Næringsstruktur og vekst

Næringsstruktur og vekst Asbjørn Rødseth 13. august 1993 Innhald 1 Modell 3 2 Ein meir komplisert produksjonsstruktur 9 2.1 Realkapital............................ 9 2.2 Naturressursar.......................... 10 2.3 Kryssleveringar.......................... 11 2.4 Manglande faktormobilitet.................... 11 2.5 MSG-modellen.......................... 13 3 Internasjonal handel 13 4 Litt kritikk 14 4.1 Auka arbeidsdeling........................ 14 4.2 Næring og hushald........................ 15 A Tabellar 16 B Gjennomsnittleg realvekst 16 1

Figur 1: Sysselsetting etter næring 100% 80% 60% 40% 20% Tertiær Sekundær Primær 0% 1890 1930 1950 1970 1990 Figur 1 viser fordelinga av sysselsettinga etter næring i Norge dei siste hundre åra. Næringsinndelinga som er brukt er den tradisjonelle: Primærnæringar: jordbruk, skogbruk, fiske og fangst Sekundærnæringar: bergverksdrift, oljeutvinning, industri, kraftforsyning, bygg og anlegg Tertiærnæringar: alle tenesteytande næringar Utviklinga som figuren viser er karakteristisk for land som har gått gjennom ein periode med sterk økonomisk vekst, sjå Maddison (1991, s.73-74). Vi ser at sysselsettinga i primærnæringane avtok forholdsvis jamnt frå 49 prosent av totalen i 1890 til 6 prosent i 1990. Sysselsettinga i sekundærnæringane voks først frå 22 prosent av totalen i 1890 til 37 prosent i 1950, men avtok sterkt etter 1970 og var i 1990 berre såvidt høgare enn i 1890. Sysselsettinga i tertiærnæringane voks frå 28 prosent av totalen i 1890 til 69 prosent i 1990. Veksten var særleg sterk etter 1950 (sjå appendiks A for fleire tal). Sysselsettingstala fortel om ressursbruken i næringane. Det kan vera interessant å samanlikna med utviklinga av verdiskapinga. Figur 2 viser ein tilsvarande nedgang i primærnæringane sin del av verdiskapinga som av sysselsettinga. Derimot held sekundærnæringane sin del av verdiskapinga seg like høg etter 1970 sjølv om sysselsettinga går ned. Tertiærnæringane sin del av verdiskapinga aukar, men langt mindre enn sysselsettinga. I dette notatet skal vi først visa korleis vi kan bruka ein enkel generell likevektsmodell til å forklara samanhengen mellom vekst og næringsstruktur. Dernest skal vi gi eit oversyn over ulike faktorar som påverkar utviklinga 2

Figur 2: BNP etter næring 100% 80% 60% 40% 20% Tertiær Sekundær Primær 0% 1890 1930 1950 1970 1990 av næringsstrukturen gjennom ein vekstprosess. Føremålet med notatet er tosidig: for det eine å medverka til forståing av historia, og for det andre å gi eit eksempel på bruk av generell likevektsteori. Notatet er komplementært til Victor Normans bok (1992) om næringsstruktur og internasjonal handel. Vi skal først ta føre oss ein lukka økonomi og seinare diskutera kort korleis resultata må modifiserast når økonomien er open. 1 Modell Vi ser nå på ein lukka økonomi som er delt inn i to næringar. I kvar næring blir det produsert ei vare ved hjelp av ein innsatsfaktor, arbeidskraft. Skalautbyttet i produksjonen er konstant. Seinare skal vi diskutera konsekvensen av å lempa på desse føresetnadne. Symbola vi skal bruka er Y Nasjonalprodukt (verdi) Produkt i næring i; i = 1, 2 (volum) Y i N Sysselsetting, folkemengde N i Sysselsetting i næring i; i = 1, 2 p i Produktpris i næring i; i = 1, 2 γ i Produktivitetsvekst i næring i; i = 1, 2 f i Etterspørselsfunksjon for produktet frå næring i; i = 1, 2 w Lønn Modellen vår er sett saman av relasjonane Y i = A i N i e γ it i = 1, 2 (1) 3

p i = w/a i e γ it i = 1, 2 (2) Y i /N = f i (p 1, p 2, Y/N) i = 1, 2 (3) Y = p 1 Y 1 + p 2 Y 2 (4) N 1 + N 2 = N (5) Likning (1) er produktfunksjonane for dei to næringane. Fordi arbeidskraft er den einaste produksjonsfaktoren og skalautbyttet er konstant, er elastisiteten av produktmengden med omsyn til innsatsen av arbeidskraft lik 1 i begge næringane. Produksjonen per sysselsett i næring i veks med ein eksogen rate γ i, som gir uttrykk for den tekniske framgangen i næringa. Likning (2) seier at prisen på kvar vare skal vera lik produksjonskostnaden. Sidan vi har konstant skalautbytte, må vi i likevekt ha pris lik gjennomsnittskostnad: p i = w A i e γ it = lønn produktivitet Likning (3) er etterspørselsfunksjonane for dei to varene i økonomien. Etterspørselen er rekna per capita og avheng av dei to vareprisane og av per capita inntekt, dvs. nasjonalprodukt per capita. Vi går ut frå at etterspørselsfunksjonane har alle dei eigenskapane som etterspørselsfunksjonar skal ha ifølgje mikroøkonomisk konsumentteori, sjå Rødseth (1992). Vi kan tenkja oss at alle konsumentane er like og at dei maksimerer den same nyttefunksjonen, slik at vi ikkje har noko aggregeringsproblem. Spesielt går vi ut frå at etterspørselsfunksjonane er homogene av grad null i p 1, p 2 og Y. Likning (4) summerer opp nasjonalproduktet i verdi og likning (5) summerer opp total sysselsetting. Modellen har åtte likningar som bestemmer dei sju endogene variablane: N 1, N 2, Y 1, Y 2, p 1, p 2, Y. Dei eksogene variablane er N, t og w. Etterspørselsfunksjonane (3) må oppfylla budsjettlikninga (4). Den eine etterspørselsfunksjonen kan derfor avleiast av den andre etterspørselsfunksjonen og budsjettlikninga. Derfor har vi berre sju uavhengige likningar og kan berre bestemma sju endogene variablar. Modellen bestemmer prisar og omsette kvanta av alle varer. Ved at vi bruker same symbol for tilbydde og etterspurde kvanta, føreset vi implisitt at tilbod er lik etterspørsel for alle dei tre varene i modellen: arbeidskraft og produkta frå dei to næringane. Som kjent: Når vi har n varer, kan ein generell likevektsmodell berre bestemma n-1 prisar. Når etterspørsel og tilbod er homogene av grad null i prisane, kan modellen berre bestemma dei relative prisane. Vi kan velja ei vilkårleg av dei tre varene som numeraire og fastsetja prisen på numerairen eksogent. Vi har valt arbeidskraft som numeraire, og fastset derfor arbeidslønna eksogent. Sidan det er likegyldig kva nivå vi veljer, lar vi w = 1. Da kan prisane p 1 og p 2 tolkast som relative prisar målte i arbeidstimar. 4

I tråd med det som er vanleg i enkle vekstmodellar lar vi arbeidsstyrken vera eksogen. Fordi vi har konstant skalautbytte i begge næringar speler nivået på arbeidsstyrken ikkje nokon rolle for inntekt per capita eller for fordelinga av produksjon og sysselsetting på næringar. Fordi konklusjonane om næringsstrukturen blir dei same uavhengig av veksten i N, kan vi like godt gå ut frå at N er konstant. Vidare kan vi velja måleeiningar slik at N = 1. Vi har nå gjort alle dei føresetnadene vi treng, og er klare til å diskutera løysinga av modellen. Vi skal sjå at modellen er rekursiv slik at vi først kan bestemma prisane frå likning (2), deretter produksjonen i kvar næring frå likning (3) og til slutt fordelinga av sysselsettinga frå likning (1). Sidan vi har normalisert w til 1, ser vi straks at p 1 og p 2 i likning (2) blir bestemt av arbeidsproduktiviteten aleine. At Y 1 og Y 2 så blir bestemt av etterspørselen etter dei to varene krev litt meir forklaring. Vi skal sjå at med dei normaliseringane vi har gjort, kan nasjonalproduktet per capita Y/N setjast lik 1 (målt i arbeidstimar). Ved å multiplisera (1) med (2) finn vi at p i Y i = wn i = N i i = 1, 2 I likevekt må verdien av produksjonen vera lik verdien av arbeidsinnsatsen. Det følgjer av at vi har berre ein faktor og konstant skalautbytte. Når vi også har valt å måla alle verdiar i arbeidstimar, er verdien av produksjonen i kvar næring lik arbeidsinnsatsen i næringa. Det same må gjelda når vi summerer over dei to næringane: Y = p 1 Y 1 + p 2 Y 2 = wn 1 + wn 2 = N Verdien av all produksjon målt i arbeidstimar er altså lik total arbeidsinnsats, og dermed er Y/N = 1. Når vi set dette inn i etterspørselsfunksjonane (3) (og tar med at N er normalisert til 1) får vi Y i = f i (p 1, p 2, 1) (6) Etter at prisane først har blitt bestemte av produktiviteten, blir altså produksjonen i kvar næring bestemt av etterspørselen. Produksjonen bestemmer igjen via produktfunksjonane (1) sysselsettinga i kvar næring. Sidan vårt tema er økonomisk vekst, skal rekna ut dei vekstratene som modellen impliserer for dei ulike variablane. Ved å setja likning (2) på tilvekstform (og hugsa på at w = 1), finn vi at vekstratene for dei to relative prisane er p i /p i = γ i, i = 1, 2 (7) eller: prisveksten er lik produktivitetsveksten med motsett forteikn. Dess større produktivitetsvekst, dess raskare går prisen på vara ned målt i arbeidstimar. 5

Likning (6) for etterspørselen etter dei to varene er på tilvekstform Y i p 1 p 2 = e i1 + e i2 i = 1, 2 Y i p 1 p 2 der e ij, i, j = 1, 2 er Cournot-elastisiteten for gode i med omsyn til prisen på gode j. Når vi så set inn det vi alt veit om prisveksten, får vi Y i Y i = e i1 γ 1 e i2 γ 2 i = 1, 2 (8) For å komma fram til eit uttrykk som er lettare å tolka, skal vi gjera bruk av Slutsky-likninga [Rødseth (1992), likning (5.12)], som seier at e ij = S ij α j E i i = 1, 2 j = 1, 2 der S ij er Slutsky-elastisiteten E i er Engel-elastisiteten α i er budsjettandelen, dvs α i = p i Y i /Y = N i /N Ved å setja inn frå Slutsky-likninga i (8) får vi Y i Y i = (S i1 α 1 E i )γ 1 (S i2 α 2 E i )γ 2 = S i1 γ 1 S i2 γ 2 + E i (α 1 γ 1 + α 2 γ 2 ) = S i1 γ 1 S i2 γ 2 + E i γ Vi har her innført symbolet γ = α 1 γ 1 + α 2 γ 2, som vi kan kalla den gjennomsnittlege produktivitetsveksten i økonomien. Det er lett å visa (sjå appendiks B) at fordi sysselsettinga er konstant, er dette det same som den gjennomsnittlege realveksten i dei to næringane dvs. Y 1 Y 2 γ = α 1 + α 2 Y 1 Y 2 Vi kan forenkla uttrykket for veksten i sektor i ytterlegare ved å bruka at S i1 + S i2 = 0 [Rødseth (1992) likning (4.20)]. Denne samanhengen følgjer av at dei kompenserte etterspørselsfunksjonane er homogene av grad null i prisane. Ved å gjera bruk av at S i2 = S i1 i = 1, 2, kan vi da skriva uttrykket for veksten i næring i som Y i Y i = S i1 (γ 1 γ 2 ) + E i γ I det følgjande vil vi fokusera på næring 1 og sjå på avstanden mellom veksten i denne næringa og gjennomsnittet for økonomien. Ved å setja i = 1 og trekkja frå γ får vi Y 1 Y 1 γ = S 11 (γ 1 γ 2 ) + (E 1 1)γ (9) 6

Vidare kan vi bruka at det er ein samanheng mellom Slutsky-elastisiteten og substitusjonselastisiteten: S 11 = α 2 σ [Rødseth (1992) likning (4.22)]. Når vi set inn denne i uttrykket over, får vi Y 1 Y 1 γ = α 2 σ(γ 1 γ 2 ) + (E 1 1)γ Til slutt kan vi forenkla uttrykket α 2 (γ 1 γ 2 ) som vi har i første ledd på høgre side. Vi har α 2 (γ 1 γ 2 ) = α 2 γ 1 α 2 γ 2 = α 2 γ 1 (γ α 1 γ 1 ) = (α 1 + α 2 )γ 1 γ = γ 1 γ Ved innsetting i uttrykket over gir dette Y 1 Y 1 γ = σ(γ 1 γ) + (E 1 1)γ (10) Før vi kommenterer dette uttrykket kan det vera verdt å få med seg det tilsvarande uttrykket for veksten i sysselsettinga. Etterspørselen etter arbeidskraft følgjer av produktfunksjonane (1). Ved å skriva desse på tilvekstform får vi eller med andre ord Y i Y i = Ved å setja inn frå (10) får vi N i N i + γ i i = 1, 2 N i Y = i γ i i = 1, 2 N i Y i N 1 N 1 = σ(γ 1 γ) + (E 1 1)γ (γ 1 γ) (11) Vi er nå klare til å trekkja konklusjonar. Av (10) ser vi at det er to forhold som avgjer om produksjonen i ei næring skal veksa meir eller mindre enn gjennomsnittet for alle næringar, nemleg om næringa produserer ei luksusvare eller ei nødvendig vare, og om produktivitetsveksten er større eller mindre enn gjennomsnittet for økonomien. Næringar som produserer luksusvarer vil alt anna likt veksa raskare enn gjennomsnittet, næringar som produserer nødvendige varer mindre raskt. Dess høgare Engel-elastisitet, dess større vekst. Ei næring som har raskare produktivitetsvekst enn gjennomsnittet, får redusert relativ pris. Dermed veks etterspørselen etter produktet 7

frå denne næringa på grunn av substitusjonseffekten. Dess større substitusjonselastisiteten er, dess større effekt får prisnedgangen på etterspørsel og produksjon. Derfor er effekten av avviket frå gjennomsnittleg produktivitetsvekst proporsjonal med substitusjonselastisiteten. Kan produktet frå næringa ikkje substituera andre varer (σ = 0), gir større produktivitetsvekst enn gjennomsnittet ikkje større produksjonsvekst enn gjennomsnittet. Næringar med stor produksjonsvekst vil altså vera næringar som produserer luksusvarer, og næringar som har rask teknisk framgang samstundes som dei lagar produkt som lett kan substituera produkta frå næringar med mindre teknisk framgang. Sysselsettingsveksten er sjølvsagt påverka av dei same forholda som produksjonsveksten, men i tillegg kjem at raskare produktivitetsvekst enn gjennomsnittet har ein direkte negativ effekt på sysselsettingsandelen. Det er resultatet av at produktivitetsvekst fører til at ein kan produsera same produktmengden med mindre innsats av arbeidskraft. Mens raskare produktivitetsvekst enn gjennomsnittet alltid drar i retning av raskare produksjonsvekst enn gjennomsnittet, vil raskare produktivitetsvekst dra i retning av større sysselsettingsvekst berre dersom substitusjonselastisiteten er større enn 1. Berre da vil prisnedgangen gi ein sterk nok auke i etterspørselen etter produktet til at etterspørselen etter arbeidskraft går opp. Vi kan sjå på korleis dette stemmer med den utviklinga vi har observert for ulike næringar. Jordbruket har hatt langt større produktivitetsvekst enn gjennomsnittet av alle næringar. Jorbruket produserer mat som vi vil tru er eit nødvendig gode og vanskeleg å substituera. Derfor vil vi venta at produksjonen i jordbruket veks mindre enn i andre næringar, og at andelen av arbeidsstyrken som er sysselsett i jordbruket avtar sterkt. Det har da også skjedd. Industrien har også hatt relativt høg produktivitetsvekst. Industrivarer er gjerne luksusvarer når inntektene i utgangspunktet er låge. Det kan forklara at produksjonen i industrien veks raskare enn i andre næringar når eit land veks ut frå eit lågt inntektsnivå. Etter kvart som industrivarer har blitt meir utbreidde og relativt billigare, kan dei få meir preg av å vera nødvendige gode. Dermed veks ikkje industriproduksjonen like sterkt som før. Samstundes fører den relativt raske produktivitetsveksten til at sysselsettingsandelen for industrien får ein tendens til å gå ned. Mange tenesteytande næringar produserer luksusvarer. Samstundes er den tekniske framgangen i tenesteproduksjon ofte forholdsvis liten. Dei relative prisane på tenester stig derfor gjerne etter kvart som den økonomiske veksten går fram. Det første momentet trekkjer i retning av høg vekst i tenesteproduksjonen, det andre i retning låg vekst. Dersom tenestene er vanskelege å substituera med varer (låg σ), vil det andre momentet ha lite vekt. Resultatet kan da alt i alt bli at produksjonen av tenester veks litt sterkare enn produksjonen av andre gode. Sysselsettingsandelen for tenesteyting aukar da enda meir på grunn av den svake produktivitetsveksten. 8

2 Ein meir komplisert produksjonsstruktur I den enkle modellen over hadde vi berre ein produksjonsfaktor: arbeidskraft. I praksis skjer produksjonen i dei enkelte næringane også ved hjelp av realkapital, naturressursar og kryssleveringar frå andre næringar. Vi skal ta for oss desse forholda etter tur, men utan å byggja dei inn i ein formell modell. Vidare skal vi ta opp dei komplikasjonane som oppstår når produksjonsfaktorane ikkje er fullt ut mobile mellom næringar. 2.1 Realkapital Ved sida av teknisk og organisatorisk framgang blir vekst i kapitalintensiteten sett på som ein av dei viktigaste faktorane bak økonomisk vekst. Større tilgang på realkapital i dei enkelte næringane fører til at produktiviteten av arbeidskraft blir høgare. Derfor har nettoinvesteringar noko av den same effekten som teknisk framgang. Kapitalintensiteten og arbeidsproduktiviteten vil auka mest i dei næringane der det er lettast å substituera arbeidskraft med kapital. Produkta frå desse næringane vil relativt sett gå ned i pris. På grunn av substitusjon i konsumet kan produksjonen veksa relativt raskt i slike næringar. På den andre sida tilseier auken i arbeidsproduktiviteten mindre sysselsettingsvekst i dei same næringane. Investeringar har også ein direkte etterspørselseffekt på næringsstrukturen, og for den effekten er bruttoinvesteringane avgjerande. Økonomiske vekstmodellar gir ofte til resultat at utviklinga på lang sikt går mot ein proporsjonal vekstbane der kapitalintensiteten er konstant. Dette er f.eks. resultatet i den velkjende Solow-modellen. Sett at vi til å begynna med har låg kapitalintensitet, fordi spareraten har vore låg. Så stig sparinga og med den investeringane. Det fører til at kapitalintensiteten veks gradvis mot eit nytt og høgare nivå, der han igjen stabiliserer seg. Større investeringar tilseier at dei næringane som produserer investeringsvarer må utgjera ein større del av produksjon og sysselsetting. Det gjeld både på kort og lang sikt. Sjølv om kapitalintensiteten stabiliserer seg på det nye nivået, må bruttoinvesteringane vera større enn før. Med høgare kapitalintensitet trengst det større produksjon av investeringsvarer for å erstatta kapitalslitet. Dessutan trengst det større investeringar for å halda oppe kapitalintensiteten når folkemengden veks. Auka utdanningskapital har tilsvarande verknader som auka fysisk kapital. Det vil vera ein tendens til at næringar som produserer utdanning veks sterkare enn gjennomsnittet når større utdanningsintensitet er ein viktig vekstfaktor. 9

2.2 Naturressursar Knapp tilgang på jord gjer at ein auke i arbeidsinnsatsen i jordbruket gir ein mindre enn proporsjonal auke i produksjonen. Vi kan tenkja oss at jordbruket er næring 1, og at produktfunksjonen i jordbruket i staden for (1) er Y 1 = A 1 N1 a L 1 a e γ 1t (12) der L er ein konstant tilgang på jord, og elastisiteten a er mindre enn ein. Sett at folketilveksten er null, og at vi har teknisk framgang i begge næringar, størst i jordbruket. Sett vidare at Engel-elastisiteten for jordbruksvarer og substitusjonselastisiteten begge er små. Når a = 1, går da, som vi har sett, sysselsettinga i jordbruket ned. Når a < 1, fører ein nedgang i sysselsettinga i jordbruket til at både grense- og gjennomsnittsproduktiviteten av arbeidskraft går opp. Prisen på jordbruksvarer målt i arbeidstimar går da ned. Effekten er som ved større produktivitetsvekst i jordbruket. Nedgangen i produksjonen blir dempa noko ved at det er litt substitusjon frå andre varer, og ved at den gjennomsnittlege veksten i økonomien blir større. Den høgare produktiviteten som blir oppnådd ved lågare sysselsetting reduserer likevel behovet for arbeidskraft, slik at den opprinnelege nedgangen i sysselsettinga blir forsterka av at a < 1. Konklusjonen kan verka litt overraskande. Sidan økonomisk vekst trass i alt fører til ein viss vekst i produksjonen av jordbruksvarer, ville vi kanskje venta at det at innsatsfaktoren jord er konstant, skulle dra i retning av at vi etter kvart måtte setja inn meir arbeidskraft i jordbruket. Når resultatet i modellen vår er omvendt, kjem det av at når det teknologiske nivået i jordbruket er lågt, er det nødvendig å driva eit svært arbeidsintensivt jordbruk for å produsera nok mat. Arbeidsproduktiviteten blir da liten. Med eit høgare teknologisk nivå kan ein produsera nok mat med eit mindre arbeidsintensivt jordbruk. Arbeidsproduktiviteten blir da høgare. Legg merke til at vi i (12) har gått ut frå at den tekniske framgangen aukar produktiviteten av arbeidskraft og jord like mykje, og at produktfunksjonen er Cobb-Douglas, dvs. substitusjonselastisiteten mellom faktorane er konstant lik 1. Dersom vi i staden hadde knytta den tekniske framgangen til arbeidskrafta aleine, og substitusjonselastisiteten mellom arbeid og jord var mindre enn 1, ville knapp tilgang på jord i sterkare grad dempa den samla økonomiske veksten og bremsa sysselsettingsnedgangen i jordbruket. Vi ville likevel ikkje oppheva den mekanismen vi nettopp forklarte som drar i retning av at vi med eit høgare teknologisk nivå kan skaffa nok mat med lågare arbeidsintensitet og høgare arbeidsproduktivitet i jordbruket. La oss nå igjen halda fast på produktfunksjonen (12), men la oss gå ut frå at folkemengden veks. Når a = 1, har folketilveksten ingenting å seia for næringsstrukturen. Større folkemengde fører berre til proporsjonalt høgare produksjon og sysselsetting i alle næringar. Dette blir radikalt endra når 10

ei av næringane byggjer på ein knapp naturressurs. Dersom vi auka arbeidsinnsatsen i begge næringane proporsjonalt med folkeauken, ville arbeidsproduktiviteten i jordbruket gå ned. Faktisk verkar vekst i folkemengden på tilsvarande måte som lågare teknisk framgang i jordbruket. Realveksten i BNP per capita blir mindre og nedgangen i sysselsettinga i jordbruket blir dempa. Liknande effektar vil finnast i andre næringar som byggjer på fornybare naturressursar. Når det gjeld ikkje-fornybare ressursar, er det framfor alt oppdaging og uttømming som har verknad på næringsstrukturen. 2.3 Kryssleveringar Modellen vår tilsa at næringar som produserer luksusvarer og næringar med særleg rask teknisk framgang vil ha størst vekst i produksjonen. Det same må gjelda næringar som hovudsakleg leverer innsatsvarer til slike næringar. Rask teknisk framgang hos ein underleverandør kan også medverka til prisnedgang på det ferdige produktet og dermed til større vekst hos ferdigvareprodusenten. 2.4 Manglande faktormobilitet I den enkle modellen gjekk vi ut frå at arbeidskrafta flytta mellom næringane i samsvar med endringane i etterspørselen og at lønna derfor var den same i begge næringane. I praksis er det grenser for kor raskt arbeidskrafta kan flyttast mellom næringar. Avgrensa mobilitet endrar ikkje hovudtendensen i utviklinga, men forseinkar prosessen. La oss gå ut frå at arbeidskrafta på kort sikt er heilt immobil, slik at vi har ein arbeidsmarknad for kvar næring. Gå vidare ut frå at lønningane er fleksible slik at den tilgjengelege arbeidskrafta blir brukt. Sett at vi får eit hopp i det teknologiske nivået i næring 1, mens produktiviteten i næring 2 er uendra. Sysselsettinga i begge næringane vil på kort sikt vera konstant. Produksjonen går derfor opp i næring 1, mens han blir uendra i næring 2. La oss nå bruka arbeidskraft i næring 2 som numeraire. Produktiviteten er uendra i næring 2, og derfor er også prisen på vare 2 uendra. På grunn av vridninga i produksjonen må konsumentane i likevekt etterspørja meir av vare 1, men uendra kvantum av vare 2. Ei slik vridning i etterspørselen kan berre komma i stand ved at prisen på vare 1 går ned. Arbeidslønna i næring 1 er lik verdien av det ein arbeidar der produserer. To motstridande krefter påverkar lønna i næring 1. For det første har produktiviteten gått opp, slik at kvar arbeidar produserer eit større kvantum. For det andre har prisen på produktet gått ned. La oss som eit første eksempel gå ut frå at begge næringane har Engel-elastisitet lik 1, og at det er stor grad av substitusjon mellom produkta (substitusjonselastisitet større enn 1). Med høg substitusjonselastisitet er det nok med ein liten nedgang i prisen 11

for å få til den nødvendige vridninga av etterspørselen. Meir spesifikt: Når substitusjonselastisiteten er større enn 1, er det nok med ein prisnedgang som i prosent er mindre enn oppgangen i kvantum. Derfor går prisen på produktet ned mindre enn produktiviteten går opp. Alt i alt stig da verdien av det ein arbeidar i næring 1 produserer, og arbeidslønna der går følgjeleg opp. Arbeidslønna blir altså i dette eksemplet høgast i den næringa som har hatt teknisk framgang. Nye arbeidarar søkjer arbeid der lønna er høgast. Etter kvart går meir arbeidskraft til næring 1. Produksjonen der stig, mens han går ned i næring 2. Det fører til ytterlegare fall i prisen på produktet frå næring 1 og ei gradvis utjamning av lønningane. På lang sikt blir resultatet som ved full mobilitet: Prisen på vare 1 går ned like mykje som produktiviteten gjekk opp. Produksjon og sysselsetting aukar i næring 1 og går ned i næring 2. Eksemplet over kan illustrera kva som ligg bak såkalla overflyttingsvinstar. Når arbeidskraft flyttar frå næringa med låg til næringa med høg lønn, stig nasjonalproduktet målt i faste prisar. Overflyttingsvinstar er ingen separat faktor bak økonomisk vekst, men eit resultat av at manglande faktormobilitet forseinkar effekten av tidlegare teknisk framgang. Vislie (1979) drøftar lønnsrigiditet og flytting mellom næringar nærmare. Når vi har manglande mobilitet av arbeidskraft, gjeld generelt at dei næringane der sysselsettinga på lang sikt skal opp, på kort sikt får høge relative lønningar. Om lønna skal gå opp eller ned i den næringa som opplever den tekniske framgangen, avheng av etterspørselsforholda. Hadde vi i eksemplet over gått ut frå ein substitusjonselastisitet mindre enn 1, ville lønningane i næring 1 gått ned på kort sikt, og sysselsettinga der ville gått ned på lang sikt. Teknisk framgang i ei næring kan altså føra til inntektstap for produsentane dersom varene næringa produserer i liten grad kan substituera andre varer og produksjonsfaktorane ikkje er mobile. Situasjonen i Norge i delar av vårt hundreår kan kanskje karakteriserast slik: Rask teknisk framgang tilsa at ein stor del av sysselsettinga skulle flyttast over frå jordbruket til andre næringar. Arbeidskrafta var lite mobil ut av jordbruket. Derfor fekk bønder (og jordbruksarbeidarar) lågare inntekter enn andre yrkesgrupper. Den raske veksten i Norge i den første etterkrigstida kan for ein del truleg forklarast ved at ein da hausta overflyttingsvinstar på grunnlag av teknisk framgang som hadde skjedd tidlegare. Dersom lønnsskilnader mellom næringar ikkje blir tillatt, samtidig som arbeidskrafta er lite mobil, kan resultatet i første omgang bli arbeidsløyse i dei næringane som på lengre sikt skal redusera arbeidsstokken. Eit interessant spørsmål er om arbeidsløyse i seg sjølv aukar mobiliteten eller hemmar den. 12

2.5 MSG-modellen Dei momenta vi har vore innom til nå kan diskuterast kvar for seg ved hjelp av enkle modellar tilsvarande den vi drøfta i avsnitt 2. Skal ein ta omsyn til alle på ein gong, og dessutan seia noko om forholdet mellom mange næringar, blir samanhengane for kompliserte for ein slik framgangsmåte. Skal ein verkeleg få oversyn over samanhengen mellom vekst og næringsutvikling, må ein da laga kvantitative modellar. Det første eksemplet på ein slik kvantitativ generell likevektsmodell for økonomisk vekst der ein tok omsyn til alle dei samanhengane vi nå har vore inne på, blei presentert av Leif Johansen i boka A Multi-Sectoral Study of Economic Growth (1960). Leif Johansens modell, som etter tittelen på boka blei kalla MSG-modellen, hadde 19 næringar. Den hadde produktfunksjonar med arbeidskraft og kapital i alle næringane, og kryssleveringar mellom dei. Produktfunksjonen i jordbruket hadde avtakande skalautbytte for å ta omsyn til at naturressursane var knappe. Manglande faktormobilitet var representert ved at lønningane og kravet til kapitalavkasting kunne vera forskjellig frå sektor til sektor. Modellen var talfesta på grunnlag av norske nasjonalrekneskapstal. MSG-modellen har seinare blitt overtatt av Statistisk sentralbyrå, som har revidert modellen fleire gonger (ofte i samarbeid med Sosialøkonomisk institutt). Modellen har blitt brukt til å laga langsiktige framskrivingar for norsk økonomi, særleg i samband med utarbeidinga av langtidsprogramma til regjeringane. 3 Internasjonal handel Internasjonal handel bryt samanhengen mellom etterspørsel og produksjon i det enkelte landet. Kan da den typen modellar som vi drøfta i avsnitt 2 vera til nytte når det gjeld å forstå samanhengen mellom næringsstruktur og vekst? Svaret er ja. For det første kan modellar for lukka økonomiar brukast til å studera utviklinga for verda under eitt, og i praksis også utviklinga i OECD-området, sidan handelen mellom OECD-området og resten av verda har vore relativt liten. For det andre kan vi tenkja oss økonomien delt inn i skjerma og konkurranseutsette næringar. På lang sikt bør handelen med konkurranseutsette varer balansera. Da må samla etterspørsel vera lik samla produksjon for kvar av dei to næringsgruppene. Modellen i avsnitt 2 kan derfor brukast til å kasta lys over utviklinga i forholdet mellom dei to hovudgruppene av næringar, mens utviklinga innan dei konkurranseutsette næringane er bestemt av dei forholda som vi lærer om i teorien for internasjonal handel. Der kjem altså komparative fortrinn, relativ faktortilgang og stordriftsfordelar inn. Større opning for internasjonal handel kan komma til å verka på liknande vis som større teknisk framgang i dei konkurranseutsette næringane. Dersom dei 13

skjerma næringane har høgast Engel- elastisitet og det er liten grad av substitusjon mellom varer frå skjerma og konkurranseutsette næringar, kan opning for større internasjonal handel paradoksalt nok føra til auka sysselsetting i dei næringane som vedblir å vera skjerma. Om vi går tilbake til vårt eksempel med utviklinga i jordbruk, industri og tenesteyting, ser vi at drøftinga der vil vera gyldig også for ein open økonomi føresett at jordbruket og tenesteyting er skjerma, mens industrien er konkurranseutsett. Store delar av tenesteytinga vil i praksis vera skjerma av naturlege årsaker. Derimot er det ingen naturlege årsaker som tilseier at jordbruket ikkje kan vera like konkurranseutsett som industrien. Med fri handel med både jordbruks- og industrivarer må vi igjen visa til teoriar for internasjonal handel når det gjeld den relative veksten i industri og jordbruk, men modellen frå avsnitt 2 kan vera gyldig for forholdet mellom industri og jordbruk på den eine sida og dei tenesteytande næringane på den andre. Sidan teoriar for internasjonal handel er godt dekka i pensum gjennom Norman (1992), skal eg ikkje gå nærmare inn på dei her. Konsekvensane av internasjonal handel er ytterlegare ein grunn til å bruka kvantitative modellar for å få betre oversyn over samanhengen mellom vekst og næringsstruktur. Internasjonal handel var i stor grad eksogen i den første MSG- modellen. Ved Norges Handelshøgskole har det blitt utvikla fleire kvantitative modellar for samanhengen mellom handel og næringsstruktur, sjå Norman og Wergeland (1978). I nyare versjonar av MSG-modellen har også internasjonal handel i større grad blitt endogenisert. 4 Litt kritikk Så langt har vi konsentrert oss om det som kan seiast å vera tradisjonelle økonomiske forklaringar på samanhengen mellom vekst og næringsstruktur. Det kan vera at vi da har komme i skade for å sjå bort frå eit par viktige moment. 4.1 Auka arbeidsdeling Adam Smith meinte som kjent at ein av dei viktigaste vekstfaktorane var auka arbeidsdeling. I den grad auka arbeidsdeling ligg bak den veksten vi observerer, vil veksten av nærmast statistiske grunnar framstå som ei endring i næringsfordelinga. I det gamle jordbrukssamfunnet blei maten produsert av bøndene. Før maten kjem i hus hos forbrukaren medverkar i dag ein heil serie av næringar: produsentane av kunstgjødsel og reiskaper, maskinfirma, næringsmiddelindustrien, transport, varehandel, rekneskapsbyrå, bankar osv. Dette er ein direkte følgje av at arbeidsdelinga har ført til at produksjonen av det same sluttproduktet organisatorisk er blitt splitta 14

opp og statistisk gruppert i fleire næringar. I tillegg til den direkte effekten ved at industrien lager reiskap og bearbeider produkta, får vi indirekte effektar som at det trengst bankar, rekneskapsbyrå, handelsbedrifter og samferdsel for å få den meir kompliserte organiseringa av samfunnet til å fungera. Ei tilsvarande utvikling kan observerast også for industrien. Dei første store industribedriftene var gjerne sjølvberga med ymse slag handtverkarar og servicepersonell. Seinare har ein fått meir og meir utskiljing av tenesteyting, f.eks. reinhald, vakthald og ingeniørkontor. Dermed blir produksjon og sysselsetting i statistikken flytta frå industri til tenesteyting. Sjølvsagt har økonomar vore klar over slike forhold, men dei har vore vanskelege å inkorporera i kvantitative modellar, og vi har lite informasjon om kor store delar av endringa i næringsfordelinga som dei faktisk forklarer. 4.2 Næring og hushald Eit anna problem er knytta til forholdet mellom produksjon som inngår og som ikkje inngår i nasjonalproduktet. Det siste er som kjent produksjon som skjer i hushalda og for direkte konsum der. Samanlikningar som ikkje tar omsyn til dette kan bli misvisande. Den svake veksten i sysselsettinga i tertiærnæringane i Norge frå 1930 til 1950 kan for ein del forklarast med at talet på hushjelper gjekk ned. Hushjelpene inngjekk i næringsgruppa personleg tenesteytingder sysselsettinga i perioden avtok frå 143 000 til 88 000. Samstundes auka talet på husmødre utan yrkefrå 445 000 til 674 000, mens talet på heimeverande barn m.v. med husarbeidgjekk ned frå 166 000 til 99 000 1. Den sterke veksten i sysselsettinga i tertiærnæringane etter 1950 har i ein viss grad samanheng med at det offentlege overtok tenesteyting som tidlegare hadde blitt produsert i hushaldningane. Samstundes gjekk yrkesdeltakinga blant kvinner opp. Eit teikn på dette er at talet på kvinnelege sysselsette innan helse- og sosialtenester i offentleg forvaltning auka nesten 6 gonger frå 1962 til 1988 (frå 36 000 til 208 000) 2. Denne veksten har sjølvsagt fleire forklaringar enn flytting av arbeid frå hushaldningane, men det kan neppe vera tvil om at slik flytting spelte ei viktig rolle. Eksempla peikar på at det kan vera vanskeleg å finna ein stabil samanheng mellom økonomisk vekst og andelen av sysselsettinga i tenesteyting dersom vi ikkje tar med tenesteproduksjon i hushalda. Om tenester skal produserast i eller utanfor hushalda er i stor grad eit spørsmål om skattesystem og om omfanget og prissettinga av offentlege tilbod. 1 Kjelde: Historisk statistikk 1978, tabell 6 2 Kjelde: Økonomsike analyser nr. 7 1989 (Nasjonalrekneskapstal for sysselsetting). 15

A Tabellar BNP etter næring i % Norge 1890 1930 1950 1970 1990 Primær 27 17 15 7 3 Sekundær 23 30 35 34 36 Tertiær 50 53 50 59 61 Kjelder: Langtidslinjer i Norsk økonomi 1865-1955, Samfunnsøkonomsiske studier nr 23; NOS: Nasjonalregnskap, diverse årgangar; Statistisk årbok. Sysselsetting etter næring i % Norge 1890 1930 1950 1970 1990 Primær 49 36 26 13 6 Sekundær 22 27 37 25 24 Tertiær 28 37 37 53 69 (Sysselsette personar) Kjelder: Historisk statistikk 1978, tabell 6 og Statistisk årbok. B Gjennomsnittleg realvekst Vi ønskjer å visa at Frå (1) følgjer det at Y 1 Y 2 α 1 + α 2 = γ(= α 1 γ 1 + α 2 γ 2 ) Y 1 Y 2 Y i = Y i som innsett i uttrykket over gir sidan Y 1 Y ( 2 α 1 + α 2 = α 1 Y 1 Y 2 N 1 + N 2 = Ṅ = 0. N i N i + γ i i = 1, 2 N ) 1 + γ 1 N 1 = α 1 γ 1 + α 2 γ 2 + ( N1 = γ + N = γ + = γ N 1 + N N 1 + N 2 N 1 N N 2 ( N 2 + α 2 ) + γ 2 N 2 N ) 2 + α 2 N 1 N 2 N ) 2 N 2 (α 1 N 1 16

Referansar [1] Johansen, Leif (1960): A Multi-Sectoral Study of Economic Growth, Amsterdam: North-Holland [2] Maddison, Angus (1991): Dynamic Forces in Capitalist Development, Oxford: Oxford Univ. Press [3] Norman, Victor D. (1992): Næringsstruktur og utenrikshandel, Oslo: Universitetsforlaget [4] Norman, Victor D. og Wergeland, Tor (1978): Konkurranseevne og næringsstruktur, Senter for anvendt forskning, Bergen [5] Rødseth, Asbjørn (1992): Konsumentteori, Oslo: Universitetsforlaget [6] Vislie, Jon (1979): ïïdivision of labour - Simon revisited. A comment, Regional Science and Urban Economics 9, 61-70 17