Rådgjevande Arkeologar

Transkript

1 1

2 DOKUMENTINFORMASJON Tittel: kulturminne og kulturmilljø. Dato: Forfattar: Ørjan Engedal Rapportnr: 2013/02 Referanse: Engedal, Ø. 2013: kulturminne og kulturmilljø. Ver Rådgjevande Arkeologar. Rapport 2013/02. Oppdragsgjevar: Flora kommune Kontaktperson oppdragsgjevar: Anders Espeset Samandrag: I rapporten vert konsekvensane av ei utviding av Fjord Base sine anlegg utgreiia for temaet kulturminne og kulturmiljø. Dette er ei førebels utgreiing (ver. 1) av to av tre alternativ/delområde. Dei største konfliktane er knytt til K 13 (avsviingslag frå mellomalder) på Gaddholmen i delområde 1/alt.1. og KM 7 (tre gravrøyser) på Grønengja i delområde 2/alt. 2). Desse kulturminna er begge automatisk freda.det vert konkludert at konsekvensane er mest negative ved ei utviding mot aust i delområde 2. Endeleg er det gjort ei vurdering av potensialet for funn av automatisk freda kulturminne i delområde 3. Framsideillustrasjon: Strandsitjarar på Perholmen, Flora k. Foto: ukjend fotograf, henta frå Album Florø før 1940, internett. Produsert av: RÅDGJEVANDE ARKEOLOGAR ANS 6953 Leirvik i Sogn Tlf /

3 INNHALD Innhald... 3 Figurliste Innleiing Samandrag Teori og metode Kulturminne - definisjonar Kulturminne Automatisk freda kulturminne Nyare tids kulturminne Kulturminne - Forvalting og ansvarsfordeling Forvalting Ansvarsfordeling Nasjonale, regionale og lokale målsetjingar for forvalting Metodikk Statens vegvesen handbok Verdi Omfang Konsekvensar Planprogram Definisjon av plan- og influensområde Datagrunnlag Kulturhistorisk bakgrunn Planområdet Kulturhistorisk utvikling Nore Brandsøya og øyane rundt Garden Flora (gnr ) Garden Grønengja (Gnr. 17) Garden Havikbotn Garden Brandsøy Kulturmiljø og verdivurdering delområde 1 (alt. 1, utviding mot vest) KM 1: Spor etter oljebase frå 1.verdskrig vest for Helenaholmen KM 2: bygningsmiljø etter J. Schumann på Helenaholmen

4 K 8: Rydningsrøys frå nyare tid på Helenaholmen K 9: Tuft frå nyare tid på Helenaholmen K 10: Steinalderlokalitet i sjø aust for Helenaholmen KM 3: Skipsvrak søraust for Rota K 13: Spor etter avsviing frå mellomalder på Gaddholmen KM 4: Tufter frå nyare tid på Langholmen KM 5: Bunker for lagring av dynamitt og kai på Perholmen KM 6: Spor av strandsitjartufter på Perholmen Delområde 2 (alt. 1, utviding mot aust) KM 7: Gravrøyser på Grønengja delområde 3 (alt. basis) Omfangs- og konsekvensvurdering for kulturminne og kulturmiljø alternativet Delområde 1 (alt. 1, utviding mot vest) KM 1: Spor etter oljebase frå 1.verdskrig på Helenaholmen, liten-middels verdi KM 2: Nyare tids bygningsmiljø på Helenaholmen, middels verdi K 8: Rydningsrøys frå nyare tid på Helenaholmen, liten verdi K 9: Tuft frå nyare tid på Helenaholmen, liten verdi K 10: Steinalderlokalitet i sjø aust for Helenaholmen, stor verdi KM 3: Skipsvrak søraust for Rota, stor verdi K 13: Spor etter avsviing frå mellomalder på Gaddholmen, middels verdi KM 4: Tufter frå nyare tid på Langholmen, liten verdi KM 5: Bunkers for lagring av dynamitt og kai på Perholmen, liten verdi KM 6: Spor av strandsitjartufter på Perholmen, liten verdi Delområde 2 (alt. 2, utviding mot aust) KM 7: Gravrøyser på Grønengja, stor verdi delområde 3 (Alt.basis) Samanstilling Delområde 1 (alt. 1, utviding mot vest) Delområde 2 (alt. 2, utviding mot aust) Delområde 3 (alt. basis) Samla vurdering av alternativa vurdering av potensial for funn av automatisk freda kulturminne Strandbundne lokalitetar frå steinalder (på land)

5 8.2 Lokalitetar frå jordbrukande tid Lokalitetar under vatn Samla potensialvurdering Avbøtande tiltak Kjelder Kjelder på internett Skriftlege kjelder Telefon/e-post Vedlegg: Temakart kulturminne og kulturmiljø

6 FIGURLISTE Fig. 1. Samanfattande kart over dei kjende kulturminna i delområde 1 (oppe), og delområde 2 (midten), og vurdering av potensial for funn av hittil ukjende automatisk freda kulturminne under overflata i delområde 3 (nedst) Fig. 2. Nasjonale målsetjingar Fig. 3. Retningsliner for kulturminne i fylkesplan for arealbruk, Sogn og Fjordane fylke Fig. 4. Føringar for relevante kulturminne i delplan for Florelandet og Brandsøy Fig. 5. Verdien av dei einskilde kulturminna/-miljøa vert vist på ein trinnlaus skala Fig. 6. Kriterium for verdivurdering, frå Statens vegvesen handbok Fig. 7. Skala for omfang Fig. 8. Kriterium for vurdering av omfang, frå Statens vegvesen handbok Fig. 9. "Konsekvensvifta" Fig. 10. Oppsummering av konsekvensalternativ og tilhøyrande symbol Fig. 11. Kjeldebruk Fig. 12. Planområdet, delområde/alternativ 1 til venstre, delområde 2/alternativ 2 til høgre, og delområde 3/alternativ basis i midten.. 22 Fig. 13. Tidsline: dei vanlegaste periodenamna, forkortingar og tidfesting i vanlege kalendarår og C-14 år Fig. 14. K 2, seks betongfundament (foto henta frå Sande, Faller og Mjøs 2011) Fig. 15. K 3, landgang mellom Helenaholmen og næraste skjeret (foto henta frå Sande, Faller og Mjøs 2011) Fig. 16. K 1, landgang mellom ytste skjera (foto henta frå Sande, Faller og Mjøs 2011) Fig. 17. K 1, fundament i betong (foto henta frå Sande, Faller og Mjøs 2011) Fig. 18. Ortofoto av KM 1 vest for Helenaholmen (ortofoto Flora 2007, Norge i bilder) Fig. 19. K 4, flor på Helenaholmen (foto henta frå Sande, Faller og Mjøs 2011) Fig. 20. K 5-6, våningshus og naust på Helenaholmen (foto henta frå Nordplan 2011) Fig. 21. Rydningsrøys på Helenaholmen (foto henta frå Sande, Faller og Mjøs 2011) Fig. 22. Tuft frå nyare tid på Helenaholmen (foto henta frå Sande, Faller og Mjøs 2011) Fig. 23. Hamna i Florø med Speculator til høgre i biletet (foto henta frå Strømgren 2010) Fig. 24. Avsviingslag på Gaddholmen (kart henta frå Orkelbog 2013) Fig. 25. Mogleg tuft lengst aust på Langholmen (ortofoto Flora 2007, Norge i bilder) Fig. 26. Mogleg tuft sør på Langholmen (ortofoto Flora 2007, Norge i bilder) Fig. 27. Foto av strandsitjarhus på Perholmen før 1940 (henta frå Album - Florø før 1940, internett) Fig. 28. Utsnitt av foto av strandsitjarhus på Perholmen før 1940 (henta frå Album - Florø før 1940, internett) Fig. 29. Røys 1 til venstre, sett mot nord, røys 2 til høgre i framgrunnen, og røys 3 bakom, sett mot nordaust (foto henta frå Orkelbog 2013) Fig. 30. Røys 3 sett mot sør (foto henta frå Orkelbog 2013)

7 Fig. 31. Dei tre røysene på Grønengja (kart henta frå Orkelbog 2013) Fig. 32. Kurve for endringar i havnivå på Florelandet. Basert på kurve i Bjerck & Olsen (1983: 46)

8 1. INNLEIING Denne konsekvensutgreiinga er utført av Rådgjevande Arkeologar ANS for Flora kommune. Rapporten er førebels (ver. 1). Dette er grunna to tilhøve: 1. Synfaring var umogleg grunna véret (snø) 2. Fylkeskommunen har gjennomført første-, men ikkje andre, fase av kulturminneregistreringane, jf. 9 Lov om kulturminne. Ingen av konklusjonane og vurderingane er såleis å rekne som endelege. Størst uvisse er knytt til Gaddholmen i delområde 1. Ver. 2 vil vere basert på synfaring av områda og endelege resultat frå fylkeskommunen sine registreringar. Ver. 2 vil også inkludere delområde 3, alternativ basis. Ørjan Engedal har vore oppdragsleiar, og Oddhild Dokset Engedal har kvalitetsikra arbeidet. Ørjan Engedal Oppdragsleiar Oddhild Dokset Engedal Kvalitetsikrar 8

9 2. SAMANDRAG Målet med konsekvensutgreiinga er å gjere greie for konsekvensane for temaet kulturminne og kulturmiljø ved ei utviding av FjordBase sine anlegg på Botnaneset i Flora kommune. Denne førebelse utgreiinga omhandlar utviding mot vest (alt.1, delområde 1) og mot aust (alt. 2, delområde 2). Ei utviding mot sør (alt. basis, delområde 3) er ikkje utgreidd i denne versjonen, med unntak av ei vurdering av potensial for funn av automatisk freda kulturminne. Utgreiinga tek utgangspunkt i kart med grenser for delområda, samt førebelse detaljteikningar av dei planlagde tiltaka (pers. med. Espeset 2013). Innanfor og tett opptil delområda 1 og 2 er det påvist fleire kulturminne og kulturmiljø. Desse omfattar: buplassar/aktivitetsplassar frå eldre steinalder både på land og i sjø, gravminne frå bronsealder/jernalder, og avsviingslag frå mellomalder, automatisk freda kulturminne jf. Lov om kulturminne. skipsvrak frå 1800-talet, automatisk verna gjennom jf. 14 Lov om kulturminne teknisk-industrielle kulturminne som restar av oljebunkersanlegg frå 1.verdskrig og dynamittbunkers frå mellomkrigstida. Gardstun med våningshus, flor, eldhus og naust, knytt til Johann C. Schumann frå andre kulturminne og kulturmiljø knytt til jordbruk og fiske frå nyare tid. Desse er vurderte til å ha frå liten til stor verdi. Omfanget av tiltaka (basert på førelagde detaljplanar) er vurdert til å vere frå intet til stort negativt. Konsekvensane er endeleg vurderte til å vere frå ubetydelig (0) til stor negativ (---) konsekvens. Stor negativ konsekvens er knytt til delområde 2/alt.2, og ei utviding mot aust. KM 7, ei samling av tre gravrøyser på Grønengja, er vurdert til å ha stor verdi. Tiltaket vil råke desse direkte, og ha stort negativt omfang, og såleis er konsekvensen stor negativ (---). Vår vurdering er såleis, med dei atterhalda som er nemnde ovanfor, at kulturminneverdiar lid størst skade ved ei utviding mot aust (alt.2).

10 Kulturminne og kulturmiljø (delområde 1/vest) Verdi Omfang Konsekvens KM 1 Liten-middels Lite negativt KM 2 Middels Lite negativt K 8 Liten Lite negativt K 9 Liten Lite negativt Liten negativ konsekvens (-) Liten negativ konsekvens (-) Liten negativ konsekvens (-) Liten negativ konsekvens (-) K 10 Stor Intet Ubetydelig (0) KM 3 Stor Intet Ubetydelig (0) K 13 Middels Stort negativt KM 4 Liten Stort negativt KM 5 Liten Stort negativt KM 6 Liten Stort negativt Middels negativ konsekvens (--) Liten negativ konsekvens (-) Liten negativ konsekvens (-) Liten negativ konsekvens (-) Kulturminne og kulturmiljø (delområde 1/vest) Verdi Omfang Konsekvens KM 7 Stor Stort negativt Stor negativ konsekvens (---) 10

11 Fig. 1. Samanfattande kart over dei kjende kulturminna i delområde 1 (oppe), og delområde 2 (midten), og vurdering av potensial for funn av hittil ukjende automatisk freda kulturminne under overflata i delområde 3 (nedst). 11

12 3. TEORI OG METODE 3.1 KULTURMINNE - DEFINISJONAR KULTURMINNE Kulturminnelova (LOV 1978 nr. 50 Lov om kulturminne) definerer kulturminne som: «alle spor etter menneskelig aktivitet i vårt fysiske miljø, herunder lokaliteter det knytter seg historiske hendelser, tro eller tradisjon til» Når eit eller fleire kulturminne inngår i ein vidare heilskap eller samanheng, kan ein tale om eit kulturmiljø. Vurderingar av kulturhistorie, tidsdjupne, einskilde kulturminne og landskap ligg til grunn når eit kulturmiljø vert definert og avgrensa. Ein skil også mellom faste- og lause kulturminne. Faste kulturminne er gjerne nettopp faste og integrerte i landskapet som ein steingard, ei gravrøys eller ei kokegrop. Sjølv om dei let seg flytte, reknar ein óg ståande bautasteinar og steinkrossar til denne kategorien. Lause kulturminne er dei som kan skiljast frå landskapet og setjast i ein monter i eit museum som ein pilspiss, eit vevlodd eller eit klesplagg. Ein skil óg mellom kulturminne som er synlege på overflata, og slike som ikkje er det. Synlege kulturminne kan vere t.d. steingardar, ruinar eller helleristingar. Ikkje-synlege kulturminne er slike som er skjulte under sand, grus, stein, jord, torv eller anna vegetasjon. I prinsippet kan alle typar kulturminne finnast slik, men det er ofte tale om eldstader, steinsetjingar, pløyespor, graver eller bygningspor. Ei 9 undersøking, dvs. ei overflateregistrering eller registrering med prøvestikk og sjakter, i regi av fylkeskommunen, har som hovudmål å kartlegge slike ikkje-synlege, eller ikkje kjende-, kulturminne i eit utbyggingsområde. Ein reknar med at berre kring 10% av kulturminna er kjende i dag resten finst, men er vanskeleg- eller ikkje synlege, eller av andre grunnar ikkje registrerte. Grunnlaget for å verne kulturminne er at dei har verdi som: kjelder til kunnskap grunnlag for oppleving ressurs for bruk Automatisk freda kulturminne og kulturminne freda gjennom vedtak har i utgangspunktet alltid høg verdi AUTOMATISK FREDA KULTURMINNE Kulturminnelova (LOV 1978 nr. 50 Lov om kulturminne) gjev visse kulturminne eit automatisk vern, dvs. at dei er automatisk freda. Dette gjeld alle kjende og ukjende kulturminne eldre enn 1537 (reformasjonen), ståande bygg og myntar eldre enn 1650, kulturminne i sjø, vatn og vassdrag eldre enn 100 år, og samiske kulturminne eldre enn 100 år. Om ikkje anna er bestemt av vernestyresmaktene, gjeld fredinga sjølve kulturminnet og ei sone på 5m rundt kulturminnet. Andre kulturminnekategoriar kan 12

13 fredast ved særskilde vedtak, og ein talar då om vedtaksfreda kulturminne. Automatisk freda kulturminne, førreformatoriske kulturminne og fornminne vert brukte synonymt i mange samanhengar NYARE TIDS KULTURMINNE Med nyare tids kulturminne meinar ein kulturminne yngre enn 1537 (reformasjonen). I røynda finst det ikkje ei nedre tidsavgrensing for kulturminne. Med unntak av ståande bygg og myntar eldre enn 1650, kulturminne i sjø, vatn og vassdrag eldre enn 100 år, og samiske kulturminne eldre enn 100 år, har nyare tids kulturminne ikkje automatisk vern. Gjennom vedtak kan Riksantikvaren også frede nyare tids kulturminne. 3.2 KULTURMINNE - FORVALTING OG ANSVARSFORDELING FORVALTING Kulturminnelova 9 sler fast at før utbygging kan starte skal det undersøkast om tiltaket kan komme i konflikt med hittil ukjende automatisk freda kulturminne. Desse undersøkingane vert omtala som 9 undersøkingar eller registreringar, og inneber ofte prøvestikking (50cm x 50 cm manuelt gravne testruter) og/eller sjakting (3m breie sjakter gravne med gravemaskin). Om tiltak, t.d. eit byggeprosjekt, kjem i konflikt med automatisk freda kulturminne, må planane endrast eller det må søkjast om dispensasjon frå kulturminnelova. Ein slik dispensasjon vert ofte gjeven med krav om at dei aktuelle kulturminna skal granskast og dokumenterast før tiltaket kan setjast i gang. Ei slik fullskala gransking er det som vert omtala som ei arkeologisk gransking eller arkeologisk utgraving ANSVARSFORDELING Forskrift om fagleg ansvarsfordeling mv. etter kulturminnelova 6, sler fast kva instansar som har plikt og mynde til å utføre dei sentrale oppgåvene i kulturminneforvaltinga. Riksantikvaren er direktorat for kulturminneforvalting og er fagleg rådgjevar for miljøverndepartementet i utforming av den statlege kulturminnepolitikken. Riksantikvaren er såleis øvste faglege styresmakt i forvaltinga, og er den som kan gje dispensasjon frå kulturminnelova. Registrering, dvs. 9 undersøkingar, skal utførast av-, eller på oppdrag for-, Fylkeskommunen eller Sametinget, i dette tilfellet Sogn og Fjordane fylkeskommune (Sjøfartsmuseet i Bergen). Om dispensasjon vert gjeven, med krav om at kulturminnet skal granskast før utbygging kan starte, skal denne granskinga utførast av eitt av forvaltingsmusea, i dette tilfellet Universitetsmuseet i Bergen, Sjøfartsmuseet i Bergen. 13

14 3.2.3 NASJONALE, REGIONALE OG LOKALE MÅLSETJINGAR FOR FORVALTING 1 i Kulturminnelova av 9. juni 1978, sler fast fylgjande formål med lova: Kulturminner og kulturmiljøer med deres egenart og variasjon skal vernes både som del av vår kulturarv og identitet og som ledd i en helhetlig miljø- og ressursforvaltning. Det er et nasjonalt ansvar å ivareta disse ressurser som vitenskapelig kildemateriale og som varig grunnlag for nålevende og fremtidige generasjoners opplevelse, selvforståelse, trivsel og virksomhet. Utover retningslinene i Kulturminnelova er dagens kulturminnepolitikk tufta på føringar i stortingsmelding nr. 16 ( ) «Leve med kulturminner», med særskilt vedlegg NOU 2002: «1 Fortid former framtid». Her vert fylgjande målsetjingar skissert: Nasjonalt strategisk mål: Nasjonalt resultatmål 1 Nasjonalt resultatmål 2 Nasjonalt resultatmål 3 Mangfoldet av kulturminner og kulturmiljøer skal forvaltes og tas vare på som bruksressurser og som grunnlag for kunnskap, opplevelse og verdiskaping. Et representativt utvalg av kulturminner og kulturmiljøer skal tas vare på i et langsiktig perspektiv Det årlige tapet av verneverdige kulturminner og kulturmiljøer som følge av at de fjernes, ødelegges eller forfaller, skal minimaliseres. Innen 2020 skal tapet ikke overstige 0,5 prosent årlig. Fredete og fredningsverdige kulturminner og kulturmiljøer skal være sikret og ha ordinært vedlikeholdsnivå innen 2020 Den geografiske, sosiale, etniske, næringsmessige og tidsmessige bredden i de varig vernete kulturminnene og kulturmiljøene skal bli bedre, og et representativt utvalg skal være fredet innen Fig. 2. Nasjonale målsetjingar. I det strategiske målet ligg altså ei avgrensing av kva som skal takast vare på: Et representativt utvalg av kulturminner og kulturmiljøer [ ]». I nasj. res.måls. 1 vert det signalisert ei strammare line i høve til tap av verneverdige kulturminne og kulturmiljø: «Det årlige tapet [ ] skal minimaliseres». På regionalt plan gjeld eventuelle fylkesplanar som omhandlar kulturminne. Sogn og Fjordane har ikkje fylkesdelplan for kulturminne. Kulturminne er særskilt omhandla i "Fylkesdelplan for arealbruk, retningsliner, vedteke ". I planen vert det lista retningsliner for forvalting av kulturminne i arealplanlegging: Kulturminne og kulturlandskap - Retningsliner i fylkesplan for arealbruk a Kulturminne / kulturmiljø / kulturlandskap skal vere integrert i all areal-, miljø- og ressursplanlegging i kommunane og i fylket. 14

15 b c d e f g h i j Dokumentasjon av kulturminne / kulturmiljø / kulturlandskap skal gjerast på eit tidleg stadium i all arealplanlegging. Dokumentasjonen skal innehalde opplysningar om fysiske spor etter tidlegare og noverande bruk av området, i form av bygg/anlegg, tekniske kulturminne, automatisk freda kulturminne, kulturlandskap m.m. Eldre reguleringsplanar må takast opp til revisjon når tiltak, med heimel i planen, kan føre til øydelegging eller forringing av verneverdige kulturminne / kulturmiljø / kulturlandskap, spesielt når slike forhold ikkje blei vurderte før godkjenning av planen. Kommunen vurderer eventuelt trong for mellombels bygge- og deleforbod (PBL 33). Planar for vedlikehald og utbetring av freda bygningar skal godkjennast av kulturavdelinga i fylkeskommunen. Dispensasjon kan gjevast for mindre tiltak som ikkje medfører vesentleg inngrep i det freda kulturminnet. Melding om tiltak nærare enn 100 m frå automatisk freda kulturminne må føreleggast kulturavdelinga i fylkeskommunen for vurdering. Dei kommunevise, regionalt og nasjonalt verdifulle kulturlandskapsområda skal leggast til grunn for kommunalt planarbeid og vil bli prioriterte ved tildeling av statlege og regionale økonomiske verkemiddel. Berre tiltak som vidarefører og tek vare på kulturlandskapet bør få offentleg godkjenning og støtte. Nye inngrep/utbyggingstiltak som til dømes masseuttak, vegar, nydyrking, hytte- og bustadbygging må ikkje skje her. Kulturminne og kulturlandskap av stor lokal eller regional verdi bør sikrast gjennom reguleringsplan. Nasjonalt verdifulle kulturlandskap må sikrast ved bruk av PBL eller Lov om kulturminne. I kulturlandskap og i LNF-område med viktige kulturminne, bør det som eit minimum lagast forvaltningsplanar med retningsliner for bruk og skjøtsel for å ta vare på kulturverdiane i eit heilskapleg miljøperspektiv. Dette gjeld spesielt for stølsområde. For stølar i drift eller nedlagde stølar er det viktig å oppretthalde miljøkvalitetane ved å ta vare på gamle vegar, stigar, bruer, rydningsrøyser, steingjerde, tufter og andre kulturminne på og utanfor stølsvollen. Nye tiltak, som t.d. hytter som ikkje har direkte samanheng med stølsmiljøet, må i størst mogleg grad leggast utanfor og klart skilt frå stølsvollen. Eventuell tilknyting til veg må i størst mogleg grad leggast utanfor stølsråka. Kulturminne / kulturmiljø / kulturlandskap, særleg i og ved tettstader, kan og bør koplast saman med grønstrukturar og friluftsområde. Fig. 3. Retningsliner for kulturminne i fylkesplan for arealbruk, Sogn og Fjordane fylke.. På lokalt nivå er det mogleg for kommunane å skissere mål for forvalting av kulturminne i kommuneplanen eller i særskilde tema/sektor/delplanar for kulturminne. Flora kommune har ikkje slik delplan for kulturminne. I Delplan for Florelandet og Brandsøy, tekstdelen, er 15

16 kulturminne handsama med strategiar for kulturminnevern generelt og for utvalde lokalitetar spesielt. Av særskild relevans for planområdet er følgjande lokalitetar og føringar. Kulturminne/kulturmiljø Føringar i kommunedelplanen Brandsøy gard Bransdøy gard har òg ei lang historie og ligg no som ein del av planteskulen i Brandsøy. Husa på garden er godt tekne vare på av noverande eigar. Dette er eit kulturtun som må ha høg prioritet å ta vare på. Garden var offisersgard frå 1600-talet og låg òg ei tid under Svanegodset. Hovudhuset vart bygt i 1828, og var m.a. lensmannsgard, og i 1828 var tingstova bygd. Historia fortel at det òg var kyrkje i Brandsøy heilt tilbake til 1300-talet, og det er funne spor etter kyrkja i området der planteskulen ligg no. Det er òg gjort steinalderfunn i området. Havikbotn gard Garden i Havikbotn er nemnd som bispejord i 1590 og var seinare under Svanegodset. Det ligg att eit par gardshus frå før 1900, og i tillegg ligg det vakre sveitserhuset til Frida Havikbotn oppe på høgda der gardshusa tidlegare låg. I forståing med eigar må ein ta vare på så mykje som mogeleg av bygningar og miljø, og evt. sikre grundige arkeologiske granskingar før nybygging og dyrking i området. Evt. bør det lagast informasjonskilt som presenterer det historiske miljøet i Brandsøy. Ved regulering bør delar av området regulerast som kulturminnevern. Sikre at gardstunet ikkje vert tett innebygd. Området bør ligge i eit bevart kulturlandskap. Medverke til at bygningar beheld si opphavelege form og uttrykk og sikre at gardstunet ikkje vert tett innebygd. Fig. 4. Føringar for relevante kulturminne i delplan for Florelandet og Brandsøy. I tillegg er kulturmiljøet kring Brandsøy like aust for planområdet løfta særskilt fram, med ei rekkje strategiar for vern og formidling av kulturmiljøet (s. 29ff.). 3.3 METODIKK STATENS VEGVESEN HANDBOK 140 Konsekvensutgreiinga er gjort i samsvar med metodikk for vurdering av ikkje prissette konsekvensar, skildra i Statens vegvesen handbok 140. Metoden har tre steg. Første steget er å kartlegge og verdivurdere kulturminne og kulturmiljø innanfor plan- og influensområdet. Andre steget går ut på omfangsvurdering, og tredje steget er konsekvensvurderinga. Vidare har retningsliner i Riksantikvaren sine rettleiarar Kulturminne og kulturmiljø i konsekvensutgreiingar (2003) og Kulturminner, kulturmiljøer og landskap. Plan- og bygningsloven (2010), vore rettleiande i vurderingane som er gjort VERDI Kulturminnelova gjev ein vid definisjon på kva som er eit kulturminne og eit kulturmiljø. Dette tyder ikkje at alle kulturminne eller kulturmiljø kan eller skal vernast. Retningslinene for forvaltinga av kulturminne går ut på at mangfaldet av kulturminne og kulturmiljø skal takast vare på, og at eit representativt utval skal prioriterast for vern. Grunngjevinga for ta vare på kulturminne og kulturmiljø er at dei har verdi som kjelde til kunnskap, som grunnlag for oppleving, og som bruksressurs. 16

17 På denne bakgrunnen vert det i konsekvenutgreiinga gjort ei verdivurdering av dei ulike kulturminna/kulturmiljøa. Denne verdivurderinga er gjort i samsvar med kriteria lista i tabellen henta frå Statens vegvesen handbok 140 og Riksantikvaren sin rettleiar (2003). Fig. 5. Verdien av dei einskilde kulturminna/-miljøa vert vist på ein trinnlaus skala. Type kulturmiljø Liten verdi Middels verdi Stor verdi Fornminner/samiske kulturminner (automatisk fredet) -vanlig forekommende enkeltobjekter ute av opprinnelig sammenheng Kulturmiljøer knyttet til primærnæringene (gårdsmiljøer/ fiskebruk/småbruk og lignende) Kulturmiljøer i tettbygde områder (bymiljøer, boligområder) Tekniske og industrielle kulturmiljøer og rester etter slike (industri/ samferdsel) Andre kulturmiljøer (miljøer knyttet til spesielle enkeltbygninger, kirker, kulturlandskap, parker og lignende) Liten Middels Stor miljøet ligger ikke i opprinnelig kontekst -bygningsmiljøet er vanlig forekommende eller inneholder bygninger som bryter med tunformen -inneholder bygninger av begrenset kulturhistorisk/arkitektonisk betydning -miljøet er vanlig forekommende eller er fragmentert -inneholder bygninger som har begrenset kulturhistorisk betydning -miljøet er vanlig forekommende -inneholder bygninger uten spesielle arkitektoniske kvaliteter -miljøet er vanlig forekommende og/eller fragmentert -bygninger uten spesielle kvaliteter -vanlig kulturlandskap med endret topografi 17 -representative for epoken/ funksjonen og inngår i en kontekst eller i et miljø med noe tidsdybde -steder det knytter seg tro/tradisjon -miljøet ligger delvis i opprinnelig kontekst -enhetlig bygningsmiljø som er representativt for regionen, men ikke lenger er vanlig og hvor tunformen er bevart -inneholder bygninger med kulturhistorisk/arkitektonisk betydning -enhetlig miljø som er representativ for epoken, men ikke lenger vanlig -inneholder bygninger med arkitektoniske kvaliteter og/eller kulturhistorisk betydning -miljøet er representativt for epoken, men ikke lenger vanlig -inneholder bygninger med arkitektoniske kvaliteter -miljø som er representativt for epoken, men ikke lenger vanlig -bygninger/objekter med arkitektoniske/kunstneriske kvaliteter -vanlig kulturlandskap med noe endret topografi Fig. 6. Kriterium for verdivurdering, frå Statens vegvesen handbok sjeldent eller spesielt godt eksempel på epoken/- funksjonen og inngår i en svært viktig kontekst eller i et miljø med stor tidsdybde -spesielt viktige steder som det knytter seg tro/tradisjon til -miljøet ligger i en opprinnelig kontekst -bygningsmiljø som er sjeldent eller særlig godt eksempel på epoken/- funksjonen og hvor tunformen er bevart -inneholder bygninger med stor kulturhistorisk/- arkitektonisk verdi -enhetlig miljø som er sjeldent eller særlig godt eksempel på epoken -inneholder bygninger med spesielt store arkitektoniske kvaliteter og/eller av svært stor kulturhistorisk betydning -miljøet er sjeldent og et spesielt godt eksempel på epoken -inneholder bygninger med spesielt store arkitektoniske kvaliteter -miljø som er sjeldent og/eller et særlig godt eksempel på epoken -bygninger/objekter med svært høy arkitektonisk/kunstnerisk kvalitet -sjeldent/gammelt kulturlandskap

18 3.3.2 OMFANG Omfangsvurderingane er vurderingar av kor store negative eller positive endringar tiltaket vil medføre for dei einskilde kulturminna/kulturmiljøa. Omfanget vert vurdert i høve til 0- alternativet, og rangert på ein trinnlaus skala frå stort negativt til stort positivt, i samsvar med figuren under. Stort neg. Middels neg. Lite / intet Middels pos. Stort pos Fig. 7. Skala for omfang. I vurderingane av omfang har me lagt til grunn kriteria i figuren under, henta frå Statens vegvesen handbok 140. Kulturminner og miljøers endring og lesbarhet Historisk sammenheng og struktur Stort positivt omfang -Tiltaket vil i stor grad bedre forholdene for kulturminner/ miljøer -Tiltaket vil i stor grad øke den historiske lesbarheten -Tiltaket vil i stor grad styrke den historiske sammenhenge n mellom kulturmiljøer og deres omgivelser -Tiltaket vil i stor grad forsterke historiske strukturer Middels positivt omfang -Tiltaket vil bedre forholdene for kulturminner/milj øer -Tiltaket vil øke den historiske lesbarheten -Tiltaket vil styrke den historiske sammenhengen mellom kulturmiljøer og deres omgivelser -Tiltaket vil forsterke historiske strukturer Lite/intet omfang -Tiltaket vil stort sett ikke forandre kulturminner/milj øer -Tiltaket vil stort sett ikke endre den historiske lesbarheten -Tiltaket vil stort sett ikke endre den historiske sammenhengen mellom kulturmiljøer og deres omgivelser -Tiltaket vil stort sett ikke endre historiske strukturer Middels negativt omfang -Tiltaket vil medføre at kulturminner/mi ljøer blir skadet -Tiltaket vil redusere den historiske lesbarheten -Tiltaket vil svekke den historiske sammenhengen mellom kulturmiljøer og deres omgivelser -Tiltaket vil redusere historiske strukturer Fig. 8. Kriterium for vurdering av omfang, frå Statens vegvesen handbok 140. Stort negativt omfang -Tiltaket vil ødelegge kulturminner/milj øer -Tiltaket vil ødelegge den historiske lesbarheten -Tiltaket vil bryte den historiske sammenhengen mellom kulturmiljøer og deres omgivelser -Tiltaket vil ødelegge historiske strukturer 18

19 3.3.3 KONSEKVENSAR Siste steget i konsekvensutgreiinga er å stille verdien av eit kulturminne/-miljø opp mot omfanget av endringar tiltaket vil føre med seg for dei einskilde kulturminna/-miljøa. Dette gjer me ved hjelp av "konsekvensvifta" i diagrammet under. Fig. 9. "Konsekvensvifta". "Konsekvensvifta" viser korleis verdi og omfang vert samanstilte for å vurdere konsekvens. Denne samanstillinga gjev resultat på ein skala frå meget negativ konsekvens til meget positiv konsekvens. Dei ulike kategoriane er illustrerte ved å bruke symbola "-" og "+". Symbol Beskrivelse Meget stor positiv konsekvens Stor positiv konsekvens Middels positiv konsekvens Liten positiv konsekvens Ubetydelig/ingen konsekvens Liten negativ konsekvens Middels negativ konsekvens Stor negativ konsekvens Meget stor negativ konsekvens Fig. 10. Oppsummering av konsekvensalternativ og tilhøyrande symbol. 19

20 3.4 PLANPROGRAM Konsekvensutgreiinga er gjort i samsvar med planprogrammet, "Planprogram. Områdereguleringsplan for Florelandet Nord (2028). Endeleg utgave etter vedtak i Bystyret ". Her står følgjande under temaet kulturminne og kulturmiljø: "Utbygging kan komme i konflikt med kulturminner. Kulturminneundersøking etter kulurminnelova skal gjennomførst i det omfang som kulturminnestyresmaktene krev. Dette skal i prinsippet gjennomførast på reguleringsplannivå. Registreringar i Askeladden og Gisline vil kunne vere grunnlag for for vidare utgreiing. Det vert forutsett innspel frå kulturavdelinga i fylkeskommunen. Også nyare tids kulturminner skal vurderast." 3.5 DEFINISJON AV PLAN- OG INFLUENSOMRÅDE Planområdet er alle område som vert direkte råka av arealbeslag av den planlagte utbygginga. Influensområdet er areal utanfor det definerte planområdet, men som likevel vert påverka av tiltaket, til dømes gjennom visuell innverknad. 3.6 DATAGRUNNLAG Utgreiinga samanfattar offentleg tilgjengeleg informasjon om kjende kulturminne i plan- og influensområdet. Ho tek óg sikte på å skissere potensial for funn av ikkje-kjende automatisk freda kulturminne i området. Askeladden SEFRAK UNIMUS Lokalhistorisk litteratur Arkeologisk faglitteratur Andre fagrapportar på same område Riksantikvaren sin landsomfattande fornminnedatabase. I omtale av kjende automatisk freda kulturminne refererer me til denne databasen med ASK ID. Landsomfattande register over bygningar eldre enn 1900 og andre faste kulturminne yngre enn Landsdelsmusea sine databasar over lause kulturminne (gjenstandar) integrerte i felles søkemotor ( Bygdebøker mm. Oversiktsverk, spesiallitteratur, registreringsrapporter mm. Asplan Vias AS 2012; Løvseth 2011; Nordplan AS 2011 Fig. 11. Kjeldebruk. Vidare har nettbaserte ortofoto, eldre og nye kart vore nytta, ma. Arealis, Miljøstatus i Norge, Fylkesatlas Sogn og Fjordane, Norge i bilder m.f. 20

21 Sentrale kjelde er to nye rapportar frå registreringar i området: rapport frå kulturminneregistreringar som del av 9 undersøking i delar av planområdet: "Rapport frå kulturminneregistrering - Områdeplan Florelandet Nord" (Orkelbog 2013). rapport frå registrering av nyare tids kulturminne, Høgskulen i Sogn og Fjordane/Flora kommune: "Rapport fra kulturhistorisk registrering - nyere tids kulturminner på Rota, Brandsøy og Helenaholmen, Flora kommune" (Sande, Faller & Mjøs 2011). Når det gjeld automatisk freda kulturminne er 9 undersøkingane i regi av fylkeskommunen ikkje fullstendige. Desse vil ferdigstillast i mai Med unntak av Gaddholmen i delområde 1, er datagrunnlaget godt i delområda 1 og 2. Når det gjeld delområde 3 vil fylkeskommunen gjere vidare registreringar kring Sandvikskjeret. Det er uklart i kva grad fylkeskommunen også vil gjere registreringar i vestre del av delområde 3. Når det gjeld nyare tids kulturminne er Helenaholmen i delområde 1, og austlege delar av delområde 3 (Brandsøy), registrert i Heile delområde 2 (vestre Grønengja) er også registrert. Registrerte nyare tids kulturminne er lagde inn i databasen Kulturminnesøk på internett. Holmane Gaddholmen, Perholmen og Langholmen i delområde 1 og Brandsøy sørvest (Havikbotn) i delområde 3, er ikkje registrerte for nyare tids kulturminne. Utgreiinga tek utgangspunkt i kart med grenser for delområda, samt førebelse detaljteikningar av dei planlagde tiltaka (pers. med. Espeset 2013). Fagrapportar utarbeidd på same området for andre tema, er også nytta (Asplan Viak AS 2012; Løvseth 2011; Nordplan AS 2011). Rådgjevande Arkeologar har ikkje gjort synfaring i planområdet, dette vil verte gjort i samband med neste fase av utgreiingane (ver. 2, mai 2013). 21

22 4. KULTURHISTORISK BAKGRUNN 4.1 PLANOMRÅDET Fig. 12. Planområdet, delområde/alternativ 1 til venstre, delområde 2/alternativ 2 til høgre, og delområde 3/alternativ basis i midten. Planområdet strekkjer seg i eit aust-vest belte som omfattar holmane nord for øya Florelandet med byen Florø i vest, nordsida av Brandsøya, og vestre del av øya Grønengja i aust, og delar av sjøområda rundt. Planområdet er sett saman av tre delområde. Delområde 1 i vest ("alt.1/vest") omfattar Lyngholmen, Helenaholmen, Langholmen, Perholmen og Gaddholmen i Florøbassenget nord for Florelandet. Delområde 2 i aust ("alt.2/aust")omfattar vestre del av øya Grønengja. Delområde 3 ("alt.basis") ligg i midten og omfattar nordsida av Brandsøya og utviding av Fjord Base sine anlegg mot sør. Planområdet ber preg av framveksten av ladestaden og byen Florø frå 1860, og av drifta på Fjord Base frå Store delar av planområdet er likevel ubygd og prega av beite- og jordbruksdrift før Berre mindre område vert i dag nytta til beitemark. 4.2 KULTURHISTORISK UTVIKLING Då isen smelta etter siste istid vart det sett i gang eit innfløkt samspel mellom hav og land. Til den isfrie kysten kom så planter, dyr og dei første menneska. Den tunge breen hadde pressa ned landet, og utan denne børa byrja landet å heve seg. Samstundes gjorde alt smeltevatnet til at havnivået steig. Ei kartlegging av denne prosessen, dvs. kor høgt stranda låg til ei kvar tid, i ulike område, er avgjerande for at ein har klart å finne buplassane til menneska i 22

23 steinalderen. Desse livnærte seg som jegrar og fiskarar og var nær knytte til strandsonen. Fangstbuplassar er også å finne i høgfjellet. Til dømes på Jæren var dei store elvane viktige ferdselsårer, og også langs desse kan ein finne spor og buplassar frå steinalder. Sjølv om menneska heldt fram med jakt og fiske fram i moderne tid, skjedde det eit sentralt skifte i økonomisk tilpassing i slutten av steinalderen. Når jordbruket fekk sitt gjennombrot kring 2000 f.kr., med større og meir solide hus, husdyr, åkrar, og gjerder vart folk meir stadbundne enn før, og no bundne til dei gode jordbruksområda heller enn til stranda. Overgongen til jordbruk førte med seg ei lang rekke nye kulturminnekategoriar, mange av dei lokalisert til historisk innmark. I bronsealderen vart jordbruket sterkare fundamentert og samfunna synest å verte meir komplekse med varehandel over lange avstandar, metallteknologi og ulik maktfordeling noko som viser seg i dei store og prangande gravhaugane og gravrøysane frå denne perioden. Fig. 13. Tidsline: dei vanlegaste periodenamna, forkortingar og tidfesting i vanlege kalendarår og C-14 år. 23

24 Sjølv om ein kjenner få rike graver frå eldste jernalder, veit me i dag at dette var ein ekspansjonsfase i jordbruk og busetjing som heldt fram utan opphald frå yngre bronsealder. Frå siste halvdel av den eldre jernalderen kjenner ein til ei mengd med gravfunn, og ei rekkje gardsanlegg som sidan har lege øyde. Rike gravfunn, i tillegg til skriftlege kjelder, kastar lys over den yngre jernalderen og vikingtid. Gardsanlegg er derimot særs sjeldsynte, truleg fordi ein har hatt kontinuitet i tun frå yngre jernalder gjennom mellomalder og inn i nyare tid. Dette vil seie at husa og tuna frå vikingtid og mellomalder ligg i tunet til den historiske garden, og er slik ofte øydelagde. Med mellomalderen forsvinn dei heidenske gravrituala som ein viktig arkeologisk kjeldekategori. Mellomalderen utanfor mellomalderbyane og kyrkjestadane er dårleg kjend gjennom arkeologiske kjelder. 4.3 NORE BRANDSØYA OG ØYANE RUNDT Registreringar og utgravingar i samband med etableringa av Fjord Base tidleg i 80-åra har gjeve ei stor mengd funn og lokalitetar frå eldre og yngre steinalder (Bjerck og Olsen 1983). Bergkunst frå denne perioden er også representert i Brandsøysundet (ASK 72892). Planområdet ligg omlag 8,5 km i luftline frå Stakaneset i Eikefjorden i sørvest. I steinalder vart store delar av vestlandet forsynt med råstoff til øksar frå Stakaneset. Området ligg også midt mellom dei to største bergkunstlokalitetane på Vestlandet, Vingen i nord og Ausevk i sør. Nærleiken til desse, til Stakaneset, samt gode og stabile høve for jakt, fiske og fangst, er truleg årsaker til den intensive bruken av Botnaneset på Brandsøya i steinalderen. Det er meir sparsamt med spor frå jordbrukande tid, det vil seie bronsealder, jernalder og mellomalder, i området. Det skuldast truleg at mykje av området er å rekne som utmarksområde for gardane Flora, Havikbotn, Brandsøy og Grønengja. På øya Rota, i historisk tid under Flora, vart det fjerna ei låg steinrøys, utan funn. Nord for røysa skal det ha vore funne tre-fire hellekister med spor etter brann. På Havikbotnen nemner Fett ingen funn. På garden Brandsøy fanst fire gravrøyser (ei av desse fjerna) i Brandsøysundet (ASK 35752, 6311, 25848, 25847), ei av dei radiologisk datert til kring 500 f.kr., overgongen bronsealderjernalder. På Grønengja er det nyleg påvist tre sannsynlege gravrøyser vest for Vågsåsen (jf. KM 7). I mellomalderen skal det ha vore kyrkje på Brandsøy gard. Truleg sto denne nordvest i Brandsøysundet, ovanfor driftsbygget på dagens planteskule. Delar av gravplassen er truleg påvist nedanfor. Steinkrossen som i dag står på Svanøy, skal opphavleg ha stått ved Brandsøy kyrkje (Stavang 1999: 231) GARDEN FLORA (GNR ) Garden Flora har truleg fått namnet etter ei landskapsform flora, som viser til noko som er flatt. Garden Flora ligg då også på den flate øya kalla Florelandet (Førsund 1999: 16). Garden 24

25 er nemnd fyrste gong 1300 og elles frå 1520 framover. Garden omfatta hovudøya Florelandet, Færøya i vest, heile øygruppa i nord frå Sandværet lengst nordvest til Naustholmen i aust, og til Gaddevågen i aust. Frå 1567 vart Flora truleg driven som to gardar, og i 1768 vert Øvre Florøen nemnd som prestegard (gnr. 28) utskild frå hovudgarden, Nedre Florøen (gnr. 27). På denne tid etablerte også Helmersslekta seg på Nedre Florøen. I 1801 var det tre husmannsplassar under gardane og til saman 36 menneske. På 1800-talet var det fleire husmannsplassar og strandsitjarar på garden, og nokre av desse sat truleg på holmane i planområdet. Ein strandsitjar var ein person som leigde grunn til eige hus, helst ved byar og ladestader ved kysten. Desse livnærte seg ofte som arbeidarar, fiskarar eller handverkarar. Eit av dei første bruka skilde ut frå hovudgarden var Helenaholmen. I 1860 fekk Flora status som ladestad og vart seinare til byen Florø. Byen vart anlagt på innmarka til dei to Floragardane og på Hesteneset. Det var det rike sildefisket som låg til grunn for framveksten av Florø (Førsund 1999: 22f.; Stavang 1999: 132f., 274) GARDEN GRØNENGJA (GNR. 17) Namnet viser moglegvis til grøn eng, men truleg heller opphavleg grøning, grøningja, som viser til grasmark. Garden er fyrste gong nemnd på 1300-talet, oftare frå slutten av 1500-talet framover. I 1801 er det to jamstore brukseiningar på Grønengja, og truleg har desse opphavleg vore eitt (Joleik 1980: 124ff ). I teljinga 1865 er det komme heile 5 husmannsplassar under Grønengja. I folketeljinga 1875 er Havrøya like aust for Grønengja også eit bruk under gnr. 17. I teljinga 1900 er det heile 7 bruk med tilsaman 42 personar under Grønengja, inkludert 3 husmannsfamiliar GARDEN HAVIKBOTN (Vert utreda i ver. 2.0 av rapporten, mai 2013) GARDEN BRANDSØY (Vert utreda i ver. 2.0 av rapporten, mai 2013) 25

26 5. KULTURMILJØ OG VERDIVURDERING 5.1 DELOMRÅDE 1 (ALT. 1, UTVIDING MOT VEST) KM 1: SPOR ETTER OLJEBASE FRÅ 1.VERDSKRIG VEST FOR HELENAHOLMEN Kring 1. verdskrigen etablerte NEMAK, seinare Shell, eit bunkersanlegg for olje på skjera tett vest for Helenaholmen. Desse vart seinare nytta av tyskarane under 2.verdskrigen, før tankane vart flytte på land i 1950-åra. Spor etter anlegga er synlege som kai og fundament i betong, tørrmurte landgangar mellom skjera og vegfar (Stavang 1999: 274). Miljøet omfattar følgjande einskildminne (jf. Sande, Faller og Mjøs 2011: Lok. 19): K 1: Kai i betong sør på det sørlegaste skjeret. Frå kaia, tvers over skjeret til ein oppmurt landgang i nord, er synleg eit vegfar (ortofoto Flora 2007). Midt på skjeret, inntil vegfaret, ligg ei plattform/fundament i betong. K 2: Midt på nore skjeret står seks betongklossar, truleg fundament. K 3: Mellom nore skjeret og Helenaholmen er ein oppmura landgang. Kulturmiljøet KM 1 spor etter oljebase - er vurdert til å ha liten-middels verdi. Liten Middels Stor Fig. 14. K 2, seks betongfundament (foto henta frå Sande, Faller og Mjøs 2011) 26

27 Fig. 15. K 3, landgang mellom Helenaholmen og næraste skjeret (foto henta frå Sande, Faller og Mjøs 2011). Fig. 16. K 1, landgang mellom ytste skjera (foto henta frå Sande, Faller og Mjøs 2011). 27

28 Fig. 17. K 1, fundament i betong (foto henta frå Sande, Faller og Mjøs 2011). Fig. 18. Ortofoto av KM 1 vest for Helenaholmen (ortofoto Flora 2007, Norge i bilder). 28

29 KM 2: BYGNINGSMILJØ ETTER J. SCHUMANN PÅ HELENAHOLMEN K 4: Flor. Bygget er omlag 12m x 6m med veggar dels i tre, betong og bølgeblekk, med tilbygd skur i vestre kortvegg. Bygget tilsvarar Lok i rapport frå registrering av nyare tids kulturminne (Sande, Faller og Mjøs 2011). K 5: Våningshus. Velhalde våningshus med liggande kledning og skifertak. Det er uvisst i kva grad vindauge, kledning og listverk er opphavleg. K 6: Naust. Moglegvis av nyare dato reist på eldre fundament, eventuelt med nyare kledning. K 7: Eldhus. Utan nærare synfaring er dette vurdert til å vere ombygd, eventuelt fått eit nytt større tilbygg i sørsida (på bakgrunn av grunnplanet på bygget i kart og ortofoto). Johan Cordt Schumann ( ) flytte til Helenaholmen i 1905 og budde her fram til Schumann var landskjend som føregangsmann i al av sau, forfattar av verket "Faarehold i Norge". Opphavleg frå Bergen, av tysk slekt, budde han tidlegare på Hovden i Flora. Her er sauefloren hans, som var særs moderne for si tid, bevart. Han sette også opp ei rekkje andre hus på Hovden, og to "vaktstover" til overvaking av fugleberga i hekkinga. I 1899 selde han Hovden og flytte først til Pusavika, deretter til Helenaholmen og sist til Bergen der han døydde. Schumann vart kremert og oskeurna er sett ned på ein haug på Hovden. Her er i dag reist ein minnestein til minne om Schumann (Stavang 1999: 267f.). Karakteren til våningshuset talar for at dette vart sett opp av Schumann, heller enn av ordinære strandsitjarar og bønder som kan ha helde til her før og etter. Truleg er då floren, eldhuset og naustet også frå denne tida, men er i større grad prega av ombygging og modernisering (pers.med. Stavang 2013). KM 2 bygningsmiljø etter J. Schumann på Helenaholmen er vurdert til å ha middels verdi. Liten Middels Stor Fig. 19. K 4, flor på Helenaholmen (foto henta frå Sande, Faller og Mjøs 2011). 29

30 Fig. 20. K 5-6, våningshus og naust på Helenaholmen (foto henta frå Nordplan 2011). K 8: RYDNINGSRØYS FRÅ NYARE TID PÅ HELENAHOLMEN K 8, rydningsrøys, vart registrert av Sande, Faller og Mjøs som lokalitet 17.2 (2011). Her er røysa skildra som: "En rydningsrøys fra tidligere, med steiner i en haug som er mosegrodd. Rydningsrøysen ligger i tilknytning til beitemark med einer, gress, lyng og mose. Enkeltminnet ligger i en vik øst på Helenaholmen, ca. ti meter fra sjøen" (ibid: 20). Fig. 21. Rydningsrøys på Helenaholmen (foto henta frå Sande, Faller og Mjøs 2011) 30

31 Det er ikkje usannsynleg at røysa er av nyare dato, dvs. frå 1800-talet. K 8 rydningsrøys er vurdert til å ha liten verdi. Liten Middels Stor K 9: TUFT FRÅ NYARE TID PÅ HELENAHOLMEN K 9, tuft, vart registrert av Sande, Faller og Mjøs som lokalitet 18.1 (2011). Her er tufta skildra som: "En grunnmur av naturstein på ca. 3 x 2 meter, med mursteinrester som har rast utover. Enkeltminnet ligger i strandsonen". Fig. 22. Tuft frå nyare tid på Helenaholmen (foto henta frå Sande, Faller og Mjøs 2011) Truleg er dette ei tuft knytt til sjøbruk og fiske, moglegvis etter ein strandsitjar, og truleg frå 1800-talet/tidleg på 1900-talet. K 9, tuft, er vurdert til å ha liten verdi. Liten Middels Stor

32 K 10: STEINALDERLOKALITET I SJØ AUST FOR HELENAHOLMEN Lokaliteten ligg ikkje inne i Askeladden. Bevaringstilhøva i sjø og vatn er særs gode, samanlikna med dei på land dette gjeld i særskilt grad for treverk, lær og bein. Ein steinalderlokalitet under vatn har såleis i utgangspunktet potensial til å gje særs verdifull kunnskap, som kan utfylle biletet av steinalderen i Flora og på Vestlandet. I følgje E. Søyland, Sjøfartsmuseet i Bergen, ser det ut som om dei raske endringane i havnivå her har hindra torvdanning, og såleis vaska vekk alt organisk materiale (pers. med. Søyland 2013). Tilhøva for bevaring er då dei same, eller dårlegare, som på land. Kunnskapsverdien er såleis den same som for landlokalitetar, men kostnadene ved å hente desse ut er større. Kulturminnet K 10 steinalderlokalitet i sjø er vurdert til å ha stor verdi. Liten Middels Stor KM 3: SKIPSVRAK SØRAUST FOR ROTA Samlinga omfattar to skipsvrak eldre enn 100 år, og har såleis eit lovfesta vern: K 11: Dette svarar til vrak 1 og ASK (kartfestinga er missvisande i Askeladden), vraket som ligg lengst frå landet på Rota. Kulturminnet består av skipsvraket Speculator, ein kravellbygd skonnert frå kring 1850 eller noko seinare. Skipet skal ha vore nytta m.a. til å laste sild, før det sokk kring Skipet var då truleg utrangert og anten søkt med vilje eller brukt som lekter. Kulturminnet er såleis knytt til den tidlege ladestaden Florø som nettopp var grunna på sild. Utstrekninga på K 11 er framleis noko uviss, og ein må ta høgde for at kulturminnet strekkjer seg noko lenger mot nordaust (pers. med. Søyland 2013). ASKELADDEN ID (utdrag frå base, Rådgjevande Arkeologar) Lokalitet: Speculator Kategori: arkeologisk Dato uthenting frå minne base: Art: Forlislokalitet Status: Automatisk freda Skonnert/Brigg fra 1800-tallet brukt til å laste sild. Forliste mellom K 12: Dette tilsvarar vrak 2 og er ikkje inne i Askeladden. K 12 er klinkbygd og truleg noko eldre enn K 1 (pers. med. Søyland 2013). Kulturminna K har kvar for seg stor verdi. KM 3 to skipsvrak eldre enn 100 år er vurdert til å ha stor verdi. Liten Middels Stor

33 Fig. 23. Hamna i Florø med Speculator til høgre i biletet (foto henta frå Strømgren 2010). K 13: SPOR ETTER AVSVIING FRÅ MELLOMALDER PÅ GADDHOLMEN ASKELADDEN ID (utdrag frå base, Rådgjevande Arkeologar) Lokalitet: Lok. 2 Kategori: arkeologisk Dato uthenting frå Gaddholmen minne base: Art: Annen Status: Automatisk freda arkeologisk lokalitet I den midtre av dei tre vikene vart eit samanhengande trekolsjikt påvist i tre prøvestikk. Trekolsjiktet er jamt over 10 cm tjukt og ligg under 15 cm torv og 15 cm mørk brun humus. C14 datering plasserer trekolsjiktet attende til e. Kr, noko som svarar til seinmellomalderen. Trekolsjiktet er tolka som ein rest av eit ryddingslag, mest truleg i samanheng med rydding av beitemark og lyngbrenning. Lokaliteten vart påvist på registreringa i 2012 (Orkelbog 2013). I seg sjølv har funnet lite informasjon utover at Gaddholmen vart nytta som beitemark, truleg av brukarane på Florelandet, i seinmellomalderen. Opplevingsverdien er i utgangspunktet låg, men denne kunnskapen gjev tidsdjupne til landskapet på Gaddholmen, og aukar såleis opplevingsverdiane til Gaddholmen. Lokaliteten kan også vere ein indikator på andre fornminne på holmen. Registreringane våren 2013 vil avklare dette nærare. 33