt er det jord- og skogbruk som har utgjort basisen for næringsverksemd i grenda. Enno driv om lag 20 av dei opphavlege 80 gardsbruka med 142

159 husdyr, mest sau, men også storfekjøt og mjølk. Skogbruk er eit vesentleg supplement til jordbruksinntekta, sjølv om skogarealet varierer mykje for dei forskjellige gardane. To av skogeigarane er markert større enn dei andre med mellom og mål produktiv skog, i tillegg finn me nokre som kan kallast relativt store med mellom 8000 og mål pluss ei rekkje mindre skogeigarar med alt frå 700 til 5000 mål. Det samla arealet skog som høyrer til bygda er litt under mål produktiv skog, i tillegg litt over mål med mindre produktivt terreng som myrar, høgt liggande «skrapskog» og meir fjelliknande terreng. Jaktvaldet utgjer til saman 14 elgjaktfelt med ei samla kvote på tett opp mot 200 elg. introduksjonen Det fyrste som slo meg då eg svinga inn på tunet og såg Arvid stå på trappa var at eg hadde bomma på kleskodeksen Sjølv var eg kledd opp i GoreTex og viste der og då at eg hadde gjort meg skuldig i å ignorere fagfellar sin kunnskap, kunnskap som dei har formidla til meg gjennom fleire vitskaplege artiklar og som eg tydelegvis ikkje evna å omsetje til praksis. For den klassiske rurale jegeren er ingen utstyrssnobb, han arbeidar gjerne i kjeldress anten arbeidet skal gjerast i fjøset eller i skogen (Bye 2003; Krange & Skogen 2007a; Bye 2009). - Nei, so gale er det ikkje, sa Arvid som møtte meg i ein dongerikjeldress med firmanamnet åt ein lokal byggmeister på ryggen - Eg er berre ikkje heilt klar enno. For vist skulle det Gore Tex på, det var meldt ei regntung veke og han var ferdig med å gå søkkvåt kring på jakta. Men han kunne likevel stadfeste at han ikkje var villig til «...å legge ti-tusenvis av kroner i jaktdressar», som han sa. Han heldt seg til dei rimelege merka og meinte dei var gode nok. Han trudde ikkje eg kom til å skilje meg nemneverdig frå resten av laget og la til at det «neppe er kleda du kjem til å dumme deg ut på.» Dermed avslørte han vel ei viss frykt for at eg kunne skjemme ut både meg sjølv og han. For han tok ein sosial risiko, Arvid, ved å invitere meg med på jaktlaget. Dei andre på laget var nok berre måteleg interessert i å ha med ein observatør på elgjakta. Og kanskje var nettopp observatørstatusen det som skulle danne grunnlaget for korleis resten av laget relaterte seg til meg i fyrstninga. Under presentasjonen av meg fortalte Arvid om selfangstinspektør Odd Lindberg, det slo meg at han må ha lese seg opp på historia. Forteljinga til Arvid gjekk nemleg langt utover det vesle eg fortalde han på telefon og i hans versjon var min tilknyting til selfangst langt tettare enn kva tilfellet var, men eg let det gå med det. Dermed enda eg opp med det kameratslege tilnamnet Odd, eit tilnamn eg for så vidt levde godt med og som eg også sjølv må ta delansvaret for å ha lagt opp til. ein seniors førjaktrefleksjonar Etter kvart som timane gjekk såg skepsisen mot den sunnmørske elgjaktinspektøren Odd ut til å forvitre. Enkelte hadde rett nok intervjua meg grundig, kanskje like mykje av rein interesse 143

160 som av ærleg skepsis, om kva eg ville med dette opphaldet og kva som skulle kome ut av det, men dei fleste tyktest likevel vere avslappa i høve nykomlingen. Etter kvart som folk hadde fått seg mat og installert seg på koia, som rett nok var meir kva eg ville ha kalla eit hus, sat dei fleste å drøste i varmen frå omnen. Bjarne, som i sitt 73 ende år var den absolutte senioren på laget, presenterte kvar av dei einskilde jegerane for meg. For kvar av kompisane leverte han også små anekdotar, filosofiske refleksjonar delvis motivert av minner frå år tilbake og delvis av tankar om utfordringane elgjakta står framfor. For kvar einskil av jegerane fortalte han kvar dei kom ifrå og kva relasjon dei hadde til bygda og laget. Godt over tre firdelar av dei har eit absolutt slektskapsforholdet til bygda medan nokre berre har kome med fordi dei har vore kompisar eller kjenningar med nokon på laget. Jaktlaget har rett og slett vekst fram organisk utifrå det nettverket medlemmane på laget har hatt. Og etter kvart som elgstamma har vokse har også arbeidsbyrda vokse og behovet for fleire jegerar like eins. Og far har rekruttert son og soneson med. - Me har ofte hatt tre generasjonar frå same familie med samstundes, fortel Bjarne. Han snakkar om jegerane gjennom fleire generasjonar og presenterer Steinar som sonen til Johannes. - Johannes jakta heilt til den dagen han fylte 80, fortel han. - Fyrst då la han frå seg børsa. Måten Bjarne sa det på fekk meg til å tenke at det også var hans mål - å få vere med på dette eventyret saman med kompisane til han fyller 80, minst. - Han var sterk han Johannes, seier Bjarne og fortel om ein hardtarbeidande tømmerfløtar og skogsarbeidar. - Han aldri var sjuk. Var det arbeid som skulle gjerast var det ikkje tid til å legge seg sjuk, fortel Bjarne. Sjølv merkar eg at eg kjenner att dei same forteljingane frå oppveksten heime på Sunnmøre. Forteljingane om arbeidsmoral og dugleik som grunnlag for både individuell og kollektiv suksess. Eg tenker på Ingar Kaldal (2000) som skriv om kor viktig arbeidet har vore i slike typiske skogsområder, for utforminga av samfunnet sin kollektive identitet. Og eg tenker på det Linda Marie Bye (2003; Bye 2009, 2010) har synt oss; at for unge rurale menn kan fritidsaktivitetar som jakt, snøskuter og motormekking delvis ha teke over mykje av den same rolla som arbeidet hadde i jord- og skogbruksgrendene, med tanke på identitets- og maskulinitetsutforming. Eit perspektiv ikkje ulikt det den canadiske sosiologen Robert A. Stebbins (1992) kallar «The serious leisure perspective» i eit forsøk på å skildre det han meinte å sjå der arbeidsløyse, meir ferie og fritid og tidleg pensjonstilvære skapte store mengder tid som ikkje var fylt med inntektsgivande arbeid. Folk søkjer då til fritidsaktivitetane og legg tilsvarande seriøsitet i det som dei elles brukte leggje i arbeidet. - Steinar har vore med på elgjakta sidan han var smågut, han har mykje av far sin i seg, fortel Bjarne vidare, eit ørlite smil avslører at han minnest noko. - Han var så influensasjuk her eit år at han knapt kunne stå opprøyst, men jakte skulle han. 144

161 - For ikkje å smitte oss andre insisterte han på å ligge i uthuset, ei trekkfull plankebu som brukte stå der slaktarhuset står i dag. All kommunikasjon med oss andre på laget gjekk over walkietalkie. Eg ser bort på Steinar som har fått med seg kva me snakkar om, han ser lurt på oss og ler stille. Så lenge det var arbeid som skulle gjerast eller sagt på ein annan måte; så lenge det var elg som skulle skytast var det ikkje tid til å legge seg sjuk. Steinar si handling det året, eller snarare Bjarne si forteljing om Steinar si handling, plasserte elgjakta inn saman med arbeidet. Elgjakta er ei oppgåve på lik linje med arbeid og krev også same seriøsitet og arbeidsetikk. Den som har vakse opp med ein far som aldri la seg sjuk så lenge det fanst tømmer som skulle fløtast kan då ikkje legge seg til sengs midt under elgjakta. - No er det Steinar som har med sin son, held Bjarne fram og nikka i retning Johan, ein storvoksen mann i 30 åra som set bøygd over eit sett jaktradioar han har fått i oppdrag å programmere. - Johan er ein av dei som verkeleg står på. - Står på?, spør eg - Ja ein av dei som er her fyrst og fremst for å jakte kan me sei. - Men er ikkje alle her for å jakte då? - Jauda, men det er ikkje alle som legg like mykje innsats i det. Han fortel at folk, «også her på laget», som han seier, har forskjellige mål for jakta. Medan nokre fyrst og fremst er her for «samhaldet», er andre her for «kjøtet». - Så Johan er her altså for kjøtet? spør eg. - Nei, han er her for jakta, korrigerer Bjarne - Han er her fyrst og fremst for jakta. Bjarne røyser seg og går på kjøkenet og vert vekk ei lita stund. Han let meg få tenke etter kva han nett hadde meint med det å vere her for jakta. Det var definitivt ikkje det same som å jakte for kjøtet, det sa han seg også usamd i. Eg tenker på den amerikanske økologen Stephen Kellert (1976) sine tre kategoriar jegerar frå 70 talets USA og lurer på om det kan vere ein knagg å henge dette på. Men eg finn at rett nok snakkar Kellert om nettopp kjøtjegeren som den typiske rurale representanten i, lat oss kalle det det amerikanske jegerkorpset, men han gir ingen plass til dei som er her for samhaldet og kva med dei som er her for jakta? Eg tenker på eit foredrag eg høyrde med Garry Marvin 41 ein gong, der han snakka om skiljet som den amerikanske forfattaren og jegeren Allen Morris Jones (1997) gjer i boka med den iaugefallande tittelen «A Quiet Place of Violence». Jones skil nemleg mellom jakta som prosess og jakta som prosjekt. Med prosjekt refererer han til intensjonen jegeren har, altså intensjonen om å finne viltet og å snike seg innpå det eller det å ligge i skjul å vente for til slutt då endeleg å skulle avlive dyret. Med prosess derimot refererer han til måten jegeren gjer prosjektet på, 41 Garry Marvin har seinare skrive om det same skiljet i boka til Sarah Pilgrim og Jules Prettey red. (2010) Nature and Culture rebuilding lost connections. 145

162 altså til sjølve utføringa. Så når prosjektet er å skyte ein elg er ikkje måten prosjektet vert realisert på likegyldig tvert om er det heilt essensielt. For tydlegare å understreka kva han meinar dreg Jones ein parallell til ein annan interessant fritidsaktivitet nemleg fjellklatring der er prosjektet å nå fjelltoppen, men for fjellklatraren er det langt frå einaste formålet med sjølve klatringa. I so fall kunne klatraren like gjerne leige eit helikopterløft opp på fjelltoppen og ned att, men alle skjønar at det ville vere meiningslaust då ville det ikkje vere ein klatrar som stod på toppen, berre ein helikopterturist. Sjølv om prosessen er viktig er likevel ikkje prosjektet uvesentlig. Om klatraren ikkje hadde eit prosjekt om å nå toppen, ville ho neppe ha klatra. Ein kan seie at prosjektet er sjølve krafta i prosessen, det som held prosessen i gang. Det er målet om å få elg som held jakta i gang, men det er ikkje jakta aleine. Ein kan seie som José Ortega y Gassett (1995) i boka Meditations on Hunting; «ein jaktar ikkje for å drepe, snarare er det motsett, ein drep for å ha jakta». Så, når Bjarne fortel at enkelte på laget jaktar for kameratskap og andre for kjøt, kjenner eg at eg tvilar på Bjarne, eg kjenner at eg trur at til liks med Johan er alle der fyrst og fremst for å jakte. - Jauda, seier Bjarne, han smiler når han høyrer korleis eg har tenkt. - Dokke kan å gjere det komplisert. For han hadde berre meint at Johan var meir «ivrig», ivrigare enn mange av dei andre. Og han var ikkje aleine, særleg blant dei yngste var det ein større iver, men i tillegg til denne naturlege ungdomlege iveren var dei, som Bjarne sa; «meir seriøs på ein måte». Og nettopp denne seriøsiteten skulle vise seg å verte meir og meir interessant for meg desse åtte dagane i elgskogen. etter talen Etter Arvid sin disiplinerande tale tok det om lag eitt minutt før stemninga var tilbake til der den var før han tok ordet. Det var eit langdrygt minutt der enkelte gjorde tapre forsøk på å etablere samtaletema og snarast råd få opp att stemninga. Men etter kvart kunne ein merke at skrålet vaks til om lag der det hadde vore. Gradvis kom også Peder inn att i den sosiale ordvekslinga, utan at hans bragder lenger var eit tema. Sjølv vart eg sitjande uforståande til heile scenen. Kva var dette? Kvifor hadde Arvid valt å gjere denne offentlege irettesettinga, denne audmjukinga av den unge elgjegeren? Då Johan og Stian, ein lyslugga mann fyrst i 40-åra som eg enno ikkje hadde helsa rettleg på, røyste seg for å ta eg ein røyk, bestemte eg meg for å vere med dei om ikkje anna for å kjøle meg ned i den kalde haustlufta. - Ja, kva får forskaren ut av det?, spør Stian med eit lurt smil. - Er dette vanleg?, spør eg. - Har denne typen offentleg irettesetting skjedd før? Nei dette var eit spesielt tilfelle erkjente begge. Sjølv om det hadde hent at det hadde vore det dei kalla «oppstrammingar» før også, så var dette eit særskilt tilfelle. 146

163 - Men det måtte til, seier Johan. Han verka nesten irritert og eg let vere å spørje kva han meinte, ga han berre tid, for det verka som den elles så tagale Johan hadde lyst å seie noko. - Me har hatt rot kvart einaste år i det siste, både skadeskyting og feilskyting. Og dei to siste åra har me ikkje eingong klart å fylle kvota, fortel han. Eg tenker tilbake til tidlegare same dag, til då me nett var ferdig med slaktinga og hadde fått hengt opp elgskrotten. Medan dei fleste av oss hadde samla seg i porten på «slaktarhuset» og stod å leska oss på kald øl og varm kaffi om ein annan, hadde ei lita gruppe danna seg borte ved koia og stod i alvorsam prat. - Jauda, det var det me snakka om, kunne Johan fortelje. Dei tre karane, Johan og Stian i tillegg til Kjell, den tredje av dei Bjarne hadde omtalt som ein av dei som «fyrst og fremst var her for å jakte», hadde samla seg om Bjarne og Arvid og gjort det klart at dei meinte Arvid måtte reager. Dei hadde utfordra Jaktlagsleiaren og bedt han om å bruke autoriteten sin og sanksjonere. For det måtte altså til. Dei to elgjegerane som no hadde sløkt røyken og trekt bort på plattingen framom slaktarhuset for å betre kunne «sjå i veret» og vurdere forholda for morgondagen, var altså samde om at jaktlaget ikkje kunne akseptere meir «rot». Dei hadde ikkje råd til å kaste vekk dyrebar tid på ettersøk. Og det var det å fylle kvota som gnog dei. Det var ikkje det at tida dei brukte på ettersøk gjekk utover den tida dei kunne sete på post og oppleve spenninga og gleda ved jakta, nei det var rett og slett ineffektivt i forhold til det å rekke å fylle kvota. Eg tenkte; kva betyr dette? Og høyrer meg sjølv spørje; - Betyr det at dokke eigentleg kan definerast som klassiske kjøtjegerar? - Definerast!, formeleg spyttar Stian ut og gir meg med det klar beskjed om at defineringa lyt eg ta meg av sjølv. - Det betyr at elgjakta handlar om å gjere ting rett! - Kva, rett? - Altså me har visse standardar og dei skal oppretthaldast. - Standardar?, spør eg igjen. Det handlar altså om å gjere ting «rett», om å oppretthalde «standardar» og forvalte sitt eige rykte. Eg kjem i hug noko eg hadde lese av den svenske antropologen Ann-Kristin Ekman (1991) ein gong. Om at det i eit lokalsamfunn finst eit sett av tradisjonelle dygder eit verdisystem som i stor grad reflekterer stadens historie og utgjer dei moralske omgrepa rett og bra. Når Stian snakar om at ting skal gjerast rett handlar det om å vere dyktig og flink, dygder som har stått sterkt i skogsarbeidarkulturen og som lever i dei lokale forteljingane om kva folket her har å slekte på. Stian sin gnagande uro for at kvota ikkje vert fylt, er i slekt med Bjarne si forteljing om den arbeidsame bestefaren til Johan. Den er i slekt med forteljinga om den hardtarbeidande og dyktige «elgbygdingen», han som ikkje legg seg sjuk sjølv om han skulle kome til å få litt feber. Den er i slekt med forteljinga om den pålitelege «elgbygdingen», ei forteljing som implisitt også ber i seg eit bod om den «upålitelege andre». 147

164 - Elgjakta er hausting og forvalting. Det er kjekt, det er kameratskap og me har det artig, men det gir oss ikkje rett til å vere likesæle med omsyn til etikken, fortel Stian vidare. - Kva er standarden då?, spør eg. - Standarden er at ein ikkje tek sjansar. At ein held tilbake skotet når ein kjenner seg usikker. - Korleis sikre at kvar einskild jeger gjer det då? - Nei det er ein måte det, det er å gjere slik som no nettopp. Det skal gjere vondt å gjere feil, avsluttar Stian før me går inn att til resten av laget. skogsøkonomien Arvid sjølv kunne seinare fortelje meg at han nok ville ha sanksjonert utan at Johan og dei andre hadde bede han om det, men han ville kanskje «gjort det på ein meir diskré måte». Han innrømmer at dei tre karane hadde overtalt han til å bruke noko sterkare lut enn kva han fyrst hadde tenkt. - Dei har rett i at det har vore litt mykje tull dei siste åra, seier Arvid og stadfestar det Johan hadde fortalt meg tidlegare på kvelden. Det hadde vore ein trend dei siste åra med at talet på uhell hadde gått opp. Det var ikkje berre ungguten Peder som var uheldig i fjor, også ein av dei eldre jegerane hadde rota. Sverre, altså far til Johan, hadde sendt ei kule via ein ungfurutopp og lukst att i låret på ei elgkyr, kunne Arvid fortelje. Og det var berre slumpelukka som hadde berga John, ein eldre bror av far til Kjell, frå ei liknande affære. Kula hadde kome i ubalanse av kvist og hadde gått flatt inn i dyret, men den hadde råka i ryggen og lamma elgen momentant slik at John fekk sett eit avlidingsskot i hovudet frå der han sat. - To ettersøk og eitt nesten-ettersøk på eitt år. Det er i overkant. - Var det derfor du valte å gi Peder offentleg reprimande?, spør eg. - Ja. Det kan ha vorte vel tøft for Peder, seier Arvid og avslører ei viss uro for korleis ungguten takklar irettesettinga. - men eg merka folk var byrja å snakke om det det gjaldt fleire enn berre Johan og dei - eg såg ganske enkelt ikkje anna råd. - Du skjønar, seier Arvid og tek sats før han startar å forklare, - Når me driv elgjakt så gjer me ikkje det berre for underhaldning, det er ikkje berre for moro. Me gjer dette også for å hauste ein verdifull ressurs. - Kjøtet? - Ja, kjøtet. I tillegg er me her for å gjere ein jobb. Me er her for å ta ut dei dyra som skal takast ut og syte for at det er balanse mellom talet på elg og tilgangen til beite gjennom vinteren. Er det for mykje elg gjennom vinteren i forhold til beitetilgongen går det utover skogen. Du veit skogskadane i dette landet er i dag berekna til opp mot 60 millionar kroner som følgje av elg. - Men det er då dei færraste her på laget som er skogeigarar, eller?, seier eg - Vel, nokre av oss er då det, smiler Arvid og signaliserar at han tolkar innspelet mitt som ein freistnad på å provosere han. 148

165 - Du veit, sjølv om det er mange her fleirtalet faktisk som ikkje er skogeigarar, er alle likevel involvert i skogøkonomien på ein eller annan måte. Då eg gjekk på skule brukte me å gange opp tømmerverdien med minst 20 prosent for å få ut samfunnsverdien i næringskjeda. Me snakkar om entreprenørar og transportørar og alle som arbeidar innanfor trebearbeidande verksemder i området her, alle er involvert i skogøkonomien. - Du meiner folk tenker slik?, spør eg - Eg meiner skogen, og for så vidt også jordbruket, står framleis sterkt i folk sin medvit, ja. svarar Arvid og tykkjest vere sikker i si sak. Og han er ikkje aleine om å meine det. Både grunneigande og eigedomslause elgjegerar snakkar om skogen, dei snakkar om kor viktig skogen er her ikkje berre økonomisk, men også kulturelt. Dei snakkar om banda til skogen og skogsarbeidarkulturen. Og dei snakkar om nyingen, dette bålet som eg tidlegare har skrive om (Flø 2011c), og som ikkje eingong treng vere ein «nying» reint teknisk, men berre eit vanleg bål. Eit bål som jaktlaget kan samle seg kring i skogen. Dei snakkar om det, eller det å samlast kring nyingen, som det skulle ha vore ei heilag rite ei rite som ikkje må brytast. Men i botnen er det like mykje samhald dei snakkar om og om det å ta seg tid. Ved å knyte det spesifikt opp til nyingen knyt dei det også opp til noko større. Dei knyt det opp til arven frå skogsarbeidarkulturen og til samhald mellom arbeidsfolk, grannar og bygdefolk. Forteljinga om nyingen symboliserar det østerdalske skogskulturetoset og inngår i skapinga av det stadeigne elgjaktetoset (Flø 2011c). Som dei fleste «rural performance», som Stuart Marks (1991) kallar det, demonstrerar nyingen potensen i den stadeigne historia og inngår som ein vesentleg aktør i struktureringa av framtida. For det er det nyingen representerer som er det viktige, det er kva dette vesle bålet symboliserar kva det fortel når eit heilt jaktlag set samla kringom det midt i skogen det er det som er viktig. Den fortel om ro, samhald og arv, alle viktige element i den lokale jegeren si moralske forteljing om seg sjølv og om elgjakta. Og så lenge skogeigar og den eigedomslause bygdejegeren set kring same nying inngår dei begge i den same fellesskapen. For jakta er fellesskap, fridom og likskap, og den vert fortalt fram som det av både skogeigarar og eigedomslause (Flø 2011c). Den er forteljinga om andre kapitalformer enn dei som gjeld i «det andre» livet, forteljinga om at «kula er demokratisk» som ein formulerte det, den gjer med andre ord ikkje skilnad på kor tjukk pengepungen er åt den som trekkjer av. Det er din eigen dugleik som jeger som tel på jakta, ikkje utdaningsnivået eller om du er rik eller fattig. skyttarlut og kjøtnettverk Fram mot slutten på 1990 talet og fyrst på 2000 talet vart om lag all elg i området her felt av jaktlag som bestod av ei blanding lokale grunneigarar og ikkje grunneigarar i tillegg til nokre ikkje-lokale som tilfeldigvis hadde ein eller fleire relasjonar til lokalsamfunnet relasjonar som hadde opna for deltakinga i jakta. Jegerane betalte sjeldan noko nemneverdig for å delta i jakta. I fylje fleire av mine informantar var regelen generelt at jaktlaget delte på fellingsavgifta 149

166 mellom 3 og 400 kroner for eit vakse dyr og om lag det halve for kalv. I tillegg brukte kvar einskild jeger å kjøpe det han ville ha av kjøt utover «skyttarluten» av grunneigarane,. Det var nemleg vanleg her at skytaren fekk eit lår av den elgen han sjølv skaut. «Det var vår måte å takke for hjelpa på», sa ein av grunneigarane med meg. Einaste ulempa han såg med det, var at det kunne gjere jegeren «kjøthungrig», som han sa. På grunn av eit sterkt ønskje om å få kjøt kunne ein verte driven til å ta sjansar som innebar skadeskyting. Derfor gjekk fleire av jaktlaga her over til å la skyttarluten verte fordelt på heile laget framover på 90 talet. Resten av kjøtet tilfall framleis grunneigarane. - Det var mindre kjøt før, fortel Arvid og tenker på den tida dei berre hadde tre fire dyr på kvota mot dagens 16. For elgstamma har vakse kolossalt, ikkje berre her anna enn over heile landet. Likevel trur Arvid elgkjøtet framleis er rekna for å vere ettertrakta. - Det er ikkje berre til eige bruk heller, dei fleste familiane har mange som skal ha elgkjøt i løpet av jakta, fortel Arvid. Det slo meg at Arvid til liks med mange av dei andre i Elgbygda snakka mykje om kjøtet. - Dei hevdar det, sa han då eg konfronterte han med at eg trudde kjøtet var vorte mindre viktig no når dei fleste av oss har råd til å kjøpe all den maten me ønskjer. - Men eg trur likevel at ingen på laget her ville ha jakta om det ikkje vart kjøt utav det. Han trur meininga med elgjakta er tufta på kjøtet. Det får meg til å tenke på Edvard, ein godt vaksen grunneigar eg snakka med i ei anna grend ikkje langt frå her, og hans forsvar for kjøtprising av elgjakta til forskjell frå prising av opplevingar (Flø 2008). I ei tid der postmoderne teori har lært oss at symbolikken har fått forrang for materialiteten (Baudrillard 1983b; Harvey 1990) er altså kjøtet likevel essensielt for jakta i Elgbygda. Dette vert særleg stadfesta av dei som set heime under elgjakta. Her vert det teikna eit tydeleg bilete av at kjøtet er viktig både som bidrag til hushaldsøkonomien og som symbol i form av den rolla elgkjøtet spelar som gåve og som lokal identitetsmarkør. Signe, ei kvinne seint i 60 åra som driv eit lite bruk saman med sin eldre bror Bjarne, som me alt har helsa på, kan fortelje at dei har tett på tretti folk som meir eller mindre fast mottek elgkjøt frå dei. - Alle syskena skal ha, seier ho og fortel at dei var ni born til saman men no er dei berre seks att. Ein av dei bur på sørlandet, men kjem alltid oppover i løpet av jakta får å få med seg litt kjøt heimatt. - Det er då kjekt han kjem, seier Signe og meiner at - han har rett på litt kjøt, og legg til; - i alle fall så lenge me har så mykje. Eg tok kontakt med Ellen, dottera til Signe si yngre søster. Ellen bur i Trysil og brukar ofte å køyre innom tanta og onkelen når ho fer forbi, eller som ho seier; - Ofte køyrer eg eins ærend, men brukar liksom å seie at eg for forbi. Dei likar ikkje å føle at me passar på dei. 150

167 - Du inngår i tanta di sitt kjøtnettverk, seier eg for liksom å kome til saka. - Ja det var det ja.. Ho tenker seg litt om før ho seier; - Du veit eg er gift med ein elgjeger? - Ja vel?, seier eg. - Vi har meir enn nok elgkjøt, men eg greier ikkje seie nei takk. Eg har prøvt å takke nei, men då har ho berre flira og sagt at me treng å smake litt ordentlig elg også og ikkje berre den seige trysilelgen.[ ] Det er ikkje like mykje kjøt no etter at eg trefte mannen min, ofte berre ei steik eller ein filet eller noko, men eg har likevel eit inntrykk av at det er viktig for tante. Eg trur kjøtnettverket og skikken med å ville dele kjøt med slekt og vennar også kan ha samanheng med det den godt vaksne elgjegeren Bjarne, altså bror til Signe, kallar «vår einaste overskotsvare». For i denne delen av landet eit stykke oppe i Nord-Østerdalen finn eg nemleg mykje av det same som eg fant då eg studerte utmarksbruken i grendene kring Femund (Bjørkhaug 1998; Flø 1998; Sandlund et al. 2004). Eg finn generelt lågare gjennomsnittleg inntekt enn elles i landet og eg finn hushald der fisk, bær og viltkjøt utgjer ein betydeleg del av hushaldets økonomi. Eg kom på intervjubesøk og såg ti-literspann med nyplukka blåbær stå på trappa i påvente av å skulle verte råsaft. Kari, som arbeidar deltid på skulen og tek sporadiske omsetjingsarbeid på oppdrag, kunne fortelje meg at det ikkje var tradisjon som var grunnen til at ho laga moltesyltetøy. Heller ikkje gjorde ho det fordi ho tykte smaken var betre eller at det skulle gi ho ei meir ekte oppleving av livet, nei ho laga syltetøy fordi ho meinte det var billig. I alle fal så lenge mor hennar held sukkeret. At mor hennar bar på ho elgkjøt var «eit kjærkome kosttilskot» til ein elles ris og potetbasert diett for ho og hennar 6 år gamle son. Eg fant hushald som enno nytta matressursane dei fant i naturen på same viset som me gjorde heime då eg sjølv vaks opp på 70 talet. Me safta og rørte og kokte og salta. Fisk, bær og kjøt, var verdsett og skatta og om ikkje det reelt sett lønte seg, så hjelpte det uansett på vårt moralske sjølvbildet. For nøysemd var ein av bygdas sentrale dygder, so også i Elgbygda. Ein skal nyttiggjere seg av «.. gratisressursane» som let seg hauste. Også her fant eg studentar og skuleelevar som, til liks med meg då eg sjølv var student, vart sendt tilbake på studenthybelen med kjølebaggar fulle av blåbær, molter og viltkjøt. Det er som Bjarne seier; dei haustbare ressursane er småbrukarens «einaste overskotsvare», for småbruka aggregerar ikkje inntekter nok til at ein har råd til å sende kjøpekjøt i skreppa åt studentspirane. Det at kjøtet også er ei gåve, uansett om mottakaren opplever å ha trong om det eller ikkje, er viktig som meir enn einast ei gåve. Det at det vert gitt til nokon og at vedkomande tek det med, kan sjølvsagt forståast innanfor rammene av «de symbolske goders økonomi» (Bourdieu 1996b) eller som «uavhendelige gaver» (Lien 2001), men eg vil snarare trekke fram kva konsekvensar dette har for elgjakta og elgjaktkulturen, sjølve opphavet for kjøtet. Kanskje er det fleire som opplever det likt som Stein, bror til Johan og yngste son til Steinar og minst tredje generasjon eigedomslaus elgjeger når han ein dag kjem seg med på eit lag. Han fortel at; «.. det er litt kult å kome tilbake på hybelen med ei svær elgsteik. Då er det berre å invitere til fest». Han trur derimot ikkje det ville ha blitt det same om han hadde fått med seg 151

168 ein okseflatbiff heim til hybelen, og legg til: «... for elg er liksom ein del av meg det». Elgsteika som Stein serverar til sine studentvener i byen er altså den materielle representasjonen av kven Stein er. Ved å ta med seg elgkjøtet til universitetsbyen tek han også med seg si eiga historie og syner den fram for sine vener der. Han tek med seg bror sin, far sin og sin gamle bestefar tre generasjonar elgjegerar og han tek med seg mor. Han knyt band attende til der han høyrer til, attende til bygda og slekta attende til mor, for han veit det var ho som la steika i skreppa. Når søskena til Signe og Bjarne kvar haust kjem innom barndomsheimen og får med seg litt elgkjøt heimatt, gjer dei neppe det berre fordi det er billig. Det er grunn til å tru at dei like gjerne gjer det fordi elgkjøtet er det som enno bind søskena til barndomsheimen. Og når Ellen set seg til bordet heime i Trysil ein dag, så fortel ho kanskje mannen sin og dei tre borna at «i dag er det ordentleg kjøt på bordet, for i dag er det nemleg elgkjøt heimafrå». Og kanskje vil borna juble og snakke om gammelonkel Bjarne og om kor kjekt det er å vere med «tante» Signe å lage pølse. Kjøtet bind Elgbygdas relasjonelle ringar 42 saman. Når jegeren ber kjøtet til gards bind han ikkje berre seg sjølv til hushaldet han bind samstundes hushaldet til elgjakta. Kjøtet involverar hushaldet i elgjakta og gjer den relevant også for dei som ikkje ber gevær eller set på koia å sjauar. Når Signe deler ut kjøt til slekta styrkar ho banda til bygdas mange «skuggar» (Ekman 2006), banda til folk som på ulike måtar føl med kva som skjer i bygda og som grip inn i sjølve organiseringa og utgjer bygdas meir eller mindre uformelle nettverk. ein lys levande indianar og utanbygdsjegerane - Du vert med Kjell i dag, sa Arvid. Saman med Bjarne og Johan hadde han planlagt dagen alt i går kveld etter middagen. - Det er ein litt vanskelig post, men det gode med den er at det går ann å prate litt der. Han hadde nemleg tenkt ut det Arvid, at eg skulle få høve til å snakke med jegerane litt aleine. Om me berre snakka lågt nok meinte Arvid at litt prat ikkje trong spolere sjansane for å få elg. Kjell meinte det var ein god post, men ein laut vere konsentrert og rask. For som han sa; «posten er trong, og elgen kjem fort og heilt utan varsel». - Er det derfor dei har gitt den til deg då?, spør eg. - Nei det brukar å gå på rundgang, seier Kjell før han legg til; - Men det er klart ein set ikkje dei ferskaste på ein slik post. - Kvifor ikkje? - Det må handlast raskt her, bedømme dyret og så situasjonen og.. ja.. i det heile tatt. - For det er det som er problemet, seier Kjell etter ei lita pause. - Dei fleste har eigentleg temmeleg lite erfaring. 42 Uttrykket «Elgbygdas relasjonelle ringar» er her inspirert av Ann-Kristin Ekman sin artikkel Skuggbyn under ytan på en avfolkingsby (Ekman 2006), der ho illustrerar den sosiale stratifiseringa i bygda Ängersjö i Härjedalen som «ringar på vattnet» eller som sirklar. 152

169 - Kven då?, spør eg og tenker at med unntak av Peder og kanskje ein til, består mesta heile laget nettopp av svært røynde jegerar. - Utanbygdsjegerane, svarar Kjell. Dermed er Kjell i gang med å karakterisere utanbygdsjegerane. Utan at det har vore tema for nokon av samtalane eg har registrert desse fyrste dagane av jakta så dukkar altså utanbygdsjegerane opp, som eit problem, i samband med ein trong elgpost som krev erfaring og raske vurderingar. - Dei er her ei veke eller to og det er stort sett det einaste dei er i skogen i løpet av eit år, fortel Kjell og hevdar dei fleste utanbygdsjegerane ikkje «kjenner» skogen. Medan han sjølv derimot, han er «oppvaksen i skogen». Han fortel om eit lag som var på nabofeltet nokre år «dei var heilt håpelause». Ein av jegerane der hadde endatil gått seg vill eit år, han fant ikkje heim att til koia. Tilfeldigvis hadde han støtt på Sverre som kunne fylje han nesten heilt til døra. - Etter det trur eg heile laget vart utstyrt med GPS, ler Kjell. - Men du sa problemet? - Problemet? - Ja, at dei hadde lite erfaring sa du. - Nettopp, seier Kjell idet han hever høgre handa til tinningen som eit slags signal på at eg hadde spora han inn att. - Det gjekk mesta ikkje eitt år utan at me måtte ta ut dyr som gjekk att i skogen etter dei. - Skadeskotne meinar du? - Ja, det kunne sjå fælt ut. Ein gong heilt fram mot jul fant me ei kyr utan underkjeve. Ho var mager kan eg fortelje deg. Medan Kjell held fram si framstilling om alle uferdene åt utanbygdsjegerane dei siste åra, det vere seg forteljingar om skadeskyting, fyll og respektlaus framferd, tenkjer eg på kva Kjell eigentleg hadde meint med å «kjenne skogen» og med det å vere «oppvaksen i skogen». - Det er eigentleg Stian sitt uttrykk. Innrømmer Kjell i det eg spør kva han meiner med «å kjenne skogen». - Eg trur han tenker slik at me som har erfaring og som driv med all mogleg slags jakt heile tida er.. me har budd her heile livet me har vore med fedrane våre, brødrane, onklar og andre vaksne. I ungdomen starta me gå aleine eller i lag med kompisar.. då lærte me oss ting.. og no liksom berre veit me instinktivt korleis me skal bevege oss. - Bevege dokke? - Ja altså korleis me skal gå for ikkje å lage for mykje uro i skogen i forhold til vind og slikt... og det å kunne sjå ferske trakk og vite kva som er framfor oss før me ser det. - Slik som indianarane i cowboyfilmane? - Ja men det er ikkje tull altså, ein lærer då litt av alle tima ute og ikkje minst då eg brukte vere med morfar. Han hadde sikkert minst femogtjue vintrar med skogsarbeid bak seg, dei låg månadsvis på skogen. 153

170 Brått stoppar Kjell opp og ser rett på meg. - Sjå på meg, seier han, - Ikkje sjå opp eller tilsides no. - Kva då?, spør eg og ser meg raskt rundt. - Kom igjen, eg skal teste noko, seier han Eg ser på han - Kan du fortelje meg kva slags fugl som heng over tretoppane rett sør om oss? Eg tenkte å ta ein råsjans og tippe på ein rovfugl av eit slag, men eg innrømma i staden at eg ikkje hadde lagt merke til nokon fugl i det heile og rista på hovudet. - Kan du peike ut retning der det står ein feia trelegg, og kor lenge er det sidan den var feia? Når det gjaldt feia treleggar såg eg så mange på veg innover mot posten at eg må ha slutta å registrere dei, så også her laut eg melde pass Der kan du sjå, du har nettopp møtt ein lys levande østerdalsindianar, ler Kjell før han like fort vert alvorleg att. - Det er å kjenne skogen det å lese og forstå den ein vert meir glad i det ein kjenner, det ein greier å lese og forstå. Og det ein vert glad i tek ein også betre vare på. Det skjedde lite på posten vår bortsett frå ei kyr og ein kalv som passerte heilt att i kanten på den smale glenna. Kjell fekk ikkje dyret klart av vegetasjonen og held dermed att skotet. Til gjengjeld var det aktivitet på radiosambandet då enkelte andre hadde meir enn nok å gjere. Det vart rapportert om to fellingar alt før det vart skikkelig dag. Og medan Kjell følgde aktivt med, vart eg sjølv sitjande å tenke over kva han eigentleg hadde sagt. Han presenterte seg sjølv og sine lokale jegerkollegaer mesta som om dei sat inne med ein slags særeigen tradisjonell kunnskap om skogen, ein kunnskap som må lærast langs ættespor og lokale praksisar etter same mal som urinvånarar i stammesamfunn. Det må lærast frå far til son, frå eldre til yngre og gjennom timar i skogen saman med jamaldringar. Manglar ein denne opplæringa vil ein rote seg vekk i skogen og måtte utrustas med elektroniske hjelpemiddel for å finne vegen heim. Men enno verre er det nok at mangel på kunnskap og gjerne då lokal kunnskap også vil gi seg utslag i at ein ikkje berre er mindre glad i, men også mindre i stand til å ta vare på skogen. lokal ideologi - kjøt og ny-seriøsitet Tilbake på koia om kvelden same dag hekk det tre nye skrottar saman med kalven frå dagen før. Under småpraten etter opphenginga av skrottane kom det fram at Kjell ikkje berre hadde 43 For den som eventuelt føler ein set med litt lite elgskogkompetanse, er det kanskje på sin plass og nemne at ein feia trelegg referer til merka på treet som kjem når elgoksen fjernar basten av geviret på sumaren og startar gjere seg klar til haustens mange plattingdansar. 154

171 fått status som autorisert indianar, han hadde også «slept utanbygdsjegeren ut av sekken» som Johan sa. Dei hadde nemleg snakka om det før jakta starta, før dei vart samde om å ta meg med, at eg nok var ute etter korleis dei ser på den tiltakande kommersialiseringa av elgjakta. - Ja, seier eg nølande -.. det er for så vidt relevant, men fyrst og fremst er eg her for å forstå dokke som jegerar. Eg innrømma at eg trudde deira sjølvforståing kan vere påverka av og for så vidt også kan forståast i kontrast til nettopp utanbygdsjegerane. Dermed var diskusjonen i gong endå før eg fekk lagt opptakaren på bordet. Dei snakkar om at spørsmålet er ikkje for eller mot kommersialisering, men snarare korleis kommersialiseringa skjer. Den «..må ivareta det særeigne med elgjakta her», seier dei. Sjølv om elgjakta vert kommersialisert må det ikkje skapast eit klasseskilje på jakta. - Vi har alltid jakta saman her, rik som fattig, seier Stian og ser på meg som om eg er med i diskusjonen. Dei andre støttar opp om Stian og hevdar at prisen har mykje å sei og dermed er dei attende til det Arvid hadde sagt med meg før, nemleg at elgkjøtet er viktig. - Det må vere ein anstendig kilopris på denne aktiviteten elles set me att berre med sportsjegerane, meiner Kjell og legg til at går det sport i jakta vil det verte «meir konkurranse og mindre fellesarbeid». Og nettopp at fellesskap og kameratskap er viktig vert støtta av mange. Steinar trekte fram at fellesskapet strekk seg ut og forbi laget og kompisane. - Det er eit fellesskap med heile bygda, seier han og hevdar at nettopp det kan forsvinne om ein sel for mykje av jakta utanbygds. For sjølv om elgjaktlaga i denne regionen er sterkt dominert av elgjegeren i tydinga ein mannlege jeger med gevær 44, betyr ikkje det at elgjakta stoggar der. Som eg har nemnt tidlegare strekkjer elgjakta seg langt inn i bygda, ikkje berre som eit framhald av den maskuline sosialiseringa på koia når medlemmar frå ulike jaktlag møtes på butikken, på jobb eller kanskje utfor porten på den kommunale barnehagen. Den strekkjer seg også inn i dei kvinnelege sfærar, til borna og dei gamle og den strekkjer seg ut av bygda til dei kvitmåla stovene på Sørlandet og gråbeinsgårdane i studentbyane. Og det er kjøtet som er tråden som syr det heile saman. Ikkje berre utgjer kjøtet ein lykel i samanbindinga av det maskuline og det feminine, mellom nære og fjerne og mellom slekt og venar, men bygdefolket sjølve ser også ut til å vere medvitne rolla kjøtet har. Dei skisserar ei framtidig utvikling i retning mot at jakta kan verte avsondra frå bygda, om kjøtet forsvinn. - Korleis då?, spør eg. Det er østerdalsindianaren Kjell som tek byrden med å forklare meg samanhengen. - Det fungerar annleis når du jaktar ein stad der du ikkje bur. Du vert meir aleine med alt. Stian er tydeleg ivrig og bryt inn. 44 Til forskjell frå elgjakta i områder som til dømes Agder og dalstroka innafor (Hompland 1999) der klappjakt eller drivjakt er vanleg, involverer elgjakta i Østerdalen stort sett einast jegerar med gevær. (Gåsdal & Rysstad 1999). 155

172 - Me har vore å jakta hjort i Sogn og eitt år på Hitra også, poenget er at me har ikkje mykje med bygda å gjere når me er der. - Kva er grunnen til det?, spør eg. - Nei sei det..? Me kjenner ingen der og.. ja du veit. - Nei, sa eg - det veit eg nettopp ikkje? Eg ville få dei til å forklare korleis og på kva måte dei samhandlar med bygda på når dei jakta elg her heime. - Ja det kan no vere på mange måtar det. Slik som me då for eksempel; me fraktar skrottane ned til bygda når det er tid for deling - då dukkar det opp folk. - Kva folk er det då?, spør eg - Det er all slags folk bygdefolk., seier plutseleg Arvid. Hittil hadde Arvid prøvd å vere minst mogeleg involvert i diskusjonar og samtalar der han såg at eg, forskaren, dreiv å samla informasjon. Eg hadde lenge tenkt at Arvid såg på seg sjølv meir som ein formidlar av informantar enn som ein som også sjølv var relevant som informant. Derfor hadde eg hittil fått lite utav han, enda han definitivt var ein mann som evna å setje ord på det han tenkte. - Då kjem dei gamlejegerane, seier han og nemner spesifikt Johannes, far til Steinar og bestefar til Johan. - Så kjem kjerringane våre, seier Bjarne, noko som utløyser tendensar til latter. Ein latter som det tok tid før eg forstod opphavet til. Fyrst trudde eg det var eit utslag av «mannehurven» og at det låg ein slags seksuell undertone der, eit eller anna i retning av at karane som no hadde våre på koia nokre dagar ønskte å signalisere krafta i eigen potens. Men etter kvart gjekk det opp for meg at latteren kom av at det var Bjarne som nytta uttrykket «kjerringane våre», han som nettopp bur saman med systera si og som heller aldri har vore gift. Dei skisserte altså ei sosial hending, eller ei samling, når kjøtet kjem til gards. Sjølv vitna eg samlinga og såg at det stemte. Eg såg at bygdefolket kom og at dei deltok både i delinga av kjøtet og i den uformelle praten. Eg såg at skal denne samlinga skje føreset det minst tre ting: at jakta skjer lokalt, at jegerane er lokale og sist, men ikkje minst; kjøt. Johan, som hadde ivra etter å få snakke om utanbygdsjegerane då denne diskusjonen starta, hadde sete stille lenge, men no tok han ordet. - Den store skilnaden ligg i måten me tilnærmar oss jakta på altså kva forhold me har til jakta, seier han. I det den djupe og klare stemma hans let, stilnar dei andre og vert sitjande å vente på kva meir han ville seie. - Elgjakt er som ein profesjon, me overvakar og kartlegg beite og me fôrar gjennom dei hardaste vekene på vinteren. Me lagar forvaltingsplanar og me går på elgjakt. Forstår du?, seier han og ser på meg. - Nei, seier eg - ikkje heilt, kva meiner du? - Det er mykje meir enn ei veke med artig. - Kva er det då?, spør eg, og veit eg høyrest tungnæm ut. Aller helst ville eg spørje om han meiner elgjakta er meir alvor enn leik, men finn ingen måte å spørje på som ikkje vil verke leiande. - Som eg sa, det er ein heilårsgeskjeft og det er seriøst. 156

173 - Seriøst..?, sa eg - Det uttrykket brukte Bjarne òg her hin dagen, kva meiner dokke når dokke seier at elgjakta er seriøs? Eg ser bortpå dei andre og tenkjer Er dei alle like seriøse? Deler dei alle synet til Johan? Det teikna seg eit tilsvarande bilete som det Bjarne hadde skissert alt kvelden før jakta starta. For det var særleg dei unge som målbar seriøsitet perspektivet. Sjølv om dei eldre lett følgjer dei på det med at elgjakt er meir enn «berre artig» er det likevel nokre nyansar i forhold til korleis dei forstår seriøsiteten. Når Bjarne siterar ein kjenning av han som eingong sa at «då dei introduserte retta avskyting forsvann også moroa frå jakta» 45, ligg der også eit likt lag med alvor som skjemt i det sitatet. Dei eldre jegerane ser ut til å forstå seriøsitetbiten til å vere alt dette «nye» som har kome inn i jakta. Det gjeld særleg dei nye reglane knytt til viltforvaltingsområder og det at alle skal ha godkjente forvaltingsplanar. Mange ser dette som «stress og mas» slik også 90 år gamle Karl Mobråten gjer når han uttalar seg til Jakt og Fiske; «Elgjakta blei rett og slett itte no moro lenger. Det blei stress og mas på jakta. Alt handlet om å få elgen. Det var ingen tid til å kose seg rundt bålet. Vi sto omtrent langs veien og åt brødskiva vår» (Jakt & Fiske 2011). Dei yngre derimot, dei såg alt dette «nye» som element som gjorde jakta meir interessant. Det heva kravet til dugleik og gjorde jakta meir meiningsfull. - No er det liksom vits å bli betre, sa Stian og sende tankane mine attende til Robert A. Stebbins (1979, 1992) og hans omgrep «serious leisure». For elgjakta er ein seriøs fritidsaktivitet. For både Stian, Johan, Kjell og sikkert mange mange fleire unge og middelaldrande rurale menn er elgjakta seriøs. Dei snakkar alle om elgjakta på same måten som mange av mine kollegaer og kjenningar snakkar om jobben. Dei snakkar om alt dei har å gjere, om kor stor kvota er og om alt arbeidet som gjenstår før hundane er så gode som dei vil ha dei. Og dei snakkar om all innsatsen dei legg i forvaltingsarbeidet. Dei snakkar om det å bli betre, om å flikke på elgjaktkarrieren. Dei vil bli kjent som habile jegerar, som jegerar det går ann å stole på. Og dei snakkar om at dei kanskje må trå til å gjere ein innsats, ta på seg leiarverv og slikt. Ikkje minst snakkar dei om prestasjonane, om kor dyktige dei har vore i konkrete jaktsituasjonar så vel som i forvaltingsarbeidet. Og dei snakkar om elgjaktas unike etos, eit etos som ligg tett opp mot skogsarbeidarkulturen og den stadeigne historia (Flø 2011c). Dei er seriøse og seriøsiteten ser ut til å vere ny. Den har vekst fram i kjølvatnet av at kvotene har vorte stadig større og jegerane sjølve har vore villige til å «satse» på elgjakta. Og dei brukar seriøsiteten i posisjoneringa av seg sjølve i konkurranse med utanbygdsjegerane om det som er elgjaktas knappleiksgode lokale jaktfelt. For sjølv om det finst rikeleg med elg er det likevel berre ei avgrensa mengde jaktfelt i heimbygda deira. Og for kvar gong eit jaktfelt 45 Retta avskyting vart innført tidleg på 70 talet og betydde at fellingsløyva spesifiserte kjønn og alder på dyra som vart tildelt jaktvaldet. 157

174 vert leigt ut til utanbygds, krympar terrenget der den lokale jegeren har tilgang. For ein ting har den gamle og den nye elgjegeren til felles dei vil høyre til der dei jaktar. referansar for kapittel 5 Baudrillard, Jean Simulations. Semiotext(e). New York. NY. Bjørkhaug, Hilde Institusjonelle ordninger rettet mot forvaltning av rurale ressurser - Eiendomssystemer, naturvern og lokalbefolkning i Femundsregionen. R 5/98, Senter for bygdeforskning. Trondheim. Bourdieu, Pierre De symbolske goders økonomi. I Symbolsk makt. Redigert av: P. Bourdieu. Pax. Oslo. Bringslid, Mary Bente Bygdeutviklingas paradoks. Scandinavian Academic Press. Oslo. Bye, Linda Marie Masculinity and rurality at play in stories about hunting. Norsk Geografisk Tidsskrift 57 (3): 'How to be a rural man': Young men's performances and negotiations of rural masculinities Journal of Rural Studies 25: Bygdas unge menn - en studie av bygdemenns forhandlinger om og utfordringer av rurale maskuliniteter. Avhandling til grada Ph.D., Geografisk institutt, NTNU, Trondheim. Ekman, Ann-Kristin Community, Carnival and Campaign: Expression of Belonging in a Swedish Region, SSSA. Almqvist & Wiksell International. Stockholm Skuggbyn - under ytan på en avfolkningsby. Om stratifierin, sociala relationes och överlevnad. Bebyggelsehistorisk tidskrift Leva och bo (51): Flø, Bjørn Egil Institusjonelle ordningar rette mot forvalting av rurale ressursar - Sikfisket i Femund. R 4/98, Senter for bygdeforskning. Trondheim Bygdedyret og elgen - ei stiavhengig analyse av næringsutvikling i elgskogen. I Den nye bygda. Redigert av: R. Almås, M. S. Haugen, M. Villa & J. F. Rye. Tapir. Trondheim Sex, sprit og storokse - Marknaden i møte med den østerdalske elgjaktetos. I Rurale brytningar. Redigert av: M. Haugen & E. P. Stræte. Tapir. Trondheim. Gåsdal, Odd & Sigurd Rysstad Jaktform og jaktdeltakelse - På sporjakt etter drivjaktkulturens rasjonale. I Jakta på elgjaktkulturen. Redigert av: O. Aagedal & Å. Brottveit. Abstrakt forlag. Oslo. Harvey, David The Condition og Postmodernity. Blackwell publishing. Oxford. Hompland, Andreas Jaktleiarens tapte ære. I Jakta på elgjaktkulturen. Redigert av: Å. Brottveit & O. Aagedal. Abstrakt forlag. Oslo. Jakt & Fiske og still going. Gina Aakre og Stian Nybru, Nr. 6/

175 Jones, Allen M A quiet place of violence: hunting and ethics in the Missouri River Breaks. Spring Creek Pub. MT. Kaldal, Ingar Skog, arbeid og dagligliv i kvinners og mens fortellinger fra Trysil og Nord-Värmland etter I Skogsliv. Kulturella processer i nordiska skogsbygder. Redigert av: I. Kaldal, E. Johansson, B. Fritzbøger & H. Snellman. Historiska media. Lund. Kellert, Stephen Perceptions of Animals in American Society. Transactions of the North American Wildlife and Natural Resources Conference (41): Krange, Olve & Ketil Skogen Kodebok for den intelektuelle middelklassen. Nytt Norsk Tidsskrift (3): Lien, Marianne E Likhet og verdighet. Gavebytter og integrasjon i Båtsfjord. I Likhetens paradokser, antropologiske undersøkelser i det moderne Norge. Redigert av: H. Lidén, M. Lien & H. Vike. Universitetsforlaget. Oslo. Marks, Stuart A Southern hunting in black and white : nature, history, and ritual in a Carolina community. Princeton University Press. Princeton, NJ. Ortega y Gassett, José Meditations on Hunting. Wilderness Adventures Press. Belgrade. Pilgrim, Sarah & Jules Prettey, red Nature and Culture - rebuilding lost connections. Earthscan. London. Sandlund, Odd Terje, Erling Berge, Bjørn Egil Flø, Tor F. Næsje, Randi Saksgård & Ola Ugedal Whitefish Fisheries in Mountainous Southeastern Norway. Mountain Research and Development 24 (1): Stebbins, Robert A Amateurs: On the margin betwwen work and leisure. Sage Publications. Beverly Hills, CA Amateurs, professionals and serious leisure. McGill-Queen's University Press. Buffalo. NY. 159

176

177 6 bygdedyret og elgen 46 ei stiavhengig avalyse av næringsutvikling i elgskogen HAN ER EIN AV dei største einskildgrunneigarane i grenda og formann i det lokale grunneigarlaget. Sjølv er han liten av vekst, ikkje vidare større enn meg og helsar frå kjøkentrappa med eit venleg smil og ei krus kaffi i handa. To viltre dachs og ein norsk grå helsar òg, kvar på sin måte. Eit kremt fortel dei at nok er nok, og dei tuslar lydig over ganggolvet for å finne plassane sine. Eg var komen for å gjere eit intervju om kommersialisering av elgjakta, eit tema eg meiner har potensial til å verte eit av dei nye stridstema i Bygde-Noreg. For når bønder og skogeigarar vert oppfordra frå høgaste hald til å gjere bygdekulturen om til næring, er det grunn til å tru at endå dei mest sjølvmedvitne bygdefolka vil kjenne uroa gnage i mellom golvet. Derfor spør eg i denne artikkelen om kommersialiseringa vil medføre sosiale eller kulturelle endringar i bygdesamfunna. ein instruks til grunneigarane Landbruksmynde la på siste halvdel av 90-talet fram det som mesta kan kallast ein instruks til grunneigarane. Dei to stortingsmeldingane Skogmeldinga (St. meld. nr: ) og Landbruks- og matmeldinga (St. meld. nr: ) kjem båe med klåre oppfordringar til næringa om å utnytte vilt- og fiskeressursane betre. Landbruksminister og venstrestatsråd 46 Dette essayet har stått på trykk i artikkelsamlinga «Den nye bygda» (Almås et al. 2008) 161

178 Sponheim via dette mykje merksemd i si periode som landbruksminister frå Bønder og grunneigarar bør nytte heile gardens ressurstilfang, lét mantraet. Dei skulle lære seg til utmarksentreprenørar og byrje å tene pengar på utmarka, og utleige av jakt og fiske stod sentralt i så høve. Fyrste åra var det vanskeleg å få auge på konkrete endringar, men gløtta ein på dørar til grunneigarorganisasjonane såg ein at dei var i full gang med å legge tilhøva til rette for framtida. Landbruks- og matmeldinga (St. meld. nr: ) påpeika særleg at landets utmarksareal for ein stor del var oppdelt i små eigedomar og dermed eigna seg dårleg som jakt- og fiskeområde. Det var dette grunneigarane var i ferd med å gjere noko med. Godt støtta opp av faglaga som kunne tilby fagleg kompetanse og rådgjeving om grunneigarorganisering, vart det på få år etablert meir enn 200 nye utmarkslag i landet. I tillegg vart fleire av dei eksisterande laga omorganisert og arrondert på måtar som passa betre det komande regimet. Grunneigarane sjølve danna altså nye samanslutningar og laga større samanhengande viltforvaltingsområde og jaktfelt. Dermed gjorde dei utmarka meir jakteffektiv og betre egna til næringsverksemd basert på viltressursane. Samstundes som dei lokale grunneigarlaga førebudde seg i det stille, gjorde moderorganisasjonane framstøyt på det politiske planet. Norges Skogeierforbund, saman med Reiselivsbedriftenes Landsforening, hyra nemleg inn eit konsulentfirma for å levere ei vurdering av inntektspotensialet som låg i kommersialiseringa av jakt og fiske. Tala dei kom opp med var svimlande. Ifylgje rapporten Forprosjekt om Utvikling av utmarksbaserte reiselivsbedrifter (Reiselivsbedriftenes Landsforening & Norges Skogeierforbund 2004) skal det vere mogleg å hente inn omlag 8 milliardar kroner frå sokalla utmarksbasert reiseliv kring om i den norske utmarka. Det skulle med andre ord vere mogleg å doble inntektene frå jakt og fiske i høve til 2003-tala. Rapporten fekk dei eigedomslause jaktinteressene til å kvesse knivane. Representert ved Norges Jeger- og Fiskerforbund (NJFF) klargjorde dei seg til forsvar for ålmentas tilgang til «fornuftig prisa» jakt og fiske. Informasjonssjef Espen Farstad i NJFF gjekk høgt ut og kalla rapporten ei «krigserklæring» frå grunneigarane, «dette fortrenger den lokale jegeren» hevdar han til Aftenposten og framheld vidare at «Norges Skogeierforbund gir blaffen i tradisjoner og norsk kultur» (Aftenposten ). elgjakta den lokale folkejakta Sjølv er eg oppvaksen i havgapet på det «elgfrie» nordvestlandet i den vesle bygda Flø på ytre søre Sunnmøre. Forutan sel og kval og ei og anna brugde var det ikkje snakk om storviltjakt der før i 1968 då eg vitna far min felle den fyrste hjorten i bygda. Likevel har elgjakta, for meg som for dei fleste jaktinteresserte unggutar, stått fram som sjølve Jakta. Denne myteomspunne jakta på dette nærast forhistorisk utsjåande dyret, har etablert seg som ein institusjon i vår jaktkultur og kan synast å representere noko av det norskaste norske. Nett denne tunge mytiske børa som elgjakta ber på var noko av hovudgrunnen for å velje ei sokalla elgbygd som studieområde. Eg ville undersøkje kva som skjer i eit bygdesamfunn når ei gruppe 162

179 grunneigarar ønskjer å oppfylle instruksane frå landbruksministrane og selje bygdekulturen på den opne marknaden. ein nylaga tradisjon Ein skulle tru eit såpass tungt forankra kulturelt fenomen som elgjakta hadde lange historiske røter i bygdene. Men strengt tatt kan elgjakta seiast einast å ha knappe 30 års historie som ein folkeleg aktivitet i bygdene. Slik me kjenner den i dag, har den langt sterkare kulturelle band enn det den relativt korte historia som alle-menns-aktivitet skulle tilseie. Einar, ein 74 år gamal elgjeger frå ei lita grend høgt oppe i Nord-Østerdalen, kunne fortelje at han har felt fleire elgar dei siste 15 åra som elgjeger enn han gjorde dei fyrste 41 åra han jakta. Den fyrste elgen skaut han i 1949, han var då 18 år og hevdar at; - Då var det spesielt at det kom eit elgslakt til gards. Dei kom frå kvar gard kringom for å studere slaktet og kommentere kor godt det var treft. I dag er det einast skadeskyting og anna uferde som lokkar folk frå bygda til å studere slaktet, fortel Einar vidare, - då kjem dei for å sjå kvar villskotet råka. Figur 6.1: Felte elg frå 1930 til Talet på felte elg År Statistikken stadfestar det Einar fortel. Det var fyrst mange år etter siste verdskrig at elgstamma verkeleg byrja å ta seg opp (sjå figur 1). Frå ei årleg felling på mellom 1000 og 1500 elg fram til etter siste krig, passerte fellingstala fyrst på siste halvdel av 70-talet. I dag reknar me ei årleg felling på nærare Frå slutten av 70-talet og fram til i dag har altså elgjakta gått frå å vere ein eksklusiv ressurs berre få fekk ta del i, til å verte sjølve folkejakta 163

180 kring om i dei norske bygdene. Med så få elg som vart felt før siste halvdel av 70-talet, er det ikkje løye at bygdefolket vart forvitne når det kom elgslakt til gards. Einar kan fortelje at dei på «hans vald», altså jaktfeltet han har jakta i sidan 1971, hadde løyve på tre dyr fyrste året han kom der. Likevel vart det felt berre eitt dyr, ei elgku, det året. Til samanlikning felte dei 15 elg på same valdet hausten Me veit at nyhende sin verdi endrar seg omvendt proporsjonalt med frekvensen på hendinga. Den som skal sjå til kvart eit elgslakt som vert frakta til gards i dag, rekk knapt å gjere anna om hausten. Dette tyder likevel ikkje at bygdesamfunnet som soleis er likegyldige til elgjakta. Røyndomen er, som eg skal vise, snarare tvert om. ein altomfattande kollektiv aktivitet Eg svinga inn framom det som ein gong hadde vore ein Mobil-stasjon, men som no var omgjort til brukthandel med opningstid måndag og torsdag mellom 12 og 17. Eg hadde intervjuavtale med Ruth som på telefon hadde definerte seg sjølv som elgenkje. - Eg elskar elgjakta, til helga reiser eg og venninna mi til syden ei veke. Det har vi gjort kvart år under elgjakta sidan Ruth sjølv er fyrst i 60-åra, og kom frå nabobygda og hit som 20-åring. - Det er over førti år sidan eg flytta oppi her og det verka på langt nær som den (elgjakta) var like viktig då, det var sjølvsagt snakk om den då også, men det kan sjå ut som om den har teke over alt oppi her dei siste tjue åra. At små lokalsamfunn kan vere dominerte av elgjakta trudde eg sant å seie var langt meir ein myte enn realitet. Likevel kan det sjå ut som eg her har funne eit slikt lokalsamfunn. Denne vesle grenda ligg i utkanten av ein av dei kommunane som utmerkar seg som dei mørkaste felta i Statistisk Sentralbyrå (SSB) sitt kart over talet på menn over 16 år som jaktar (sjå figur 2). Ifylgje statistikken skal meir enn 30 prosent av alle menn i kommunen ha vore på jakt sesongen 2004/05. Eg hadde likevel ei sterk kjensle av at prosenten var enno høgre her oppe i denne vesle utkantsgrenda. - Å, det er lang meir, sa Ruth. - Lat oss telje over då. Dermed gjekk Ruth gjennom kvar einaste husstand i grenda. Godt hjelpt av den lokale bygdeboka la ho for dagen ein imponerande kjennskap om kvar einskild av dei omlag 180 innbyggarane i grenda. Ho visste nøyaktig kven som dreiv med elgjakt, og endåtil kva jaktlag kvar av dei var med på. 164

181 Figur 6.2: Prosentdel av den mannlige befolkninga over 16 år som deltok på jakt sesongen 2004/05 47 Av totalt 87 menn i grenda mellom 18 og 88 år var 64 av dei elgjegerar. 32 av dei var med på eit av dei fem jaktlaga som høyrde til i grenda, 19 jegerar var med i jaktlag lengre sør i kommunen eller i ei av nabokommunane, medan 13 jegerar reiste lengre vekk. Berre 23 menn mellom 18 og 88 år var ikkje med på elgjakta. I tillegg kunne Ruth fortelje at også fire kvinner var med, mellom anna hennar eiga dotter. Det fortel oss at denne vesle bygda med knappe 180 innbyggarar fostrar nær 70 elgjegerar, derav fire kvinner. Seinare sjekka eg opplysingane frå Ruth med formannen i grunneigarlaget, han kunne stadfeste at Ruth hadde heilt rett med unnatak av at ho hadde plassert to av jegerane på feil jaktlag. 47 Kjelde: SSB: 165

182 Tabell 6.1: Menn over 18 år busett i «Elgbygda», fordelt etter alder og elgjaktdeltaking. I tillegg deltek fire kvinner frå Elgbygda på den lokale elgjakta. Aldersgrupper Menn busett i grenda Menn som jaktar elg Menn i lokale jaktlag Menn i jaktlag utanom grenda Menn som ikkje jaktar Totalt Ruth fortalde vidare, noko både formannen i grunneigarlaget og eit styremedlem i det lokale skyttarlaget kunne stadfeste, at av dei 23 mannfolka som ikkje jakta elg var 10 over 70 år. Men ifylgje Ruth var fleire av desse tidlegare jegerar som hadde slutta på grunn av alderdom. Fire andre var forhindra frå å delta som eit resultat av sviktande helse eller handikap. Uansett gjorde både Ruth og grunneigarlagsformannen eit poenget av at dei einast greidde å kome opp med sju menn, i det sjiktet dei omtala som den «eldre garde», som aldri hadde jakta elg. Også av dei yngre, altså dei mellom 18 og 25 år, trudde Ruth at det var til saman sju som ikkje var med på noko jaktlag. - Ein driv då med idrett, på landslaget eller slik... i alle fall på høgt nivå, han har sikkert uansett nok med det. Vidare spekulerte ho fole på kva grunn dei andre hadde. Også formannen i grunneigarlaget uttrykte undring over kvifor dei yngste ikkje var med på elgjakta, men han slo seg til ro med at; «Dei står truleg på vent..., ingen av dei kjem direkte frå gard og då brukar ein gjerne å ha litt tyngre for å kome med på eit jaktlag». Styremedlemmen i skyttarlaget, på si side, var meir i tvil om det og meinte at han aldri hadde sett nokon av dei omtalte ungdomane på skytebana. Eg spurte han om han tykte det var løye at dei ikkje pleidde å vere på skytebana. Svaret kom noko nølande; - Ja..., eller altså... eg meiner dei er då unge friske gutar... sant? 166

183 Han vart tydeleg ståande å grunne på kva det skulle ha seg. Det synest å eksistere ei normativ forventning om at menn skal jakte. Om nokon vel å ikkje gjere det, vert det leita etter forklaringar på kvifor ein bryt med den stadeigne kollektive skikken. Det er ingen teikn på at det vert eksplisitt sanksjonert mot dei som ikkje deltek i jakta. Snarare er det ein del av bygdas kollektive danning der unge gutar vert oppmuntra og stimulerte i retning av jaktinteresse. I ei grend som dette, der omlag tre fjerdedelar av alle mannfolka i bygda er aktive elgjegerar i tillegg til fire kvinner, ligg det ei forventning om at unge gutar skal vere interesserte i jakt. Ein av informantane mine kunne fortelje at fleire av medlemmane på jaktlaget av og til pleidde å ta med sønene sine. Helst etter at sønene var konfirmert, men somtid også før. Sjølv hadde han fått spørsmål frå andre i jaktlaget om han ikkje hadde tenkt å ta med son sin på elgpost ein dag. - Vil du gjere det då?, spør eg. - Eg trur ikkje eg har noko val, svarar han,... om du vil at borna dine skal føle at dei høyrer til her, må du dyrke fram jaktinteressa... for du er liksom ikkje ein del av dette samfunnet om du ikkje er med på eit jaktlag. ein forskar i elgbygda Eg var, med andre ord, definitivt komen til Elgbygda. Det var torsdag 1. september 2005 og enno var det 25 dagar att til elgjakta. Året før hadde fire grunneigarar snakka frampå om å sjå nærare på inntektsmoglegheitene som ligg i utmarka. Og i juni 2005 varsla dei at dei ville legge elgjakta ut for sal. Den skulle seljast eksklusivt til utanbygds jegerar, hadde eg fått høyre. I bygda der «... elgjakta har teke over alt», for å sitere Ruth, hadde eg venta å finne sterk og høgrøysta motstand mot kommersialiseringa. Eg såg for meg hissige innlegg i lokale og regionale aviser, ja eg frykta endå å finne opprivande bygdekranglar og sterke personlege feidar. I staden fann eg at motstanden vart uttrykt gjennom lågmælt prat over eit smalt stykke kjøpeswissroll på den lokale kafeen. Eg hadde intervjuavtale med berre fem personar fyrste gong eg kom til bygda. Utover det tenkte eg å la dei andre informantane mine utpeike seg undervegs, til eg meinte å ha dei intervjua eg trong. Kall det gjerne snøballmetoden, men sjølv vil eg helst samanlikne det med improvisasjon i jazzen. Det handlar om å vere lydhøyr overfor det som vert fortalt, og om å kunne ta seg turar ut i det sosiale bygderomet når den du intervjuar sender deg dit. Av og til, når situasjonen kravde det, tok eg òg turen attende til dei eg hadde intervjua før, for på den måten freiste å skape ein dynamikk i datamaterialet. Det fyrste intervjuet var alltid eit langt djupneintervju som lét informanten reflektere relativt fritt kring tematikken elgjakt, bygdesamfunn, jaktutleige og gjestejegerar. Dei gongane eg kom att for oppfylgingsintervju var intervjua langt meir konkrete og hadde gjerne heilt spesifikke spørsmål. 167

184 Da eg meinte å ha nok informasjon og intervjua ikkje gav meg meir nytt, gjekk eg systematisk igjennom intervjua for å vurdere om materialet mangla særskilde «typar» av informantar som var relevante for temaet. På basis av denne gjennomgangen henta eg inn ytterlegare to informantar. Til saman er dette arbeidet basert på intervju og gjentekne samtalar med i alt 17 personar i eitt og same grendesamfunn. Langt nær alle er sitert i denne artikkelen, men dei har like fullt vore med på å gi meg som forskar den tjukke forståinga av kompleksiteten i lokalsamfunnet. Materialet vart innsamla over to periodar; fyrste gongen hausten 2005, andre gongen våren 2006 då eg var tilbake som observatør på eit møte med grunneigarar og jegerar i eit av jaktfelta i grenda. I samband med det andre besøket hadde eg fleire samtalar og gjorde fleire intervju med personar eg hadde vitja fyrste gongen. elgbygda Den vesle grenda med dei knappe 180 innbyggarane ligg bortgøymt nord og aust for kommunesentrumet. Eit lite bustadfelt, som etter byggestilen å sjå stammar frå midten av 1970-talet, ligg vakkert og sørvendt til i ei skråning nord for det som kan kallast sentrum i grenda. Det er her du finn skulen, bedehuset, samt den nedlagde bensinstasjonen og butikken som deler lokale med kafeen. Elles er grenda spreitt bebygd med gardsbruk og enkle bustadhus om ein annan. Dei fleste innbyggarane her pendlar dagstøtt ut frå grenda på arbeid, anten til kommunesenteret eller til nabokommunen ein dryg halvtime vidare nord for grenda. Tradisjonelt er det jord- og skogbruk som har utgjort basisen for næringsverksemd i grenda. Enno driv 10 av dei opphavlege 18 gardsbruka med husdyrproduksjon anten det er sau, mjølk eller storfekjøt. Skogbruk er eit vesentleg supplement til jordbruksinntekta, sjølv om skogarealet varierer mykje for dei forskjellige gardane. Den største grunneigaren i grenda, Ola, som viste seg å verte ein av hovudpersonane i denne forteljinga, har mål skog derav om lag sokalla produktiv skog, medan den minste skogeigaren sit på knappe 2500 mål. Dei fleste grunneigarane ligg nært opp til gjennomsnittstalet på 6200 mål. Det samla arealet skog og utmark som høyrer til grenda, er noko over mål. Dette utgjer fem elgjaktfelt med ei samla kvote på 47 elg (i 2005). å selje bygdekulturen Eigentleg kan ein seie at elgjakta har vore praktisert som om den var eit fellesgode. Til trass for at alle formelle juridiske institusjonar tilseier at jaktretten fylgjer eigedomsretten, og dermed tilfell grunneigaren, har grunneigarane delt elgjakta villig vekk med resten av bygda. Dei har late slekt, venner og bygdefolk elles få delta på elgjakta. Var du fyrst inne på eit jaktlag, kunne du rekne det som sikkert at du også hadde tilgang året etter. Det var sett på som relativt enkelt å kome seg med på lokale jaktlag. Fleire av jaktlagsleiarane gav endå uttrykk for at dei kunne ha bruk for nokre fleire jegerar på laget, særleg av den sorten som var villige til å jakte sesongen ut. Når grunneigarane no prøver å fylgje landbruksmynde sine instruksar og 168

185 signaliserer at dei ikkje lenger vil dele jaktretten med dei eigedomslause i lokalsamfunnet, er spørsmålet om dei uformelle institusjonane i bygdesamfunnet er samkøyrde med det formelle lovverket. Vil bygda tillate det, og har bygda eventuelt sanksjonsmakt nok til å stogge det? kjeppar i hjulet Det var Ruth som fyrst informerte meg om at det ikkje kom til å verte store endringar i årets elgjakt. Sjølv om grunneigarane i Olafeltet hadde annonsert utleigejakt alt tidleg på året hadde planane enno ikkje realisert seg. - Ifylgje Ivar (ektemannen) er det visst dei same karane som skal jakte der (i Olafeltet) i år også, fortel Ruth og legg til at grunneigarplanane sprakk visst innanfrå. - Eg trur det var Arnold som trekte seg. Det sa seg sjølv at den neste eg laut oppsøke var Arnold. Den 53 år gamle jegeren og grunneigaren såg på meg med mørke auge. - Dei kan ikkje berre stenge ute lokalbefolkninga og selje jakta til høgstbydande, det er ikkje slik vi bruker å gjere det oppi her, sa han. Med «dei» refererte han til dei tre andre grunneigarane han deler jaktfeltet med og som lenge hadde snakka om å få til nokre inntekter på elgjakta. Planen var at heile Olafeltet skulle seljast til høgstbydande til inntekt for grunneigarane. Det skulle vere eit reint utleigefelt der jaktlaget hadde eksklusiv jakt. Den langsiktige planen var, om dei fekk til dette, at fleire av dei andre jaktfelta i grenda ville kome etter og gjere det same. Planen vart presentert som eit pilotprosjekt som resten av grunneigarane skulle kunne lære av. På det stadiet var Arnold relativt positiv til det heile. Sjølv fortel han at «... for meg var ikkje det så ille, der og då, eg var eigentleg litt lei heile jakta». Dermed såg det lenge ut til at Arnold, saman med dei tre andre grunneigarane i Olafeltet, var villig til å gå inn for forslaget. ein kaffi og eit kakestykke Men innan ei veke var gått hadde altså Arnold skifta meining. Frå å ha vore positiv til kommersialiseringsplanen nekta han no å vere med på den. Han hadde nemleg blitt påspandert eit kakestykke på den lokale kafeen av ein nevø og ein kompis, som båe var fast på jaktlaget. For å freiste å skaffe meg eit klårast mogleg bilete av kva som skjedde under samtala mellom dei tre, oppsøkte eg like godt dei to kompisane til Arnold. Me avtalte å møtast på kafeen. - Han (Arnold) er onkelen min, fortel Arve. Arve er 30 år og hevdar tilgangen til jakt er det einaste som held han att i bygda. himmel. - Me var nok overraska det (forslaget om å leige ut elgjakta) kom som lyn frå skyfri 169

186 - Vi trefte han (Arnold) ein dag og inviterte han like godt på kafé for ein prat, skyt Olav Jon inn før han held fram; - Vi hadde ikkje vanskeleg for å bli einige. Både Arve og Olav Jon høyrer til kategorien eigedomslause jegerar, i den forstand at dei ikkje er grunneigarar i utmarka og dermed heller ikkje har jaktrettar slik grunneigarar gjer. Til gjengjeld har dei båe to vore faste medlemmar av jaktlaget i Olafeltet i mange år. Sjølve jaktfeltet ligg til eigedomen der far til Arve ein gong hadde odel, ein odel han sa frå seg til fordel for den yngre broren sin, altså vår mann Arnold. Verken Arve eller nokon andre sa det eksplisitt, men for meg synest det som om det var nett denne fråsagde odelen som låg i botnen som eit uuttalt argument for å få Arnold til å skifte meining i saka. Då Arnold overtok garden var det ifylgje Arve ei semje mellom dei to brørne at far til Arve skulle få tilgang til elgjakta. Då faren døydde for nokre år tilbake, etter lengre tids sjukdom, har Arve truleg oppfatta det som at han ervde denne retten. Det kan sjølvsagt ha med det å gjere at Arve har jakta på faren sin plass i jaktlaget i nærpå ti år. Det ser òg ut som at Arnold deler denne oppfatninga, i alle fall kan det synast slik når han overfor meg skal forklare kvifor han skifta meining. - Dei er ikkje meir enn éin generasjon frå gardsbruk nokon av dei (Arve og Olav Jon) og det vil vere urimelig å stenge dei ute. Litt seinare held han fram; - Rett nok treng vi (bønder og skogeigarar) pengar, men det gjer då heile bygda ikkje minst treng bygda folk og dei folka må ha ein grunn til å bu her. La oss forlate Arve og onkel Arnold for ei stund, og sjå litt på korleis elgjakta er organisert i grenda. Kva betaler dei lokale jegerane for å jakte og kva ligg til grunn for prispolitikken? organisering og prisar i elgbygda Det er Ivar som lyt hjelpe meg å greie ut om prispolitikken på dei forskjellige jaktfelta i grenda. Ivar er gift med Ruth, elgenkja som plar reise til syden når jakta startar. Han er det næraste me kjem ein profesjonell jeger i bygda. Seinhaustes er han innom dei fleste jaktfelta på «oppsopjakt» som han kallar dei siste vekenes innsats for å fylle kvotene. Det er få som har like god oversikt over kva som skjer i dei forskjellige jaktlaga som nettopp Ivar. - Prisen som jaktlaga her betaler er mikroskopisk sjølv i dei austlegaste allmenningane våre betaler folk langt meir. 170

187 Når eg spør Ivar kva allmenningar han siktar til med «dei austlegaste allmenningane våre», tek han fram Engerdal statsallmenning, som er Sør-Noregs austlegaste allmenning, som døme. Det er ein av landets rimelegaste allmenningar på elgjakt for lokalbefolkninga, eit jaktlag der betaler om lag 2000 kroner i grunnavgift for kvar tildelt elg og ein kilopris på 58 kroner (2005-satsar). For kvar felte elg vert grunnavgifta trekt frå kiloprisen. Samanliknar me med ordningane for dei fem jaktfelta i grenda vår, syner det seg raskt at elgjakta på det næraste er gratis. Rett nok er det svært varierande korleis kvart jaktlag er organisert med tanke på pengar og betaling. Felles for alle dei fem jaktlaga er likevel at med kvart tildelte fellingsløyve følgjer ei fellingsavgift på mellom 200 og 500 kroner alt etter om det er kalv eller vakse dyr. Denne avgifta vert i heilskap dekt av grunneigarane som igjen krev beløpet attende frå jegerane på laget. Berre på eitt av laga betaler jegerane noko dei kallar ei deltakaravgift, som i det tilfellet er på 500 kroner for kvar jeger. Deltakaravgifta går til å dekke utgiftene til mat og koieleige som laget har. Ingenting av deltakaravgifta går til grunneigarane. Fyrst når elgen er skoten og kjøtet skal fordelast, har grunneigarane høve til å ta inn litt pengar. På alle dei fem laga tilfell kjøtet grunneigarane, rett nok har to lag det slik at skyttaren får eitt lår av kvar elg dei feller. Elles er det vanleg at jegerane, då hovudsakleg ikkjegrunneigarane, kjøper kjøt av grunneigarane. Prisen ligg på om lag 50 kroner kiloen og i tillegg er det vanleg at grunneigarane sel kjøt til andre også, både innanbygds og utanbygds. lokal betalingsvilje Eg oppsøkjer Arve og Olav Jon igjen for å spørje om det er gratisjakt dei krev. Men svaret er unisont, dei krev fyrst og fremst tilgang. Sjølvsagt handlar det om pris også, men dei aksepterer båe det dei omtalar som «fornuftige prisar». Om grunneigarane sel jakta på den opne marknaden, vil det innebere at prisane kjem til å «skyte i veret», som dei uttrykker det. Ved å gå litt djupare inn i kva dei legg i «fornuftige prisar», samanliknar dei prisane med det Statskog tek for elgjakta på eigedomane sine og set det som eit slags tak. ser du (latter). - Så lenge dei held prisane sånn cirka på det Statskog tek så er det greitt, vi er ikkje heilt blakk Eg prøver å presse Arve på det med farens «rett» til jakt gjennom broren, men han avfeiar det med at så lenge prisen er «folkeleg» vil han ikkje protestere på det. Eg bestemmer meg for å oppsøkje dei fire andre ikkje-grunneigarane i jaktlaget for å spørje dei nettopp om betalingsviljen. Det eg finn er heilt i tråd med Arve og Olav Jon. Så lenge prisane og prinsippet om prising ligg innanfor det som er vanleg for allmenningar og kommuneskogar kring om, aksepterer dei det. Det ser med andre ord ikkje ut som at ikkje-grunneigarane på jaktlaget vil sette seg imot å betale for elgjakta. Men den endelege vissheita om det skulle me fyrst få våren Då inviterte nemleg grunneigarane alle jegerane til møte om framtida for Olafeltet. Medlemmane i jaktlaget fekk 171

188 personlege brev i posten der dei vart bedne om å møte. Eg skal kome tilbake til dette møtet, men la meg fyrst få fortelje litt om bygdefolket og oppfatningane deira om korleis elgjakt skal prisast. prising av opplevingar og det brukelege Då Arnold sette seg imot dei tre andre grunneigarane i Olafeltet, vart planane effektivt stogga. Sidan Arnold sin skogteig gjekk så godt som midt gjennom Olafeltet, ville feltet verte umogleg å jakte på om han ikkje vart med. Dei andre grunneigarane har heller ingen formelle maktmiddel dei kan bruke for å eventuelt tvinge Arnold til å føye seg. Om dei hadde hatt slike middel, er det likevel ikkje sikkert dei ville ha nytta dei. Etter kvart som ordet gjekk på bygda, fekk også Arnold eksplisitt støtte frå fleire andre grunneigarar i bygda. To av grunneigarane på nabofeltet hadde ifylgje handelsmannen «.. kome med støtteerklæringar til Arnold». Slik handelsmannen sjølv hugsar det hadde dei hevda at Arnold hadde «berga bygdas respekt for grunneigarstanden». Men ifylgje Edvard, den eine av grunneigarane, hadde dei ikkje meint det nett så sterkt. - Klart at det må vere lov å tene pengar på elgjakta, men Ola gjekk for langt... det er beint fram ikkje rettferdig... det vi sa der (på kafeen) var berre at vi var samde med Arnold. Då eg spør Edvard om korleis ein på ein rettferdig måte skal greie å tene pengar på elgen, får eg eit kontant svar; - Det er kjøtprisen som må ligge til grunn, hevdar han. Slik prising av oppleving vil berre føre til at du tek jakta frå bygdefolket. Slik Edvard forstår «prising av oppleving» går det på at grunneigarane skulle ta seg betalt for naturopplevinga som elgjakta gir og opplevinga av kameratskap mellom jegerane i jaktlaget. Edvard si forståing av kva prising av oppleving tyder, er fullt på linje med rådande forbruksforsking og eksisterande kunnskap om det som gjerne vert kalla den postmoderne forbrukar. Denne forståinga pregar også dei fleste kurshefta og informasjonsmateriellet om opplevingsbasert reiseliv. Ein finn gjerne ei lang, lang liste med opplevingar som er nemnt å høyre til «vara» som grunneigaren, eller snarare «tilbydaren», leverer. I slike brosjyrar heiter det at kunden betalar for opplevinga og at dei produkta som han eller ho vil ha med seg heim skal «symbolisere» både kunden og sjølve opplevinga som kunden hadde. På den måten skal tilbydaren kunne ta seg enno betre betalt for sjølve produktet. Eg tok med meg omgrepet «opplevingsprising», og forhøyrde meg i bygda om korleis folk stilte seg til ein slik prispolitikk. Tilbakemeldinga var ikkje til å ta feil av. Opplevingsprising høyrer ikkje heime i Elgbygda! 172

189 Dei eldste var klårast imot det, nokre av dei stilte endå spørsmål om kven som skulle betale når opplevinga var dårleg? Altså når det sludda som verst og karane krangla i jaktbua? Og sikta til det same som Einar, den 74 år gamle jegerveteranen, nemner når han trekker fram den gjensidige nytta mellom jeger og grunneigar som ifylgje han hadde lege i botnen for organiseringa av elgjakta i alle år. - Du må hugse på at elgen gjer stor skade på skogen... vi er avhengige av å felle minst nitti prosent av kvota kvart år... det kan vere litt av ein jobb det. Det verka å vere full semje i grenda om at den einaste legitime prispolitikken i bygda var kjøtprisen. Vektlegginga av kjøtprisen ville, ifylgje den 53 år gamle mjølkebonden og revisoren Johannes, innebere eit; elgjakta vern om jaktkulturen vår. (...) det vil sikre haustingsmotivet som det drivande motivet for vegen mot ei løysing eit møte og nokre kompromiss Den unisone støtta til Arnold frå andre grunneigarar, som verserte i bygda, gjorde kjenneleg inntrykk på Ola. Ola var ikkje berre formann i grendas grunneigarlag og den som sat på den største utmarkseigedomen i grenda, men han var også den som åtte ideen om utleigejakt. Han fortel at dei alle fekk ein lærdom om si eiga bygd i løpet av denne saka: - me lærte mykje om kor viktig elgjakta var for bygda då det stod på. Ola fortel vidare at; -... me forstod det var best å gjere om på planane me hadde rett og slett forrekna oss me, eller i alle fall eg, hadde ikkje budsjettert med at elgjakta var så heilag her oppe. Du kan seie det var naivt, men vi var vel litt yr av all blesten som liksom ja, låg i lufta på den tida. Resultatet, altså ordninga slik den vart gjennomført hausten 2006, vart eit resultat av folk sine evner til å vere lydhøyre overfor det som skjer i bygda og på same tid folk sine evner til å inngå kompromiss. Rammene for den nye ordninga vart fastlagt på det tidlegare nemnde møtet mellom grunneigarane og jegerane, våren Det var tydeleg å sjå at Ola og dei andre grunneigarane hadde lytta til bygda. Alt i innleiinga slo Ola fast at ingen av lagets jegerar skulle stengast ute frå elgjakta. Vidare la han til at; -... ingen av oss skal vere nøydd å betale for opplevinga. 173

190 Ola la vekt på behovet skog- og jordbruket hadde for inntektsauke. På ein skjemtefull måte synleggjorde han at dei i salen som skåra høgst på skattelista, neppe henta inntekta frå det som vaks på jorda. Innleiinga falt i god jord, den bar på ein var balanse mellom skjemt og alvor, og latteren sat lett hjå tilhøyrarane. Dermed brast det som eventuelt var av is mellom grunneigarane og dei eigedomslause, og det var duka for ein konstruktiv diskusjon om korleis jakta skulle organiserast. Når dei eigedomslause jegerane vart lova tilgang, viste det seg å vere på to vilkår. Det fyrste vilkåret var at dei laut vere villige til å godta «Engerdalmodellen» altså den same prismodellen som Ivar fortalde om tidlegare då han refererte til «allmenningane austafor». Mot ei grunnavgift på 2000 kroner for kvar elg som seinare vart trekt frå kiloprisen på 58 kroner, skulle jegerane få sleppe til på same måten som før. I tillegg vart det presisert at jegeren ikkje hadde kjøpeplikt, dermed var det mogleg for jegerar å jakte utan å måtte kjøpe kjøtet. I slike tilfelle tilfall kjøtet grunneigarluten som igjen vart delt mellom grunneigarane utifrå nærare fastsette reglar. Utifrå dei opplysningane eg sat inne med etter runda mi kring om i grenda var det ikkje overraskande at dette vilkåret var relativt lett å akseptere for jegerane. For det fyrste var det klart innanfor ramma av det dei kalla ein «fornuftig pris». For det andre var det tufta på ein prispolitikk som var knytt i hop med kjøtverdien. Dermed braut det ikkje med det lokale meiningsinnhaldet i elgjakta, altså matauken. Det truga ikkje den norske jaktkulturen, tvert om sikra det at haustingsmotivet framleis vart det drivande motivet for elgjakta. Det andre vilkåret skapte meir debatt. Det inneheldt kravet om at jaktlaget laut ta imot gjestejegerar. Det var ein tydeleg skepsis til det å ha med seg «framandfolk» på jakt. Mange spørsmål dukka opp. Kunne ein stole på dei? Det var trass alt snakk om jakt og skarp ammunisjon. Og ikkje minst, ville det verte like triveleg i jaktbua? Etter to timar fram og tilbake vart det bestemt at dei skulle prøve eitt år fyrst, for å sjå korleis det fungerte. Gjestejakta vart prisa med ein «inngangsbillett» på 3000 kroner per veke. I tillegg følgjer ein fastpris for kvar elg ein feller. Fyrste året, altså i 2006, var prisen 3000 kroner for kalv/ku/ungokse og 6000 kroner for vaksen elgokse. Om gjestejegerane ønskte å kjøpe kjøt, fekk dei det til 70 kroner kiloen. gjensidig respekt i det sosiale spelet Jaktsesongen 2006 aggregerte Olafeltet kroner. Då må det leggast til at kvar av grunneigarane som deltok på jaktlaget, betalte lik pris med dei lokale ikkje-grunneigarane for å jakte. Rett nok treng ikkje grunneigarane kjøpe kjøtet, då dei stort sett får nok gjennom grunneigarluten. Men ordninga er likevel viktig som eit symbol på ein slags likskap mellom grunneigar og ikkje-grunneigar. Nett denne ideen om likskap og gjensidig respekt mellom grunneigar og ikkjegrunneigar kan sjå ut til å ha vore viktig i denne bygda frå langt tilbake. Sjølv gamle Einar trakk fram dette då han hevda at: «Slikt gjer ein berre ikkje oppi her, for her er det liksom ikkje forskjell på om ein eig jord eller ikkje». 174

191 Lat meg få avslutte denne forteljinga med nettopp «jegerveteran» Einar, og særleg vil eg be lesaren rette merksemda mot den fyrste delen av utsegna over, altså: Slikt gjer ein berre ikkje oppi her.... Her er me ved kjernen av det denne historia fortel oss. Det handlar rett og slett om kva som er brukeleg og ikkje i lokalsamfunnet. Kall det eit slags sett av lokale skikk og bruk-reglar om du vil. For uansett kor mange landbruks- og matministrar som held festtalar om utvikling av utmarksnæringar, og uansett kor sterkt jaktretten er forankra i både eigedomsretten og viltlova, må grunneigaren likevel ta omsyn til dei sosiale reglane i bygda. Dette betyr ikkje at grunneigarane er låst av eit brautande bygdedyr som set seg imot alle tilløp til endring i bygda. Det uformelle overvakings- og sanksjoneringssystemet vil ligge der i overflata og vakte på at endringane skjer i overeinsstemming med den stadeigne kollektive moralen. Dei uformelle institusjonane, delvis styrka av eit eigedomssystem som set einskildgrunneigarar i stand til å trenere heile prosessen, sikrar ei sosialt rettferdig utvikling av elgjakta kring om i norske skogs- og fjellbygder. Dei nære og uformelle banda mellom folk, typisk for tette transparente bygdesamfunn, skapar låg terskel for kommunikasjon og høg terskel for brot på dei lokalt definerte sosiale spelereglane. Det sokalla bygdedyret vil bremse på farta i kommersialiseringa av elgjakta, det vil sikre at bygdesamfunna rekk å tilpasse seg utviklinga. Så lenge bygdesamfunnet treng elgjakta både sosialt og kulturelt, vil elgjaktas status verte hegna om som ein lokalt forankra folkeleg aktivitet. referansar for kapittel 6 Aftenposten Skogeierne vil selge elgjakta til rikinger. Einar Haakaas. Almås, Reidar, Marit S. Haugen, Mariann Villa & Johan Fredrik Rye, red Den nye bygda. Tapir. Trondheim. Reiselivsbedriftenes Landsforening & Norges Skogeierforbund Forprosjekt om Utvikling av utmarksbaserte reiselivsbedrifter - markesmuligheter, mål, strategier og forslag til verdikjedeprogram. Reiselivsbedriftenes Landsforening og Norges Skogeierforbund. Oslo. St. meld. nr: Verdiskaping og miljø - muligheter i skogsektoren. Landbruksdepartementet. Oslo. St. meld. nr: Om norsk landbruk og matproduksjon. Landbruksdepartementet. Oslo. 175

192 176

193 7 sex, sprit og storokse 48 - marknaden i møte med den østerdalske elgjaktetos DEI HEKK I KVAR si hengekøy under eit totaratre ved breidda av Hawea River. Dei venta på solskinet, kunne dei fortelje. For som flugefiskar på New Zealand er det berre ein ting som tel, og det er «sight fishing», og til dét trengst sol frå klår himmel. Å smyge seg langs breidda av ei ginklår elv etter brunaurar i femkilosklassa får fiske til å likne på jakt. Det var også derfor dei var komne hit, desse fire kompisane frå München. Einaste gongane dei fiska, var når dei kunne få «jakte» på fisken. For det er jegerar dei er, påstår dei, og ikkje så mykje til fiskarar. Så var det også fyrst då me kom inn på temaet jakt, at eg skjøna at dette tilfeldige møtet med Stefan, Heinz, Uwe og Gert opna ei dør inn til ei verd eg ikkje viste om. Dei kunne fortelje om ein kollisjon mellom ein kontinental eller kanskje snarare ein slags global eller ikkjestadeigen jaktkultur og ein stillfaren østerdalsk skogskultur. - Me spanderer rundt fire veker i året på jaktreiser, kunne Uwe fortelje. - Og mellom og euro [ norskekroner] kvar av oss, la Stefan til. Eit år hadde dei også vore i Noreg, noko den hittil så fåmælte, men langt frå lågmælte Gert lakonisk karakteriserte som eit «sozialdemokratische hölle». 48 Dette essayet har stått på trykk i artikkelsamlinga «Rurale brytninger» (Haugen & Stræte 2011) 177

194 jaktentertainment kultur og ukultur på jaktmarkene Dei er neppe unike, dei tyske kompisane. Internett, ein brukbar søkemotor og litt ringekreditt på ein IP-telefonkonto set deg rimeleg og raskt i stand til å finne turoperatørar innan jakt- og fiskereiser over heile verda som kan skreddarsy pakkar for deg, og som strekkjer seg langt i å stette alle dei ønska og behova du enn måtte ha. Her finn du tilbydarar som lokkar med jakt på dyr som må definerast som tame snarare enn ville. Du finn store private grunneigarar som driv eigne oppdrettstasjonar for artar som i vill tilstand ikkje har vore jaktbare på mesta hundre år. I Sør-Afrika kan du besøke Shingani Safaris eller eit anna av dei mange viltreservata og jakte ulike typar antiloper, løver, nashorn eller bavianar. Alle er dei ala opp av oppdrettarar og sleppte «fri» i store innhegningar til fornøyelse for den einskilde kunden. På Kamsjatka kan du jakte på verdas største elgoksar på dagtid og leve som oligark på kveldstid medan du drikk Dom Pérignon i badestampen saman med kvinner du ikkje eingong spør kva heiter. I Alaska flyg dei deg så langt inn i villmarka du ønskjer med fellingslisens på både grizzly og ulv i lomma. Telefon og internett set deg rimeleg og lett i kontakt med tilbydarar over heile verda som kan skreddarsy jaktopplevingar tilpassa nett dine ønskjer og behov. Her to Austerrikarar saman med jaktresort eigaren og ein avliden vaksen Kudu okse i Sør Afrika. (Foto: Hunting Legends Africa). Det finst tilbydarar som gir deg det du vil ha av trofé, sprit og horer, om du berre betalar. Regelen er: Har du pengar nok, finst det knapt grenser for kva og korleis du får jakte. Du kan skyte antiloper og villsvin med pil og boge, du kan prikkskyte fjellgeiter over fjelldalar på over 1000 meters hald, utan eingong å måtte hente dei. Du kan stå på lasteplanet på ein fullrigga pickup og skyte hare, possum, wallabee og kaninar nattetid, i lyset frå ti tolv «rabbit 178

195 lights» og kalle det «good sporting» før du dumpar alt i ei hole for nedgraving morgonen etter. Mesta alt er lov for den som er reisande i «jaktentertainment». Sjølv om det er knapt med vitskaplege publikasjonar som beskriv jaktkultur, og sjølv om dei få som finst, for det meste handsamar jakt som ein del av folk si identitetsutforming, finst det likevel nok til å seie at det er langt frå det eg her beskriv som «jaktentertainment», og til det ein kan kalle ein meir generell jaktkultur både i Europa, USA og elles i den vestlege verda. Truleg er avstanden enno større til jaktkulturar ein finn i Afrika og Asia, og til urinvånarsamfunna i til dømes Amazonas, Alaska, Canada eller nord i Sibir, der jakt framleis inngår som ein naudsynt del av hushaldet. Sjølvsagt finn me jaktformer og praksisar med tilhøyrande kulturelle kodar som me reagerer på og til dels også harselerer med og lagar vitsar om. Nokre kan vel enno hugse korleis kongen vår fekk gjennomgå for det som vart framstilt som jakt på «tamfasan» i Sverige for nokre år sidan (Dagbladet 1998). Og når me no fyrst er i Sverige, kan eg vel også få minne om då svenskekongen tok med seg eit knippe grevar og finanstoppar til Cifare i Bratislava på nettopp fasanjakt. Frå klokka åtte om morgonen og fram til tre på ettermiddagen rakk fylgjet å skyte 450 fasanar, utan eingong å ta dei med heim (Expressen 2008 a). Me kjenner også dei mesta tallause parodiane og den meir seriøse kritikken av den britiske revejakta. Typisk for desse delvis humoristiske, men også alvorsame reaksjonane er ei sterk rotfesting i klasse. Det kjem også til syne når den politisk radikale og profilerte forfattaren Jan Guillou, som sjølv er jeger, kritiserer svenskekongen og hevdar at «folkliga jägare avskyr den här överklassjakten» (Expressen 2008 b). Me finn også andre jaktformer som nok er like «avskydde» av folkelige jegerar, men som på ingen måte kan kallast overklassejakt. Eit døme på det er praksisen kring villsvinjakta som me finn mellom anna i Australia, New Zealand og delar av USA. Villsvinjakt med eit koppel hundar og ein kniv vil fortone seg som ein brutalitet som overgår dei fleste sine moralske grenser. For den uinnvidde kan eit søk på YouTube vere opplysande, gjerne med søkeorda «Otago Boar Hunting», men lat meg få åtvare mot sterke sener. På same måte finn ein tilsvarande sterke sener om ein søker på «seal clubbing» eller «seal hunt», ei type sener som var viktige hjelpemiddel for grupper som Greenpeace og andre i kampen for å stogge den kommersielle selfangsten. Til sist kan ein skrive «Norwegian Hunters Kill Endagered Wildlife» (skrivefeilen skal vere med) inn i søkefeltet på YouTube og sjå filmsnutten som opprørde kiwiane i mars I beste sendetid på TV3-nyheitene kunne me sjå ein gjeng unge vestlendingar herje rundt på den new zealandske sørøya og endatil skyte ei av dei freda og mesta ikoniske kererūduene. Poenget er at der det finst kultur, finst det også ukultur. Det pågår ein kontinuerlig kamp om kva som er kulturens «rette» innhald, og det vil alltid vere praksisar og ulike særtrekk som fell utanfor det den store massen sluttar seg til. Det dannar seg subkulturar med større eller mindre fråvik frå kjernens moralske grunnhaldning, og som kanskje endå fråvik så mykje frå samfunnets formelle lover og reglar at det ikkje eingong toler å verte sett offentleg. Medan den britiske revejakta no er sett i skammekroken, er det få som kritiserer den engelske bonden som Garry Marvin (2003) skriv om. Ein tidleg morgon tek han med seg børse og hund 179

196 til ein av sine faste postar for å prøve å få has på rakkaren av ein rev som herjar med dei nyfødde lamma om vårane. Reven er ein «illegitimate killer» (Marvin 2000); den angrip bonden sine lam og gjer med det bonden om til ein «legitimate killer» ein som har legitim rett til å drepe reven. Kevin Morse, ein kalkunjeger eg møtte utanfor Brattleborough i Vermont hausten 2009, var også ein «legitimate killer». Han forvalta sin legitimitet med omhug: - Skyt aldri meir enn du rekk å ete opp før neste jaktsesong, sa han og understreka dermed at han jaktar for matauk. Viltet skal etast, meinte han, og understreka at han vart sint når han las om overklassejakta som går føre seg enkelte stadar i Europa. Dermed posisjonerte den 43 år gamle amerikanske bilmekanikaren seg heilt på linje med opinionen i Noreg og Sverige som kritiserte sine respektive kongar for fasanjakt. - Jakt er nærkontakt med naturen og respekt for skaparverket, heldt Kevin fram og fortalde om far sin og alt han hadde lært av han. Ikkje berre hadde han lært alt om sjølve jakta, han hadde også lært å sette pris på naturen «Guds skaparverk» på einsemda, stilla og alt det vakre i naturen. Møtet med Kevin er nok meir representativt for den nordamerikanske jegerstanden enn mange av avartane ein kan finne på YouTube. Det fortel også at det me gjerne lett tenker på som ein særnorsk jaktetos, femnar langt utover Noregs grenser. Det kjem også fram i Kristian S. Bjørkdahl (2005) si masteroppgåve, der den norske og den nordamerikanske jaktetosen vert handsama som eitt. Og når Marc Boglioli (2009), frå nettopp Vermont, skriv om «Ethics, Emotions, and Satisfactions of the Hunt», fortel han om ein jaktetos tilsynelatande identisk med den me kjenner her heime. Han fortel om dei same kulturelle kodeksane som fleire av bidragsytarane til essaysamlinga Jakta på elgjaktkulturen (Brottveit & Aagedal 1999) fortel om, kodeksar som gjer at ein jeger kan lesast heim att. Reglar og kodar som har festa seg hjå den einskilde jeger, reglar om korleis ting skal gjerast. Anten du ligg nedgraven bak kamuflasje i utkanten av eit jorde på Smøla og ventar på grågåsa ein tidleg augustmorgon, eller du klatrar i stupbratte og haustvåte vestlandsfjell etter kronhjorten i september, gjer du det på måtar som kan lesast til ein stad. Anten du sit med ryggen mot ein furulegg og ventar at elgen skal kome kryssande over myra ein blank og stille haustdag i oktober, eller du kjempar mot nordvest og sludd over Bratthøa ein sein augustmorgon med von om å rekke storbukken nord under Hogna, ber du på kulturelle kodeksar som er førande for kva og korleis du gjer ting. Om du ligg ein godvêrsdag i februar og duppar i ein 16 fots plastbåt innom Folla og ventar på at storkobben skal kome til skjergarden og fordøye frukosten, eller om du slepp setteren din ein septembermorgon når sola varmar den haustkalde bakken så du formeleg kan sjå vitringa der Rondane hildrar framom deg, finst der heimslege kjenneteikn ved måten du gjer det på, og ved haldningane til det du gjer. Alt ber i seg forteljingar om tradisjonar og historie, forteljingar som strekkjer seg lenger tilbake enn jakta sjølv. Det ber i seg forteljingar om eigedomsstruktur, klassedeling, landskap og klima. Kort sagt: Det ber i seg forteljingar om jaktkultur forteljingar om korleis me skal te oss i møte med viltet, naturen og staden. Forteljingar som me kjenner og som me sjølve gjenfortel og forsterkar gjennom vår praksis og omtale av jakta og gjennom vår deltaking år 180

197 etter år. Det er forteljingar om ein særeigen kultur med sine eigne kapitalformer skapt, foredla og slipt i det sosiale møtet mellom jegerar, grunneigarar, grendefolk og det norske. Det er forteljingar om den raske avlivinga, om viltet som ikkje skal li. Det er forteljingar om å lese naturen og om å forstå samanhengane. Det er forteljingar om slitet og dei tunge børene, om dei heroiske handlingane og om hendingar som har gitt namn til stadar. Det er forteljingar om dei kalde og regntunge dagane og om sjølvkontroll i møtet mellom jeger og vilt, forteljingar om viltforvalting og om slakting og kjøt. Det er moralske forteljingar om korleis ting skal vere, og om kvifor det skal vere nett slik det vert fortalt. Det er forteljingar om korleis me gjer ting her, og om korleis me ikkje gjer det her. Det er forteljingar om kva som er på sin plass, og kva som ikkje er det kva som er «in place» og kva som er «out of place» (Cresswell 1996). Det er dette norske landbruksstyresmakter meinte grunneigarane skulle verte flinkare til å utnytte kommersielt. Sist på 1990-talet la dei fram det eg tidlegare har kalla ein instruks til grunneigarane (Flø 2008). Dei to stortingsmeldingane skogmeldinga (St. meld. nr: ) og landbruks- og matmeldinga (St. meld. nr: ) kjem båe med klåre oppfordringar til næringa om å utnytte vilt- og fiskeressursane betre. Venstrestatsråd Sponheim vigde dette mykje merksemd i sin periode som landbruksminister Bønder og grunneigarar bør nytte «heile gardens ressurstilfang», lét mantraet. Dei skulle lære seg til utmarksentreprenørar og byrje å tene pengar på utmarka, dei skulle selje meir av jaktog fiskerettane som dei disponerte, og lære seg å ta betre betalt for rettane. Grunneigarorganisasjonane og faglaga starta straks arbeidet med å søke å fylle instruksen og legge tilhøva til rette for framtida. Innan kort tid kunne dei tilby bønder og skogeigarar fagleg kompetanse og rådgjeving om grunneigarorganisering. Fyrst 2000-talet såg me ei omfattande etablering av nye utmarkslag, samstundes som fleire av dei allereie eksisterande laga vart omorganiserte og arronderte på måtar som passa det komande regimet betre. Grunneigarane sjølve gjorde utmarka meir «jakteffektiv» og betre eigna til næringsverksemd basert på viltressursane. eit sosialdemokratisk helvete Og hit var dei altså komne dei fire tyske kompisane ein haustdag i I nær 25 år har dei reist kring i verda, og dei har prøvd det meste. Elg har dei jakta både på Kola og i Alaska, men dei kunne lite om måten jakta var driven på i Nord-Østerdalen. Dei vart henta på Gardermoen av ein mann som kalla seg Inge, noko dei gjorde eit vist humoristisk poeng utav. Eit poeng eg ikkje forstod før etter samtala med dei, då det gjekk opp for meg at Inge er eit vanleg kvinnenamn i Tyskland. Det viste seg etter kvart at Inge også skulle få ei svært sentral rolle overfor tyskarane. Ikkje berre var han sjåføren deira, han var også utnemnd av skogeigaren som jaktlagsleiar, og dei fire kompisane fekk streng beskjed om å forhalde seg til han. - Me fekk beskjed om å betrakte han som eit overordna befal, kunne Stefan fortelje. Skogeigaren hadde også henta inn nokre fleire jegerar som kunne utgjere eit tett 181

198 samarbeidande jaktlag noko dei tyske kompisane hadde lite røynsle med. Dei vart fortalt at dei trong å ha med tre andre jegerar pluss ein hund i elgskogen. - Først trudde me dei var guidar, fortel Stefan, - Men etter kvart forstod me at dei skulle jakte på linje med oss. I løpet av den halvanna timen eg sat hjå dei fire tyske kompisane, fortalte dei om det dei opplevde som eit rigid og regelstyrt system, eit system som ikkje baud på same fleksibilitet som dei elles var vane med på sine mange jaktreiser omkring i verda. Her låg det strenge avgrensingar på alkoholkonsumet. Som då Inge sette hardt mot hardt overfor Uwe og gav beskjed om anten å avslutte drikkinga for kvelden eller å verte sitjande att på koia neste dag. Eller som då den same Inge innførte forbod mot snaps til frukost. Eit forbod det rett nok fanst delte meiningar om i dei fire hengekøyene under totaratreet, der særleg Stefan gav inntrykk av å vere relativt sympatisk til alkoholreglane. Ein sympati som også var tema for ei tilsynelatande humoristisk ordveksling på tysk mellom dei fire kompisane, ei ordveksing som mine skrale språkkunnskapar ikkje evna tyde annleis enn at dette i ettertid ikkje var verre enn ein artig kuriositet. Men uansett endra ikkje det på opplevinga av regelstyrt rigiditet i eit norsk «sosialdemokratisk helvete». - I tillegg laga nordmennene reglar for det det ikkje fanst reglar for i utgangspunktet. sa Uwe. Han såg ut til å vere både oppgidd og kanskje også litt fasinert over alle dei skikkane som nordmennene hadde insistert på. Kvar dag måtte dei tilbringe timar ute i skogen framom eit bål, drikke litervis med tynn kokekaffi og ete kalde brødskiver med det dei omtalte som «karamell». - Vi var der fyrst og fremst for å jakte, ikkje for å studere lokal kultur, sa Heinz, som kunne fortelje om ein gong dei måtte bruke ein heil dag på eit museum i Zimbabwe og høyre om korleis dei lokale stammene hadde samarbeidd om å fangste ei eller anna slags antilope langt tilbake i tid. - Det er vår hittil mest keisame dag nokosinne, kunne Uwe underskrive, til lett latter frå dei andre. sex, sprit og storokse Stefan kunne også fortelje at det hadde skjedd ei misforståing mellom han og skogeigaren då dei avtala jakta. Då dei kom der, synte det seg at dei hadde løyve på berre ein okse. - Jakta ville ha vore over alt andre dagen etter at Gert skaut den fyrste oksen, skyt Heinz inn. - I am hunter!!, rallar Gert på dårleg engelsk frå hengekøya, han har opna sin andre sekspakning med Speigths, og utsiktene for vellukka fiske ser ut til å forvitre i ein rus av øl. Det tok skogeigaren meir enn tre dagar å ordne opp i misforståinga, og i mellomtida laut dei fire kompisane jakte kalv, noko ingen av dei var nemneverdig interesserte i. 182

199 - Nei, det er kjerringjakt, konstaterte Uwe, og Heinz utdjupa at dei fyrst og fremst var ute etter trofé, og at «kjøtjakt» berre var passe interessant for dei. Uansett var det vanskelig for dei å forstå kvifor det tok så lang tid for skogeigaren å ordne ein ekstra okse til dei. Trass Gert sin brutale omtale av Noreg og den norske elgjakta som eit sosialdemokratisk helvete, og den elles relativt lite flatterande beskrivinga av sine opplevingar, vågde eg likevel å spørje om dei ikkje kunne tenke seg å reise attende til Noreg på elgjakt. Det hadde dei ingen planar om, men i fall det skulle vere aktuelt, måtte dei finne ein «meir profesjonell tilbydar», ein som kunne levere «... litt meir, kva skal eg kalle det..? Tilleggsprodukt..?», som Stefan sa. For det var kanskje det som gjorde dei minst tilfreds med opphaldet i Noreg fråværet av ekstra leveransar. Då Stefan hadde snakka med skogeigaren om elgjakta og det jaktfeltet dei skulle leige, hadde han forstått det slik at dette ikkje var noka fysisk krevjande jakt, noko det synte seg å heller ikkje vere. Alle røynsler frå liknande turar kringom i verda tilsa at slike «avslappande» jaktreiser også gjerne vert prega av ein del festing. Skogeigaren hadde endatil vitsa om badestampen som høyrde til koia, og Stefan meinte det var grunnen til at han alt tredje dagen tok kontakt med skogeigaren og meinte dei like gjerne kunne ta festen med ein gong, sidan dei no var overlatne til kalvejakt; - Me venta på at han skulle få ut fingeren med den ekstra oksen, og sidan Inge var så strikt med spriten, tenkte me det var like greitt å fylle badestampen med ein gong. Dermed ringde han skogeigaren og bad han skaffe horer og litt ekstra sprit. Skogeigaren på si side gjorde lite anna ut av det enn å seie at det fylgde verken sprit eller horer med den vara dei hadde kjøpt. Med det resultat at Stefan straks presiserte at han ville betale for ekstraleveransen om han berre hjelpte dei med å skaffe det. Dessverre greidde ikkje Stefan å gjengi svaret skogeigaren gav han, men han skjøna at han hadde trakka over ei moralsk grense hjå skogeigaren ved i heile tatt å be om slike tenester. spørsmål Møtet med dei fire tyske kompisane gjorde meg nysgjerrig, det fekk meg til å undrast på korleis dei lokale utleigarane av elgjakt som eg hadde intervjua nokre månadar før, handterer denne typen kundar. Korleis manøvrerer dei mellom den stadeigne kollektive moralen (Flø 2008) og eigne privatøkonomiske interesser? Korleis imøtekjem dei ønskjer, og korleis reagerer dei på praksisar som går utover det som er vanleg ønskjer og praksisar som bryt med det som vert sett på som skikken på staden. Kort sagt: Korleis handterer dei mangel på folkeskikk? For det var særleg eitt inntrykk som sat att hjå meg etter møtet med dei fire kompisane: Dei var av eit anna slag dei var av ein annan type enn alle dei østerdalske elgjegerane eg kjenner. Mitt subjektive inntrykk av tyskerane var at dei var uvørdne, og at heile framtoninga deira var prega av ein råare maskulinitet enn den eg kjenner frå den norske bygdejegeren. Med unnatak av Stefan var dei sant å seie vanskelege å like. Dei snakka om den newzealandske bunny hunt som om det skulle vere leirdueskyting og ikkje jakt på levande dyr. Dei fortalte om tre antiloper som den eine av dei 183

200 hadde felt med berre eitt skot og dei prala av det. Dei la ut om langskot på meter og om ståandeskyting frå småbåt mot hjort som sprang i sjøkanten. Dei hadde ingen tanke for konsekvensane av skadeskyting eller for risikoen for vådeskot som lett fylgjer slik røff handtering av ei jaktrifle. Dei hadde lite av den jaktkulturelle danninga eg sjølv fann då eg vitja eit jaktlag av lokale elgjegerar i Nord-Østerdalen. Dei synte lite omsorg for viltet og reflekterte knapt kring viltet som ressurs verken økonomisk eller symbolsk eller deira eiga rolle som forvaltarar. Eg greidde ikkje sleppe mi eiga nysgjerrigheit på korleis norske jegerar, grunneigarar og grendefolk møter denne typen betalande gjestar i elgskogen. Korleis reagerer «Elgbygda» på framferd som i beste fall kan kallast udanna av stadeigne normer og reglar? Korleis tek lokalsamfunnet imot dei ulike typane av kundar som fylgjer i kjølvatnet av auka kommersialiseringsiver i Elgbygda? Og endeleg: Vil jakta endre karakter som fylgje av auka kommersialisering og kundar som tek med seg ein annan jaktkultur inn i elgjakta? på leit etter svar Eg brukte dagar over datamaterialet mitt etter møtet med dei fire tyskarane. Eg leita meg gjennom hundretals sider med transkriberte intervju, men fann mest berre halve setningar og ei og anna meir eller mindre relevant ytring. Eg hadde spurt grunneigarane om kva slags folk dei leigde ut jakta til, og dei hadde fortalt meg det. Dei hadde svara at det var mest lokale folk og jegerar frå grendene kringom der. Nokre var meir langvegsfarande og kom frå Oslo, Olden eller Ofoten. Eit par grunneigarar båe det me kan kalle store grunneigarar hadde også fortalt at dei hadde utalandske kundar. Men ingen hadde sagt noko om det eg nett hadde fått innsyn i. Dei sa ingen ting om kulturkollisjonar, dei sa lite om eigne reaksjonar på framferda til gjestane. Rett nok fortalte dei at dei føretrekte lokale jegerar og jegerar frå grendene kringom i regionen framfor langvegsfarande gjestar, men dei hadde grunngitt det dårleg. Dei hadde gitt få karakteristikkar av korleis dei gjestande jegerane var, samanlikna med dei lokale eller dei meir regionale. Dei var gnitne på fargane og sparsame med orda når dei snakka om det å sørve internasjonale og langvegsfarande kundar og reisande i jaktentertainment. Det viste seg endå at eg hadde intervjua nett den same skogeigaren som Stefan, Heinz, Uwe og Gert hadde vore med. Men det einaste han hadde sagt var: «Det kan skje at ein er uheldig med nokre kundar, men på det jamne går det bra... det var no... nei, danskane er dei enklaste... dei tek seg tid og... ja, du veit... Elles hender det at... ja, dei fleste er vel greie. Viktigaste er at me slepp for mykje skadeskyting og uro i skogen og... ja, så at dei betaler og gjer opp for seg og at eg slepp for mykje ekstra». Som intervjuar skulle eg, i teorien, ha fylgt opp dei aller fleste spora som informanten her la ut for meg. Eg skulle ha fylgt opp stikkorda han gav og bede han utdjupe og forklare. Eg skulle ha bede han fortelje om når han hadde vore «uheldig», eller om dei «enkle danskane», eg burde spurt han om kvifor det er viktig å «ta seg tid», og fortalt han at eg nettopp ikkje «veit». Eg skulle spurt kva som skjer med dei som ikkje er «greie», i det minste burde eg spurt om kva det ville seie å vere grei. Eg burde fått tak på slike historier som eg no 184

201 veit han sat inne med, men som han på det tidspunktet ikkje delte med meg. Men det er i teorien; i praksis lét det seg ikkje gjere. Det einaste eg greidde å ta tak i, var det siste sporet han gav, det at han ville sleppe «for mykje ekstra». Han fortalde om behovet for å ha andre næringsaktørar i lokalsamfunnet som kunne tilby tenester der han mangla kapasitet og kompetanse. Men han sa lite eller ingenting om dei moralske utfordringane ein utleigar møter. Der var ingenting i dette intervjuet som fortalte meg korleis han handterte gjestane sine brot på «skikk og bruk» i elgskogen. På same måte som styresmaktene, faglaga og andre underkommuniserte også skogeigaren eksistensen av kulturforskjellar i debatten om kommersialisering av elgjakta. Etter kvart som eg bladde i intervjuutskriftene, gjekk det opp for meg at eg laut avlegge eit gjenbesøk. Eg trong å snakke om røynslene deira, om korleis dei handterte brot på elgjaktas uskrivne reglar reglane om korleis ein gjer elgjakt i Elgbygda. nye intervju og nøsting i elgjaktkulturen Seinsumaren 2007 reiste eg austover att for å snakke meir med fleire av dei same informantane eg hadde intervjua godt og vel eit år før (vinteren 2005/06 og framover våren 2006). Totalt gjorde eg ni intervju under dette gjenbesøket to skogeigarar og to av jegerane som hadde vore med på jaktlaget til dei tidlegare omtalte tyske kompisane. Eg intervjua tre andre jegerar som brukte å jakte på tilgrensande jaktfelt deriblant ein styremedlem i den lokale jeger- og fiskarforeininga i tillegg til ein styremedlem i det lokale skyttarlaget. Intervjuet med desse tre jegerane vart gjort i gruppe. Eg gjorde også intervju med to personar frå lokalsamfunnet som ikkje jakta, men som viste seg likevel å kjenne til elgjakta gjennom jaktande familiemedlemmar og andre. Med unntak av to personar hadde eg tidlegare intervjua alle informantane då eg var der fyrste gongen. Alle er ikkje siterte her, men inntrykka og det eg har lært frå intervjua og samtalene med alle, har likevel vore med på å prege mi totale forståing av både bygda, elgjakta og den stadeigne kulturen knytt til elgjakta og forholdet mellom skogeigar og ikkje-skogeigar i lokalsamfunnet. Eg starta med å gå opp spora etter dei fire tyske kompisane, og tok kontakt med den same skogeigaren som dei hadde leigd med, og bad om å få snakke med han om korleis han handterer eventuelle brot på elgjaktkulturen, som eg sa. another side of the story Han hadde gitt meg ein time «mellom to møte», sa han. Fyrst var han berre slik måteleg interessert, men då eg fortalde kven eg hadde møtt på New Zealand, skifta han. - Lat meg gi deg another side of the story, sa han. - Dei var eit underleg fylje, men slett ikkje unike. Han hadde hatt nokre «slike» kundar Folk som trur dei kan gjere kva dei vil. 185

202 - Fyrst slo dei seg vrange og skulle ha ein okse til, eg prøvde å forklare dei at jakta var i gang og felta utleigde og kvotene fordelte, men det lét seg ikkje forklare dei meinte eg berre kunne sleppe innpå ein okse til som om eg dreiv ein eller annan slags elgfarm. Seinare skulle dei ha meg til å skaffe dei horer... som om eg var ein annan hallik. Skogeigaren stadfesta det meste av det dei fire tyskarane hadde fortalt meg. Rett nok var forståinga ulik dei imellom, men dette er inga øving i å avdekkje sanninga, men snarare ein freistnad på å finne ut korleis oppfatningar påverkar den sosiale røyndomen. Vel så interessant er det at gjenbesøket fekk fram forteljingar om andre kundar som hadde opprørt skogeigaren like mykje som våre fire kompisar. Han fortalde om eit spansk firma som hadde leigt hjå han ein gong. Dei hadde rigga seg til og arrangert skytekonkurranse midt i skogen. Ein annan gong måtte han avbryte jakta til eit lag etter at det vart rapportert om «krigsliknande tilstandar». Då hadde ein av jegerane der «tømt magasinet» etter ei elgkyr i fullt firsprang over ei myr på meir enn 200 meters hald. - Dei var endatil nordmenn, sa han og la til; - Vestlendingar, som du. grenser for snobberi Etter kvart som samtala med skogeigaren nærma seg den tilmålte timen, kjende eg at her låg langt meir materiale enn kva eg kunne greie å få fram på tida som var att. Eg hadde derfor vanskar med å skjule gleda då han tok fram telefonen for å utsette det avtalte møtet. Han må ha funne samtala vår givande for sin eigen del òg. Han tok mesta sats etter at han var ferdig med telefonsamtala, det var som han på ein måte ville starte på nytt, starte framafrå og fortelje meg denne villfarne vestlendingen som så tydeleg ikkje kjende det østerdalske lynnet kva elgjakt var for noko. - Jakta har årringar oppi her. Den har utvikla seg til å bli det den er, fordi me alle har vore med på å skape den. Skogeigar og skogsarbeidar har saman skapt elgjakta, og den er vår felles eigedom, det er me som bestemmer korleis den skal utvikle seg vidare. Med det starta han ei forteljing, han starta ein monolog som vara i over tjue minutt, der eg som intervjuar berre slapp inn med eit og anna oppfylgjande spørsmål her og der. Fyrst og fremst var dette hans forteljing hans forteljing om å vere skogeigar i dag. Han fortalde om grunnressursane, om skogen og om elgen. Han fortalde om seg sjølv som forvaltar og om at han forvalta langt meir enn einast eigne private ressursar. Han forvalta fellesressursar som heile samfunnet hadde eigarskap i, ressursar som lett kunne øydast om han ikkje synte varsemd. Han snakka om biologiske ressursar, om genressursar og drog parallellar til Indonesia og Brasil som prov på at ein kvar skogeigar kunne lage øydemark kring seg «om grådigheita vert for stor». Han fortalde om eigedomane sine, om dei stadig skiftande eigedomsgrensene og om relasjonen til lokalsamfunnet, om gjensidigheita mellom skogeigaren og lokalsamfunnet. Han snakka om tillit og om gjengjelding og om det å kjenne 186

203 kvarandre. Han snakka om respekt for det som har vore, og om at kommersialiseringa av jakta må skje i takt med tradisjonar. Og han sa: «Det finst grenser, grenser for snobberi». nyingen, likskap og den stadeigne elgjaktetos - Duften av fersk ved er noe av det du seinest vil glømme når slørene trekkes for. - Hans Børli, kjenner du til han? Eg må innrømme at eg ikkje forstod at han nett hadde deklamert byrjinga av eit dikt, for det passa liksom så godt inn i forteljinga hans. Han snakka om nyingen, dette bålet som både skogeigarane og jegerane snakka om, og som ikkje eingong trong vere ein «nying» reint teknisk, men berre eit vanleg bål som jaktlaget kunne samle seg kring i skogen. Dei snakkar om det, eller det å samlast kring nyingen, som det skulle ha vore ein heilag rite ein rite som ikkje må brytast. Men i botnen er det like mykje samhald dei Nyingen knyt elgjakta opp til noko større, den symboliserer den østerdalske skogskulturetosen og inngår i skapinga av den stadeigne elgjaktetosen. (Foto: Jan Inge Karlsen). snakkar om, og om det å ta seg tid. Ved å knyte det spesifikt opp til nyingen knyter dei det også opp til noko større. Dei knyter det opp til arven frå skogsarbeidarkulturen og til samhald mellom arbeidsfolk, grannar og bygdefolk. Forteljinga om nyingen symboliserer den østerdalske skogskulturetosen og inngår i skapinga av den stadeigne elgjaktetosen. Som dei fleste «rural performances», som Stuart Marks (1991) kallar slike ritualliknande førestillingar, demonstrerer nyingen potensen i den stadeigne historia og inngår som ein vesentleg aktør i struktureringa av framtida. For det er det nyingen representerer, som er det viktige. Det er kva 187

204 dette vesle bålet symboliserer kva det fortel når eit heilt jaktlag sit samla kringom det midt i skogen det er dét som er viktig. Det fortel om ro, samhald og arv; alle viktige element i den lokale jegeren si moralske forteljing om seg sjølv og om elgjakta. Og så lenge skogeigaren og den eigedomslause bygdejegeren sit kring nyingen, inngår dei båe i den same fellesskapen. For jakta er fellesskap, fridom og likskap, og den vert fortalt fram som dét av både skogeigarar og eigedomslause. Den er forteljinga om andre kapitalformer enn dei som gjeld i «det andre» livet, forteljinga om at «kula er demokratisk», som Inge formulerte det. Den gjer med andre ord ikkje skilnad på kor tjukk pengepungen åt den som trekkjer av, er. Det er ferdigheitene dine som jeger som tel på jakta, ikkje utdaningsnivået eller om du er rik eller fattig. Det var også det Inge reagerte sterkast på med dei fire tyske kompisane: snobberiet deira. - Dei trudde dei eigde oss... Dei trudde me var tenarane deira. Den andre av dei tre nordmennene på jaktlaget kunne stadfeste den same arrogansen som Inge snakka om, og meinte det var - typisk for denne sorten. For som skogeigaren hadde sagt: Dei var ikkje unike dei fire tyske kompisane, og det var heller ikkje fyrste gongen Inge og dei to andre jegerane hadde fungert som guidar og jaktkompisar for gjestande jegerar; anten det er utlendingar eller små grupper av nordmenn som har trunge nokre ekstra jegerar for å danne eit heilt lag, så har Inge og kompisane stilt opp. Ofte har dei ikkje jakta meir enn kanskje ei helg eller berre nokre dagar. - Vanlegvis er dei ikkje så vanskelige som desse, fortel Inge og hevdar at dei fleste er både interesserte og «villige til å lære» korleis jakta føregår her. Dei fleste av denne «sorten» betaler bra, ifylgje Inge, noko også båe skogeigarane eg snakka med, kunne stadfeste - Dei har like mykje i månadslønn som eg har i året men det tel ikkje i elgskogen, dei fleste forstår det, fortel Inge. - Men ikkje alle?, spør eg. - Nei ikkje alle, held Inge fram: - Nokre legg ikkje frå seg stormannsfaktene, dei har ikkje skjønt at me er like oppi her. At det eksisterer ei forteljinga om likskapen «oppi her», er ikkje ukjent; det har Ketil Skogen og Olve Krange (2003; 2007a) påvist før, men det gjer det ikkje til eit mindre paradoks av den grunn. For nettopp oppi her finst då utvilsamt klasseskilja, både historisk og i dag, og kanskje er dei også tydlegare her enn mange andre stadar i Bygde-Noreg. Det er her du finn dei verkeleg store skogeigarane i landet, dei som har vore skogeigarar i generasjonar, og som set i posisjonar med makt, og som har høve til å utøve den om dei må. Likevel eksisterer altså forteljinga om likskap, i alle fall under elgjakta. For her kan du altså høyre forteljingar om den store skogeigaren som møter på elgjakt i arbeidskjeledress av bevernylon. Eller om jegerar som kan stikke innom skogeigaren når det måtte vere ein vanleg ettermiddag for å kjøpe småviltkort og vert sitjande med støvlane på ved kjøkenbordet og drikke beksvart sur 188

205 termoskaffi. Det er forteljingar om det ujålete bygdesamfunnet der det er andre kapitalformer enn pengar og eigedom som rår i det sosiale spelet. Det er denne forteljinga, dette likskapsbiletet, som vert utfordra når pengesterke eller kanskje snarare betalingsvillige gjestar kjem til Elgbygda og krev sørvis for pengane. Så lenge dei er «villige til å lære», som Inge sa, og så lenge dei syner interesse og respekt for dei lokale og deira praksis og kunnskap, går møtet med den stadeigne kollektive moralen bra. Så lenge dei set pris på råda og lokalkjennskapen Inge eller dei andre jegerane kan tilby, og så lenge dei set pris på forteljingane dei får servert ved nyingen, så lenge dei evnar å merke arven frå skogsarbeidarkulturen i kvar kjeft kokekaffi dei tek, går møtet greitt. Då får gjestane ei kjensle av opplevd autentisitet og elgjakta ein aura av historie, og notida vert knytt opp til ideen om fortida. det er her me bur Det var sjølvsagt meir enn einast dyre- eller jaktetiske aspekt som låg bak fordømminga av vestlendingen som tømte magasinet etter ei elgkyr, eller av våre tyske kompisar sitt ønske om selskap i badestampen. I forteljingane låg det også ein referanse til nabofelta og dei kringliggande jaktvalda og til resten av lokalsamfunnet. - Det skal dei ikkje få på meg, sa skogeigaren medan han refererte til resten av lokalsamfunnet som ikkje skulle kunne skulde han for å halde seg med «udugelege jegerar og folk som var farlege i skogen». For kva ville folk tenke om han lét gjestane sine herje rundt i skogen til sjenanse både for andre jegerar og for bygdefolk elles? Kva ville folk tru og tenke om han skulle starte å lange sprit, for ikkje å snakke om horer, etter skogsbilvegane? Skogeigaren, som dei fleste andre bygdefolk, er, som han sa, «avhengig av å ha eit godt forhold til resten av samfunnet her». - For det er her eg bur, sa han. Han sa ikkje at det er her borna hans går på skule. Han sa heller ikkje at mor hans bur her, eller at det var her han har sine næraste vener. Han sa berre at «det er her eg bur». Dei nære og uformelle banda mellom folk, typiske for tette, transparente bygdesamfunn, skaper særskilde spelereglar for det rurale næringslivet. Om så skogeigaren skulle vise seg å vere likegyldig til det moralske aspektet ved å ha framande kvinner i badestampen, eller om han ikkje gjorde seg noko av at det gjekk skadeskoten elg kring i skogen etter herjande vestlendingar, ville han likevel måtte stå til rette for bygdefolket. For bygdefolket fylgjer med, jegerar så vel som ikkje-jegerar. Elgjakta er tema på butikken og på kommunehuset. Det er tema på skulen og på den lokale trevarefabrikken, blant elektrikarane og røyrleggarane og endatil i barnehagen. Overalt i Elgbygda snakkar dei om elgjakta. Dei høyrer på VHF en og på rykte, og når ryktet veks seg stort nok, tek nysgjerrigheita og samvitet affære. Då det small som verst frå vestlendingen framunder Slaktertjønnan, gjekk to av jegerane på nabovaldet på besøk til skogeigaren. Dei fortalde kva dei hadde høyrt, og lurte på om han viste noko. Sjølvsagt viste han noko; dei var ikkje i tvil om at han hadde fått nyss i det 189

206 før dei kom der. Men det var ikkje derfor dei gjekk, dei gjekk dit mest for å fortelje at dei også visste. Dei gjekk dit for at skogeigaren skulle forstå at dei meinte det måtte verte slutt på slik oppførsel, og at «slikt må få konsekvensar». «Me kan ikkje la ting flyte ut», meinte den eine av dei. For då vil «jakta endre seg fortare enn me ønskjer», åtvara han. Dei snakka om jakta som noko dei i tydinga «dei lokale jegerane, skogeigarane og bygdefolket» i fellesskap har forma. Dei har forma elgjakt frå slik den var, til kva den er i dag. Dei har forma den frå dårleg til bra. For «hittil», sa den eine av dei og sikta til endringane elgjakta har vore igjennom, «hittil har det i all hovudsak vore i positiv retning». Med det tenkte han særleg på innskjerpinga av alkoholbruken og meir generelt det han omtalte som ei «profesjonalisering» av jegeren altså at heile jakta hadde vorte «sett i system», som han sa, og at jegerane hadde vorte «meir seriøse på ein måte». Ein styremedlem i den lokale jeger- og fiskarforeininga snakka også om at endringar skjer, og at dei har skjedd heile tida. Han kom i tillegg med eit anna viktig poeng: Endringane har hittil «skjedd på våre premissar». Han meinte at dei sjølve, i betydinga «både dei lokale jegerane og dei nasjonale jegerinteressene gjennom Norges jeger- og fiskerforbund», hadde vore pådrivarar og stått for mange av endringane. Han kunne fortelje at dei aktivt hadde arbeidd med haldningar i fleire år, særleg i høve til skadeskyting. - Det kunne vere Texas her til tider, sa han og meinte at det no hadde betra seg betydeleg: - Men mange stadar i landet har dei kome mykje kortare enn oss. Det er altså det dei sjølve har bygd opp, som no er truga. Det er det Elgbygda i fellesskap har arbeidd målmedvite med, som no vert utsett for press av folk som kjem frå stadar der dei har «kome mykje kortare» med haldningsarbeidet enn her. Det lokale fellesskapet fryktar at det dei har bygd opp, skal falle saman. Dei fryktar eit tilbakefall til det som ein gong var, og krev at dei med formelt mynde tek ansvar. Og skogeigarane tek ansvar; det er trass alt jakta det er snakk om, jakta med «årringar», jakta som «vi alle har vore med på å skape vår felles eigedom», for å bruke hans eigne ord. Skogeigaren er heilt på linje med resten av Elgbygda i korleis jakta skal vere, han treng ikkje overtalast, sanksjonerast eller trugast. Men han veit at han vil verte det om han ikkje skjøttar si rolle som utøvande forvaltar av den stadeigne jaktetosen. Han veit også at prosessen med å tene pengar på elgjakta vil lide tilbakeslag om han tillet uvørden framferd i elgskogen. Han veit at det er lite eller ingenting å tene på å utfordre Elgbygda og Elgbygda sin jaktetos. Og om det så var, vil han likevel vegre seg for å gjere det for jaktetosen er like mykje hans. 190

207 referansar for kapittel 7 Bjørkdahl, Kristian Svendsen The Wild Ember Within - A Study of the Hunting Ethos in Norway and the USA. Avhandling til grada Master, Senter for miljø og utvikling, Univeritetet i Oslo, Oslo. Boglioli, Marc A Matter of Life and Death - Hunting in Contemporary Vermont. University of Massachusetts Press. Boston. MA. Brottveit, Ånund & Olaf Aagedal, red Jakta på elgjaktkulturen. Abstrakt forlag. Oslo. Cresswell, Tim In place/out of place : geography, ideology, and transgression. University of Minnesota Press. Minneapolis. MN. Dagbladet Slakter kongens fasanjakt. Thomas Ergo, Expressen a. Kungen i jaktslakt. Johan T Lindwall, b. Folkliga jägare avskyr den här överklassjakten. Annsofie Näslund & Ola Hellblom, Flø, Bjørn Egil Bygdedyret og elgen - ei stiavhengig analyse av næringsutvikling i elgskogen. I Den nye bygda. Redigert av: R. Almås, M. S. Haugen, M. Villa & J. F. Rye. Tapir. Trondheim. Haugen, Marit S. & Egil Petter Stræte, red Rurale brytninger. Tapir. Trondheim. Krange, Olve & Ketil Skogen Kodebok for den intelektuelle middelklassen. Nytt Norsk Tidsskrift (3): Marks, Stuart A Southern hunting in black and white : nature, history, and ritual in a Carolina community. Princeton University Press. Princeton, NJ. Marvin, Garry The Problems of Foxes: Legitimate and Illegitimate Killing in the English Contryside. I Natural Enemies: People-Wildlife Conflicts in Anthropological Perspective. Redigert av: J. Knight. Routledge. London A passionated pursuit: foxhunting as performance. The Sociological Review 52 (s 2): Skogen, Ketil & Olve Krange A Wolf at the Gate: The Anti-Carnivore Alliance and the Symbolic Construction of Community. Sociologia Ruralis 43 (3): St. meld. nr: Verdiskaping og miljø - muligheter i skogsektoren. Landbruksdepartementet. Oslo. St. meld. nr: Om norsk landbruk og matproduksjon. Landbruksdepartementet. Oslo. 191

208

209 8 skogs- og fjellbygdene mellom kommodifisering og kulturell endring KVA TYDER ALT dette? Kva har eigentleg dette arbeidet lært meg og kva lærdom vil eg at lesaren skal ta med seg etter å ha lest dette arbeidet? Lenge var eg i tvil om eg i det heile skulle vere eksplisitt på det. For ved fleire høve har det slått meg kor mykje folk greier å forstå utav det eg skriv utan at eg fortel dei korleis dei skal forstå det, ja av og til opplever eg at dei faktisk evnar å forstå meir enn kva eg sjølv har forstått. Som eg skriv både i «fortala» og innleiingsvis i essayet «kjøt, kjensler og kameratskap» så opplever eg ofte at folk evnar å «forstå litt meir enn kva eg [sjølv] forstod». Eg trur det heng saman med omgrepet abduksjon, altså eit fenomen der omgrep, teoriar og metafor vert overført frå ein diskurs til ein annan og nett i denne overføringa ligg det også ei kjelde til kreativitet, i vitskapen like mykje som i dagleglivet (Josephson & Tanner 1994). Abduksjon set oss i stand til å gjere heilt nye teoretiske kombinasjonar og dermed også skape eit potensiale for teoretiske innovasjonar, hevdar Geoffrey Hodgson (1993) og kvilar seg på filosofen Charles Sanders Peirce. Abduksjon er, slik eg forstår Peirce (Wiener & Peirce 1958), ei form for logisk samspel mellom det observerte og dei hypotesane som gjeld for observasjonen, ideelt sett søkjer ein å finne den enklaste og mest sannsynlege forklaringa. I eit abduktivt resonnement, til forskjell frå det deduktive resonnementet, garanterer ikkje premissane for konklusjonen, men berre for eit samspel mellom fleire forklaringar. På den måten kan alt eksisterande, men tidlegare separate idear, verke gjensidig fruktbare på kvarandre gjennom overføringar mellom ulike kontekstar. Bruken av metaforar, val av forteljarstil og teoretiske vinklingar i dette arbeidet indikerer ikkje 193

210 ei overtyding om universelt gyldige teoriar eller vinklingar, men heller at det kan fungere som det Hodgson kallar «metateoretiske retningsliner for å forstå det spesifikke» (Hodgson 1993 s ). I dette siste kapittelet vil eg gå igjennom det eg har skrive, eg vil oppsummere og freiste å trekke det heile saman og seie noko om kva alt dette eigentleg fortel oss. Eg vil fyrst og fremst ta for meg dei tre empiriske essaya og raskt drage ut essensen frå kvart av essaya. Denne øvinga vil nok for lesaren verke som ei gjentaking av essaya, men vonleg også som ei presisering av det eg ser som dei viktigaste momenta i kvart av essaya. Seinare vil eg trekker opp dei generelle implikasjonane eg meiner essaya samla har for spørsmålet om kommodifiseringa av elgen og elgjakta i skogs og fjellbygdene. Her vil eg i tråd med ei abduktiv tilnærming ta utgangspunktet i korleis andre har forstått det eg har skrive. Eg vil sjå om andre si forståing kan utdjupe mi eiga forståing av materialet og eventuelt løfte fram alternative måtar å lese essaya mine på. Eg vil vere tydlegare og meir eksplisitt på kva eg sjølv meiner mitt eige arbeid tyder og samanstille det med tydingar andre gir det. Til slutt vil eg trekke empirien gjennom det teoretiske rammeverket frå kapittel 3 og syne korleis teori om kollektiv handling, forvaltings- og allmenningsteori kan bidra til å korrigere arbeidsmåten vår når bygdene skal losast over i den nye økonomien. Ved å gjere det kan dette siste kapittelet også bidra til ei forståing som stikk djupare enn kva ein vanleg lesar kan sjå av eiga kraft. På den måten kan eg synleggjere korleis institusjonar veks fram nedanfrå og etablerer kategoriar og kulturelle normer som formar tankar og meiningar om elgjakta, elgjaktkulturen og om kva det vil seie å leve saman i grendene. Men før eg gjer alt dette vil eg raskt minne lesarane om den kontekstuelle røyndomen kring kommodifiseringa av det rurale, elgen og elgjakta. omstridt rural kultur Rundt milleniumskiftet kom det to nye stortingsmeldingar som skulle få mykje å seie for dei agrare grendene kring om i landet. Landbruksmeldinga Om norsk landbruk og matproduksjon (St. meld. nr ) saman med Skogmeldinga verdiskaping og miljø - muligheter i skogsektoren (St. meld. nr ) bar begge i seg tydlege spor etter den kulturelle vendinga (Mormont 1990; Cloke 1997; Phillips 1998) som ein kjende frå bygdesosiologien og for den del heile samfunnsfaget også, frå dei siste ti åra før meldingane kom. I begge meldingane vart bønder og skogeigarar oppfordra til å «ta heile gardens ressursar i bruk» som det heitte i festtalane. Og særleg etter at venstremannen Lars Sponheim sette eg i landbruksministerstolen i 2001 vart det lagt betydeleg vekt på å utvikle tilleggsnæringar i landbruket basert på gardens ressursar. Samstundes vart betydelege midlar lagt inn i nye bygdeutviklingsprogram som skulle skape bulyst i grendene og utvikle dei rurale grendene til å ta steget inn i den nye økonomien (Sponheim 2003). Me såg ei markant auke i aktivitet og satsing på mellom anna kontraurbanisering, småskala landbruksprodukt, grøn omsorg, ruralt reiseliv og utmarksbasert næringsutvikling. Alt dette bidrog til å skyte fart på endringsprosessane i bygde-noreg. Sjølv tok det tid før eg såg desse endringane retteleg. Og som eg skriv innleiingsvis i dette arbeidet, var det 194

211 fyrst då eg kunne lese om mi eiga heimbygd, Flø på ytre søre Sunnmøre, at det gjekk opp for meg at endringane hadde implikasjonar på korleis me forstår bygdene og for kva bygda er og kva den skal vere. Frå å ha vore ei bygd tungt forankra i jordbruk og fiskeri var den no i ferd med å bli ein «rekreativ koloni» for urbane nykomarar som tydleg braut med den lokale folkeskikken ved å sette seg til i fjøresteinane og dampe sigar på heilt vanlege yrkjedagar. Dei gjekk etter vegane berre for å gå, dei bygde seg hus som tydleg braut med byggeskikken og markerte sin ståstad godt utanfor den stadeigne folkeskikken. Dei kom der med andre preferansar for korleis bygda skal sjå ut og tok til å fjerne jarnskraml som var lagt ut i sandhavren for å gjere torva meir motstandsdyktig for storebåra. Det som skjedde på Flø kan sjåast på som ein strid om den lokale kulturen, den rurale kulturen var med andre ord omstridt. Arbeidet mitt kan plasserast inn i tradisjonen som fleire av bidragsytarane til antologien Contested countryside cultures: otherness, marginalisation and rurality (Cloke & Little 1997) etablerte. Det er ei studie av me og dei andre, kan ein kanskje seie. Ei studie av korleis dei andre, i tydinga vanlege bygdefolk, relaterer seg til alt det me, i tydinga ekspertar og autoriserte bygdeutviklarar, hevdar bygdene treng å gjere for å møte dei framtidige utfordringane ein står overfor. Samstundes er det ei studie av korleis «dei andre» lagar sine eigne institusjonar utan å tenke for mykje på «våre» formelle regelverk. For endringane i bygdene skjer ikkje utan ei viss motstand, eller kanskje kan me heller seie; utan ei viss korrigering. I tilfelle Flø såg eg at korrigeringane skjedde på det uformelle planet, det skjedde ved at folk snakka saman. Det skjedde ved at folk snakka om og med kvarandre og ved at dei gjennom større eller mindre sanksjonar signaliserte kva som var akseptable brot på folkeskikken og dei uformelle institusjonane og kva som var uakseptabelt. Mange har spurt meg; kva skjedde på Flø, korleis gjekk det? Spørsmålet er absolutt på sin plass. For essayet «utanfor folkeskikken» er eit stillbilete frå Det er eit uttrekk av ei historie som naturleg nok strekkjer seg lenger i tid enn kva som vert fortalt her. I skrivande stund er eg også i gong med å fortelje framhaldet, og eg kan røpe så mykje at Flø har endra seg. Bygda har endra seg mykje på desse ti åra, sameleis som den også endra seg mykje på dei ti åra før dette stillbiletet vart fortalt. Men endringane har ikkje skjedd einast på verken nykomarane eller dei opphavlege bebuarane sine premissar, derimot har dei skjedd på fløfolket sine felles premissar. kollektiv handling og felles forvalting av lokal kultur Nett det fører meg over til den andre teoretiske retninga som eg har nytta for å forstå det eg har observert. Ja, ikkje berre for å forstå det eg har sett, men også for korleis eg ser, altså for metoden eg har nytta meg av i arbeidet. Inspirert at teori om kollektiv handling, forvaltingsteori og teoriar om allmenningar har eg leita etter korleis relativt transparente sosiale samfunn, som bygdesamfunna ofte er, forhandlar om den stadeigne kulturelle utviklinga. Eller sagt på ein annan måte; korleis dei forvaltar den lokale kulturen. Dette kunne eg gjort ved å gå enno tettare inn i mi eiga heimbygd, men av ulike grunnar valte eg å heller finne eit anna case å studere og for så vidt også eit anna tema enn kontraurbanisering og nykomarar, nemleg elgjakta og 195

212 kommodifiseringa av elgjaktkulturen i nokre grender i Nord-Østerdalen. Spørsmålet eg hadde med meg til elgbygdene er i slekt med dei same trendane som har vore støtta av bygdesosiologane og heile det sertifiserte rådgivingsapparatet og som seinare vart gitt institusjonell styrke gjennom mellom anna dei to nemnte stortingsmeldingane (St. meld. nr ; St. meld. nr ) som Sponheim ervde av sin forgjengar i landbruksministerstolen, Bjarne Håkon Hanssen. For no skulle det stimulerast til meir sal av storviltjakt. Hyllemeter med rapportar, timesvis med foredrag og side opp og side ned i avisene, var spekka med bodskapen om at no må grendene vite å snu seg. Dei må ta steget inn i den nye økonomien. Framtida for skogs- og fjellbygdene ligg i å legge til rette for tilfeldige gjestar som ønskjer å konsumere ruraliteten og jaktkulturen på staden, var bodskapen alt bar i seg. Men elgjegerane er vare for endringane. Elgjegerane, til liks med heile elgbygda grunneigarar som ikkje-grunneigarar er vare for kva implikasjonar kommodifiseringa av elgjakta og det rurale kan ha. Nett derfor dryger det med omlegginga til denne, etter ekspertane si vurdering, så løfterike økonomien. Jau da, det skjer. Sakte, men sikkert, kjem meir og meir av elgjakta inn i ein stabil pengeøkonomi. Sakte, men sikkert, vert meir og meir av elgjakta selt mot betaling. Og sakte, men sikkert, finn ein ordningar for prising og omsetjing av elgjakt som grunneigarar så vel som resten av grendesamfunnet kan leve med. Men korleis skjer det? det sosiale og dei sosiale prosessane Nett det er kjernespørsmålet for dette arbeidet. Korleis styrer bygdefolket grunneigarar som ikkje-grunneigarar, elgjegerar som ikkje-elgjegerar kommersialiseringa av elgjakta til å finne ei form dei kan leve med? Eg har ønskja å finne ut korleis eit lokalsamfunn i fellesskap kan bidra til å forme den nye bygda og den nye elgjakta. Målet har vore å forstå korleis grende- og bygdesamfunnet som eit sosialt system grip inn i utviklinga av grenda, og dermed også kunne seie noko om korleis utvikling skjer. Det er her eg meiner forvaltings- og allmenningsteorien til mellom anna Elinor Ostrom (1990, 2005b) er relevant, sjølv om eg aldri har sett den vore brukt slik før. Eg skal kome attende til dette, men lat meg fyrst få lov å grovt presentere kvart av dei tre empiriske essaya mine «kjøt, kjensler og kameratskap» (Kap. 5), «bygdedyret og elgen» (Kap. 6) og «sex, sprit og storokse» (Kap. 7), og trekke ut nokre sentrale empiriske funn frå dei og syne korleis dei heng saman. kjøt, kjensler og kameratskap - om reglar, normer og kulturell danning Det fyrste av dei tre empiriske essaya mine «kjøt, kjensler og kameratskap» tek lesarane med på elgjakt. Formålet mitt med dette essayet var å undersøkje kva det vil seie å vere eit lokalt elgjaktlag. Eg ønska å seie noko om kva eit bygdejaktlag er og kva det vil seie å vere ein bygdejeger. Eg ønska å skildre korleis dei lokale jegerane knyt seg sjølve og elgjakta opp til bygda og den lokale historia og korleis det pregar praksisen og moralen åt det lokale elgjaktkollektivet. 196

213 Essayet startar med at jaktlagsleiaren gir ein av dei unge jegerane ei kraftig reprimande under middagen på koia. Ei reprimande eg hadde store vanskar med å forstå der og då, men som eg seinare meiner delvis kan forklarast attende til endringane som følgjer i kjølvatnet av auka kommersialisering av elgjakta. Det var understrekinga av den rurale jegeren sin nyseriøsitet og markeringa av plikta bygdejegeren ber på overfor lokalsamfunnet, grunneigaren og resten av jaktlaget. Det var med andre ord den kulturelle danninga av bygdejaktlaget eg vitna, det var danninga av bygdejaktlaget i kontrast til dei stadig fleire utanbygdslaga. Den unge jegeren hadde tydelegvis «sett jakta på spel» gjennom å ta ein litt for stor sjanse. For «jakta handlar om å gjere ein jobb», seier dei lokale jegerane. Dei skal fylle kvota og utøve forvaltingsoppdraget som er ein del av «kontrakten» mellom jeger og jaktrettshavar. Og det er gjennom å gjere jobben effektivt og godt at dei styrkar sin posisjon i kampen om dei lokale jaktfelta. For sjølv om det er rikeleg med elg i Nord-Østerdalen er det likevel knapt om jaktfelt, særleg no når det bankar stadig fleire utanbygdes jaktlag på døra åt skogeigarane. Det er i kampen om jaktfelta at dei lokale jaktlaga lyt stå fram som kvalitativt betre enn jaktlaga dei konkurrerer med. Derfor treng dei å oppretthalde nokre «standardar», seier dei. Jakta er alvor i elgbygda, og dei lokale jegerane gjer fyrst og fremst ein jobb for skogeigaren så vel som for elgbygda, og dei forventar at jobben vert gjengjelda med at dei får tilgang til elgjakta også neste år og åra som kjem. Sjølv om elgjakta som tradisjon er ein relativt nylaga tradisjon er den likevel ikkje nyare enn at me i dag finn jegerar som kan titulere seg som tredje- og kanskje også fjerdegenerasjon elgjererar. Far har rekruttert son og soneson med på jaktlaget og ånda frå tidlegare bragder er med i forteljingane som definerer den stadeigne elgjaktkulturen. Dei trekker band attende til skogsarbeidarkulturen og det som var før elgjakta vart ein altomfattande kulturell aktivitet i elgbygda. Dei fortel historier om brorskap mellom jamningar i skogen og dei samlast om nyingen som ei forlenga arm attover i den stadeigne historia som strekkjer seg lenger enn elgjakta slik me kjenner den i dag. Dei lokale jegerane har aningar frå skogen og skogsarbeidarkulturen, dei har vakse opp i den og lært seg å kjenne og bli glad i den. Og det ein er glad i forvaltar ein også med kjærleik, fortel dei. Dei fôrer elgen på vinteren, og med det held dei skogskadene nede og elgen vekk frå vegane. Dei gjer teljingar fleire gongar om året og leverer tala til forvaltarane og dei deltek i utforminga av lokale forvaltingsplanar og dei tek ut overskotsdyr om hausten. Alt dette gjer dei i tett samarbeid med grunneigarane og jaktrettshavarane og dei gjer det for å vedlikehalde jakta og jaktkulturen som ein stadeigen kollektiv aktivitet i elgbygda. bygdedyret og elgen - ei stiavhengig analyse av næringsutvikling i elgskogen Det andre av dei tre empiriske essaya mine «bygdedyret og elgen» ber nok på ein enklare bodskap enn essayet før. Formålet med essayet var å skildre ein faktisk situasjon der ei gruppe grunneigarar stod på trappene til å kommersialisere elgjakta på sitt eige jaktfelt. Eg ville finne ut korleis kommersialiseringsinitiativet vart motteke av dei lokale jegerane grunneigarar som ikkje-grunneigarar og korleis dei ulike aktørane arbeida for å få gjennomslag for sine ulike interesser. 197

214 Utgangspunktet var enkelt, eit av utmarkslaga ønska å legge elgjakta på jaktfeltet sitt ut på den opne marknaden. Men dei møtte motstand. Dei møtte ei motstand som i alle fall den eine av grunneigarane ikkje hadde rekna med. Han hadde nok vore blenda av råda han opplevde å få frå dei rådgivande myndigheitene og dermed for lite var for kva reaksjonar det ville skape lokalt. Samstundes stod den lokale motstanden i skarp kontrast til den larmande aggresjonen ein høyrde frå dei autoriserte våpendragarane åt dei eigedomslause jegerane i mellom anna Norges jeger- og fiskerforbund. Her vart den uttrykt gjennom lågmælt prat over eit smalt stykkje kjøpeswissroll på den lokale kafeen. Dei eigedomslause jegerane nytta sine uformelle band til grunneigarar og andre som hadde innflytelse på prosessen. Dei drog i uformelle avtalar mellom far og onkel som hadde tatt kvarandre i handa i samband med ei gardsovertaking og dei spelte på kjensler om rett og galt. Dei spelte på kva som hadde vore vanleg skikk og bruk i bygda oppgjennom tidene og til slutt vart det for mykje for den eine av grunneigarane som erklærte at han ikkje kunne vere med på opplegget. Året etter var det duka for ei ny runde, men no hadde grunneigarane lært. Dei hadde høyrt på motstandarane og den generelle «stemninga» i bygda. No erklærte formannen i grunneigarlaget at ingen skulle betale for opplevinga. Men det vart ikkje lova gratisjakt, men derimot kom dei opp med eit prissystem tett knytt opp til kjøtvekta og ei ordning der det lokale jaktlaget tok inn betalande gjestejegerar. Dermed låg det eit grunnlag for kompromiss og grenda greidde å finne ein farbar veg vidare som også generert inntekter til dei hardt prøva grunneigarane. sex, sprit og storokse - marknaden i møte med den østerdalske elgjaktetos Det tredje og siste essayet har eit noko anna bodskap enn dei førre. Der dei andre to essaya vektlegg dei lokale jegerane og særleg dei eigedomslause jegerane sin skepsis til kommersialiseringa av elgjakta og dei strategiane og handlingane dei vel, går eg her nærare inn på skogeigarane og deira forhold til kommersialiseringa. For det er ikkje slik at grunneigarane strevar etter å få lagt mest mogleg av jakta ut på den frie marknaden, det er ikkje slik at grunneigarane skit i jakta berre dei får pengane eller at dei går inn for å øyde den lokale jaktkulturen til fordel for nokre sølvpengar. Tvert om, vektlegg også grunneigarane at elgjaktkulturen er bygdesamfunnet sin felles eigedom. Den er utforma og vedlikehalden i fellesskap og det er i fellesskap den også skal utformast vidare. Elgjaktkulturen er tufta på ei felles forståing av den stadeigne elgjaktetos som lett vert synleg når den vert utfordra. Og det er nett ei slik utfordring essayet fortel om, det fortel om reaksjonane åt grunneigarane, dei lokale jegerane og elgbygda når skogen vert innteken av representantar med ein annan jaktetos og ein annan kultur enn den stadeigne. For elgjakta har «årringar oppi her», seier storskogeigaren. Nye ringar fell kring ringane frå førre året og alle er dei rotfesta i den stadeigne kollektive moralen som ligg til elgbygda og elgbygdas historie. Dei har skapt den saman, skogeigarane og dei lokale elgjegerane. Dei har sete i hop kring den same nyingen og dei har sete kring den lenge, aktivt har dei delteke i skapinga av den felles elgjaktkulturen som dei båe er så tydeleg glade i. Og no ser 198

215 grunneigarane det som naudsynt å søkje å få noko meir pengar ut av elgjakta. Jau da, dei ser behovet dei eigedomslause jegerane òg, dei ser at bønder og skogeigarar treng å finne nye kjelder for inntekter etter kvart som lønsemda i primærnæringane har gått jamt attende. Dei er ikkje imot det. Dei er ikkje imot at ein og annan utanbygdsjeger skal få lov å jakte i deira heimlege skogar. Og ikkje er dei imot å sjølve skulle betale litt meir for elgjakta heller. Dei er berre opptatt av at det vert gjort på «rette» måten. Kommersialiseringa «..må ivareta det særeigne med elgjakta», seier dei, og refererer til den gamle forteljinga om likskap som ser ut til å råde i dei østerdalske grendene likskapen mellom skogeigaren og dei andre. elgkommersen ei moderne skamløyse Essaya kan sikkert alle forståast på ulike måtar. Etter sin lesing av det fyrste essayet «kjøt, kjensler og kameratskap» - meiner antropologen Tord Larssen at essayet skildrar sentrale moderniseringsprosessar i byde-noreg om dagen (Larsen 2013). Gamle praksisar vert utfordra av nye skikkar som bryt med dei sosiale forpliktingane og betydingane elgen og elgjakta inngår i. I den tradisjonelle elgjakta som no vert ivareteken av bygdejaktlaget, seier Larsen vidare, er heile bygda tilstades, dei er vitne til fordelinga av kjøtet og deltek i den uformelle praten om elgjakta og dermed også utforminga av elgjaktpraksisen. Eg følgjer Larsen godt i hans forståing av essayet, samstundes meiner eg også dei to andre essaya skildrar det same, kvart frå sitt utkikspunkt. Medan eg står saman med jegerane og jaktlaget i det fyrste essayet så går eg kring om i elgbygda saman med resten av bygdefolket i det andre. I det siste essayet set eg meg ned saman med skogeigaren og skildrar elgbygda slik den ser ut frå det perspektivet. Sett frå tre ulike perspektiv, skildrar eg korleis den tradisjonelle jakta både er eit uttrykk for og ei forlenging av dei sosiale relasjonane som utgjer elgbygda. Dei ulike perspektiva gjer at eg, nett som Larsen skriv, er i stand til å sjå at kjøtet ber i seg ein bodskap om dei som har «produsert» det og dei relasjonane det inngår i. Når studenten Stein serverer elgsteik til sine studentvenar på hybelen i byen er slekta og heimbygda bokstaveleg tala inkarnert i elgsteika. Slik sett står elgkjøtet, for Stein, i sterk kontrast til kva steik som helst han måtte ha kjøpt i ein kjøledisk. Kjøtet i kjøledisken er lausrivet frå relasjonane og betydinga som elgkjøtet heimafrå ber på. På same måte er også utanbygdsjaktlaga lausrivne og autonome samanlikna med dei lokale elgjaktlaga. Ikkje berre er dei geografisk avskorne frå heimtraktene, men også sjølve jakta dei driv er ein aktivitet i seg sjølv og den er avskoren frå alt anna liv og sosiale relasjonar som jegerane inngår i. Den «står for seg selv», skriv Larsen (2013 :307). Jakta er styrt av eit sett nye eksplisitte reglar og dei nye jegerane sin framandheit overfor naturen kjem til uttrykk i deira manglande evne til å finne fram i skogen og bruken av GPS. Når elgjakta vert selt til utanbygdes jaktlag bryt ein også etablerte bytterelasjonar mellom grunneigarar, eigedomslause jegerar og bygda. Ein innfører ei differensiering mellom jegeridentiteten og andre identitetar, og tømer elgen og elgjakta for tradisjonelle tydingar. Larsen (2013) tek til orde for at denne «lausrivinga» kan skildrast gjennom nærast erotiske termar. For bygdefolket set inne med ei slags «blygheit» som vert krenka når den stadeigne og kontekstbundne praksisen vert gjort allment tilgjengeleg, og dermed kan 199

216 lausrivinga forståast mesta som prostitusjon eller utruskap. Kanskje var det nett den forståinga som kom til uttrykk då «elgsosiologen» Olaf Aagedal vart intervjua av Aftenposten: «Da pengesterke "hjorte-lorder" ble forsøkt hentet til Vestlandet i 1995, fikk deres norske hjelpemenn raskt tilnavnet "hjorte-halliker". Når skogeierne planlegger salg av elgjakt til rikinger, risikerer de å få blomstrende tilnavn, ifølge Aagedal» (Aftenposten 2004). Kommersialiseringa av elgjakta kan altså forståast som ei moderne skamløyse som krenker elgjaktas binding til stadeigne sosiale relasjonar og statusar. Og nett i ei slik forståing vert motstanda rasjonell, dei lokale elgjegerane ønskjer å oppretthalde bindinga til det lokale, dei ønskjer at jakta framleis skal vere knytt til bygda og bygdas sosiale relasjonar. Og dei ser på seg sjølve og på bygdejaktlaget som viktige bidragsytarar til å vidareføre elgjakta som ei kulturell hending som involverer bygda og gjer elgjakta relevant for fleire enn einast grunneigarane og dei børseberande elgjegerane. å arbeide saman som menneskjer Kato Nykvist, politisk redaktør i avisa Nationen, skriv i ein kommentar til essayet «bygdedyret og elgen» at det skildrar dei eigedomslause jegerane bygdefolk utan eige jaktterreng sine kjensler av kommersialiseringa som eit trugsmål. «Fløs studie [...] viste at et utmarkslags ønske om å leie ut jakta til utenforstående skapte splid i bygda», skriv han (Nationen 2009). Det Nykvist legg vekt på i sin framstilling av essayet er at planane om kommersialisering fyrst vart reversert som følgje av lokal motstand, men at det året etter vart oppnådd semje «der en kombinasjon av jegeravgifter, kjøttpris og åpning for gjestejegere, genererte over kroner i inntekt på valdet. Bygdefolket fikk fortsatt jakte til en rimelig pris, samtidig begynte grunneierne å tjene på det» (Nationen 2009). Nykvist gjer her ei grei oppsummering av sjølve forteljinga, men likevel seier han lite om det som ligg implisitt i forteljinga. I ein tidlegare kommentar derimot, går Nykvist litt djupare; «I en av artiklene, «Bygdedyret og elgen», beskriver bygdeforsker Bjørn Egil Flø nettopp den vanskelige overgangen til den tjeneste- og opplevelsesbaserte bygda. Grunneiere som helt i tråd med rådende utmarkspolitikk prøver å utnytte elgjakta kommersielt, møter sterk motstand fra bygdefolk. Men i stedet for å sette konflikten inn i et bygdedyrsperspektiv, mener Flø at bygdefolkets motstand kan ses som et høyst rasjonelt forsvar av de kollektive rettighetene i bygdesamfunnet. Det er altså grenser for kommersen på bygdene» (Nationen 2008). Nett etter formålet med essayet les Nykvist det som ei skildring av ein praktisk sosial prosess der nokre grunneigarar ønskjer å leige ut elgjakta mot betaling. Det syner, som Nykvist også seier, kor vanskeleg overgangen til den teneste- og opplevingsbaserte bygda er i praksis. For sjølv om jaktretten utvilsamt ligg til grunneigarane, er likevel elgjakta og elgjaktkulturen, som immateriell ressurs, ein fellesressurs. Den er skapt og vert vedlikehalden av dei lokale jegerane som framleis ønskjer at jakta skal oppretthalde si binding til bygda og bygdas kultur. Ein kan med andre ord seie at jaktretten er ein privat ressurs, medan elgjaktkulturen er meir som ein allmenningsressurs å rekne. Den er ikkje eigd av jaktrettshavarane aleine og ikkje er den fri og open for alle, tvert om er den omgitt av sofistikerte reglar om eigarskap og om retten til å delta 200

217 i utforminga av den. Og det er dei reglane som vart utfordra då ei lita gruppe grunneigarar ønskte å selje jakta til utanbygdes jaktlag. I skarp kontrast til dei larmande protestane frå profilar som Espen Farstad (informasjonssekretær i NJFF) og andre våpendragarar i kampen om elgjakta og elgjaktkulturen, var framgangsmåten åt dei lokale «elgbygdingane» lågmælt og var. Saman definerte dei kven som skulle ha tilgang til elgjakta og korleis tilgangen skulle verte gitt. Gjennom å snakke med og om kvarandre, gjennom å la det uformelle ordet gå kring i bygda, let dei kvarandre merke kva kvar og ein tykte. Dei sette grensene og etablerte normene for akseptabel kommodifiseringsgrad. Saman definerte dei kor stor del av jegermassen i elgbygdas skogar som skulle kome utanfrå og kor «reindyrka», i tydinga kor stor del utanbygds v.s. innanbygds jegerar, jaktlaga skulle vere. Dei gjorde det saman med sambygdingar, saman med dei dei lever og arbeidar med som menneskjer. Dei gjorde det ved å samarbeide. eit kulturelt minne om noko felles I botnen for samarbeidet ligg ein grunnleggande aksept for den med-samarbeidande sine interesser, og nett i den aksepten ligg også interessenes legitimitet. For dei eigedomslause ser behovet for at jord- og skogbrukarar treng å bøte på inntektene sine med nokre fleire kroner enn kva ein kan forvente veks ut av jorda slik tidene har blitt i vår oljesmurde økonomi i dag. Dei opplever kommersialiseringa som «rimeleg nok» så det er ikkje kommersialiseringa i seg sjølv som er trugsmålet, men berre måten den vert gjort på. For «det er greitt», seier dei, om det berre «vert gjort på rette måten». Også jaktrettshavarane anerkjenner dei eigedomslause sine interesser for å ha tilgang til elgjakt. Dei ser at jakttilgangen er viktig for at mange av dei bur i elgbygdene og dei ser at dei også har gjort seg fortent til den. I årevis har dei delteke på elgjakta, fleire har fylgt i fotefara etter fedrane og alle har dei arbeida hardt for å halde talet på elg på eit forvaltingsmessig fornuftig nivå. Dei har vinterfôra og dei har talt, aktivt har dei teke del i arbeidet og forvaltinga av elgen. I Elgbygda finst det eit kulturelt minne om jakta som ei fellesgode. Her fortel ein historier til kvarandre og til besøkande forskarar om korleis jakta i utmarka vart utført før den vart interessant for både grunneigarane og for folk flest. Dei fortel om tider då berre dei få særlingane kunne ta seg tid til å renne etter elgen. Men dei som gjorde det kunne likevel oppnå ein status få andre vart unna. For det er ikkje berre i Fønhus sin diktarverd at karrakterane som Gaupa finst. Det er ikkje berre i den mytiske villmarkslitteraturen ein finn einsame menn som kjempar sine stille kampar i villmarka, dei finst også i forteljingane frå røyndomen. Den kanskje mest kjende av dei finn me i Vågå, eller kanskje snarare i Jotunheimen. Enno lever forteljingane om reinsjegeren og fritenkjaren Jo Gjende som enkelte også meiner kan ha vore modell for Ibsen sin Per Gynt. Litt nærare mitt studieområde finn me dei to konkurrentane Stor-Hans og Jo-Larsa som i praksis delte Femundsmarka mellom seg fram til Jo-Larsa forlèt denne verda og Stor-Hans fekk heile «riket» for seg sjølv. Men kring om i grendene fanst det også langt mindre kjende profilar som levde sine meir eller mindre villmarksliv i utmarka. 201

218 Fleire av mine informantar nemner desse personane, dei fortel om sine oldefedre eller gjerne den eine broren åt oldefaren; han som verken var gift eller hadde gard. Dei fortel om han som berga seg ved å ta strøjobbar hjå storgrunneigaren mot å få jakte og bu i skogen hans, eller om han som hadde vore vekke frå bygda i lengre tid før han kom att og slo seg til i ei bu langt vekk frå folk. Det er vanskeleg for meg å stadfeste om desse historiene er sanne eller ikkje, truleg betyr akkurat det lite, for så lenge dei eksisterer kan ein også anta at historiene har den same sosiale effekten som om dei var sanne. For «Berre langsamt vart utmarka til Kongens allmenning...», skreiv professor Erling Berge i ein e-post til meg for ei tid sidan. «Rett nok har elgen i prinsippet alltid vore grunneigaren sin rett å jakte», held Berge fram «men oppover i historia var det store utmarksstrekningar som aldri eintydig var "eigde" og der også storviltjakta var allemannsrett». Det er i desse utmarksstrekningane «frifantane» har funne sin plass. Frifanten har funne sin plass i ei utmark ingen heilt viste kven eigde og han har jakta på ein ressurs knapt nokon andre såg som ein ressurs. For det fanst lite elg sist på 1800 talet, den var på det jamne mesta som utrydda å rekne og ingen «riktig» mann kunne legge til å gå dagevis etter ein tilfeldig elg som måtte dukke opp. Nei det var for særlingane det å drive på med slikt. Men etter kvart som det vaks til med elg vart kunnskapen og kompetansen åt desse særlingane viktig for grunneigarane. Dei kjende elgskogen, dei hadde hundar som fungerte som laushundar og dei viste korleis ein skulle gå fram for å få felt ein elg. Ein eldre slektningane åt ein av storgrunneigarane i området minnest frå barndomen ein gamal mann som dei vaksne hadde fortalt hadde «kome frå skogen» og fått arbeid som ein slags viltforvaltar og «elglos» hjå onkelen hans. «Han hadde elghund og visste kvar viltet stod i skogen», fortalte han og det var ferdigheiter meir enn gode nok til å få fast arbeid på sine eldre dagar. Etter kvart som elgstamma vaks meldte også behovet for fleire mann seg. Grunneigarane måtte på bygda for å finne jaktvillige bygdefolk som kunne hjelpe til med jakta, for i takt med talet på elg vart også ulempene synlege. Skogsskadane vart eit betydelig problem for skogeigarane og det aktualiserte elgjakta og gjorde uttaket viktig. Slik etablerte ordningane seg, ikkje berre for deltakinga i jakta, men også for delinga av utbyttet. Og dei forhandla seg fram til måtar å fordele rettar og plikter på, som alle partar kunne tole. Slik staka grunneigarane og grendene ut leia som skapte det kulturelle minnet om elgjakta som eit fellesgode. prosedyrar for jaktdeltaking og fordeling Dei har gjort det på ulike måtar frå grend til grend. Kvart jaktlag har funne sine eigne måtar å gjere det på. Dei har laga seg eigne prosedyrar og reglar for korleis jakta og jaktas herlegdomar skal fordelast. Og innimellom har dei justert prosedyrane litt, alt etter kva røynsler dei har gjort seg med prosedyrane. Alt i alt er både dei lokale jegerane og grunneigarane relativt nøgde med korleis det er og korleis det har vore. Og det er slett ikkje løye, for dei har skapt det sjølve. Prosedyrane for fordelinga av jakta, kjøtet og endatil opplevingane er stort sett skapt av grunneigarane i lag med dei lokale eigedomslause elgjegerane. Dei har skapt det saman, vi har alle «vore med på å skape vår felles eigedom», som den eine av storskogeigaren 202

219 sa med meg. Rett nok er det ikkje ei like tydeleg jegerdeltaking i utformingane av prosedyrane for jaktdeltaking og kjøtfordeling hjå dei store grunneigarane. Dei har noko lengre røynsle med sal av jakt dei, dei har kome litt lenger enn fleire av grunneigarlaga som organiserer dei mindre grunneigarane. Dei følgjer mykje godt dei same prinsippa som kommuneskogane og allmenningane i nærleiken. Dei har ei fastsett mengde jaktfelt som jaktlaga kan søke på, gjerne på åremål 4-5 år i slengen men er det eit lag som ikkje har jakta i området før, får laget gjerne eit «prøveår» før dei signerar åremålskontrakt. Prisinga er stort sett basert på eit 2-pris system, der det vert betalt ein grunnpris per fellingsrett på førehand mellom 3500 og 5500 kroner, alt etter kjønn og alder og etter felling betales ein kilopris for kjøtet differensiert i høve til slaktevekta på dyret. I gjennomsnitt låg den prisen på nær opp til 70 kr i Jegerane vert også «premiert» for å skyte små dyr gjennom at til mindre dyret er, innanfor kvar alder og kjønnskategori, dess lågare er kiloprisen. Her finst det sjølvsagt skilnadar innanfor kvar av grunneigarane sine områder, men i all hovudsak er det rådande prinsippet at; jakt selt til dei lokalt baserte jaktlaga, følgjer om lag same prising og fordelingsprinsippet som kommuneskogen i området. Alt i alt, er dette godt forankra prinsipp som dei lokale jegerane seier seg nøgd med. Dei gjeldane prosedyrane for tilgang til elgjakt og fordeling av kjøtet i dei ulike områda som eg har sett nærare på, ser ut til å vere lite omstridt. Dei gongane det har vore ei viss usemje å spore mellom grunneigarar og jegerar, har ein likevel evna å finne løysingar som dei båe kan leve med. Og det same ser ut til å skje no. Kanskje er ideen om likskap mellom jeger og grunneigar avgjerande for evna til å finne løysingar som dei alle kan leve med og finne formålstenleg? Ved at dei store skogeigarane har «snobba» nedover, og ved at folket i grendene ser at dei mindre grunneigarane og bøndene eigentleg ikkje har det så fett, så legg det eit grunnlag for samtalar mellom rettigheitshavarane og dei lokale elgjegerane. Ved at både dei lokale eigedomslause elgjegerane, dei store skogeigarane så vel som dei mindre bøndene, har tilnærma same preferansar for kva elgjakta er og kva den skal vere, er det låge kostnadar knytt til forhandlingane om prosedyrane. Ja, ikkje berre prosedyrane, men også heile den stadeigne kollektive moralen knytt til elgjakta eller det østerdalske elgjaktetos om du vil. møter For dei møtest elgjegerane, elgbygda er ikkje større enn at dei møtest. Alle sambygdingar som har interesser for elgjakta møtest av og til, og dei snakkar saman. Dei snakkar saman medan ungane spelar fotball og medan dei står i kassa på den lokale butikken, dei snakkar saman når dei gjer arbeid i lag og når dei går på besøk åt kvarandre. Og ofte snakkar dei litt elgjakt også. Slik har dei forvalta elgjaktetoset innanfor grendesamfunnet og slik forvaltar dei også framtidas elgjaktetos. For hugs kva han sa skogeigaren i forteljinga «sex, sprit og storokse»; «For det er her eg bur», sa han. Med det refererte han til staden som eit sosialt system, han refererte til dei nære og uformelle banda mellom sambygdingar som pregar relasjonane mellom grunneigarane og resten av bygda. Banda vev næringslivet saman med det sosiale livet og gjer at aktørane lettare ser korleis endringar i det eine også påverkar det andre. 203

220 - Me er avhengige av gode relasjonar til lokalsamfunnet, sa den eine av storgrunneigarane eg snakka med. - Ein skogeigedom endrar seg heile tida, me kjøper og sel skogparsellar og me gjere makebyte, legg han til og meiner at for å kunne fortsette med det treng skogeigarane tillit lokalt. Dei treng å ha eit godt forhold til lokalsamfunnet, dei treng å ha eit godt forhold til naboar, bygdefolket og dei lokale politikarane for å kunne forvalte eigedomen sin på ein hensiktsmessig måte, forklarar dei meg. Og her inngår det å sleppe lokale jegerar til på elgjakta til fornuftige prisar som eit viktig verktøy. Dette fortel at også lokalbefolkninga set på ressursar, dei set på ressursar som er med på å skape ei jambyrdigheit som går utover den symbolske handlinga det er å skyve det skitne frukostserviset til sides for å skrive ut eit småviltjaktkort i all hast. Den vare framferda sikrar ikkje berre at skogeigedomen varer som eit økonomisk berekraftig føretak, men også at elgjakta og elgbygda varer ved. Også dei mindre skogeigarane ser nytten i å halde ein god tone med dei lokale jegerane. For til sjuande og sist handlar det om å forvalte ei viltstamme og til det trengst dugande jegerar. Det trengst jegerar som er villige til å legge ned den arbeidsinnsatsen som må til for å ta ut den naudsynte mengda elg frå skogen. Og det kan vere ein omfattande jobb. Særleg når snøen kjem tidleg og det fyk kramsnø mellom treleggane, då kan elgposten opplevast som noko langt anna enn ein dugande stad for rekreasjon. Slike dagar stiller nok elgjakta svakt i konkurransen med sydenturen om kva som er den mest hensiktsmessige måten å nytte feriedagane på. forskinga syner veg mot den nye økonomien Mykje har vore skrive om elg. Mykje har vore skrive om skogskader, trafikkskader og andre ulemper som har kome i kjølvatnet av den veksande elgstamma. Og mykje har vore skrive om moglegheitene for å gjere næring ut av elgen. Sist på 80 talet og litt utpå 90 talet vart mykje av merksemda retta mot å få til ei optimal forvalting av elgstamma som både gav maksimering av kjøtverdi samstundes som det minimaliserte ulempene med mange dyr. Typisk var denne forskinga styrt av ei naturvitskapleg vinkling gjerne med utgangspunkt i miljø som Norsk institutt for naturforskning (NINA), som også hadde eit stort prosjekt kalla «Elg-Skog-Samfunn» frå sist på 80- til fyrst på 90-talet (Sæther et al. 1992). Også ressursøkonomane ved det som den gongen heitte Norges landbrukshøgskole (NLH) bala med tankar om korleis ein best kunne optimalisere skog- og elgforvaltinga i høve til ressursutnytting (Sødal 1985, 1989). I alle desse åra kan det synast som produktet knytt til elgjakt i all hovudsak var kjøtet. Det var mengda og kvaliteten på kjøtet som var produktet frå elgen og det låg ei underliggande forståinga av at jegerane kjøpte kjøt når dei kjøpte elgjakt. Lengre utpå 90-talet skifta forståinga meir i retning av at no var clouet å få til gode kanalar for mottak og omsetjing av viltkjøt for å utnytte kjøtproduksjonspotensialet som fanst i skogen. Det vart sett i gong arbeid med viltmottak fleire stadar i landet, men dei fleste hadde kort levetid. Fyrst på 2000 talet tok dei få som har lykkast som viltmottak å finne ei form som var berekraftig som forretningside. 204

221 Alle desse åra var elg og elgjakt som reiselivsprodukt knapt nemnt vel det var vel nemnt av og til, men helst i leddsetningar og som parentesar til det verkelege produktet for det var kjøtet som var produktet. Det var eigentleg fyrst på siste halvdel av 90-talet og med prosjektet «Kommersialisering av utmarksressurser - elgjakt som eksempel» ved NLH, at det vart gjort noko seriøst på det å tenke elgjakt som produkt, med dei sosiale implikasjonane det kunne ha. Dessverre kom det lite publikasjonar ut av dette prosjektet, men det som kom var interessant nok. Her drøftar Gåsdal og Rystad (2002) i kva grad elgjakta kan definerast som ei sokalla common pool gode, altså som ei fellesgode, og trekker opp dilemmaet med å gjere ei slik fellesgode om til ei inntektskjelde (Gåsdal & Rysstad 1999). Det er mykje bra og interessant i det dei to knektane gjere her. Sjølv om eg tykkjer dei overdriv det økonomisk perspektivet i framstillinga si er det likevel blant dei fyrste arbeida som søkjer å sjå elgjakta som noko anna enn kjøt og kjøtverdi. Omlag samstundes kom artikkelsamlinga til Ånund Brottveit og Olaf Aagedal (1999) Jakta på elgjaktkulturen som verkeleg løyser opp i det fastlåste biologi og ressursøkonomiske perspektivet hjå våre heimlege elgforskarar. Med fleire bidrag av høg antropologiske kvalitet løfta dei elgjakta inn i det kulturelle feltet som no hadde starta prege samfunnsfaget. Elgjakta fekk dermed ei noko anna forståing. Den vart forstått som noko meir enn berre å skulle gå ut i skogen å hente kjøt som om det var bjørkeved. Elgjakta vart kultur og dermed langt meir komplisert å kommersialisere enn bjørkeveden, men samstundes vart den også ei meir verdiful vare å kommersialisere. Med denne «oppdaginga» tok elgjaktforskinga nye steget inn i mellom anna det som hittill mesta utelatande hadde vore eit utanlandsk forskingstema, nemleg «outdoor adventure tourism» (Hall & Weiler 1992; Sung, Morrison & O'Leary 1996). Fleire forskarar kom no på banen med eit optimistisk og utviklingsretta perspektiv. Det vart lagt mykje vekt på å framstille potensialet for næringsutvikling med utgangspunkt i oppleving. Jakt- og fisketurisme vart framstilt, frå forskarhald, som eit viktig middel for å utvikle bygdene (Mattsson 1989; Aas & Skurdal 1996; Storås et al. 2001; Willebrand 2009; Matilainen & Keskinarkaus 2010). Og no var det ikkje lenger kjøtet som skulle seljast, men opplevinga. Det vart gjennomført ei rekkje studiar om marknadspotensialet og om haldningar til kommersialisering og tilrettelegging for jakt- og fisketurisme, både her til lands og i våre naboland Sverige og Finnland (Norges Bondelag & Norges skogeigerforbund 2005; Willebrand 2009; Matilainen & Keskinarkaus 2010; Stensland 2011). Personleg har eg hatt stor sans for det eg har lese frå desse forskarane. Men eg har samstundes sete med ei kjensle av at det er noko som manglar i framstillingane deira, utan at eg heilt har klart å sette fingeren på kva det er. For det er ikkje noko med det dei skriv i artiklane sine, heller ikkje med det dei seier i debattinnlegga sine eller i eventuelle medieintervju. Nei, det er måten dei seier det på som får meg til å reagere. Eg reagerer på at dei er så skråsikre på bygdenes vegne. Dei er så sikre på resepten dei skriv ut og dei er så kraftig avvisande til den som måtte tvile på medisinen. Nett denne måten kjem, etter mitt syn, også tydeleg fram i eit oppslag i forskning.no for ei tid tilbake under tittelen «Eldre menn stopper bygdeutviklingen» (forskning.no 2014): 205

222 «Lokale stemmer, og da ofte mannlige jegere og fiskere, har stor innflytelse på hvordan de lokale ressursene skal brukes», seier seniorforskar ved NINA Øystein Aas. Han meiner at det også er grunnen til at det ikkje har blitt så mykje kommersialisering av jakt og fiske som ein hadde ønskja. «I praksis prioriteres deres [dei mannlege jegerane] matauk framfor næringsutvikling i bygda», held han fram og støttar seg mellom annan på ei avhandling han nyleg hadde vore opponent til i Sverige. Det var Anders Kagervall, ved Sveriges lantbruksuniversitet, sin avhandling Aas hadde vore opponent til. Han har nemleg gjort ei undersøking blant ålmenta, og særlig dei interessegruppene som har blitt påverka av kommersialiseringa, der han har spurt om deira haldning til å utvikle jakt- og fisketurisme (Kargervall 2014). Kagervall hevdar i si doktorgrad at bygdefolket er for dårleg informert. Dei veit rett og slett ikkje kor mykje pengar det er å tene på å leige ut lokale jakt- og fiskeressursar til gjestar utanfrå. Derfor vert også resepten Kagervall skriv ut; å informere betre om potensialet. Det Kagervall og fleire med han seier, er at om berre folk flest var like kloke og opplyste som ekspertane, så ville dei skjønt kva som var det beste for dei sjølve så vel som for bygda. Då ville dei skjønt det fornuftige i å omfamne den nye økonomien. Det er ikkje meininga å henge ut verken Øystein Aas eller Anders Kagervall her, for me er litt slik oss forskarar. Me er som nyfrelste som nett har sett lyset og let oss hyre som emissærar og set ut på ei reise gjennom bygdene berande på vår eiga tolking av ei «sanninga» mellom to permar. Derfor meiner eg det er grunn til å kome med påminninga som eg avsluttar kapittel 2 med, nemleg at me treng å vere varsame med kor langt me kan hevde å ha forlate våre eigne førestillingar (representasjonar) og interesser i forskinga, gitt at det mesta alltid er forskarane sjølve som har initiert og definert forskingsprosjekta. (Barnes & Duncan 1992). Det er ikkje einast det me skriv i våre vitskaplege publikasjonar som er viktig når me skal vurdere forskinga sin sokalla «impact». Også framstillinga i den offentlege debatten lyt takast med i vurderinga. Ja ikkje berre framstillinga, men også framtoninga innverkar på korleis bodskapen vere motteken og ein kan fort sjå at motstand mot bodberaren smittar over på bodskapen. Måten me løftar vårt vitskaplege arbeid inn i den offentlege debatt er avgjerdande for den gjenklangen og responsen forskinga vår får på grasrota. Dette fører meg over på omgrepet kulturell motstand som eg fyrst vart kjent med gjennom arbeidet til Olve Krange og Ketil Skogen (Skogen & Krange 2003; Krange & Skogen 2007a, 2007b, 2011). I ein glitrande kronikk i klassekampen (Skogen & Krange 2007) og seinare i boka Ulvekonflikter (Skogen, Krange & Figari 2013) gir dei ein tydleg og fullstendig gjennomgang av omgrepet, også i norsk språkdrakt, og syner korleis den kulturelle motstanden kan spele seg ut i praksis. Eg ser ikkje vekk i frå at den iherdige misjoneringa for kommersialisering av det rurale og den aktive ignoreringa av innhaldet i den lokale motstanden kan skape djupe sår mellom oss og dei andre på vegen inn i framtida. rurale endringar Men uansett kva både Kagervall eller nokre eventuelle «gamle gretne gubbar» ute i grendene måtte meine, så skjer det endringar i skogs- og fjellbygdene om dagen. Det skjer endringar 206

223 sakte, men sikkert og stadig fleire av grendene våre, som tidlegare har vore fast forankra i primærnæringsøkonomien, er prega av å gradvis bli transformert til rekreative koloniar for middelklassen. Dei går frå å produsere varer for eksport ut av bygda til å by seg fram for ei jamt meir pengesterk gruppa av vellukka representantar for ei jamt veksande middelklasse (Cloke 1993; Perkins 2006; Aasetre 2010; Flø 2012, 2013) 49. Sjølv om sørvisnæringane med reiselivet i spissen har vore sett på som ein redningsplanke for dei agrare grendene som lenge har slitt med å halde hovudet over vatnet, etter kvart som dei har kjent uttynninga jamt sterkare på kroppen, har ein også kunne registrere at det ikkje einast er ei ønska utvikling (Øian 2013). For det følgjer også eit skifte i maktrelasjonar med desse endringane, ikkje berre endrar dei sosiale relasjonane mellom folk seg (Seymour et al. 1997; Woods 2003; Flø 2013), men også sjølve landskapet vert endra (Van Der Ploeg et al. 2000; Soliva et al. 2008). Det går frå å vere eit landskap der folk bur og arbeidar til å bli eit landskap for rekreasjon og fritid. Fleire forskarar har studert jaktkommersialiseringa i lys av desse endringane, og her vil eg trekke fram den svenske forskaren Yvonne Gunnarsdotter, som eg tykkjer har levert viktige bidrag til å identifisere grunnlaget for den lokale motstanden mot kommersialiseringa (Gunnarsdotter 2005, 2006; Gunnarsdotter & Juliusdottir 2007). Her heime må eg innrømme å ha stor sans for det arbeidet antropologen Hogne Øian har drive med i det siste. Øian (2013) kvilar seg mellom anna på ei finsk studie (Saarinen 2005) og ei studie frå Island (Sæþórsdóttir, Hall & Saarinen 2011) når han hevdar at det ofte er i dei mest fjerntliggande utkantane at me finn dei grendesamfunna som tydlegast profilerer seg som villmarks-reiselivs-destinasjonar. Akkurat det er eit empirisk spørsmål som kanskje ikkje nødvendigvis treng vere like klart i Noreg som i Finland eller på Island, men uansett er poenget til Øian at han meiner å sjå at omgrepa villmark og villmarksoppleving stadig oftare vert nytta i marknadsføringa og at nett det er noko dei lokale kjenner seg lite att i. Dei reagerer med ein slags ambivalens på denne vendinga, for å bruke eit uttrykk som refererer til the cultural turn i ruralsosiologien (Cloke 1997). På den eine sida kjenner dei seg stolte over at heimstaden deira vert sett på som spektakulær og unik, men på den andre sida er dei framande til forståinga av heimstaden sin som urørt. Eg kjenner godt att det både Gunnarsdotter og Øian skildrar frå mitt eige materiale. For kva anna har dei gjort der sidan dei var fødd då informantane mine enn nettopp brukt naturen? Dei har levd i og med naturen i generasjonar og den er ikkje urørt anna enn dei har gjort den til «sin» gjennom nettopp bruken. Dei er del av heimstaden sin og av naturen, dei har trakka seg stiar og rydda seg bålplassar i naturen og dei har forma den gjennom skogsdrift og beiting og sjølve har dei også blitt forma av den. Slik er deira relasjon til naturen, i alle fall dei fleste som eg har treft i samband med dette arbeidet og som aktivt tek del i elgjakta. Dermed tykkjer eg Øian (2013) har eit viktig poeng når han hevdar at villmarksperspektivet 49 Dette drøftar eg grundigare i Kapittel

224 som reiselivet dyrkar kan bli oppfatta som eit trugsmål mot dei lokale då særskilde vitale kulturelle og sosiale aspekt ved landskapet vert gjort irrelevant og til dels også fornekta. I tillegg vil eg utvide Øian sitt poeng og hevde det ikkje berre er villmarksperspektiver, men heile kommersen som vert oppfatta som eit trugsmål. Det er like mykje overgangen frå matauk til oppleving, overgangen frå hausting til sport og frå alvor til leik. For motstanden mot kommersialisering av elgjakta handlar ikkje berre om at det vil koste nokre kroner meir å delta på elgjakta, dei fleste av mine informantar var forresten villige til å betale litt meir for jakta enn kva som hadde vore vanleg før. Dei såg behovet for at dei lokale bøndene og skogeigarane trong å spe på inntektene sine frå landbruket. Så motstanden stikk djupare enn som så. Det handlar heller ikkje om at det kjem ein og annan utanbygdsjeger til elgskogen, eller om at dei lokale vil ha elgjakta for seg sjølv, dei fleste lokale laga har då endatil knytt til seg fleire jegerar med relativt svake band til lokalsamfunnet. Nei, det handlar om kjensler og identitet, og om kva elgjakta er og kva den skal vere. Det handlar om forvalting av elgjaktkulturen, om kommersialisering og om motstand. til gjenstand for det sosiale Lat oss gå tilbake til utgangspunktet for dette kapittelet og spørsmålet om kva alt dette tyder? Kva har alt dette lært meg? Det har lært meg at dei lokale jegerane grunneigarar så vel som ikkje-grunneigarar er vare for at elgjakta vert lausriven frå lokalsamfunnet om den vert for hardt kommersialisert. Det har òg lært meg at den lokale elgjakta og elgjaktkulturen kan studerast som eit uformelt allmennings gode. Det er eit allmennings gode som bygdefolket og dei som høyrer til innanfor den lokale elgjaktkulturen har etablerte uformelle rettar til. Men rettane kan synast svake, gjennom nettopp det at dei er uformelle, og nett no vert styrken i dei uformelle rettane i elgbygda testa i møte med den offisielle satsinga på det opplevingsbaserte utmarksreiselivet, ei satsing som har fått autorisert makt gjennom stortingsmeldingar og seriar av sentralt finansierte program som skal løfte fram utmarksentreprenørane. Kvar av dei tre elgjaktessaya mine fortel om sosiale prosessar. Dei fortel om korleis det sosiale grip inn i den praktiske forvaltinga av den stadeigne elgjaktkulturen. Og syner korleis dei uformelle institusjonane, normene og dei sosiale reglane, inngår i forminga av elgjaktkommersialiseringa og forvaltinga av den lokale elgjaktkulturen. For det er nett forvalting av den lokale elgjaktkulturen eg meiner dei tre essaya fortel om. Dei fortel om den kollektive prosessen som skjer ute i elgbygdene i desse dagar. Dei fortel om forhandlingar om den lokale elgjaktkulturen og om avveginga mellom individuelle- og kollektive interesser for kva elgjakta er og kva den skal vere. Nett derfor meiner eg også det teoretiske rammeverket som eg trekker opp i kapittel 3 er relevant, det er relevant for å forstå den sosiale dynamikken og danne seg eit bilete av korleis dei uformelle institusjonane, dei lokale normene og reglane, verkar inn på kommersialiseringsprosessen. Blar du deg attende til Figur 3.3 (side 79) vil du sjå ein enkel modell som kan illustrere grenda som eit sosialt system. Modellen er inspirert av Elinor Ostrom (1998) og utgjer mykje godt grunnmodellen for hennar tenking om «den tredje vegen» i governance teorien det 208

225 sjølvorganiserte lokale forvaltingskollektivet ein slags mellomveg mellom privatisering og statleg kollektivisering. Eg vil no raskt trekke arbeidet mitt gjennom denne modellen og syne relevansen av den knytt til kommodifiseringa av elgjakta. Ostrom listar opp eit sett viktige faktorar som trengst for å få det sjølvorganiserte lokale forvaltingskollektivet til å fungere. Ein av dei er den lange tidshorisonten. Det at folk har levd i lokalsamfunnet lenge og at dei ønskjer å halde fram med å leve her er avgjerdande for den individuelle interessa i å oppretthalde lokalsamfunnet som eit levedyktig samfunn. Tidsperspektivet den einskilde har kan med andre ord ha innverknad på korleis vedkomande involverer seg i det sosiale livet på staden. Det er eit spørsmål om både kjensla av å høyre til og om grunnlaget for å ville engasjere seg i lokalsamfunnets velferd framover i tid. Veit ein at ein skal leve saman med dei andre menneskja i lokalsamfunnet ei tid vil det også vere rasjonelt å te seg overfor sine sambygdingar på ein måte som ikkje øydelegg for vidare samhandling. Ein bygger tillit og etablerer relasjonar som forenklar kvardagen og gjer samhandling mogeleg. «For det er her eg bur», sa skogeigaren i samband med at han ikkje kunne starte å lange sprit og horer til sine gjestande jegerar. Det ville svekke forholdet hans til resten av bygda, meinte han. Med det refererte han nettopp til staden som eit sosialt system, han refererte til dei nære og uformelle banda mellom sambygdingar som pregar relasjonane mellom grunneigarane og resten av bygda. Banda vev næringslivet saman med det sosiale livet og gjer at aktørane lettare ser korleis endringar i det eine også påverkar det andre. «Me er avhengige av gode relasjonar til lokalsamfunnet», sa den eine av storgrunneigarane eg snakka med. «Ein skogeigedom endrar seg heile tida, me kjøper og sel skogparsellar og me gjere makebyte», la han til og meinte at for å kunne fortsette med det treng skogeigarane tillit lokalt. Dei treng å ha eit godt forhold til lokalsamfunnet, dei treng å ha eit godt forhold til naboar, bygdefolket og dei lokale politikarane for å kunne forvalte eigedomen sin på ein hensiktsmessig måte, forklarar dei meg. Og her inngår det å sleppe lokale jegerar til på elgjakta til fornuftige prisar som eit viktig verktøy. Det er med andre ord den lange tidshorisonten skogeigaren har til lokalsamfunnet som motiverer hans involvering i kjernerelasjonane i det sosiale 50. Ein annan viktig faktor i modellen i Figur 3.3 er gruppestorleiken. Etter Mancure Olssons (1965) vidgjetne bok; The logic of collective action, vart gruppestorleiken eit viktig tema for fleire kollektiv-handlings-teoretikarar. Mellom anna hevdar Mary Douglas (1987) med styrke at kollektiv handling kan vere like vanskeleg i små grupper som i store. Uansett vil eg ikkje her gå inn i den debatten, men berre poengtere at det i mitt tilfelle her, fyrst og fremst handlar om å få til ansikt-til-ansikt kommunikasjon. Eit hav av eksperimentelle studiar syner at det vert vesentleg lettare å oppnå semje om felles reglar når ein kan sjå kvarande i augo (Bowles & Gintis 2005; Kahan 2005; Ostrom 2005a). Det hjelp med andre ord å vere saman med dei ein forhandlar med, og grendene er ikkje større enn at folka i grendene kjenner kvarandre. Dei møtest privat like som profesjonelt og dei snakkar saman når dei møtes. Dei kryssar kvarandre sine nettverk dagleg og relaterer seg til kvarandre på fleire plan og dei er vevde saman på 50 Jmf. Figur 3.2 s

226 måtar som strekkjer seg utover sine klasser og sosiale lag og dei møtest. Desse møta ansikttil-ansikt - utgjer sjølve basisverktøyet når det gjeld å utvikle felles forståingar for normer og reglar i samfunnet (jmf det stadeigne kollektive normsystem i Figur 3.3). Her formidlar ein historisk informasjon om kvarandre og om korleis ting har vore. Og alt går gjennom språket, anten det er verbalt eller kroppsleg, så er språket eit av dei viktigaste elementa i det sosiale og utgjer ei viktig kjelde til å forstå ulike situasjonar. Gjennom språket kan me vere konkrete, me kan spørje direkte om ting me lurer på eller me kan fiske oss fram til opplysningane me treng utan at vedkomande me frettar ut eigentleg er klar over kva som skjer. Språket er sofistikert og rikt og det fortel langt meir enn einast det som vert sagt. Saman med korleis me kler oss og ter oss formidlar språket både klasse, utdanning, nasjonalitet og regionalitet, ja endatil lokalitet. Alt effektivt formidla i ansikt-til-ansikt relasjonen. Alle dei tre essaya fortel om korleis haldningar så vel som normer og moral vert formidla mellom sambygdingane. Dei fortel om korleis kommodifiseringa vert forma gjennom det sosiale samspelet mellom bygdefolk. For det er i dette samspelet ein forhandlar om det stadeigne kollektive normsystemet elgjakta inngår i. Sjølv om grunneigarane altså dei som set på jaktretten har betydeleg større ressursar som følgje av at dei har denne formelle retten, ser forhandlingskostnadane i elgbygda ut til likevel å vere låge. Ein av dei viktigaste grunnane til det er truleg at partane i forhandlinga har relativt symetriske interesser for korleis elgjakta skal vere. For skogeigarane så vel som dei eigedomslause jegerane ser ut til å dele eit felles elgjaktetos som dei båe er like glade i. Desse strukturane i grendesamfunna sviv kring kjernerelasjonane for all menneskeleg samhandling, nemleg gjengjelding, rykte og tillit og dannar grunnlaget for samhandlingsnivået i grenda og utgjer basisen for det ein samla sett får ut av samarbeidet. Eller sagt på ein annan måte; det er dette som bestemmer korleis kommodifiseringa av elgjakta vert i elgbygdene med tida. Og kanskje kan forskarar og andre som ivrar for at grendene skal gjere meir næring ut av elgjakta, ta inn over seg at dei sosiale prosessane lyt få tid til å arbeide. For fyrst då kan ein finne omforeinte løysingar for korleis ein skal evne å stake ut farleia i ei verd som elles ser ut til å gå med full skjering på propellen i eit farvatn me ikkje heilt kjenner. ei viktig avgrensing Kollegaer som eg har presentert dette arbeidet for har fleire gongar presisert at eg må gjere det klart for lesarane at det eg skildrar einast gjeld i situasjonar der dei som ønskjer å kommersialisere elgjakta bur i grenda. Det kan dei ha mykje rett i, men samstundes har eg like fullt latt vere å eksplisitt presisere det i essaya mine. Eg registrerar at fleire av mine lesarar nett tenkjer den tanken sjølve, dei treng ikkje meg til å forklare dei det. Når jegeren frå Meråker sender meg e-post (sjå utklipp frå e-post under) og ber meg om å utdjupe, spør han eigentleg ikkje om samanhengen den har han funne ut sjølve han ber einast om ei stadfesting. For det er klart, dei uformelle institusjonane fungerer best når alle partar er gjort til gjenstand for det sosiale. Det er då overvakingssystemet fungerer best, og det er då sanksjonane er mest sofistikert. Dei vare og finstilte måtane å gi uttrykk for usemje på, det å liksom skulle informere skogeigaren om den utilbørlige framferda til nokre gjestande 210

227 vestlendingar, var langt meir enn informasjon. Det var like mykje ein måte å fortelje skogeigaren at framferda var registrert, gjennom det å liksom informere sa dei også «me følgjer med på kva som skjer», dei sa «me ser kva som skjer, og me likar det ikkje». Det var med andre ord like mykje ei åtvaring dei gjekk med, jegerane på nabojaktfeltet, som med informasjon. Men det er ikkje einast overvakinga og sanksjonsfara frå bygdefolket som motiverer grunneigarane til å tøyme kommersialiseringa av elgjakta. Dei kan også ha ei direkte eigeninteresse i å styre elgjaktkulturen i ei retning som fell godt i hop med den retninga resten av bygda også ønskjer. Dei fleste grunneigarane eg har snakka med uttrykkjer nett sin omsut for å ta vare på elgjaktkulturen og dei stadeigne elementa som elgjakta knyt til seg. Men det føreset sjølvsagt at grunneigaren kjenner kulturen og kva som gjer den lokal, det føreset at han er medvitne om kva som skil den frå elgjakta andre stadar, og det føreset at han verdset skilnaden. Lesarane er fullt ut i stand til å forstå behovet for at grunneigarane treng å bu i lokalsamfunnet for at det uformelle forvaltingssystemet skal fungere. Her ein e-post frå ein jeger i Meråker i Trøndelag som opplever at eigarane av AS Meraker Brug ikkje tek tilstrekkeleg omsyn til dei uformelle lokale reglane. Den som deltek i skapinga av elgjaktkulturen kjenner den også best. Ikkje slik at ein kan identifisere alle kjenneteikna ved den og definere kva den lokale elgjaktkulturen er. Slike øvingar er ikkje berre vanskelege, men truleg også umogeleg. Noko dåverande kulturminister Hadia Tajik sin freistnad på å svare Christian Tybring-Gjedde sitt spørsmål, om korleis ho ville definere norsk kultur, syner (Stortinget 2012). For kultur er neppe konkret definerbart, derimot kan ein snakke om det i meir abstrakt form og på den måten nærme seg ei abstrakt forståing 211