GANGEN I ARBEIDET MED EI PRØVESEGLING. Av Jon Bojer Godal

Transkript

1 1 GANGEN I ARBEIDET MED EI PRØVESEGLING. Av Jon Bojer Godal VI BYGGJER PÅ TRADISJON OG SUPPLERER MED EIGNE RØYNSLER Det har vore mykje spørsmål om prøvesegling av nye båtar. Prøvesegling er viktig for at ein skal få så mykje glede og nytte av båten som råd. Prøveseglinga kan også vera vilkår for trygg båt. Framstillinga byggjer på tradisjon som er kopla til nokså omfattande personlege røynsler. Det grunnleggjande byggjer på samtale om prøvesegling og til dels samsegling med mellom anna desse: Harald Sagvik (Tustna), Olav Ulvan (Hitra), Ingvald Frengen (Rissa), Einar Wik (Roan), Eivind Olsen (Tromsø). NORMALPROSEDYRE Vi har bakgrunn i råsegltradisjonen og henta kunnskapen frå gamle prøveseglarar og tradisjonsberarar nordafjells. Prinsippa er likevel gyldige for ein kvar seglar. Med fleire segl i den samla seglflata er det mogleg å kompensere for mange feil med laup, last og sett, men i det "verste tilfellet" vil vi vera avhengig av at alt er perfekt. Jamvel om vi har for oss ein sneseglar eller ein større skværriggar, vil dei problemstillingane som er lagt inn i den nedanståande prosedyren så vel som sjølve prosedyren, vera relevant. Perfekt er eit misleiande ord. Det finst inga patentoppskrift. Poenget er å koma til ei grunnleggjande forståing av den mekanikken som gjer seg gjeldande og å ha prosedyrar som sikrar at vi heile tida er godt medvitne om kva vi held på med. At vi ikkje kavar i blinde. Vi har lista opp 12 punkt som er den normalprosedyren vi i dei seinare åra har halde oss til med prøvesegling av større båtar og skip. Dei byggjer på det grunnleggjande som vi har henta ut av tradisjonen, men det er supplert med slikt vi har lota røyne oss fram til. Som oftast dukkar det opp uføresette ting og som vi lyt ha med oss som opne problemstillingar undervegs. Rett som det er lyt vi hoppe eit stykke tilbake i rekkjefølgja av di vi kjem over eitt eller anna som ikkje stemmer som det skal. Som regel lyt vi fleire gonger på sjøen for kvart punkt. Ofte blir det ein heil del praktisk arbeid under land mellom kvar gong vi er utpå. Det er ein viss logikk i rekkjefølgja, og vi kan ikkje gå vidare til neste punkt før vi er ferdige med det vi held på med. Hoppar vi over noko, misser vi oversyn

2 2 og kontroll. Vi kan ikkje lenger vera visse på kva som er høveleg åtgjerd. 1. Sikte båten Det gamle var å dra båten på "båthaugen" og sikte han. Alle dei eldste og mest røynde, saman med båtkjøparen, forvitne og ungar, møtte for å sjå på nybåten. Ut frå det dei såg, avgjorde dei om sett og førebels plassering av rigg m v. Olav Ulvan fortel at dei målte draget, strekket i botn. Kor mykje avveik det frå ei rei lagt langsetter undrenningen. Lottinga var eit anna viktig punkt å sjå på, legget i botn så vel som forma på atterskotten. Johan Hårstad fortel om risteprøva. At båten skulle ver høveleg fjøral og utan stive felt. 2. Laste skipet/båten til normal sett. Normal sett på båtar og skip med breidd : lengd = 1-1 ½ 0 attsett. Båtane blir ofte bygde på 1 o sett ( 17 mm per m). I praksis hamnar vi ofte i nærleiken av dette, men oftast med litt over 1 o sett. Ved å byggje på sett ser båtbyggjaren lettare korleis båten vil te seg på sjøen. Regelen er gyldig for langkjøla farkostar, men neppe for dei med kort kjøl. Jektene skal truleg ha om lag same nedlasting, men setten ser ut til at skal liggje mellom 2 og 3 o. Ein skivemodell på Trondhjems Sjøfartsmuseum er for ein bark bygd i 1874 i Trondheim. Han syner ein sett på 2 o. Kva sett den einskilde farkosten skal ha, er noko av det vi finn ut gjennom prøveseglinga. Det ser altså ut til at breiare farkostar treng litt større nedlasting enn dei smalare. Mengda last er også viktig. Vi vil at båten skal vera så mykje lasta at minst halve og som hovudregel 3/5 av hm er under vatn. (hm = bordhøgd midt innvendes målt frå toppen av kjølen (kjølfjæra, kjølbordet) til øverkant av ripebordet. Målet gjeld til ripa, jamvel om det er borda på med skvettgangar/vaterbord.) Nedlastinga svarar til det vi i Trøndelag og Nord- Noreg kallar ripsnert båt. Denne lasteregelen kan vi følgje frå båtbyggjarar vi har tala med og så langt attende som til den islandske lovboka "Gràgàs". 3. Kontrollere at farkosten går beint. Det gamle ordet for båt som ikkje går beint er kverv båt. Om båten er kverv, lyt vi kompensere for dette. Somme høvla litt av kjølen. Det kan vi gjera på grunne og tjukke kjølar. Ein annan måte er å justere retningen på kjølen i draget (stråkjølen). Ein vanleg måte frå gammalt var å slå å ein sugande kloss attest på kjølen eller på lottet og på den sida som båten vikar til. Det er helst båtar med djup kjøl vi rettar på denne måten 4. Roprøve

3 Roprøva går ut på å sjå etter om farkosten er rett på sett for roing og gang med motor. Styret skal i prinsippet vera av. Båtar blir rodde og skip skuva/køyrde på midtstilt motor. Farkosten skal gå rimeleg beint både med, unna og på tvers av vinden. Svingar farkosten til vinds, lyt han bli sett meir att. Fell han av, lyt lasta framover. Det beste er å ha båten så framsett som råd utan at han søkjer til vinds (blir logirug) i sidevind. Litt logirug kan han gjerne vera, men ikkje så mykje at det går ut over vilkåra for å kunne manøvrere. For store robåtar og skip i sær er dette avgjerande viktig. Vi kan ikkje ro dei i vind utan at dei er på sett. Til Dømes lofotbåten Den Siste Viking (16 m lang) kjem ut av kontroll i om lag 8 knop (4 msek) vind. På større skip skal det enno mindre til. Det artar seg på den måten at vi ikkje klarer å svinge unna vinden. Etter at vi kjem i gang med segling lyt vi halde oss til den setten som vi kom fram til under roinga. Du skal segle han (båten) som han blir rodd heiter det i tradisjonen. Balanserer vi riggen på ein annan sett får vi vanskar. Vi kan gå litt att for (gjera båten meir attsett) enn grunntrimmen, men vi kan ikkje laste han meir fram. Det er farleg. Mekanikken her er at vindfanget i skroget utgjer ein munaleg del av det samla vindpresset, jamvel med fulle segl. Vindpresset mot skroget gir avdrift, men ikkje framdrift. Når vi minskar segl aukar skroget sin del av det samla vindpresset. Dersom skroget sitt vindtrykksenter og seglet sitt vindtrykksenter ikkje ligg på same vertikal, vil det samla vindtrykksenteret flytte på seg når vi minskar segl. Ligg seglet framom, blir båten meir logirug når vi revar. Det kan bli så ille at vi misser kontrollen. Det har vi vore med på. Det kan vera grunn til å sjå på ekkja. Dreg båten opp sjø? Korleis endrar dette seg med setten. Dreg han lite sjø etter seg er båten lett å ro, men det kan vera grunn til å prøve med litt meir attsett båt. Kor mykje skal han ned før suget aukar slik at vi ser det på sjøen? For roing og innaskjærs segling vil vi ha lite sug. På havet vil vi at båten skal halde, der skal suget vera litt større. Slikt skal båtbyggjaren ha tenkt på då han bygde, men det er ikkje alltid at båtbyggjaren står til svars. Han kan også bomme i høve dei intensjonane han har lagt ned i farkosten. Olav Ulvan fortalde at dei høvla av atterlottet på båtar som skulle på Titerhavet. Dei laut vera meir attsett og halde betre når dei rende på havsjøen. Ei anna rådgjær var å ta laust borda frå bakskottronga og hammelbandet slik at dei kunne justere forma på atterskotten. 3

4 Ombord i båtar og roskip, nyttar vi også roprøva til å kontrollere at årene er passeleg lange og passeleg tynna. Mannskapet blir gitt grunnleggjande trening i manøvrering med årer og trening i å ro. Vi legg inn ulike rotakter etter situasjon, ver og farvatn. Etter første roturen blir årene skauta, slik at dei skjer sjøen rett. Etter skauting blir dei prøvde på nytt. Det blir som regel mykje arbeid under land i laupet av denne prøva. Det er mange som let til å ta lett på roprøva, men ho er heilt avgjerande for at vi skal koma godt ut også med seglinga. 5. Kontroll av styret. No er farkosten bein og rett på sett. Vi kan difor kontrollere om styret verkar som det skal. Første krav er at midtstilt styre skal styre båten beint fram. Sviktar dette, lyt vi auke suget på den sida som farkosten svingar til. Dinest lyt vi sjå etter at styret verkar om lag like godt til båe sider. Med eit visst utslag skal det svinge like godt til både til styrbord og babord. Om ikkje, lyt styre og/eller oppheng justerast. Denne testen er særskilt viktig på skip med sidestyre. Vi har også vore ute for at stamnstyre på fembøring har verka så ujamnt at vi laut rette på det. Det kan kompenserast ved å høvle av eller leggje på, alt etter som. Poenget er at suget skal vera slik at styret verkar like godt til båe sider. 6. Reise riggen Vi ser til at alt ligg som det skal og at mastra kjem godt opp. Viktige detaljar er kjerring, masterspon og heise-innretningane. Mastra skal stå loddrett på sjøen og ha ein svak kryl attover. På mange båtar og somme skip, er det naturleg å trene på reising og felling av riggen. Vi ser over stag og vant. Vi sett riggen så stram som vi kan. Det vanlege er å stramme staget først og så ta etter på vanta. Når mastra kjem attafor loddet, eller krylen minkar for mykje, tek vi etter i staget att. Slik lyt vi halde på (minst i den første månaden) etter at ein ny rigg er reist. På større farkostar kan det vera grunn til å ta opp att roprøva med reist rigg. Vi kan ikkje sjå bort frå at vi lyt endre litt på setten når riggen er oppe. Dette er det viktig å notere seg. Det kan koma til nytte når vi legg mastra for å kunne ro oss opp. 7. Kontroll av utstyr Før farkosten kjem under segl skal alt utstyr vera på plass. Vi legg ikkje under segl utan å ha med ankrings- og fortøyingstau. Dertil tek vi med den mest naudsynlege reiskapen, reservedelar og materialar for rask vøling av ting som 4

5 5 kan ryke, naudutstyr, kommunikasjonsutstyr, hjelpeframdriftsmiddel (årer/motor/flåte med motor/ hjelpebåt som kan slepe). Vi går gjennom nødprosedyrar. Vi går gjennom prosedyrar for slep/skuving. Vi går gjennom prosedyrar for ankring og letting av anker. 8. Prøve segl og løpande rigg Vi går gjennom dei grunnleggjande prosedyrane for heising og platting av segl. Vi trenar på "Nu vett vi" og "ta i hop". Etter forholda kan dette bli gjort ved kai eller utpå. Vi ser etter at alt som gjeld løpande rigg er trædd rett og verkar som det skal; segl og toppsegl, skaut, bras, rakke, rakketalje, priarar, eventuelle gyrdlingar og gitau, søft, søftband, rålykkjer, handsøfte, bonetter og bonettlisser, klør, hals, smett, signat, boline, gå segl segl (fokk). Ein kappar ned alle endar som er for lange. Ein rører alle lause endar. Master, rakke og bonettlisser og alt elles som skal gli lett, blir talga. 9. Første fase i seglinga Den første seglturen bør gå for seg i lett vind. Vi kjenner etter at båten er på sett (svingar like godt både til og frå vinden for båe halsar). Vi ser etter at riggen ikkje gjev seg meir enn det som godt er. Vi sett ståande rigg så snart som det trengst. Så snart som ein trur seg til, blir det prøvd på vendingar, først under og så over stag. Vi trenar på å ta i hop og vett straks etter. Vi merkjer oss med alle detaljar. Det er stadig vekk spørsmål om setting av ståande rigg både under segl og under land. Denne første seglturen varer sjeldan meir enn omkring 1 time. Det er mange småting som lyt rettast på. 10. Andre fase i seglinga og utprøving av prosedyrar Først ser vi til at rettingane frå den første turen slår til som dei skal. No er det spørsmål om seglet er rett plassert, om det er rett skore og passeleg stort. Seglet skal stå pent. Få cm flytting av halsen kan avgjera. Vanleg feil er å tøye halsen for langt fram. Då får vi "heng". Kjem halsen for langt att, tek vi ikkje hold. Når vi siktar forbi mastra og loddrett inn i eit vanleg firskore råsegl skal midtstaven stå om lag parallell med mastra. Det kan hende at den beste sett for roing som vi har funne fram til, ikkje passar for seglet. Då er det plasseringa av seglet som skal justerast. Vi kan stage mastra fram eller att. Vi kan flytte på mastersporet. Vi kan i verste fall lota skjera seglet smalare eller leggje inn ein ny midtstav. Vi kan lota endre fasongen på seglet ved at den nye midtstaven er trekanta, slik at seglet blir meir eller mindre trapesforma enn det var før denne endringa.

6 6 Vi kjenner etter at setten er rett. Vi kontrollerer at vendingane går greitt både unna og mot. Vi kan segle "dit vi vil". Vi tek etter kvart mot meir vind. No kan vi gå laust på dei prosedyrane som er særlege for det skipet vi har for oss. Her vil vi ofte vera blanke. Det er om å gjera å koma fram til effektive, lettvinte og trygge prosedyrar. Heile tida er det "sterkast tenkjelege veret" som er orienterande for dei rutinene og den drillen vi legg opp til. Vi ser på kor stort mannskapet treng vera i lett, så vel som i tyngre ver. Heile tida tek vi utgangspunkt i det vi veit frå tradisjon og koplar det til dei praktiske røynslene vi gjer ombord. (På kurs og seminar er det lett for at vi overmannar farkostane. Prøveseglinga tek likevel sikte på å avklare prosedyrar for minst mogleg mannskap. Difor lyt ein del innstille seg på, på omgang å vera kritiske passasjerar.) Etter kvart ser vi om segla er rett skotne eller om vi lyt "trøkk i hop tærnån". I verste fall lyt seglet skytast om. Det blir mange seglturar og mykje arbeid under land på dette punktet. 11. Prøving av/trening på verste situasjon Før eller seinare kjem alle farkostane ut i ein situasjon der det er spørsmål om å gjera det rette for å hindre forlis. Difor går ein gjennom det som farkosten byd av vilkår for living og krymping av segl, stormsegl, tilrigging av naudrigg, felling av master i naud, olje, tau og segl på sjøen, prosedyrar ved forlis/overhengande fare for forlis, ankring i kuling og storm. Så mykje som råd blir prøvd og øvd. 12. Hardsegling Når alle punkta er prøvde, repeterte, korrigerte for og prøvde igjen, vil vi etter kvart koma så langt at vi er klare for ei hardsegling. Det er tre saker vi no prøvar ut: Toler farkosten fart, eller blir han logirug/avfeldig på farten? Dersom han ikkje er god på dette punktet er det tre moglege feil: 1. Har vi gjort alt rett hittil, skal det berre vera lottinga vi treng å rette på. Vi kan ta av framlottet eller leggje på ein stråkjøl under kjølen (og ikkje på framlottet). 2. Seglet er for breitt eller står for langt att. Det skulle vi ha avslørt tidlegare då vi kontrollerte at farkosten segla som han vart rodd. Har vi slurva, kan vi få dette att no. 3. Vi har feil grunntrim. Vi har slurva med roprøva.

7 Det neste er å sjå korleis farkosten ter seg i grov sjø. Vi kryssar, seglar romt og unna. Vi kjenner særleg etter om setten er god om båten held eller slepper og om han renner beint. Korleis går farkosten i sjøen. "Ver han seg" (verjer han seg mot sjøen og legg han rett) eller er det eit "vaskarfat". Den viktigaste delen og den som krev mest røynsle frå prøveseglaren si side, er om farkosten held eller slepper. Sett han passeleg? Er det tendens til for mykje sett, at han vil grava seg ned atter, då lyt lasta framover. Om det er tendens til å ville ta laust, lyt lasta attover. På dette punktet var det at Olav Ulvan meinte det var aktuelt å høvle av atterlottet. Då kjem alt lenger att i båten, så vel last som rigg. Båten sett meir og held betre på den store båra. Det kan hende at vi kjem fram til ein annan sett enn den vi har lagt oss på tidlegare. På båtar var det då vanleg å bløyte dei opp og forandre på fasongen. Dei kila under banda framme eller atti, alt etter kva feil båten hadde. (Båtar med kila band finst. Dei er etter mi vurdering svært verneverdige.) Det kan bli slik at vi lyt tola ein farkost som ikkje er på sine beste sett i godver, av di vi helst vil stole på han når det røyner på. Endringane kan føre til at vi lyt gjera heile prosedyren om att. Olav Ulvan frå Hitra fortalde at båten kunne koma både to og tre gonger på båthaugen før karane var sikre på at han gjekk som han skulle og i all slags ver. Vi kan få oss ei arbeidskrevjande økt. 7 UFØRESETT Til slutt lyt vi på nytt minne om at det kan dukke opp uføresette problemstillingar. Desse lyt vi ta dersom og når dei kjem og på den måten som saka krev. Dei uføresetta tinga som vi har røynsle for at kan oppstå går særleg på styrken i skrog og rigg. Nye båtar ser ikkje ut til å vera bygde med same krav til materialkvalitet og samanføying som dei gamle. Difor er det viktig å halde nøye sikte med at alt held slik som det skal. Vi har også opplevd at skrogformene er endra i forhold til opphavlege formkrav. Dette kan i verste fall gi forlis. Vi har opplevd slike.

8 8 Valsøybotn 24. februar Retta Jon Bojer Godal.