4 Klima-, energi- og miljøteknikk (KEM)

4 Klima-, energi- og miljøteknikk (KEM) Klima-, energi- og miljøteknikk (KEM) omfattar røyrleggjarfaget, ventilasjons- og blekkslagarfaget og taktekkjarfaget. Dette området har fokus på å ha kontroll på tilførsel og bortføring av vatn og luft. I alle bygg er vi opptekne av eit godt klima. Det får vi mellom anna når vi tettar mot uønskt inntrenging av vatn, har nok mengder med frisk luft og nødvendig tilgang på reint vatn. Samtidig må ureina luft og vatn kunne førast kontrollert bort frå opphaldsromma vår. Feil utførte arbeidsoppgåver i KEM-faga kan gi store bygningsskadar og dårleg inneklima. Denne seksjonen tek til med ein fellesdel om handverktøy og festemiddel, deretter presenterer vi kvart enkelt fag.

Felles for KEM-faga Faga klima-, energi- og miljøteknikk i bygg- og anleggsteknikk skal sikre eit godt innemiljø spare energi motverke vass-, fukt- og kondensskadar og brannspreiing i bygg verne bygningar mot ytre påverknader frå vêr og vind Handverktøy, festemiddel og materiale Alle tre faga nyttar tradisjonelle handverktøy som hammar, handsag, vater, meterstokk, måleband, baufil og ulike typar tenger og skrutrekkjarar. Dei mest aktuelle elektriske handverktøya i faga er batteridrill, borhammar, drill for holtaking og vinkelslipar. I tillegg kjem ulike typar sager. I KEM-faga nyttar vi vanleg spikar og ulike typar skruar og boltar i ulike dimensjonar. Nokre av dei festemidla som blir brukte, tek vi nærmare for oss i omtalen av kvart fag seinare i boka. Metall- og plastprodukt går oftast igjen av materiala i KEM-faga. Røyrleggjaren bruker røyr av ulike typar metall, plast, støypejern og betong. I ventilasjons- og blekkslagarfaget blir det brukt materiale av ulike metall til dei fleste arbeida, og taktekkjaren bruker somme gonger metall til takbelegg. Isolasjonsprodukt blir også mykje brukte i alle tre faga og leverte i ulik form og ulike materiale, tilpassa det enkelte formålet. Vi isolerer installasjonane for å redusere temperaturendringar redusere lydoverføring hindre brannspreiing hindre kondens Handverkaren må kjenne til materialeigenskapane. Døme på det er når vi skal finne ut kva platene til eit tak eller røyra til eit anlegg veg, eller kor mykje materiala endrar seg når temperaturen endrar seg. 199

Varme arbeid Arbeid med open flamme er risikofylt, og det er mange reglar vi må rette oss etter. Varme arbeid er særleg aktuelt i arbeidsoppgåver i KEM-faga, og det er eit offentleg krav om sertifisering via forsikringsforskriftene. Det er difor på sin plass å sjå litt på nokre av desse reglane: 1. 2. 3. 4. 5. Med varme arbeid meiner vi alt arbeid som skaper høg temperatur. I KEM-faga gjeld det arbeid med vinkelslipar, varmluftspistol, propanbrennar, lodding og boring. Den som gjer slikt arbeid, skal ha sertifikat for varme arbeid. På tak som er tekte tidlegare, er det ikkje lov å bruke open flamme. Det skal minst vere to stk. seks kilos brannsløkkingsapparat av typen ABC lett tilgjengeleg på arbeidsstaden eller taket. Det skal ikkje vere fleire propanflasker på taket enn den som er i bruk og ei i reserve. Tomme flasker skal transporterast ned frå taket med ein gong. Dokumentasjon for gjennomført opplæring i varme arbeid 200

Røyrleggjarfaget Sentrale arbeidsområde i røyrleggjarfaget er installasjon, modernisering, service og reparasjon av sanitæranlegg, varme- og kjøleanlegg, spesielle anlegg for brannsløkking, trykkluft og gassanlegg. Vi ser først på noko av det kompetanseplattforma seier om røyrleggjarfaget. Dagleg arbeid installere vass- og avløpsleidningar i grunnen montere leidningsnett for sanitæranlegg montere utstyr og armatur i sanitæranlegg installere leidningsnett for vassborne varmeanlegg montere utstyr og armatur i varmeanlegg montere andre anlegg som gass-, sprinklar-, trykkluftog isvassanlegg utføre servicearbeid sikre helse, miljø og sikkerheit under arbeidet Krav til kunnskap og ferdigheiter Røyrleggjaren skal kunne kommunisere med kundar og kollegaer og kunne planleggje, gjennomføre og vurdere eige arbeid og det arbeidet andre gjer. Røyrleggjaren skal kunne bruke aktuelle lover og forskrifter og kunne nytte bedriftsinterne kvalitetssikringsmanualar og sjekklister knytte til arbeidet. Dessutan skal ein røyrleggjar kunne utføre vernearbeid og sikre nødvendig tryggleik for seg sjølv og andre i samsvar med gjeldande lover og forskrifter (HMS). I yrkesutøvinga er teikningsforståing, teknologi, materialbruk og kvalitetssikring konkretisert. Det er innført sertifikat for særs viktige arbeidsoperasjonar. Røyrleggjaren skal kunne lære av det daglege arbeidet og utvikle seg i faget. Ein nyutdanna fagarbeidar i røyrleggjarfaget skal kunne ta dei aktuelle arbeidsområda på eit nivå som svarer til installasjonane i ein einebustad. 201

Utvikling av faget og plass i samfunnet Personleg hygiene kan knytast til sanitæranlegg, og baderommet er svært viktig for menneskeleg velvære. Reint drikkevatn og reinsing av avløpsvatn har avgjerande hygienisk verdi og miljøverdi i eit moderne samfunn. Røyrleggjarfaget omfattar også arbeid med varmeanlegg som kan knytast både til godt inneklima i bygningar og til det ytre miljøet med tanke på energiøkonomisering. Det fører igjen til god økonomi og miljøvinstar. Røyrleggjaren skal kunne vurdere eige utviklingsbehov og arbeide for ei berekraftig utvikling av faget og bransjen. Likskapar og ulikskapar til andre fag Industrirøyrleggjarfaget er det nærmaste faget. Både indu stri røyrleggjaren og røyrleggjaren arbeider med anlegg og system som til ein viss grad overlappar kvarandre. Røyrleggjarfaget kan knytast til fleire andre fag som arbeider på byggjeplassen og som er med i byggjeprosessen, og som har felles teikningar og standardar. Bruken av ulike materiale, som ulike plasttypar, kan knytast til andre fag som nyttar plastmateriale i arbeidet. Faget er underlagt lover og forskrifter på tekniske område, tryggingsområde, miljøområde og helsefaglege område. Elles er stoffet i dette del kapitlet ein viktig del for å nå kompetansemåla for Vg1 i læreplanen. Dei er sette opp i innleiingskapittelet i denne boka, side 14. Foto: Comfort 202

Arbeidsoppgåver Røyrleggjaren har mange kjende arbeidsoppgåver i faget sitt. Arbeid med hovudleidningar i bakken og sanitærarbeid på kjøken, vaskerom, bad og toalett er kjent for folk flest. Røyrleggjaren byggjer også varmeanlegg. Varmekjelda kan vere basert på olje, elektrisitet, fjernvarme, gass, pellets, ulike varmepumper eller solvarme. Ved sida av å jobbe med sanitæranlegg er varmeanlegg med vatn (vassboren varme) eitt av viktigaste arbeidsområda. Ved vassboren varme har vi eit rom med sluk der varmekjelda er plassert. Der finn vi også ein fordelar og eit fordelarskap med ventilar for kvar kurs. Røyrleggjararbeid i grøft Små energisentralar kan plasserast i vanlege opphaldsrom. Les meir om vassboren varme på side 215. Her ser du botnleidningar for avløp og tilførsel som blir skjulte i betonggolvet. 203

Røyr for vassboren golvvarme I dette delkapitlet har vi lagt vekt på å gjere greie for dei vanlegaste sanitærinstallasjonane i samband med bygging av ein einebustad. Vi skal ta for oss vass- og avløpsleidningar frå det kommunale leidningsnettet, som er vanleg i tettbygde område, og borehol/brønnar og private reinseanlegg i utkantstrøk. Vi skal også sjå på opplegg og installasjonar inne, inkludert montering av utstyr som blandebatteri, toalett, dusjutstyr og baderomsinnreiing. Kommunalt leidningsnett Med kommunalt leidningsnett meiner vi hovudleidningane som skal gi vatn og samle kloakk frå alle husstandane og til eit reinseanlegg. Desse leidningane eig som regel kommunen, men i Noreg finst det også private hovudleidningsnett. Varmeanlegg Verktøy og maskinar Røyrleggjaren har handverktøy som blir brukte i samband med dei fleste arbeidsoppgåvene. Dei viktigaste er skiftenøkkel, vasspumpetong, røyrtong, skrutrekkjarar, rasp, brotsj, røyrkuttar og bøyetong. 204

Skiftenøklar Vasspumpetenger Røyrtong Skrutrekkjarar Rasp PEX-kuttar Brotsj Røyrbøygar 205

Anboringsutstyr Innleiingsvis fortalde vi om verktøy som er felles i KEM-faga. Røyrleggjaren har også eigne spesialverktøy. Vi tek til med tilkoplinga til hovudleidningsnettet, det som blir kalla å anbore, og røyrleggjaren har spesialutstyr for det. Anboring er krevjande, og i somme kommunar må ein ha eit spesialkurs (ADK-anlegg, drift og kontroll av leidningsnett) for å gjere det. ADK-opplæringa gir nødvendig kompetanse til praktisk utføring av leidningsanlegg i samsvar med dei krava som lover, forskrifter, normer og standardar set til eit moderne leidningsanlegg. Somme kommunar har krav til ADKopplæring, medan andre ikkje har det. Anboringsutstyr Verktøy til samanføying av koparrøyr Til samanføying av koparrøyr nyttar røyrleggjaren i hovudsak fem metodar: Kapillarlodding (mjuklodding) anten med propanbrennar eller elektrisk loddetong Sveiselodding (hardlodding) med propan- eller sveiseflamme og ein spesiell loddetråd Presskoplingar med spesialverktøy for å presse røyrdelane fast til røyret Skrukoplingar (kompresjons- eller klemringsfittings) monterte med skiftenøkkel Gjenga røyrdelar skrudde saman med røyrtong Presskoplingsutstyr Loddeutstyr (gass og elektrisk) 206

Verktøy til røyr i røyrleidningar For å montere røyr i røyrsystem er det utvikla spesialverktøy. Vi har røyrkuttarar for plastrøyr (PEX-røyr) og spesialverktøy for å lage koplingar til ulike produsentsystem. Utblokkingsverktøy Materiale og bruksområde Alt materiell skal handterast skånsamt. Det ein røyrleggjar bruker, er ofte dyrt, og materiala må takast godt vare på slik at dei ikkje blir øydelagde eller blir borte frå byggjeplassen. Når vi får levert materiale på byggjeplassen, skal vi i første omgang kontrollere pakksetelen og sjå at han stemmer med det som er levert. Deretter er det viktig å nytte ein eigna lagringsstad med minimal sjanse for at noko skal bli øydelagt eller stole. Det er vidare viktig at staden er tørr slik at emballasjen framleis kan verne vara til ho skal monterast. Røyr og røyrdelar må ikkje bli møkete innvendig fordi eit nytt anlegg skal vere reint før det blir teke i bruk. Alle røyr skal tettast i endane, og røyrdelar skal liggje i ei tett øskje. Røyrleggjaren bruker røyr av mange ulike materiale og dimensjonar. Det finst også ei mengd delar tilpassa kvar enkelt røyrdimensjon. Kva dimensjon som skal brukast, er nøye utrekna og kjem fram av arbeidsteikninga som røyrleggjaren bruker. Vassleidning med stoppekran 207

Vasstilførsel Til utvendig vassleidning blir det brukt røyr av plast. Ein utvendig hovudstoppekran tilpassa vassleidningen blir montert om lag éin meter på innsida av tomtegrensa. Ein hovudstoppekran med spindel skal monterast på vassrøyret nede i grøfta. Spindelen går i eit varerøyr over bakken slik at ventilen lèt seg opne og stengje med spindelen. Ein hovud stoppekran er nødvendig dersom vi får skadar eller andre behov for å arbeide med vassrøyra i huset, og vatnet må stengjast. Stikkleidningar Frå det kommunale leidningsnettet og inn til huset blir det brukt plastrøyr som er laga for å liggje i grøft. For å kople seg til det kommunale leidningsnettet bruker røyrleggjaren eit greinrøyr og ein glidemuffe eller eit sadelstykke. Vass- og avløpsleidningar i grøft mellom hovudleidningsnettet og huset blir kalla stikkleidningar. Dersom det er retningsendringar på stikkleidningen eller han er over 20 m lang, er det krav til stakekum. Stikkleidningar 208

Sadelstykke Greinrøyr Jordingsmuffe Jordingsmuffa skal monterast på botnleidningen for at vi ikkje skal få straumstøytar i kontakt med vatnet eller avløpsanlegget når feil kjem ein på det elektriske anlegget. Jordingsmuffe 209

Botnleidning Dei vass- og avløpsleidningane som ligg under golvet i bustaden, er botnleidningen. Her kjem hovudvasstilførselen inn i bustaden og opp til ein stoppekran. Avløpsvatnet som kjem frå alt sanitærutstyret, går også ut av bustaden gjennom botnleidningen. Botnleidning Når røyrleggjaren legg botnleidningen, er huset enno ikkje er på plass. Som regel er berre ringmuren sett opp og fylt med grus. Røyrleggjaren må difor bruke arbeidsteikningane som viser kvar kunden ønskjer å plassere sanitærutstyret i det ferdige huset. Ut frå måla på teikninga må røyrleggjaren finne punkta som viser kvar oppstikka skal liggje. Dersom røyra ligg feil, må golvet piggast opp og røyra leggjast på nytt. Botnleidningen omfattar avløpsrøyr i fleire dimensjonar. Det finst muffer, bend, greinrøyr og overgangar i alle dimensjonar slik at røyrleggjaren kan byggje saman eit leidningsnett som samlar vatn frå alle avløp og sluk til eitt røyr og ut i hovudleidningen. Til botnleidningar blir det som regel brukt røyr av plast. Røyr av støypejern kan også nyttast. MA-røyr (støypejernsrøyr) Fordelarskap og delar Røyrdelar i plast Røyr-i-røyr For å få vatn i alle armaturane må røyrleggjaren installere eit røyranlegg som fordeler vatnet frå vassinntaket og ut til dei romma der utstyret skal monterast. Vassrøyra skal leggjast vasskadesikkert. Difor blir det nytta røyr-i-røyrsystem når røyra skal leggjast skjult. Røyr-irøyrsystem har to plastrøyr, eit innerrøyr som er vassførande, og eit varerøyr som skal verne innerrøyret. Røyra blir trekte i heile lengder frå eit fordelarskap og fram til ein boks i veggen der vassuttaket skal vere. 210

Det er mange produsentar av røyr-i-røyrsystem, og kvar av dei har sin eigen måte å lage koplingane på. Med eit røyr-i-røyr-system er det mogeleg å byte ut det innvendige røyret etter at veggene er kledde igjen dersom det blir lekkasje på røyret. Veggboks Vassrøyr av kopar er også vanleg der røyranlegget ligg ope. Vi får mange ulike olbogar, bend, T-røyr og overgangar til kopar akkurat som til plast. Døme på eit ope røyranlegg i ein moderne bustad er der vi koplar til ein vassvarmar eller når vi monterer eit vaskekar på ein yttervegg. Ope anlegg ved vassvarmar Opne røyrføringar er dei sikraste når det gjeld vasskadar. Til installasjonar i bad kan forkromma koparrøyr brukast. Alle vassrøyr skal leggjast slik at det ikkje er fare for at vatnet frys. Vi bør difor unngå røyr i yttervegger. I alle fall må røyra leggjast på innsida av isolasjonen. Det er viktig å isolere røyra der det kan vere fare for frost. Røyrdelar for kapillarrøyr 211

Vassvarmaren Vassvarmaren, også kalla varmtvassberedaren, gjer at vi kan tappe varmtvatn frå armaturane. Vassvarmaren er å få i mange fasongar og storleikar og bør plasserast i rom med sluk. Vassvarmaren må veljast ut frå behovet for varmt vatn, og det er alltid nødvendig å lese monteringsrettleiinga før vi tek til med monteringa. Beredaren skal plasserast rett og stødig ved å justere beina på undersida. Frå tryggingsventilen på vassvarmaren skal det førast ein leidning til sluk eller avløpsrøyr. Dersom vassvarmaren er plassert i eit rom utan sluk, bør det monterast ein lekkasjevarslar med magnetventil som stengjer vatnet dersom det blir lekkasje. Varmtvassberedar Festemiddel Røyrleggjaren nyttar skruar, boltar, klamrer og oppheng for å montere røyrleidningar og utstyr. Det er viktig at røyra blir i sin opphavlege posisjon slik at mellom anna fallet på avløpsrøyra ikkje blir endra. Vi skal her sjå på nokre typar klamrer. Bøyleklammer 212

Klamrer Klamrer finst i mange variantar tilpassa røyrtype, dimensjon og bruksområde. Bøyleklammer og gummifôra klammer bruker vi til montering av røyrstrekk og opplegg. Bøyleklamrene heng i ein bladskrue (augebolt) og moderne klamrer skal festast med ein kombiskrue. Ei sneppklammer gjer at røyra kjem nær veggen. Gummifôra klammer Sneppklammer Avløpsklammer Samanføyingsmetodar Samanføyingsmetodane i røyrleggjarfaget er i hovudsak gjenge, pressdelar, sveising og lodding, klemrings- og kompresjonsfittings, muffe- og kuplingsskøyting. Til samanføying av avløpsrøyr blir det brukt muffer. Muffene har pakningar slik at sambandet blir tett. Nokre plastrøyr kan også sveisast. Plastmuffer Kapillarlodding 213

Gjenge, sveising og lodding For å føye saman røyr bruker røyrleggjaren i mange tilfelle gjenge. Gjengedimensjonane er i tommar, skrive 1» = 25,4 mm. Nye koparrøyr er for tynne til å kunne gjengast. Difor er det berre stålrøyr som blir gjenga i dag. Men likevel blir det brukt gjengedelar i samband med overgang frå røyr til ventilar og liknande. Gjengeskøytar og delar for kapillarlodd og kompresjon Sveisemetodane er først og fremst gassveising med acetylen og oksygen, elektrisk sveising med elektrode eller TIG-sveising, som er ein elektrisk sveisemetode med bruk av gass berre som vern av sveise badet. Sveising 214

Røyrleggjaren loddar koparrøyr ved hjelp av kapillarlodding (mjuklodding). Då utnyttar ein kapillarkreftene, og det flytande loddetinnet blir soge inn i den tynne opninga mellom koparrøyret og muffa. Det er viktig å pusse både røyr og røyrdel slik at belegget som ligg på koparen, blir fjerna. For at tinnet skal få betre feste, smør vi røyrenden med loddefeitt. Når du varmar opp koparen, er det temperaturen i koparen som smeltar tinnet, og ikkje flamma frå propanbrennaren. Utstyr for kapillarlodding er propanflamme eller elektrisk sveisetong for kapillar lodding, pussematte, pussebørste, loddefeitt og loddetinn. Koparrøyr kan også hardloddast med propanflamme med høg temperatur og ein spesiell sølvloddetråd. Vassborne varmeanlegg I eit vassbore varmeanlegg (tidlegare også kalla sentralvarmeanlegg) blir det brukt vatn som varmeleiar frå ein sentral til kvart av romma som skal varmast opp. Fordelen med eit varmeanlegg som bruker vatn, er at du kan bruke den energikjelda som er best og rimelegast. Styresmaktene har sagt at minst 40 % av energien vi bruker til oppvarming av husa våre, skal kunne fornyast. Fossile brennstoff som olje og gass må vi unngå, likeins elektrisk straum som i staden for å kunne brukast til oppvarming, skal brukast til drift av maskinar og utstyr. For å oppfylle dette kravet må vi ha eit opp - varmingssystem som kan utnytte fleire ulike energikjelder. Eit slikt system kan vere eit vassbore varmeanlegg. Vatn blir brukt som berar av varmen fordi det har stor overføringskapasitet samanlikna med til dømes luft. Teknikken er ikkje ny. Dei første vassborne varmeanlegga har ein funne i oldtidas Romarrike. Moderne sentralvarmeanlegg med stålrøyr og radiatorar vart installerte i Noreg frå ca. 1850 og heilt fram til 1980-åra. I moderne bustader blir det no for det meste brukt plastrøyr (PEX), og golvvarme har teke over mykje for radiatorar. Moderne energisentralar med varmepumper, biobrenselkjelar og solfangarar har teke over for oljekjelar som var vanlege heilt fram til våre dagar. Klimakrisa kjem mellom anna av for mykje karbondioksid, CO 2, som blir utvikla når vi bruker fossile brensel som gass, olje og kol. Eit moderne varmeanlegg i eit bustadhus omfattar ein varmesentral, eit ekspansjonskar, ei sirkulasjonspumpe, ventilar, automatikk og styringssystem, varmegivarar og røyrsystemet. 215

Pumpe Termometer Utluftar Varmerøyr Kaldt- og varmtvassrør Ekspansjonskar Stengjeventil Tillegg vannbåren varme, Klima-, energi- og miljøteknikk Varmepumpe Vassvarmar (Varmtvassberedar) Pumpe Oversiktsbilde eller tegning som viser komponentene http://ctc.waspx.net/multimedia/archive/varme Varmesentralen sørgjer for at energien frå brenselet vi bruker, boken_no.pdf varmar opp vatnet i anlegget. Dei mest brukte energikjeldene er varmepumpe, Varmesentral som hentar med mesteparten luft-vann varmepumpe av energien frå fjell, vatn, jord eller luft biomasse som ved, flis og pellets solvarme, der moderne solfangarar sørgjer for direkte varme til varmeanlegget fjernvarme, der varmen til vatnet blir produsert på ein sentral stad av søppel, biomasse eller andre energislag for så å bli send ut i varmeleidningar til undersentralar i bygga Varmesentralen produserer også varme til forbruksvatnet via ein spesiell vassvarmar eller varmevekslar. Døme på varmepumpe i bustadhus Ekspansjonskaret sørgjer for at vatnet har ein stad å gjere av seg når det blir varma opp og utvidar seg. Ved ekspansjonskaret skal det monterast ein tryggingsventil som sørgjer for å opne om http://www.flamco.se/flamco_se/se/pdf_broch trykket i anlegget blir for høgt. ures.contentpar.65861.file.tmp/flamcoexpans ionskarl2008.pdf Ekspansjonskar http://www.wilo.se/cps/rde/xbcr/sesv/se_mont_sk_smart.pdf Ekspansjonskar Sirkulasjonspumpe 216

Sirkulasjonspumpa pumpar vatnet rundt i systemet. Ventilar sørgjer for å stengje av, fordele, lufte ut og regulere vatnet. Automatikk og styringssystem sørgjer for konstant varme i romma. Varmegivaren varmar opp rommet via radiatorar eller golvvarme. Røyrleggjaren legg spesialtilpassa plastrøyr i golvet slik at varmen fordeler seg over heile golvflata. Eit anna alternativ er radiatorar, vanlegvis monterte under vindauga fordi eit vindauge slepper igjennom meir kulde enn ein vegg. Når radiatoren er montert der, unngår vi kulderas (kald trekk) frå vindauga. Radiatorane kan ha mange utformingar og vere tilpassa ulike plasseringar. Sirkulasjonspumpe Golvvarmesystemet og/eller radiatorane skal dekkje det behovet rommet har for varme. Det må utrekningar til for å finne ut rett storleik på varmegivarane. Golvvarmesystem Moderne designradiator Røyrsystemet fraktar vatnet dit det skal: torøyrssystem, der anlegget er bygd opp av ein turog returleidning frå kvar radiator eittrøyrssystem, der vatnet blir ført frå radiator til radiator og fordelt med spesielle ventilar fordelarsystem, der vatnet blir sendt til spesielle fordelarar og vidare til radiatorar og golvvarme 217

Varmefordelar til golvvarme Røyra som er brukte, er anten lette stålrøyr, plastrøyr eller komposittrøyr. Dei skal monterast på same måte som for sanitæranlegg. Alle varmeanlegg må teiknast og reknast ut før dei blir installerte. Som røyrleggjar må du kunne lese teikningane og forstå korleis anlegget verkar. Dessutan må du følgje monteringsrettleiingane for alle komponentane. Døme på enkle konstruksjonar Vi skal ta for oss nokre av dei oppgåvene røyrleggjaren får når ein einebustad skal setjast opp. Først kjem planlegginga av arbeidet, der vi tek for oss teikninga av botnleidningen for å måle ut kor mange meter røyr og kva dimensjon vi treng. Vi må også finne ut kva vi treng av delar. Undervegs skal røyrleggjaren også føre sjekklister og dokumentere eige arbeid (jf. læreboka Norsk på byggeplassen Kort og godt). Det vil også vere lurt å ta bilete. På neste side ser du ei teikning av eit lite bad slik at det skal vere mogeleg å bruke dette dømet som ei praktisk øving i opplæringa. 218

2000 2000 Del av fundamentplan med bunnledning. Stiplet linje er merking for Del delevegg. av fundamentplan Målestokk med 1:50 botnleidning. Stipla linje er merking for delevegg. Målestokk 1:50 Legging av botnleidningar Før vi legg botnleidningen for avløpssystemet, må det målast nøyaktig på arbeidsteikninga for å finne ut kvar sluk og oppstikk skal stå. Oppstikk kallar vi den delen av røyret som stikk opp gjennom golvet etter at det er støypt. Vi set ut eit merke der sluk og oppstikk kjem, og legg botnleidningen frå stikkleidningen der han kjem inn i ringmuren. Plastrøyra må kappast med ei fintanna handsag, og grader inni og på utsida av røyrenden må fjernast med ei rasp. Røyret skal kappast 10 mm kortare enn tilmålt slik at vi gir rom for ekspansjon. Vi smør på glidemiddel slik at røyret glir lett inn i botnen på muffa og set eit merke på røyret i kanten på muffa. Deretter kan vi trekkje røyret 10 mm ut igjen for å gi rom for ekspansjon. Dette skal gjerast på alle røyrdelar vi monterer på botnleidningen. Det er ikkje lov å bruke meir enn 45 bend på ein botnleidning, og vi må heile tida kontrollere med vater for å sjå til at avløpsleidningen har minimum fall på 1:60, det vil seie 1 cm på 60 cm. Minste dimensjon på ein botnleidning for avløpssystem skal vere 75 mm til eit enkelt utstyr. Er det meir enn eitt utstyr, må vi bruke 110 mm. Når heile botnleidningen er lagd, må vi kvalitetssikre arbeidet og kontrollere fall. Vi må også sjå etter at merket vi sette ved dei aktuelle røyrdelane for å sikre ekspansjon, ikkje har flytta seg, og at oppstikk og sluk er plasserte med rett mål etter teikninga. Til slutt må vi sikre botnleidningen slik at han ikkje flyttar seg når vi støyper. 219

Det er viktig å kontrollere fallet på botnleidningen. Plastrøyr skal kappast med ei fintanna handsag. Vi bruker glidemiddel for å få saman delane i ein botnleidning. Montering av røyrdel Ferdig røyrleidning Montering av vassrøyr og røyr i røyranlegg Når vi byggjer eit hus på ei støypt plate, er det nødvendig å leggje vassrøyr i golvet før det blir støypt. Av eit oppleggsskjema kan vi finne ut kor mange røyr som skal stikke opp av golvet. Det er viktig at vassrøyra blir så lange at dei når fram til veggboksen, og at dei ikkje ligg for stramt. Det vil seie at vi må ta omsyn til eventuell ekspansjon. Når vi skal leggje røyr i røyrsystem for vasstilførselen saman med botnleidningen, studerer (les) vi som for avløpssystemet først teikninga. Her må også oppstikka målast nøyaktig ut og merkjast. Det er vanleg å setje ned ein bit armeringsjern der oppstikket kjem, for så å feste vassrøyret til armeringsjernet. Oppstikk med vassrøyr skal leggjast slik at vi får kaldt vatn på høgre side og varmt vatn på venstre. 220

Oppleggsskjemaet er ei arbeidsteikning som viser den vertikale føringa av røyra. 2000 Det viser høgda på utstyret (dusjgarnityr, blandebatteri osv.). Skjemaet viser utstyret frå venstre side og så vidare i rekkjefølgje med urvisaren rundt i rommet. Teikninga er i målestokk 1:50. 2000 Del av fundamentplan med bunnledning Del av fundamentplan og vannrør. med Stiplet botnleidning linje og er merking for delevegg. Målestokk 1:50 vassrøyr. Stipla linje er merking for delevegg. Det er viktig at vi også les oppleggsskjemaet for å få nok røyr over golvet. Røyret skal gå samanhengande utan skøytar frå koplingsskapet og fram til veggboksen. Når vi bøyer røyra til oppstikket, må vi passe på at ikkje bøygen blir for brå slik at det blir problem med å skifte innerrøyret dersom vi får ein eventuell lekkasje. Vi kostar på oss ca. 20 30 cm ekstra slik at vi er sikre på å få nok røyr. Vi må merkje vassrøyra i begge endar slik at vi er sikre på kva som er kva etter at golvet er støypt. Det gjer utstyrsmonteringa mykje enklare. Vassrøyra skal også klamrast godt slik at dei ikkje flyttar seg når vi støyper. Når heile botnleidningen er lagd, må vi kvalitetssikre arbeidet og kontrollere at oppstikk er plasserte på rett mål etter teikninga. Montering av røyr og boksar i bindingsverk Når bindingsverk for alle delevegger er sett opp, skal vi montere røyr, veggboksar og spikarslag for utstyr. Vi tek for oss planteikninga og oppleggsskjemaet for å kunne måle ut og merkje stadene der spikarslag og veggboksar skal stå. Det må arbeide nøyaktig når vi skal monterer veggboksar fordi det er viktig å montere dei rett og med rett avstand. Vassrøyr støtta opp med armeringsjern 221

Når vi har sett opp spikarslag og veggboksar, kan vi kople røyr i røyrleidningane til veggboksane. Då må vi først kappe røyret i rett lengd og så anten bruke utblokkingsverktøyet, om vi bruker eit system for det, eller stramme godt til, om vi bruker veggboksar med skrukopling. Som nemnt er det mange produsentar av røyr-i-røyrsystem. Her har vi peikt på to alternativ, men i alle tilfelle er det viktig å vere nøyaktig med koplingane slik at vi ikkje får lekkasje. For å få rett plassering av spikarslag for veggboksar bruker vi ein mal. Alle røyrleidningar skal trykkprøvast før vi kler veggene igjen. Trykket skal stå på når snikkaren og andre handverkarar gjer veggene ferdig. Unntaket er dersom leidningen kan bli utsett for frost i byggjeperioden. Då må han tømmast etter trykkprøvinga, eller så må prøvinga gjerast med luft. Fordelarskap Fordelarskap for røyr i røyranlegg skal også monterast før veggene blir kledde. Eit fordelarskap er laga slik at det passar mellom to standarar som står med ca. 600 mm avstand. Sjå side 210. Avløpsleidningen Avløpsleidningen kan vere av plast eller støypejern. Bruker røyrleggjaren plastrøyr, er det same skøytemetodar og delar som for botnleidningen. På avløpssystemet skal det alltid monterast eit røyr som skal førast heilt opp og over yttertaket på bustaden. Det kallar vi lufting. Når taket på bustaden er ferdig tekt, kan vi kople avløpsrøyret til den gjennomføringa for kloakklufting som blekkslagaren har montert. Det siste vi gjer med kloakkluftinga, er å isolere den delen av røyret som går gjennom den kalde sona på bygget. Vi isolerer for å unngå kondens og slik at luftinga ikkje skal fryse igjen når det er kuldegrader ute. På alle sluk og alt sanitærutstyr skal det monterast vasslås. Formålet med vasslås er at vi skal ha vatn ståande i avløpet for at ikkje lukt og gass skal kome frå avløpsanlegget og inn i bustaden. Kloakkutlufting 222

Ulike vasslåsprinsipp Montering av utstyr Med utstyr som skal monterast, meiner vi blandebatteri, klosett, servantar, dusjutstyr, badekar og baderomsinnreiingar. Når badet er ferdig på golv og vegger og kjøkeninnreiinga er montert, kan vi starte med utstyrsmonteringa. Innleiingsvis er det viktig å kontrollere at utstyret vi har på byggjeplassen, stemmer med bestillinga frå byggherren. Før vi skal montere kranar og blandebatteri, må veggboksane til - passast tjukna på veggen. Så kan vi montere nippel og rosett på veggboksane. Nippelen er ein gjenga del som gjer det mogeleg å kople kranar til veggboksane, medan rosetten er ei rund plate som skal monterast slik at vi skjuler veggboksen. Det skal vere heilt tett mellom røyrføring og vegg slik at vatn ikkje trengjer inn i veggen. Handvask Oppstikk til avløpsnettet må også tilpassast. Når det er gjort, kan vi montere servant og klosett. Vi monterer sanitærutstyret eitt og eitt komplett med batteri, og knyter utstyret til avløpsopplegget. Vi monterer vasslås på avløpet til kvart sanitærutstyr. Unntaket er der avløpet frå vaskekaret, servanten og badekaret blir ført til sluk i same rom. Boksfres Frå innvendig stoppekran og til fordelarskap og vassvarmar bruker vi ofte ope anlegg i kopar. 223

Å setje på vatnet Når alt utstyr er kopla og det er klart for å setje på vasstrykket, skal vi gå ein runde med sjekklista for å forsikre oss om at ingen ting er gløymt. Deretter set vi på trykket. Det første vi så gjer er å gå ein ny runde for å kontrollere at ingen koplingar lek. Det er viktig å halde koplingane under oppsikt ei stund, og vi kan bruke tida til å montere dusjutstyr, klosettlokk og hengje opp skapet til innreiinga. Det gjer at vi ikkje forlèt anlegget før vi har hatt sjansen til å kontrollere koplingane for lekkasje. NB! Set aldri på vatnet på ein fredag ettermiddag. Vasstilførsel frå teknisk rom 435 750 800 x 800 Dusjutstyr Arbeidsoppgåver 430 Planteikning for baderom 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. Forklar nokre arbeidsoppgåver røyrleggjaren har, og kva verktøy han bruker. Kva materiale blir brukt i røyrsystemet i ein einebustad? Kva verktøy blir brukt for å føye saman koparrøyr? Kva kallar vi røyra mellom hovudleidning og bygg? Kva er formålet med ei jordingsmuffe? Korleis kan røyrleggjaren finne ut kvar oppstikk i ein botnleidning skal vere? Kva er røyra laga av i skjulte anlegg og i opne anlegg? Nemn namn på tre typar klamrer som røyrleggjaren bruker. Kva samanføyingsmetodar bruker røyrleggjaren? Teikn og forklar korleis røyrleggjaren planlegg å leggje ein botnleidning? Kva skal fallet minimum vere på botnleidningen? Korleis kan røyrleggjaren kvalitetssikre legginga av ein botnleidning? På kva side skal det kalde vatnet vere når vi legg botnleidningen for vasstilførselen? Kva er fordelen med støypejernsrøyr i avløpsleidningen? Kva er formålet med å lufte avløpssystemet? Kvifor isolerer vi luftinga i den kalde sona av bygget? Kva er formålet med vasslås, og kva er ein vassvarmar? Kva skal vi gjere etter å ha sett vasstrykket på anlegget? 224