Det kongelige barne-, likestillings- og inkluderingsdepartement. Høyring forslag til lovendringar for å gi barn betre beskyttelse mot vald og overgrep

Transkript

1 Det kongelige barne-, likestillings- og inkluderingsdepartement Høyring forslag til lovendringar for å gi barn betre beskyttelse mot vald og overgrep Stine Sofies Stiftelse er ein prosjektorganisasjon med følgjande hovudmålsetjing: o Førebyggje vald og overgrep mot barn o Avdekkje vald og overgrep mot barn o Ivareta det valdsutsette barnet o Påverke styresmaktene til å betre barn sitt rettsvern Innleiingsvis vil det presiserast av Stine Sofies Stiftelse imøtekjem alle endringar som styrkjar rettstryggleiken og ivaretakinga av barn, pårørande og etterlatne. Høyringa tek føre seg fleire tiltak som skal gi betre vern for barn som vert utsett for vald og seksuelle overgrep, og stiftelsen er positiv til departementet sitt initiativ til å endre regelverka for betre å ivareta barn. 1.Nekting av samvær Departementet foreslår at bustadforelder skal kunne nekte samvær der han eller ho fryktar at barnet vert utsett for vald eller overgrep hos samværsforelder. Det vert i høyringsbrevet presisert at også samværsforelder har ansvar for å verne barnet mot vald og overgrep, men at dette ikkje vert foreslått regulert. Stiftelsen meinar at når ein først skal presisere at bustadforelder har rett til å stanse samvær, så bør det samstundes lovfeste retten for samværsforelder. Departementet viser i sitt høyringsnotat til at domstolane har nytta nekting av samvær mot bustadforelder i ei seinare sak, og at det i verste fall har ført til at den daglege omsorga er flytta over til den andre forelder. Stiftelsen har vore i kontakt med fleire foreldre som har opplevd dette, og vi meinar det er behov for å presisere at også disse har ei plikt til å hindre at barn vert utsett for vold og overgrep hos bustadforelder. Barnet skal vernast, om det så er bustadforelder eller samværsforelder som nytta vold. Dersom ein berre lovfestar denne retten for bustadforelder vil det kunne framstå som meir usikkert om samværsforelder har tilsvarande rett og kan gjere det vanskelegare enn det allereie er for ein samværsforelder å verne barnet mot den forelder som feilaktig er tilkjent den daglege omsorga for barnet. Stiftelsen støttar såleis departementet sitt forslag om å endre barnelova 43 femte ledd for å tydeliggjøre at en bustadforelder har rett til å nekte å inngå avtale om samvær der det er fare for vold, og tilsvarande rett for samværsforelder til å beskytte barnet mot bustadforelder. Stiftelsen er også samd i forslaget om å tilføye eit siste punktum i 43 femte ledd for å tydeleggjere at reell frykt eller risiko for vald eller overgrep er ein god og legitim grunn til å

2 nekte avtalt eller fastsett samvær. Stiftelsen ynskjer imidlertid at samværsforelder sin rett til å verne barnet mot vold eller overgrep frå bustadforelder vert lovfesta. Stiftelsen støttar også forslaget om lovfesting for å hindre tvangsfullbyrding der det er reell moglegheit for at barn vert utsett for vold eller overgrep, da det i slike tilfeller vil føreligge ein umulighet. I ei sak kor det er risiko for at barnet vert utsett for vald eller overgrep frå samværsforelder vil det vere behov for ei midlertidig avgjersle av saka medan saka verserer i rettsapparatet, og departementet foreslår ei presisering av at retten skal ta ei mellombels avgjersle i slike saker. Dette meinar stiftelsen er heilt avgjerande for å verne barnet. Frå diskusjon rundt denne høringa i media, har det vore argumentert med at foreldre vil kunne nekte samvær utan legitim grunn, spesielt i samband med ei konflikt mellom foreldra. Stiftelsen er også kjent med denne problemstillinga, og meinar det er viktig at domstolen foretar ei grundig vurdering av saka for å forhindre uriktige påstandar. Stiftelsen sitt fokus vil alltid vere på barna, og meinar forslaget til departementet vil kome barnet til gode. 2. Barnevernet si rolle ved mistanke om vold eller overgrep under samvær Departementet reiser spørsmål om barnevernet bør få opptre som partshjelp i dei saker kor barnevernstenesta ut frå omsynet til barnet sin omsorgssituasjon anbefalar bustadforelder å reise sak for å få endra ei samværsordning, samt der barnevernstenesta anbefalar samværsforelder å reise sak for å få overført barnet sin bustad til seg. Stiftelsen er usikker på om dette er den beste løysinga, blant anna basert på dei motargumenta som går fram av høyringsnotatet. Omsorgssituasjonen kan endre seg for barnet, slik at barnevernet må støtte den motsette forelderen på et seinare tidspunkt. At barnevernet då tidligare har støtta den andre forelderen, kan som departementet nemner skape etterfølgjande samarbeidsutfordringar som kan gje vanskar med å fylgje opp barnet og familien på eit seinare tidspunkt. Barnevernet skal ha fokus på barnet sitt beste, og bør då heller opptre på vegne av barnet. Stiftelsen stiller seg bak forslaget til departementet om at barnevernstenesta bør få lovbestemt fritak for teieplikt i saker der barnevernet skal gi vitneforklaring i retten i sak etter barnelova. Barnevernet sitt synspunkt på kva som er det beste for barnet vil vere avgjerande i ei sak etter barnelova, då barnevernet kan ha vore inne i saka i lengre tid. Mange foreldre opplev også at dei står aleine i ei barnefordelingssak, da barnevernet trekk seg unna. Barnevernet sitt fokus må vere på barna. Departementet stiller også spørsmål om barnevernstenesta bør få heimel til å setje i verk tiltak overfor samværsforelder utan samtykke. Stiftelsen meinar det i dag er et paradoks at

3 barnevernet kan foreta undersøkingssak utan foreldre sitt samtykke, men om forholda er så ille at ein ynskjer å setje i verk tiltak, treng ein i dei fleste tilfeller samtykke. Stiftelsen er derfor positiv til at ein kan setje i verk tiltak for barnet, både hos samværsforelder og bustadforelder utan samtykke. Det er barnets omsorg som skal vere i fokus, og barnevernet bør ha heimel til å setje i verk tiltak som er til barnet sitt beste utan at foreldra kan motsette seg dette. Vidare stiller departementet spørsmål om det er hensiktmessig at barnevernet skal vurdere å få avgrensa/oppheva ei samværsordning etter barnevernslova. Dette er Stiftelsen usikker på, og kan ikkje ta stilling til på nåverande tidspunkt. Barnevernet har moglegheit til å setje i verk midlertidig akuttvedtak dersom barn er utsett for vald eller overgrep, og kan såleis plassere barnet i den andre heimen fram til ei barnefordelingssak. Om barnevernet i større grad nyttar seg av denne moglegheita, kan det vere meir betryggande og hensiktmessig ordning at domstolen framleis avgjer kvar barnet skal bu. Det blir annleis i forhold til spørsmålet om barnevernet bør ha myndigheit til å nekte samvær. Stiftelsen er kjent med at somme foreldre som har vore i kontakt med barnevernet ikkje har tiltru til instansen, noko som gjer det spesielt vanskeleg dersom barnevernet skal få så stor makt i samband med ei konflikt om samværsordning mellom to foreldre, sjølv om det er påstand om vald. På den andre sida sit barnevernet ofte med mykje informasjon om barnet, noko som gjer at barnevernet har grunnlag for å vurdere om samvær ikkje bør finne stad. Det vert nemnt at bustadforelder sin terskel for å nekte samvær grunna frykt for vald og overgrep ikkje må vere høg, og at eit slikt manglande vern av barnet kan medføre at barnevernet vurderar omsorgsovertaking. Stiftelsen har vore i kontakt med fleire foreldre som har opplevd dette ultimatumet frå barnevernet, noko som både er negativt og positivt. Foreldra ser det som ei stadfesting av at frykta er reell og at barnevernet trur på barnet og forelder. Samstundes opplev forelderen det som belastande at ein står aleine i forhold til å reise sak etter barnelova, og at ein då står overfor trussel om å miste barnet anten til den andre forelder dersom retten flyttar omsorga over, eller at barnevernet gjer vedtak om omsorgsovertaking dersom retten innvilga samvær med den valdelege forelderen. Stiftelsen meinar at dette kan avhjelpast ved at barnevernet vert løyst frå teieplikta slik at det kan støtte opp om barnet i en barnefordelingssak, og ved at barnevernet kan foreta midlertidig akuttvedtak dersom faren for vold eller overgrep er tilstade. Lovforslaget om at samværsnekt grunna reell frykt for barnet ikkje skal nyttast mot forelderen som nektar, er også ei viktig presisering for å trygge forelderen om at ein ikkje risikerar at den daglege omsorga vert flytta over til den andre forelder. Stiftelsen tar såleis ikkje standpunkt til om barnevernet skal kunne avgrense/oppheve ei samværsordning på nåverande tidspunkt, og meinar at dette må utredast grundigare i forhold til korleis den myndigheita skal utøvast.

4 3. Tap av foreldreansvar og samværsrett kan fremmast som sivilt krav i ei straffesak Spørsmålet er om det skal kunne fremmast krav om tap av foreldreansvar og/eller samværsrett som sivilt rettskrav i ei straffesak i dei tilfeller ein forelder som har samværsrett, blir sikta, tiltalt eller dømt for vald eller overgrep mot eigne barn eller tidlegare partnar. Det går fram av Ot.prp. nr 103 ( ) at å nekte samvær ved vold eller overgrep mot barn eller barnets familie skal vere hovudregelen, og at samvær med tilsyn berre skal skje i unntakstilfelle. Å ta eit krav om tap av foreldreansvar og/eller samværsrett som sivilt krav i ei straffesak er ei praktisk løysing, og syner overfor barnet og forelderen at samfunnet tek slike overgrep alvorleg. Det er også eit ekstra vern for barn som har foreldre som anten ikkje maktar eller har ressursar til å fremme sak etter barnelova. Stiftelsen meinar det er ei sjølvfølgje at foreldre som har utsett barna sine for seksuelle overgrep eller vald ikkje skal ha foreldreansvaret for barna da dette viser manglande dømmekraft overfor eigne barn. Stiftelsen meinar også at barn som har vore utsett for slik vold heller ikkje skal tvingast til å ha samvær med den forelder som er sikta, tiltalt eller dømt for volden. Små barn må vernast frå denne personen, sjølv om barnet uttrykker ynskje om samvær. Sjølv om eit barn vert utsett for slikt vold, kan barnet framleis ha stor lojalitet til forelderen og vere glad i personen. Barnet må såleis vernast av samfunnet frå å bli utsett for nye overgrep under samvær fram til barnet sjølv er gamalt nok til sjølv å foreta ei vurdering av samværet. Kor denne aldersgrensa bør gå, er vanskeleg å sei. Nokon barn er modne til å ta avgjersla i tidlegare alder enn andre. Det er ei vanskeleg vurdering da nokon barn ynskjer samvær til tross for den som har skjedd, og barn har ein rett til å bli høyrt. Barn har på den andre sida også i følgjer barnekonvensjonen rett på vern frå styresmaktene og den andre forelderen. Stiftelsen er samd i at oppgåva med å fremje sivilt krav om tap av samværsrett blir lagt til bistandsadvokaten. Stiftelsen ser også motomsyna mot å fremje slikt krav for domstolane, spesielt i vanskelege barnefordelingssaker som domstolen kanskje vil vegre seg mot å behandle. Det er også eit tema at både påtalemyndigheita og forsvarar kan mangle kompetanse om barnerett. Mange vil tenkje at ein person som vert dømt for vold eller overgrep mot eigne barn automatisk skal miste foreldreretten og samværsretten utan at ein må gå gjennom ein ytterlegare prosess etter barnelova. Dette er ofte tidskrevande og ein stor belastning både for bustadforelder og for barnet. I mange tilfeller blir det i tillegg fleire rundar i rettssystemet. Stiftelsen er for så vidt samd i at spørsmålet om fast bustad er omfattande og såleis ikkje eigna for behandling i ei straffesak. Dersom foreldrerett og samværsspørsmålet vert avgjort

5 i ei straffesak, regnar vi det som naturleg at den tiltalte ikkje får dagleg omsorg for barnet, og det er mindre sjanse for at det blir en sivil sak i ettertid om dette spørsmålet. Stiftelsen er positiv til at barnevernstenesta bør få høve til å begjære at påtalemyndigheita set fram krav om opphør av samværsretten i dei tilfeller kor barnet ikkje har bistandsadvokat. 4. Barn sin rett til å uttale seg om forhold som angår dei Departementet foreslår presisering i barnelova om at også barn under sju år som er i stand til å danne seg eigne synspunkt skal få moglegheit til å uttale seg før det vert tatt avgjersler om personlege forhold for barnet. Stiftelsen stiller seg positiv til dette forslaget. Stiftelsen har ofte kontakt med foreldre med barn under 7 år som opplev at barnet er fortvila over at det ikkje vert spurt i barnefordelingssak. Det varierer kor moden barnet er og kor godt det kan uttrykkje seg, og dette bør alltid vurderast konkret i den enkelte sak. Sakkyndig bør alltid treffe barnet for å vurdere om barnet skal få uttale seg om aktuelle spørsmål. Stiftelsen er også samd i presiseringa om at barn skal få sei si meining om alle relevante spørsmål som saka reiser. Seksuelle overgrep og vold, spesielt psykisk vold, er vanskelig å bevise strafferettsleg, noe som gjør at foreldre må stole på barnet når det uttaler seg eller ser tegn på at slik vold førekjem. Høgsterett har i Rt uttalt at det overhodet ikke kan tas noen risiko i en sak hvor det foreligger mistanke om seksuelle overgrep. Stiftelsen sin erfaring er likevel at det ofte vert tilkjent samvær, i beste fall med tilsyn. Dei fleste foreldre vi er i kontakt med opplev at sakkyndig konkluderar i forhold til spørsmålet om vold eller seksuelle overgrep har førekome, og at dette vert lagt til grunn av domstolen. Sakkyndig har såleis stor makt i slike saker, og det er viktig at disse også er klare over at det ikkje skal takast en risiko dersom sakkyndig sjølv er i tvil. I tilfeller kor sakkyndig konkluderer med at vald ikkje har funnet stad basert på samtale med foreldra, utan å ha prata med barnet, vil risikoen for feilaktig konklusjon vere tilstede. I dei tilfella opplev ein at sakkyndig i staden tillegg den forelder som kjem med skuldingane for negative eigenskapar, som overbeskyttande, nervøs og lite samarbeidsvillig. Domstolen vektlegg i stor grad sakkyndig si vurdering. Stiftelsen støttar ei presisering i lova om at samværsnekt grunna reell frykt for overgrep eller vald ikkje skal nyttast mot bustadforelder/samværsforelder og meinar at sakkyndig i alle saker bør treffe barnet for å vurdere om barnet er modent nok til å uttale seg i saka. Bortsett frå dei aller minste barna, er barn i stand til å kommunisere og det er derfor viktig at den sakkyndige har kompetanse og ekspertise til snakke med barn og har god kunnskap om problematikken vold og seksuelle overgrep.. Stiftelsen er sjølvsagt også klar over at barn er påverkelege, og at dei kan utsettast for press/påverknad frå foreldra. Dette er likevel noko sakkyndig må vurdere på sjølvstendig grunnlag etter samtale/møte med barnet.

6 Departementet foreslår ei tilføying i lova om at barn skal få informasjon som ansjåast tilrådeleg og naudsynt for å gjennomføre ei føremålsteneleg samtale med barnet. Vidare foreslår departementet at barnet skal informerast om resultatet i saka, og dommaren får ansvaret for at dette skjer. Stiftelsen synes det er uklart om dette er noko dommaren sjølv er pliktig til å gjennomføre, eller om sakkyndig kan tildelast denne oppgåva. Stiftelsen forstår at det i somme tilfeller kan vere best at barnet slepp å forholde seg til fleire personar, og at sakkyndig som allereie har hatt samtale med barnet kanskje kan vere best egna til å ta en slik samtale, etter rettleiing frå dommaren. 5. Dommaren sin rett og plikt til å melde frå til barnevernet om bekymringsverdige forhold dei får kjennskap til under behandling av sak Departementet foreslår at domstolen påleggast ei rett og ei plikt til å melde frå til barnevernet om bekymringsverdige forhold. Det blir i høyringsnotatet vist til blant anna reglane for teieplikt, opplysningsplikt og avvergingsplikt etter straffelova 139. Stiftelsen har ved fleire anledninger sendt brev til Justisdepartementet om straffeloven 139, då denne føresegna pålegg alle ei plikt til å melde frå om straffbare handlingar. Det problematiske i forhold til denne føresegna, er at den sjeldan, om aldri, vert nytta grunna foreldingsfristen på 2 år. Stiftelsen har opplevd at barnevernet uttalte at privatpersonar ikkje har plikt til å melde frå til barnevernet eller politiet, og da stiftelsen gjorde vedkomande merksam på straffelova 139 var tilbakemeldinga at dette uansett ikkje var ei føresegn som var nytta. Om ein skal vise til føresegna som eit argument for å tilegne grupper ei plikt til å melde frå, bør ein også ta ansvar for at ein har eit effektiv lovverk utan sovande føresegn. Stiftelsen er samd i at dommaren skal ha opplysningsplikt i forhold til alvorlege opplysningar om barn sin situasjon. Dommaren sit i ein spesielt god posisjon til å få opplysningar angåande barnet i en konfliktfylt situasjon og det er ingen grunn til at denne gruppa ikkje skal ha plikt til å melde frå om bekymringsverdige forhold. 6. Presiseringar i sakshandsamingsreglane for saker etter barnelova Stiftelsen mottar mange førespurnader i samband med saker etter barnelova, kor det er påstand om vald eller seksuelle overgrep. I somme av sakene, opplev foreldra at det ikkje vert tatt standspunkt til påstand om vald, og at dette heller ikkje er ein del av mandatet til den sakkyndige. Departementet viser til rapport av Kristin Dahl, kor fokuset på å skape balanse mellom foreldra gjer at valden vert usyneleg, og at barnet sitt beste ikkje vert fokuset. Stiftelsen har også mottatt førespurnader kor foreldre opplev at spørsmålet om vald ikkje er behandla av domstolen og då heller ikkje av sakkyndig, fordi straffesaka er henlagt. Departementet uttalar i høyringsnotatet at ei slik unnlating kan vere i strid med

7 EMK art 3 og at EMD legg til grunn at ei slik vurdering skal foretas av domstolen. Ut frå Stiftelsen si erfaring vert dette likevel ikkje alltid vurdert, noko ein må ta til etterretning. Stiftelsen er såleis glad for at departementet vurderar det slik at det er behov for lovendringar for å trygge betre belysning og handsaming av saker med vold og overgrepsproblematikk. Stiftelsen er samd i at saker med vold og overgrepsproblematikk oftast er saker som ikkje er egna for mekling. Stiftelsen har snakka med fleire foreldre som føler seg tvungent til rettsforlik, sjølv om barnet har fortalt om vold eller overgrep. Dette er ikkje ein haldbar situasjon, da rettsforlik blir inngått ut frå det beste for foreldra, og ikkje for barnet. Stiftelsen opplev at sakene går for domstolane over fleire år, noko som er uheldig overfor barnet. Fleire opplev at dei etter fleire rundar i domstolen ikkje har midlar til fleire, og at einaste utveg er å inngå forlik. Å inngå forlik etter så mange års kamp for å verne barnet mot ein valdeleg forelder er svært uheldig, både for forelderen, men ikkje minst for barnet. Departementet nemner at bruk av sakkyndig bistand etter barnelova 61 nr 1. og 7., kan vere med å trekke saka ut unødig gjennom uheldig mekling/utprøving av avtalar før hovudforhandling. Stiftelsen meinar at staten bør dekke kostnadane til sakkyndig bistand der det trengst for å sikre at saka blir tilstrekkjeleg opplyst utan omsyn til foreldra sin økonomiske situasjon. I saker som omhandlar vald og overgrep har staten og domstolen ei plikt til å verne barnet, og bør dekkje utgifter til sakkyndig for å få barnet sin situasjon mest mogleg opplyst. Departementet reiser også spørsmål om ein eigen representant for barnet etter barnelova 61 (1) nr. 5. Lova er formulert slik at domstolen kan oppnemne en representant, og barneombudet meinar dette bør endrast slik at dommaren som hovudregel skal oppnemne ein eigen representant for barnet når saka kjem til hovudforhandling. Stiftelsen er samd med departementet i at slik representant kan vere aktuell å bruke i saker med vold og overgrepsproblematikk, kor det er usikkert om barnet sine interesser vert godt nok ivaretatt under prosessen eller det er særlege behov hos barnet som tilseier det. Stiftelsen støttar såleis en presisering i barnelova 61 nr 5 om det i desse sakane vil føreligge særlige høve som kan gi grunnlag for oppnemning av representant for barnet. Andre innspel: Stiftelsen vil nytta høva til å kommentere nokre problemstillingar som vi har blitt merksame på gjennom enkeltsaker. Vi er blitt kontakta av fleire familiar og familievernkontor i samband med problemstillinga om psykisk påverknad av barn. Fleire familiar opplev at barnet, etter sterk påverknad frå ein

8 av foreldra, ikkje ynskjer samvær eller kontakt med den andre forelderen eller øvrig familie. Dette medfører at barnet vert isolert hos den forelderen som påverkar barnet. Barnevernet og familievernkontor står ofte tilbake utan effektive tiltak da barna tilsynelatande ikkje ynskjer samvær fordi barnet gjennom påverknad har fått negativt syn på den andre forelderen. Et samlivsbrot kan vere bittert, og det er lett at barna hamnar midt konflikta og vert eit effektiv middel mot den andre part. Stiftelsen er sjølv usikre på kva verkemiddel som vil hjelpe i slike saker, da det ikkje nødvendigvis er noko å utsette på omsorga hos forelderen som barna bur hjå. Ei løysing kan vere at barnevernet i større grad får myndigheit til å iverksette tiltak hos bustadforelder utan samtykke. Barn i slike situasjonar treng kontaktpersonar utanfor familien, og dette kan løysast ved henvisning til BUP eller ved å bruke støttekontakt el. Psykisk påverknad av barna er ei problemstilling vi ser oftare enn før, og vil derfor gjerne departementet merksam på dette. Som tidlegare nemnt i høringssvaret, så stiller stiftelsen seg positiv til at samværsnekt grunna reell frykt for vald eller seksuelle overgrep ikkje skal brukast negativt mot bustadforelderen. Stiftelsen har som sagt mottatt fleire henvendelsar kor dette nettopp er blitt gjort, som har medført at omsorga er flytta over. Stiftelsen vil understreke at i saker som omhandlar vold eller seksulle overgrep må all tvil kome barnet til gode, slik at barnet ikkje vert overført til den forelderen som er mistenkt for vald utan at ein kan utelukke vold hundre prosent. Med vennleg helsing Stine Sofies Stiftelse Ada Sofie Austegard Leiar Stine Sofies Stiftelse Mari Jensen Jurist Stine Sofies Stiftelse