Tiltaksplan for auka produksjon av laks i Gaula

Transkript

1 Gaulaprosjektet Rapport nr. 1 (2007) Tiltaksplan for auka produksjon av laks i Gaula Gunnbjørn Bremset 1, Torbjørn Forseth 1, Håkon Sundt 2, Ola Ugedal 1, Anders G. Finstad 1, Jan Gunnar Jensås 1 & Atle Harby 2 Norsk institutt for naturforskning 1 og SINTEF Energiforskning 2 1

2 Innhald Føreord...3 Hovudresultat Innleiing Metodar Habitatkartlegging Ungfiskundersøkingar Resultat Mesohabitat og elveklassar Botnsubstrat og tilgang på skjul Førekomst av ungfisk Vurdering av resultata Aktuelle fiskeforsterkande tiltak Habitatrestaurering og biotopjusterande tiltak Bevaring av kantvegetasjon Reguleringar av laksefisket Berekraftig fiskekultivering Kalking av sure sidevassdrag Konklusjonar og tilrådingar om tiltak i Gaula Referansar...30 Vedlegg 1 Forklaring av omgrep og fagtermar...32 Vedlegg 2 Fangst av ungfisk av laks og aure i Gaula...35 Vedlegg 3 Stedfesting av og storleik på stasjonar i Gaula...36 Vedlegg 4 Mesohabitat i seksjon A i Gaula...37 Vedlegg 5 Mesohabitat i seksjon B i Gaula...38 Vedlegg 6 Mesohabitat i seksjon C i Gaula...39 Vedlegg 7 Mesohabitat i seksjon D i Gaula...40 Vedlegg 8 Tolegrenser (ph) for nokre vassorganismar

3 Føreord Dette er den første rapporten frå Gaulaprosjektet, som er eit lokalt forankra samarbeidsprosjekt for moderne lakseforvalting og berekraftig næringsutvikling. Føremålet med Gaulaprosjektet er å auka lakseproduksjonen i Gaula, til fremje av laksefisket i Gaularvassdraget og næringsutviklinga i lokalsamfunnet. Prosjektet er bygd over same lest som vert nytta i Naustavassdraget. Prosjektet starta hausten 2006 og er finansiert og organisert gjennom Norsk Villaksfond (NVF). Prosjektets lokale koordinator er leiar av elveigarlaget, Ole Rune Døskeland. Torbjørn Forseth leiar prosjektet frå NINA si side, og koordinerer den faglege aktiviteten. Atle Frøysland er engasjert av NVF for å bidra til å skaffa sponsorar til prosjektet. Vi takkar Helge Skogen, Jonny Venås, Magne Hoff, Rolf Sande og Harald Lervik for alle hjelp under feltarbeidet i Gaula. Vi takker følgjande sponsorar for deira bidrag til Gaulaprosjektet: 1. Color Line 2. Xxxxxxxxxx 3. xxxxxxxxxxx 3

4 Hovudresultat Gaula har potensial for høgare lakseproduksjon enn i dag. Den viktigaste tettleiksavgrensande faktoren i dag er tilgangen på skjulestader for eldre laksungar. I tillegg kan produksjonsevna i vassdraget verta auka gjennom ein sterkare fokus på bevaring av kantvegetasjon, som er svært viktig for produksjon av næringsdyr til laksungane. Det er også truleg at forsuring har hatt ein negativ påverknad på lakseproduksjonen tidlegare, og at det framleis er ein viss negativ påverknad frå surt vatn i delar av vassdraget. Mesteparten av noverande lakseproduksjon skjer i dei øvre delane av lakseførande strekning. Desse områda har ein gunstig kombinasjon av høvesvis rasktflytande elvestraum og grovt botnsubstrat med mykje holrom. Slike område gir grunnlag for ein høg tettleik av eldre laksungar, som igjen resulterer i ein høg produksjon av laksesmolt. Store delar av nedre og midtre delar av lakseførande strekning har eit stort, ututnytta potensial for lakseproduksjon. Dette skuldast at desse områda jamt over har fint botnsubstrat (sand og smågrus), som tilbyr få eigna skjuleplassar (høvelege holrom) for eldre laksungar. Vassprøvar frå 1990-talet viste at enkelte sidefelt i nedre delar av vassdraget har vore merkbart forsura. Den dårlege vasskvaliteten i Årøyelva, Stordalselva og Åmotselva har truleg hatt ei negativ påverknad på vekst og overleving hos laks. Det er uvisst om det har skjedd ei merkbar betring i vasskvaliteten, eller om det framleis er sidevassdrag som er forsura. Det er fleire habitattiltak som synest aktuelle for å auka lakseproduksjon i Gaula. Det mest aktuelle er å auka tilgangen på skjuleplassar for eldre laksungar ved å leggja ut spesielle steinsettingar i område med mykje fin elvebotn. Vi tilrår utprøving av tre formar for steinsettingar i område som i dag har låg produksjon av eldre laksungar. Dei tre typane av steinsettingar vert vurdert å vera eigna i ulike delar av vassdraget. Slike tiltak er i samsvar med råd frå nasjonale myndigheitar og internasjonale organisasjonar, og dei tiltaka som vil gje størst og raskast effekt. Utprøving av steinsettingar bør startast så tidleg som mogeleg, for å vurdera korleis ein skal setja i verk meir omfattande habitattiltak. Det bør verta gjennomført eit eigna overvakingsprogram med vassanalysar for å avdekka om vasskvaliteten i delar av Gaularvassdraget framleis er så dårleg at han kan ha negativ påverknad på lakseproduksjonen. Dette er avgjerande for eventuell laksekultivering i sidevassdraga. Viss overvakingsprogrammet viser at det framleis er eit forsuringsproblem i lakseførande sidevassdrag, må det verta vurdert å setja i verk naudsynt kalking i sidefelta. Utlegging av skjelsand og/eller kalkhaldig stein må i så fall verta vurdert som eit langsiktig tiltak for å betra vasskvaliteten. Slik kalkingsarbeid er relativt rimelege tiltak. I samråd mellom grunneigarar, fiskarar og fagfolk, og basert på kartlegging av fangstratar, bør det verta utarbeidd framlegg til kvoteordningar som sikrar stor nok naturleg rekruttering kvart år, og betrar fangsten oppover vassdraget. Arbeidet med å betra tilhøva for oppvandring bør halda fram. Sidevassdraga bør også verta kartlagde i høve til produksjonskapasitet og kor eigna desse er for rognutlegging. Viss potensialet for kultivering i sidevassdraga og andre område med låg rekruttering og gode oppveksttilhøve viser seg å vera stort, bør ein vurdera å starta opp kultiveringsverksemda igjen. Kultiveringa må i så fall nytta stamfisk frå det ordinære fisket, og ein bør satsa på rognutlegging etter modell frå Naustaprosjektet. Ein føresetnad for slike tiltak er løyve frå både miljø- og veterinærstyresmaktene. Dette krev god dokumentasjon på trong for kultivering, og at kultiveringa vil gå føre på ein berekraftig og sjukdomsmessig sikker måte. 4

5 1 Innleiing Gaularvassdraget i Sunnfjord (vassdragsnummer 083.Z) har eit samla nedbørsfelt på om lag 630 km 2, og middelvassføringa i Gaula målt ved utlaupet er 51 m 3 /s (NVE Atlas). Mesteparten av vassdraget ligg i Gaular kommune. Sjøvandrande laksefisk kan vandra opp til eit absolutt vandringshinder i Fossefossen, som er om lag 13 km oppstraums elvemunninga. På lakseførande strekning er det fire fossefall som frå naturen si side har vore vandringshinder; Osfossen, Rekvikfossen, Alværfossen og Sandefossen. Det er bygd fungerande laksetropper i alle desse fossefalla. Ifølgje det nye kategorisystemet for sjøvandrande laksefisk (Direktoratet for naturforvaltning 2005) tilhøyrer bestandane av laks og sjøaure i Gaula kategori 5a. Denne kategorien inneheld bestandar som er lite eller moderat påverka av menneskelege aktivitetar, men som samstundes er rekna som spesielt omsynskrevjande i samband med framtidig forvalting. Ungfiskundersøkingar i 2005 tilseier at Gaula er fullrekruttert med laks, og at det ikkje ligg føre trong for å setja ut fisk (Sægrov med fleire 2006). Offisielle fangsttal for dei siste tiåra viser at det vert fanga inntil laksar og 90 sjøaurar. I snitt er årleg rapportert fangst om lag kg laks og 40 kg sjøaure. I motsetnad til mange andre norske vassdrag har det ikkje vore nokon klar negativ trend i laksefangst frå 1970-talet og fram til i dag. I 2005 vart det rapportert fanga om lag like mange laksar som i dei gode lakseåra på midten av talet. Heller ikkje når det gjeld middels vekt har det vore nokon klar negativ trend i Gaularvassdraget. Aktivitetane det første prosjektåret er konsentrerte om ei skildring av noverande tilstand i lakseførande delar av vassdraget. Det er gjennomført kartleggingar for å identifisera flaskehalsar for lakseproduksjon og laksefiske. Fysiske eigenskapar som vassdjup, vasshastigheit og botntilhøve er sentrale for å vurdera kor eigna ulike delar av elva er som gyte- og oppvekstområde for laks. Likeins vert vasskjemiske eigenskapar som surheitsgrad og innhald av giftig aluminium omhandla. På bakgrunn av desse miljøparametrane og noverande bestandsstatus for laks, vurderer vi kva slags fiskeforsterkande tiltak som er mest aktuelle i Gaula. 5

6 2 Metodar 2.1 Habitatkartlegging Vi gjennomførte kartlegging av habitat i lakseførande delar av Gaula for å få eit bilde av kor eigna områda er for oppvekst av laksungar. Kartlegging av habitat vart gjennomført i 2006 under synfaring og målingar i området frå Osfossen til Lona nedstraums Sande sentrum. Ovanfor Sande er habitatet svært godt egna for gyting og oppvekst og berre skjul blei målt. Området nedanfor Osfossen er påverka av tidevatn og vart ikkje kartlagt, då det ikkje er etablert eigna metodar for habitatkartlegging av slike område. Vassføringa var om lag 70 m 3 /s då kartlegginga vart gjennomført, noko som tilsvarar ei høvesvis typisk vassføring for Gaula (litt over middelvassføring). Kartlegging av elvehabitata vart gjort etter det såkalla mesohabitatsystemet (Borsányi med fleire 2004), som utelukkande skildrar fysiske tilhøve i elvene. Dette systemet er tidlegare nytta i vassdrag som Daleelva (Høyanger), Ingdalselva, Nausta, Nidelva (Trondheim), Orkla, Surna, Vefsna og Åbjøra, samt i fleire elver i Frankrike og England. Mesohabitatsystemet er tufta på fire tilhøve som karakteriserer det fysiske elvemiljø. Systemet startar med ei inndeling etter strøymingsmønsteret i vassoverflata, og det vert skilt mellom glatt overflate (eventuelt med små krusingar) og klårt bølgjande overflate (bølgjehøgde minst 10 cm). I neste fase vert område delt inn etter om det er ein moderat eller bratt helling (elvegradient). I tredje fase vert vasshastigheita i overflata vurdert med ein inndeling i høg (raskare enn 0,5 m/s) og låg (seinare enn 0,5 m/s). Til slutt vert det skilt mellom djupe og grunne område, der grenseskiljet er sett til 70 cm. Med ein slik inndeling får ein 16 klassar av mesohabitat, men av desse er det berre 10 klassar som ein vil finna i naturlege elvesystem. Det kan vera føremålstenleg å slå saman nokre av habitatklassane som vart funne i Gaula, for å gjera dei fiskebiologiske analysane enklare og resultata lettare tilgjengeleg. På denne bakgrunn er det delt inn i fem elveklassar, som får namn og innhald som fiskarar, grunneigarar og andre vil kunne kjenna seg igjen i: 1. Hølar: Dette er område som laksefiskarar vil kalla for kulpar eller hølar. Elveklassen inkluderer typiske djupe hølar med låg vasshastigheit, men også djupe, kulpliknande renner med større vasshastigheitar. Denne elveklassen inneheld mesohabitata B1 og C (sjå avsnitt 3.1). 2. Djupe strykområde: Dette er djupe område med høg vasshastigheit som finst i bratte og smale delar av elva. Denne elveklassen inneheld mesohabitata A, E og G1 (sjå avsnitt 3.1). 3. Strykområde: Dette er kva dei fleste vil oppfatta som eit stryk. Relativt grunt område med høg vasshastigheit og bølgjer i overflata. Denne elveklassen inneheld klassar av mesohabitat som F og G2 (sjå avsnitt 3.1). 4. Glattstraum: Dette er grunne elveområde med høvesvis høg vasshastigheit, men denne elveklassen har glattare vassoverflate enn strykområda. Denne elveklassen inneheld mesohabitat B2 (sjå avsnitt 3.1). 5. Grunnområde: Dette er grunne område med låg vasshastigheit. Denne elveklassen inneheld mesohabitata D og H (sjå avsnitt 3.1). I tillegg til inndeling i mesohabitat ut frå vasshastigheit og vassdjup, er det utført kartleggingar av botnsubstrat. Dette vart gjort i form av ei generell grovkartlegging av substratsamansetjing, samt registreringar av mengda eigna holrom per arealeining i elvebotnen. Registreringane av holrom vart gjort ved at ein plastsonde med ein diameter som tilsvarar storleiken til ein eldre laksunge vart stukke inn i elvebotnen (sjå Finstad med fleire 2007). Langs heile den lakseførande strekninga vart det gjort målingar av elvebreidde for utrekning av vassdekt areal på den aktuelle vassføringa. Dette blei nytta til kalibrering av elveareal. På eit representativt utval av lokalitetar innanfor dei aktuelle elveklassane vart det gjennomført detaljerte målingar av vassdjup, vasshastigheit og substratsamansetjing. Desse målingane blei nytte til å verifisere klassifiseringane av mesohabitat. 6

7 2.2 Ungfiskundersøkingar Det vart hausten 2006 gjennomført ungfiskundersøkingar for å kartlegga førekomst av ungfisk i dei ulike mesohabitata og elveklassane, samt for å få eit bilde av artssamansetjing og årklassestyrke i dei ulike delane av vassdraget. Ungfiskundersøkingane vart gjennomført i slutten av september, som er rekna som slutten av vekstsesongen for ungfisk av laks og aure. Det vart fanga ungfisk med elektrisk fiskeapparat på 34 stasjonar langs heile lakseførande strekning frå elveosen til vandringshinderet ved Fossefossen. Av desse var det to stasjonar nedstraums Osfossen, åtte stasjonar mellom Osfossen og Rekvikfossen, ti stasjonar mellom Rekvikfossen og Alværfossen, sju stasjonar mellom Alværfossen og Sandefossen, samt sju stasjonar mellom Sandefossen og Fossefossen. Overfiska areal på kvar stasjon varierte mellom 40 og 140 m 2 (sjå vedlegg 3), med eit gjennomsnitt for stasjonane på om lag 80 m 2. Det vart fiska ein omgang på kvar stasjon. I grunne område med låg og middels høg vasshastigheit vart det nytta tradisjonelle, langskafta og finmaska håvar som vanlegvis vert nytta under elektrisk fiske (bilde 1). I djupare og strie område vart det nytta ein spesialkonstruert håv (bilde 2). Denne håven har to skaft og ein lysopning på om lag ein halv kvadratmeter, og er godt eigna til å fanga ungfisk som flyktar nedstraums. Bilde 1. Elektrisk fiske i respektive grunne (venstre) og djupe område (høgre) i Gaula. All ungfisk som vart fanga vart bedøvd, artsbestemt og total kroppslengd vart målt. Eit representativt utval av ungfisk vart tatt med for aldersbestemming i laboratorium, mens resten av fiskane vart sett ut igjen. Aldersbestemminga vart gjort i form av lupeanalyse av vekstsoner på øyresteinar (otolittar). I vidare analyser av ungfiskmaterialet er det skilt mellom årsyngel og eldre ungfisk (også kalla parr). I og med at det berre vart fiska ein gong på kvar stasjon, er det ikkje mogeleg å berekna tettleik etter den såkalla utfangstmetoden (Zippin 1958). I staden er det i dei fleste vurderingane nytta eit relativt mål for førekomst av ungfisk, i form av mengda fanga fisk per 100 kvadratmeter. I andre høve vart det nytta generell kunnskap om effektivitet i elektrisk fiske til å estimera fisketettleik. Ut frå fysiske og hydrologiske eigenskapar og førekomst av ungfisk er det naturleg å dela lakseførande delar inn i fem hovuddelar, der skilja mellom delane går i dei fem store fossane. Den følgjande inndelinga har vore nytta i nokre av analysane og i samband med vurdering av fiskeforsterkande tiltak: 1. Elvestrekninga nedstraums Osfossen, 2. Elvestrekninga mellom Osfossen og Rekvikfossen, 3. Elvestrekninga mellom Rekvikfossen og Alværfossen, 4. Elvestrekninga mellom Alværfossen og Sandefossen, 5. Elvestrekninga mellom Sandefossen og Fossefossen. 7

8 3 Resultat 3.1 Mesohabitat og elveklassar I Gaula er det registert til saman åtte klassar av mesohabitat, som tilhøyrer følgjande elveklasser: B1 Djupe, moderat bratte område med høg vasshastigheit og glatt vassoverflate (høl), B2 Grunne, moderat bratte område med høg vasshastigheit og glatt vassoverflate (glattstraum), C Djupe, moderat bratte område med låg vasshastigheit og glatt vassoverflate (høl), D Grunne, moderat bratte område med låg vasshastigheit og glatt vassoverflate (grunnområde), E Djupe, bratte område med høg vasshastigheit og bølgjande vassoverflate (djupstryk), G1 Djupe, moderat bratte område med høg vasshastigheit og bølgjande vassoverflate (djupstryk), G2 Grunne, moderat bratte område med høg vasshastigheit og bølgjande vassoverflate (stryk), H Grunne, moderat bratte område med låg vasshastigheit og bølgjande overflate (grunnområde). Ut frå mesohabitat er strekninga mellom Osfossen og Lona delt inn i fire seksjonar: Seksjon A Frå Osfossen til Bygdahaugen, Seksjon B Frå Bygdahaugen til Sygna, Seksjon C Frå Sygna til Alværfossen, Seksjon D Frå Alværfossen til Lona. Seksjon A Denne seksjon vert i stor grad prega av rasktflytande område med moderat helling (mesohabitat B1 og B2), og ei rekkje område er djupare enn 70 cm. Om lag 9 % av seksjonen er djup og seintflytande (mesohabitat C). Lengda på seksjonen er 2,8 km, og middels breidde på elva er 77 meter. På den aktuelle vassføringa var vassdekt areal om lag m 2. Seksjon B Denne seksjonen har større areal med djupe, seintflytande område med moderat helling (mesohabitat C) enn seksjon A. I tillegg er seksjonen prega av område i overgangsområdet mellom mesohabitata C og D. Nedst i seksjonen er det område som er djupe og rasktflytande (mesohabitat B1). Om lag 8 % av seksjonen er bratt, rasktflytande og djupt (mesohabitat E). Lengda på seksjonen er 2,3 km, og middels breidde på elva er 93 meter. På den aktuelle vassføringa var vassdekt areal om lag m 2. Seksjon C Denne seksjonen har i hovudsak seintflytande område med varierande vassdjup (mesohabitata C og D). Øvst i seksjonen er fosselandskapet kring Alværfossen (mesohabitata E og F). I innlaupsområdet frå sideelva Årøyelva er det ei tydeleg utviding av breidda på elva, mens middels breidde på elva er 75 meter. Lengda på seksjonen er 1,9 km. På den aktuelle vassføringa var vassdekt areal om lag m 2. Seksjon D Denne seksjonen har i likskap med seksjon C i hovudsak seintflytande område med varierande vassdjup (mesohabitata C og D). Området like oppstraums Alværfossen har eit djupt, rasktflytande og bratt mesohabitat (mesohabitat E). Lengda på seksjonen er 2,3 km, og middels breidde på elva er 67 meter. På den aktuelle vassføringa var vassdekt areal om lag m 2. Det vart ikkje kartlagt mesohabitat på elvestrekninga mellom Sande og Fossefossen. Denne delen av vassdraget har svært gode tilhøve for lakseproduksjon, noko som kjem fram av kartlegginga av holrom (sjå nedafor). 8

9 I den samla elvestrekninga frå Osfossen til Lona var det elveklassen høl som var desidert mest omfangsrik, og hølar dekte om lag 71 % av det vassdekte arealet (jf. figur 1). Det var om lag like store areal med glattstraum, grunnområde og djupstryk (mellom 9 og 11 %), mens det var svært små areal med stryk (1 %). Høl er den vanlegaste elveklassen i alle dei undersøkte seksjonane av Gaula. Det var likevel visse skilnader i førekomst av elveklassar i seksjonane. Det var spesielt seksjon A (Osfossen til Bygdahaugen) som skilte seg ut frå dei andre, på grunn av store areal med glattstraum (38 %). I dei andre seksjonane var det små eller ingen areal med denne elveklassen. Elveklassen stryk vart berre funne i seksjon A. Høl Glattstraum Djupstryk Grunnområde Stryk A B C D Figur 1. Fordeling av ulike elveklassar i Gaula frå Osfossen til Lona ved Sande. Øvst i figuren er fordelinga for heile elvestrekninga, nedst i figuren er det delt inn i ulike seksjonar. Seksjon A er frå Osfossen til Bygdahaugen, seksjon B er frå Bygdahaugen til Sygna, seksjon C er frå Sygna til Alværfossen, og seksjon D er frå Alværfossen til Lona ved Sande. 9

10 3.2 Botnsubstrat og tilgang på skjul Botnsubstrat Samansetjinga av elvebotnen vil i stor grad vera avgjerande for om eit elveområde er eigna som oppvekstområde for ungfisk av laks og aure. Fast fjell og lausbotn (mudder, silt og sand) er ueigna for laksungar sidan slik elvebotn ikkje har holrom som kan tena som skjuleplassar. Noko forenkla aukar produksjonsevna for laksungar med aukande tilgang på holrom av høveleg storleik. Yngel og andre små laksungar trivst best i område med elvegrus og småstein. Eldre laksungar trivst best i område som har grovare elvebotn (knyttnevestor stein og større stein). I nedre delar av Gaula er det jamt over finare lausmassar med mykje småstein i storleiken 5-15 cm som er dekt av algar (jf. figur 2). Nede ved Osfossen er det område med dominans av silt og sand. Oppover mot Bygdahaugen er det eit aukande innslag av knyttnevestor og litt større stein. Figur 2. Substratkart for området mellom Osfossen og Bygdahaugen. Dominerande substrat i elvebotnen er oppgitt med fargekodar. Middels storleik (diameter i cm) er oppgitt for dei ulike kategoriane av grus og stein. I området mellom Bygdahaugen og Sygna (seksjon B) er det svært lite eigna elvebotn for ungfisk av laks og aure. Nedste del av dette området er bratt og rasktflytande, og det er jamt over fast fjell i elvebotnen. I midtre og øvre del av seksjonen er silt det dominerande botnsubstratet (figur 3). For ein stor del er denne lausbotnen dekt av algar. Det vart ikkje registrert nokre område i denne seksjonen som har dominans av småstein eller grovare elvemassar. Heller ikkje i området mellom Sygna og Alværfossen (seksjon C) er elvebotnen særleg høveleg for produksjon av oppvekst av laksungar. Det er fleire parti med silt og sand fordelt over heile seksjonen, delvis dekt av algar (figur 4). I midtpartiet er det område med elvegrus og småstein, men det er ikkje funne område i denne seksjonen som er dominert av grovare botnsubstrat. 10

11 Figur 3. Substratkart for området mellom Bygdahaugen og Sygna (sjå figur 2 for forklåringar). Figur 4. Substratkart for området mellom Sygna og Alværfossen (sjå figur 2 for forklåringar). 11

12 I området mellom Alværfossen og Lona (seksjon D) er det større variasjon i botnsubstratet enn i seksjonane nedstraums Alværfossen. I eit parti oppstraums Alværfossen er det eit elveparti på om lag 300 meter der kampesteinar dominerer elvebotnen (figur 5). Rett oppstraums dette området er det eit like langt elveparti dominert av sand, før det kjem eit lenger parti med mykje elvegrus. I øvste del av seksjonen har Gaula eit tilnærma innsjøpreg, og elvebotnen er her prega av finmassar som sand og elvegrus. Med unntak av det nedste partiet er det ingen andre elveparti i denne seksjonen som er dominert av grovare elvemassar. Figur 5. Substratkart for området mellom Alværfossen og Lona (sjå figur 2 for forklåringar). 12

13 Tilgang på skjul (holrom i elvebotnen) Målingane av holrom viser endå klårare enn substratkarta korleis oppveksttilhøva betrar seg oppover elvestrengen (figur 6). Med unntak av områda som er i direkte tilknyting til fossestrekningane, er det gjennomgåande lite skjul for fiskeungar i elvestrekningen frå elvemunningen og opp til Sande. Oppstraums Sande er det derimot svært god tilgang på skjul for ungfisk av laks og sjøaure, og spesielt eigna oppveksttilhøve for dei eldre fiskungane. I dei nedre delane av elva er det lengre parti som er tilnærma fri for eigna holrom i elvebotnen (sjå figur 6), på grunn av at elvebotnen er dominert av finare elvemassar som sand, silt og mudder. Einaste form for skjul i desse elveavsnitta er område som er djupe eller har overhengande kantvegetasjon, i tillegg til spreidde førekomstar av rotnande røter, greiner og trestammar. 3,0 2,5 Mengd holrom i elvebotnen 2,0 1,5 1,0 0,5 0, Avstand frå elvemunning (km) Figur 6. Tilgang på holrom i elvebotnen som er eigna skjuleplassar for eldre laksungar i Gaula frå elvemunning til vandringshinder. Tilgangen er målt som mengd holrom i elvebotnen per kvadratmeter. 13

14 3.3 Førekomst av ungfisk Det vart fanga ungfisk på alle stasjonar med unntak av stasjon 13, som ligg om lag ein kilometer oppstraums Rekvikfossen. Laks er den klårt dominerande arten i ungfiskfangstane, med eit innslag på om lag 78 % i det samla materialet. Jamt over vart det funne høvesvis gode tettleikar av årsyngel av laks langs heile lakseførande strekning, men på 10 av stasjonane vart det fanga mindre enn 10 årsyngel per 100 m 2 (figur 7). Tettleiken av lakseparr var gjennomgåande svært låg i dei nedre og midtre delane av elva, men øvst i elva var det til dels gode tettleikar av lakseparr. Ungfisk av aure vart fanga på 28 av dei 34 stasjonane. Generelt vart det fanga meir aure på dei nedste enn dei øvste stasjonane, og det var spesielt mykje årsyngel av aure på dei to stasjonane som ligg nærmast og oppstraums Osfossen (sjå figur 8). I elveavsnittet kring Rekvikfossen vart det generelt lite ungfisk av aure, og det vart ikkje fanga ein einaste aureunge på tre av dei fem undersøkte stasjonane i dette området. Det vart heller ikkje funne aureungar på ein av stasjonane nedanfor Osfossen (stasjon 2), ein av øvste stasjonane nedanfor Sandefossen (stasjon 26) og den øvste stasjonen nedanfor Fossefossen (stasjon 34) Fangst per 100 m Fangst per 100 m Stasjonsnummer Stasjonsnummer Figur 7. Relativ tettleik av årsyngel (venstre) og parr (høgre) av laks fanga under elektrisk fiske i Gaula. Stasjonane 1-2 ligg nedstraums Osfossen, stasjonane 3-10 ligg mellom Osfossen og Rekvikfossen, stasjonane ligg mellom Rekvikfossen og Alværfossen, stasjonane ligg mellom Alværfossen og Sandefossen og stasjonane ligg mellom Sandefossen og Fossefossen Fangst per 100 m Fangst per 100 m Stasjonsnummer Stasjonsnummer Figur 8. Relativ tettleik av årsyngel (venstre) og parr (høgre) av aure fanga under elektrisk fiske i Gaula. For informasjon om stasjonsplasseringane, jamfør figur 7. 14

15 Styrken til dei ulike årsklassane av laks varierer ein god del mellom dei fem elveavsnitta i Gaula (tabell 1). I det nedste elveavsnittet vart det berre fanga årsyngel (0+). I dei andre elveavsnitta er det i tillegg til årsyngel både eittåringar (1+) og eldre laksungar. Aldersfordelinga av laksungar som var større enn 10 cm, og som mest truleg ville ha gått ut som smolt neste vår, viste at 22 % var eittåringar og 78 % var to år eller eldre. Ut frå dette tyder det på at hovudmengda av laksesmolt i Gaula er to og tre år gamle. Dette bildet stemmer bra med vurderingane til Hellen med fleire (2003), som berekna at gjennomsnittlig alder på utvandrande laksesmolt i 2003 var 2,5 år. Tabell 1. Berekna aldersfordeling av laksungar fanga i dei fem elveavsnitta i Gaula. Inndeling i aldersgruppe er basert på aldersbestemmingar i denne undersøkinga, undersøkingane til Hellen med fleire (2003), samt fordelinga av fangsten i lengdegrupper. Elveavsnitt Aldersgruppe > Alle Det er ganske stor skilnad i fiskeproduksjon i dei ulike delane av Gaula. Viss ein med utgangspunkt i fossefalla delar inn hovudstrengen i fem elveavsnitt, vil ein sjå at det er dei to øvste elveavsnitta det er høgast tettleik av laksungar (figur 9). Produksjonen av sjøaure synest derimot å vera konsentrert i nedre del, med dei klårt høgste tettleikane av aureungar i området mellom Osfossen og Rekvikfossen. 80 Laks Aure Fangst per 100 m Område Område Figur 9. Relativ tettleik av laksungar (venstre) og aureungar (høgre) fanga i fem elveavsnitt i Gaula. Svarte felt i søylene viser tettleik av årsyngel, mens grå felt viser tettleik av eldre fiskungar (> 0+). Lakseførande strekning er delt inn i elvestrekninga nedstraums Osfossen (område 1), elvestrekninga mellom Osfossen og Rekvikfossen (område 2), elvestrekninga mellom Rekvikfossen og Alværfossen (område 3), elvestrekninga mellom Alværfossen og Sandefossen (område 4) og elvestrekninga mellom Sandefossen og Fossefossen (område 5). 15

16 3.4 Vurdering av resultata Undersøkingar i Gaula Det er fleire gongar tidlegare gjort ungfiskundersøkingar i Gaula. På 1980-talet vart undersøkingane gjort i samband med overvaking av forsuringssituasjonen. Dei siste undersøkingane vart gjort i 1995, 1996, 2002 og I 1995 og 1996 var ungfiskundersøkingane gjort samstundes som undersøkingar av vasskvalitet, mens det i 2002 og 2005 berre vart gjennomført fiskebiologiske undersøkingar. I november 2000 vart det gjennomført teljing av gytefisk i Gaula, i samband med ei større undersøking av til saman 13 vassdrag i Sogn og Fjordane (Hellen med fleire 2001). Ei liknande teljing av gytefisk vart gjort i oktober 2002, i samband med meir omfattande fiskebiologiske undersøkingar i tre vassdrag i Sogn og Fjordane (Hellen med fleire 2003). I perioden vart det gjort årlege ungfiskundersøkingar på fem stasjonar i Gaula (Hesthagen med fleire, upublisert manuskript). I heile perioden vart det funne flest laksungar i gruppa med eldre ungfisk (eldre enn årsyngel), og laksungar utgjorde i snitt 78 % av fangsten av eldre ungfisk. Det var små årlege variasjonar i det relative høvet mellom dei to artane, med ein dominans av eldre laksungar som varierte mellom 72 og 83 %. Teittleik av eldre laksungar var i snitt 23,0 per 100 m 2, med ein variasjon frå 17 laksungar i 1988 til 29 i Tettleiken av eldre aureungar var i snitt 6,5 per 100 m 2, med ein variasjon frå 4 aureungar i 1985 til 9 i I november 1995 vart det gjennomført ungfiskundersøkingar på åtte stasjonar i Gaula, ein stasjon i Åmotselva og ein stasjon i Årøyelva (Sægrov og Johnsen 1996). Det vart fanga til saman 425 ungfisk av laks og aure på dei åtte stasjonane i hovudelva. Det var då ein relativt klår overvekt av aure (60 %) i fangstane, noko som i hovudsak skuldast eit stort innslag av årsyngel av aure. Estimert middels tettleik var 25 laksungar og 53 aureungar per 100 m 2. Estimert tettleik av parr (ungfisk > 0+) var 6 laks og 8 aure per 100 m 2. I desember 1996 vart det gjennomført ungfiskundersøkingar på sju stasjonar i Gaula (Kålås og Sægrov 1997). Det vart fanga i alt 830 ungfisk av laks og aure. Det var no ein klår overvekt av laks i fangstane (77 %). Estimert middels tettleik på dei åtte stasjonane i hovudelva var 164 laksungar og 39 aureungar per 100 m 2. Estimert tettleik av parr (ungfisk > 0+) var 42 laks og 13 aure per 100 m 2. I oktober 2002 vart det gjennomført ungfiskundersøkingar på åtte stasjonar i Gaula (Hellen med fleire 2003). Det vart fanga i alt 1540 ungfisk av laks og aure. Det var ein klår overvekt av laks i fangstane (87 %). Estimert middels tettleik på dei åtte stasjonane i hovudelva var 236 laksungar og 28 aureungar per 100 m 2. Estimert tettleik av parr (ungfisk > 0+) var 50 laks og 9 aure per 100 m 2. I desember 2005 vart det gjennomført ungfiskundersøkingar på dei same åtte stasjonane i hovudelva som i 2002, samt ein stasjon i Åmotselva og ein stasjon i Årøyelva (Sægrov med fleire 2006). Det vart fanga i alt 905 ungfisk av laks og aure i hovudelva. Det var ein klar overvekt av laks i fangstane (86 %). Estimert middels tettleik på dei åtte stasjonane i hovudelva var 150 laksungar og 15 aureungar per 100 m 2. Estimert tettleik av parr (ungfisk > 0+) var 79 laks og 6 aure per 100 m 2. Resultata frå undersøkingane i september 2006 er i godt samsvar med dei siste undersøkingane, og viser mellom anna at Gaula har ein vesentleg høgare produksjon av laks enn av sjøaure. Dominansen av laks vert også stadfesta av statistikken over elvefangst av laks og sjøaure, som viser at det dei fleste år vert fanga meir enn 10 gongar så mykje laks som sjøaure i Gaula. Denne skilnaden kan i stor grad forklårast ut frå dei fysiske tilhøva i Gaula; store, breie og djupe elver er ofte dominert av laks, medan mindre, smale og grunne elver oftare er dominert av sjøaure (Karlström 1977). 16

17 Ut frå resultata frå ungfiskundersøkingane synest det å ha skjedd ein auke i produksjonen av laksungar i Gaula frå 1980-talet og fram til i dag (jf. figur 10). Undersøkingane i 1995 skil seg ut frå det generelle bildet, då det dette året vart funne låge tettleikar av eldre laksungar samt ein svak dominans av aureungar. Det er uvisst om dette er ei tilfeldig hending (t.d. metodiske avgrensingar), eller om det har vore ei verkeleg endring i fiskebestandane. Det er ein del krevjande føresetnader for at berekning av fisketettleik ved hjelp av elektrisk fiske og utfangstmetoden (sjå vedlegg 1) skal vera presise, og metoden er sårbar for sesongmessige variasjonar og endringar i fysisk miljø (mellom anna vassføring og temperatur; Bohlin med fleire 1989, Forseth med fleire Eldre laksungar Eldre aureungar Tettleik per 100 m Årstal Figur 10. Samanstilling av resultata frå ungfiskundersøkingar i Gaula i perioden Tettleiken av eldre laksungar (fylte sirklar) og aureungar (opne sirklar) er oppgitt per 100 m 2 elvebotn. Tettleikane av ungfisk i 2006 er berekna ut frå ein fangstsannsyne på 30 %. Viss det likevel faktisk skjedde ei endring i ungfisksamfunnet på 1990-talet er det to forklåringar som er mest nærliggande; 1) Dei låge tettleikane av eldre laksungar i 1995 skuldast små gytebestandar av laks i perioden ) Dei låge tettleikane av laksungar skuldast dårlege oppveksttilhøve i vassdraget i perioden Ut frå offisiell statistikk vart det fanga lite laks i Gaula i perioden (under 600 laksar), og laksefangstane i åra 1992 og 1993 var på eit historisk lågt nivå (under 400 laksar). Dette skulle tilseia at årsklassane av laks som vart klekte i 1993 og 1994 var spesielt svake noko som igjen ville gje små tettleikar av eittåringar og toåringar i Dei svake årsklassane har truleg vorte ytterlegare svekka som følgje av forsuring og høgt innhald av giftig aluminium (sjå avsnitt 4.5). 17

18 Produksjonsevne og potensial for auka produksjon Grovt rekna er vassdekt areal på lakseførande strekning om lag 1 million m 2 (Sægrov med fleire 2005). Hellen med fleire (2001) har vurdert at det såkalla gytebestandsmålet (sjå vedlegg 1) for laks i Gaula er tre egg per kvadratmeter. Dette gytebestandsmålet er basert på noverande produksjonsevne i vassdraget. Dette inneber at det årleg må gytast minst tre million lakserogn for å nå gytebestandsmålet. Med ei normal overleving på 1-2 % frå egg til utvandringsklar smolt, tilseier ei fullrekruttert elv ein smoltproduksjon i storleiksorden laksesmolt. Ei anna vanleg tilnærming er å berekna potensialet for lakseproduksjon ut frå vassdekt areal. Med ein normalt høg smoltproduksjon på 3-5 laksesmolt per 100 m 2, er potensialet for årleg smoltproduksjon i storleiksorden laksesmolt. Med ein høvesvis høg smoltproduksjon (6-8 smolt per 100 m 2 ) vil det årleg kunne verta produsert ein stad mellom og laksesmolt. Noverande smoltproduksjon er truleg vesentleg lågare enn dette (sjå nedanfor). Ein meir direkte måte å vurdera produksjonsevna på er å berekna smoltproduksjon ut frå mengda store laksungar (presmolt). Ut frå undersøkingar i andre vassdrag på Vestlandet vil nedre lengdegrense for presmolt om hausten vera ein stad mellom 95 og 100 mm. Hausten 2006 vart det fiska på eit samla elveareal på om lag m 2, der det vart fanga til saman 47 laksungar som var lengre enn 100 mm og 61 som var lengre enn 97 mm. Det er vanleg å rekna at ein fangar mellom 30 og 50 % av all ungfisk på ein stasjon i løpet av ein gong med elektrisk fiske (Bohlin 1982). Ei presmoltgrense på 100 mm tilseier då at det var i storleiksorden presmolt i heile elva. Ei lågare grense på 97 mm tilseier at det var i storleiksorden presmolt. Med ei normal overleving frå presmolt til smolt (70 %) vil dette seia at det våren 2007 truleg var ein stad mellom og laksesmolt i Gaula. Det synest klart at det er eit vesentleg uutnytta potensial for lakseproduksjon i Gaula. Mesteparten av det uutnytta potensialet ligg etter vår vurdering i hovudstrengen mellom Osfossen og Alværfossen. Noko av potensialet ligg truleg også i sidevassdraga lengst nede i vassdraget. Nedstraums Osfossen er truleg bøtingsmonnen liten, sidan dette elveområdet er sterkt påverka av tidevatn. Vassdekt elveareal mellom Osfossen og Alværfossen er om lag m 2 ved ei vassføring på 70 m 3 /s. I ungfiskundersøkingane hausten 2006 vart det funne 76 % årsyngel og 24 % eldre laksungar i denne delen av vassdraget. Til samanlikning vart det funne 56 % årsyngel og 44 % eldre laksungar mellom Alværfossen og Fossefossen. Dette tilseier at det er eit uhøvesvist stort fråfall frå årsyngel til eldre laksungar i nedre delar. Dette skuldast heilt eller delvis ein avgrensa tilgang på eigna skjuleplassar for eldre laksungar. Eit mål med Gaulaprosjektet vil såleis vera å auka overlevinga hos laksungar slik at ho vert like høg i nedre som i øvre del av vassdraget. Ut frå årsklassestyrken som vart funne i dei to delane i september 2006, skjer fråfallet av laksungar i all hovudsak frå første (0+) til andre (1+) leveår. Under føresetnad av at situasjonen er tilnærma lik frå år til år, er fråfallet i denne perioden 76 % i nedre del mot 35 % i øvre del. Litt forenkla tilseier dette at det er halvparten så låg overleving hos laksungar i nedre del som i øvre del. Talgrunnlaget tyder på at det ikkje er nokon skilnad i overleving frå andre (1+) til tredje (2+) leveår. Samla sett tyder dette på at overlevinga frå årsyngel om hausten til presmolt to år seinare også er halvparten så stor i nedre som i øvre delar. Ut frå noverande tettleik av årsyngel i nedre delar av vassdraget (38-64 per 100 m 2 ), vil dette innebera ein auka produksjon i storleiksorden laksesmolt, noko som tilsvarar ei 25 % auke i smoltproduksjon. 18

19 4 Aktuelle fiskeforsterkande tiltak Dei mest aktuelle fiskeforsterkande tiltaka i Gaula synest å vera habitatrestaurering (biotopjusterande tiltak), bevaring av kantvegetasjon, regulering av laksefisket, berekraftig fiskekultivering og kalking av sure sidevassdrag. Av desse tiltaka er det i første habitatrestauring som har eit vesentleg potensial for å auka produksjonen av laks i Gaula. 4.1 Habitatrestaurering og biotopjusterande tiltak Habitatrestaurering og biotopjusterande tiltak er mellom dei tiltak som vart tilrådd som eit generelt verkemiddel av det regjeringsoppnemnde Villaksutvalget leia av Georg Fredrik Rieber-Mohn (Anonym 1999). Denne tilrådinga er fylgd opp i den nyleg framlagde stortingsproposisjonen om vern av villaks og ferdigstilling av ordninga med nasjonale laksevassdrag og laksefjordar (Anonym 2007). Restaurering av leveområda i vassdraga er også mellom dei tiltaka som den nordatlantiske laksevernorganisasjonen (NASCO) prioriterer spesielt høgt. Bakgrunnen for den breie semja om dette verkemiddelet, er erkjenninga av at naturleg produksjon av laks er langt betre enn lakseproduksjon som er tufta på utsetjingar. Føremålet med habitatrestaurering er å tilbakeføra delar av eller heile vassdrag til ein meir opphavleg tilstand, slik at ein legg til rette for ein auka naturleg produksjon av plantar og dyr. I laksevassdrag vil dette ofte innebera at ein gjennom tiltak aukar variasjonen i habitattypar. I mange laksevassdrag er hovudproblemet svært einsarta habitat. Dette kan vera ein naturleg situasjon i nedre delar av større laksevassdrag, eller ein kunstig situasjon som følgje av inngrep som vasskraftutbygging, kanalisering, elveforbygging, grusgraving og endra arealbruk i nedbørsfeltet. Det vil derfor i første rekke vera i menneskepåverka vassdrag at det er mest trong for habitatrestaurering. Mest alle laksevassdrag i Noreg er påverka av menneskelege aktivitetar sidan dei ofte renn i kulturlandskap. Einsarta habitat vil ofte vera lågproduktive, eller tilby leveområde for berre nokre livsstadium av fisk. Varierte habitat vil derimot tilby produksjonsområde for alle livsstadium frå egg til smolt, og vil også innehalda eigna standplassar og gyteplassar for vaksen fisk. Tilgang på skjul er svært viktig for vekst og overleving hos laksungar, og tilgang på skjul kan vera minst like viktig som god tilgang på føde (Chapman 1966, Finstad med fleire 2007). Grunnen er at elvelevande ungfisk er heilt avhengig av skjul for å kunne overleva, og holrom i elvebotnen er dei viktigaste skjulestadene i elver som har lite vassvegetasjon. Tilgang på eigna holrom er truleg mest kritisk for laksungar, sidan desse er meir knytt til elvebotnen og oppheld seg lenger frå land enn aureungar (Bremset og Berg 1999). Viktigheita av skjul går fram av svært låg førekomst (oftast totalt fråvær) av laksungar i elveområde med fast fjell eller utprega lausbotn (mudder, silt og finsand). Trongen for skjul endrar seg etter kvart som laksungane veks opp. I dei første månadene etter klekking er laksungane i område med høvesvis fint botnsubstrat. Storleiken på holromma er store nok for årsyngel, samstundes som dei er for små for større ungfisk som er både overlegne konkurrentar og mogelege fiendar. Etter kvart som laksungane veks i storleik aukar trongen for grovare botnsubstrat (Rimmer med fleire 1984). I mange elver kan tilgangen på eigna område for større ungfisk vera sterkt avgrensa, noko som gjer at produksjonspotensialet for smolt blir uhøvesvis lite samanlikna med storleiken på vassdraget og mengda rogn som vert klekt. Ut frå føreliggjande informasjon er tilgangen på eigna oppvekstområde for eldre laksungar ein minimumsfaktor for lakseproduksjonen i Gaula. Generelt sett er det gode oppveksttilhøve for eldre laksungar i øvre delar av elva, mens produksjonsevna minkar vesentleg nedover mot dei midtre og nedre delane av elva. Det største potensialet for auka produksjon av laksungar er i område med fint botnsubstrat, samstundes som vasshastigheitene ikkje er alt for låge. Laksungar lever i stor grad av insekt og andre virvellause dyr som driv med vasstraumen (Stradmeyer og Thorpe 1987), og tilgangen på slike drivande smådyr (drivfauna) er direkte avhengig av vasshastigheita i det aktuelle elveområdet (Waters 1969). Utgangspunktet bør derfor vera å auka tilgangen på skjul i område av Gaula der det 19

20 allereie er ein brukbar tilgang på drivfauna. Laksungar kan også ta insektlarvar og andre virvellause smådyr som lever på elvebotnen. Dette gjer at det også er mogeleg å auka lakseproduksjon gjennom å betra skjultilgangen i meir stilleflytande delar av Gaula. Tidlegare røynsler i andre vassdrag Det finst fleire metodar for å auka tilgangen på skjul. I område der grovare elvebotn er dekt med leire, mudder, slam og silt, kan det vera aktuelt med mekanisk fjerning av dei finare massane (t.d. mudring og slamsuging). Mudring vert regelmessig gjennomført i nedre delar av større vassdrag, for å halda opne årer for godstransport på kjøl. I område der holromma i grovare elvebotn er tetta igjen av småstein, grus og silt, kan det vera aktuelt med ei form for horving, der elvebotnen vert rufsa opp med traktor og horv, slik at dei grovare massane vert løfta opp or elvebotnen. Dette er prøvd ut i mindre skala i Eira i Møre og Romsdal (Jensen med fleire 2007). Eit felles problem for desse habitattiltaka er at dei oftast berre har ein kortvarig effekt, og at samansetjinga av elvebotnen i løpet av nokre få månader eller år er slik ho var før tiltaka vart gjort. For å få ein meir langsiktig effekt må det verta tilført grovare substrat som vert lagt ut i form av steinsettingar. Dette er forsøkt i litt større skala i Søya i Møre og Romsdal, i Gaula i Sør-Trøndelag og i Dalåa i Nord-Trøndelag. Etter at ei lengre strekning av Søya vart kanalisert på 1980-talet, viste det seg at den nye elvebotnen vart svært einsarta og nesten fri for skjuleplassar for ungfisk av laks og aure. For å avbøta dette vart det etablert til saman ni steinsettingar/tersklar i det kanaliserte området. Sju av desse hadde ein såkalla Syvde-utforming, som inneber at dei vert lagt i ein V-form med spissen mot straumretninga. Føremålet er å konsentrera vasstraumen og auka vasshastigheita i området. Ein tilleggsfunksjon er at det ofte vert etablert eit djupområde nedstraums steinsettinga. Tettleiken på laksungar auka vesentleg i dei steinsette områda samanlikna med dei omkringliggande område, og det vart funne meir enn 100 eldre laksungar per 100 m 2 på ein av dei undersøkte steinsettingane (Hvidsten og Johnsen 1992). I nedre delar av Gaula i Sør-Trøndelag var det eit storstilt uttak av grus frå elvebotnen på og 1980-talet. Dette grusuttaket gjorde at elvebotnen i lange elveparti vart senka med eit par meter, og både straumbildet og botnsubstratet vart svært ugunstig for ungfisk og vaksenfisk av laks og sjøaure. På byrjinga av 1990-talet vart det prøvd ut ulike utformingar av steinsettingar i eit område der det hadde vore omfattande grusgraving (Bremset med fleire 1993). Mellom anna vart det lagt ut felt med rund naturstein (kuppelstein) og felt med meir kantete, sprengt stein. Det vart også prøvd ut ulike måtar å leggja ut dei sprengte steinane på; a) jamt fordelt over heile forsøksfeltet, b) i parallelle rekker langs straumretninga og c) i taksteinsmønster nedanfrå og oppover i forsøksfeltet. Det vart til saman etablert 10 felt som kvar var på om lag 225 m 2. Tjukkleiken på steinlaget i felta var om lag ein halv meter. Mellom prøvefelta var det sett av like store felt som ikkje vart utbetra, men som skulle tena som eit samanlikningsgrunnlag gjennom heile forsøksperioden. Forsøka i grusgravingsområda i Gaula viste at ungfisk av laks og aure raskt tok i bruk dei restaurerte områda. Tettleiken av ungfisk vart i løpet av få veker gongar høgare samanlikna med tettleiken før tiltaka vart utførde. Spesielt gode resultat var det for eldre laksungar (to- og treåringar), som var så godt som fråverande i området før steinsettingane vart etablert (Bremset med fleire 1993). I område som ikkje vart restaurerte var det jamt låge tettleikar av ungfisk i heile undersøkingsperioden, og det vart stort sett berre funne årsyngel av laks og aure. Generelt sett var det felta med sprengt stein som hadde størst tettleik og biomasse av ungfisk. Dette skuldast truleg at desse steinfelta var mest stabile og hadde flest eigna holrom. Mange av holromma i dei jamne steinsettingane vart i løpet av få månader tetta igjen, noko som gjorde at tettleiken av ungfisk vart meir enn halvert (Bremset med fleire 1993). Dei langsgåande steinrekkene viste seg å vera mindre utsette for nedauring, og mest varig effekt vart oppnådd med steinar lagt i taksteinsmønster. Dalåa er eit mindre sidevassdrag som ligg i øvre delar av Stjørdalsvassdraget, og som ikkje har naturlege bestandar av sjøvandrande laksefisk. Som følgje av vassdragsutbygging og fråføring av vatn er vassføringa i Dalåa sterkt redusert. Det har i fleire år vore sett ut ungfisk av laks for å kompensera for tapt lakseproduksjon i andre delar av det reguleringspåverka vassdraget. Elvebotnen i Dalåa er 20

21 likevel ikkje spesielt godt eigna for lakseproduksjon, og redusert vassføring har ført til ei ytterlegare forverring av botntilhøva. Vitskapsmuséet i Trondheim har i samarbeid med SINTEF gjort ei rekkje biotopjusterande tiltak, mellom anna bygging av tersklar og halvtersklar, utgraving av hølar og utlegging av stein. Desse biotoptiltaka har vore kombinert med utsetjing av sommargamle laksungar. Tilslaget på tiltaket har vore målt gjennom ungfiskundersøkingar og fangst av utvandrande laksesmolt. Resultata frå forsøka har vist til dels svært høge tettleikar i steinsettingane. Enkelte år har produksjonen av laksesmolt i Dalåa vore opp mot tre smolt per 100 m 2 (Arnekleiv med fleire 2001), noko som har gitt eit ikkje uvesentleg bidrag til produksjon av laksesmolt i Stjørdalsvassdraget. Biotoptiltak i Gaula I Gaula i Sunnfjord bør det prøvast ut fleire formar for steinsettingar. Dette skuldast at det ikkje er sikkert at røynslene frå andre vassdrag er direkte overførbare til Gaula. Dessutan vil det truleg vera skilnader innanfor elvestrengen på kva som gir best effekt på ungfiskproduksjon. Dei mest aktuelle utformingane av steinsettingar i Gaula er følgjande: - Steinsettingar som vert etablert frå elvebreidda og utover elveleiet i djupare elveområde, - Steinsettingar som vert lagt i taksteinmønster i grunnare, høvesvis rasktflytande elveområde, - Steinsettingar som vert lagt som ein bratt rygg i midtpartiet av djupare elveområde. Steinsettingane som vert lagt ut frå land vil på mange måtar vera lik tradisjonelle elveforbyggingar. Den store skilnaden er at steinsettingane skal ha som føremål å gi skjulestader for eldre laksungar, samt at steinsettingane er tenkt å gå vesentleg lenger ut i elva enn elveforbyggingane plar gjera. Det bør brukast grov og kantete stein, helst i storleiken cm. Steinane leggjast ut frå vasslinja ved middels høg vasstand og 5-6 meter ut i elveleiet. Viss det er nærdjupt i tiltaksområdet kan ein avslutta steinsettinga der kor gradienten byrjar å minka. Landbaserte steinsettingar kan vera aktuelle i dei djupare rasktflytande delane mellom Osfossen og Rekvikfossen. I finbotna, grunne og høvesvis rasktflytande område av elva vil steinsettingar med flat stein lagt i taksteinmønster vera mest eigna. Føremonen med taksteinmønsteret er at holroma under steinane ikkje så lett vert tetta igjen av småstein, sand og anna finare massar. Dette på grunn av at inngangen til holromma er på nedstraums side av steinane. I periodar med middels høg og høg vassføring vil finare elvemassar i stor grad verta spyla forbi steinsettingane. For å hindra at steinsettingane vert nedaura av finare sediment, må vasshastigheitene i området ikkje vera for låge. Steinsettingane kan gjerne gå frå elvebreidd til elvebreidd. Alternativt kan steinsettingane leggjast til dei mest straumsterke områda, som i midtpartiet av rette elvestrekningar eller i ytterkanten av elvesvingar. Steinsettingar i taksteinmønster er truleg godt eigna i dei grunnare og rasktflytande elvepartia mellom Osfossen og Rekvikfossen og mellom Alværfossen og Sandefossen (øvre delar). Djupe og seintflytande elveområde er på mange måtar ein naturleg lagringsplass for finare elvemassar. Det vil berre vera under flaumar at det skjer ein netto transport av finmassar ut frå desse områda. I periodar med liten, middels og relativt stor vassføring vil det skje ein netto opphoping av finmassar. Ein tradisjonell steinsetting vil i løpet av kort tid verta aura ned, og følgjeleg berre gi ein mellombels positiv effekt for fiskeproduksjon. For å gi ein meir langvarig effekt må ein motverka sedimenteringa på eit eller anna vis. Ein måte å oppnå dette på er å etablera ein ny straumprofil i djupområdet. Dette kan gjerast viss ein lagar ein bratt steinrygg i lengderetninga av elva. Prinsippet er at kombinasjonen av auka vasshastigheit forbi steinsettinga og dei bratte sidene skal hindra at finmassar tettar igjen holromma i steinsettinga. Langsgåande steinryggar er truleg eigna mellom Rekvikfossen og Alværfossen i området nær Sygna. Her er det område med svært dårleg habitat og låge vasshastigheitar. 21