Vesentlege vassforvaltningsspørsmål Vassområde Nordhordland Versjon FU / 01.06.2012 1
2 Forsidebilete: Søndre del av Vassområde Nordhordland, med Hagelsundbrua og regionsenteret Knarvik. Foto: Kjersti Isdal, 2011.
Vatn er viktig for alle Me har mykje vatn i Nordhordland, og dei fleste av oss bur nær eit vassdrag eller nær sjøen. Mange av opplevingane våre i kvardagen, i arbeidslivet og på fritida er knytt til vatn. Reint og godt vassmiljø er grunnlaget for at vi skal kunne drive fiske, jordbruk og friluftsliv. For å få eit godt vassmiljø må vi blant anna innhente kunnskap om vatnet og livet i vatn. Vi må følgje med på kva som påverkar vassmiljøet. Vi må setje mål for korleis vi vil ta vare på vassmiljøet. Vi må ivareta lokale omsyn, sam arbeide på tvers av ulike sektorar, og planleggje heilskapeleg og langsiktig. Og ikkje minst må vi gjenn omføre miljøtiltak der det er naudsynt. Vesentlege vassforvaltningsspørsmål Vassområde Nordhordland, er innspel til høyringsdokumentet for Hordaland som skal ut på høyring 1.juli 2012, i samband med den nye vassforskrifta. Dokumentet har som mål å gje ei kortfatta oversikt over tilhøva til vassdraga våre slik vi kjenner dei per i dag. Kva er det som påverkar vatnet i innsjøar, elver og kystvatn? Det er innhenta informasjon om status i vassdraga og fjordane for kvar kommune i Nordhordland vass område. Det er også vurdert kva for nokre påverknadsfaktorar som er av betyding og kva for eit miljøproblem som kan vere dominerande. Prosjektleiar har saman med Fylkesmannen i Hordaland hatt møte med alle kommunane. Det har vore møte i Nordhordland vassområdeutval vår/haust 2011 og vår 2012. I høyringsperioden hausten 2012 vonar ein at det kjem inn gode innspel og meir dokumentasjon om tilhøva. Vassførekomstar med problem blir tatt med vidare for tiltaksanalyse som skal vere ferdig i 2013. Målet med arbeidet er å oppnå god økologisk og kjemisk tilstand i vassdraga våre. Manger, 29. mai 2012 Vassområdeutvalet for vassområde Nordhordland v/prosjektleiar Kjersti Isdal (Figurane frå Vann-nett som er brukt i dokumentet var ikkje oppdaterte i skrivande stund, slik at teksten samsvarar ikkje heilt med desse. Opplysningane vert lagt inn av Fylkesmannen i samband med karakterisering av vassførekomstane. Høyringsdokumentet vil bli oppdatert så snart som dette er på plass.) 3
Namn på medlemmer og kven de representerer Styresmakt Fylkeskommunen Fylkesmannen i Hordaland NVE Region Vest Mattilsynet Regionkontor for Hordaland og Sogn og Fjordane Mattilsynet Distriktskontoret for Bergen og omland Fiskeridirektoratet Region Vest Statens Vegvesen Region Vest Jernbaneverket Kystverket Vest Austrheim kommune Fedje kommune Lindås kommune Masfjorden kommune Meland kommune Modalen kommune Radøy kommune Vik kommune Høyanger kommune Gulen kommune Prosjektleiar Namn Sølve Sondbø Sigmund Olsnes Kjell Kvingedal Kjell Hegna Gunnstein Brakestad Siss-May Edvardsen Torgeir Flatebø Trude Jansen Hagland Odd Tøsdal Johannes Bjelkarøy Ola Midttun Hans Cato Haddal Ingvild Osland Hilde Sanden Nilsen Warren S. Eversley Knut Stenevik John Morten Klingsheim Harald Sognnes (varaordførar) Arne Aven Vidar Bråthen Astrid Aarhus Byrknes (ordførar) Sveinung Toft Karstein Totland (ordførar) Gunnar Molland Nils Marton Aadland (ordførar) Kristin Nåmdal Knut Moe (ordførar) Inge Kårevik Ragnar Floen Asbjørn Nagell Toft Oddbjørn Ese (rådmann) Marta Finden Halset Arve Varden Odd Harald Eide (hovudutval for plan og utvikling) Frank van den Ring Kjersti Isdal 4
Referansegruppe Interessegruppe/organisasjon BKK Hordaland jeger og fisk Hordaland Bondelag Fiskeri- og havbruksnæringens landsforening Salar Bruk A/S, Meland Namn Therese Kronstad Per Vidar Halsnes Alv Arne Lyse Frøydis Haugen Maria Skjold Hans Inge Algrøy Helge Daae 5
Innhald Vatn er viktig for alle 3 1. Om vassområdet og vassførekomstane 7 1.1 Avgrensing av vassområdet 7 1.2 Dagens miljøtilstand 7 1.3 Spesielle arter 8 1.4 Verneområde 9 1.5 Dei vesentlegaste menneskeskapte påverknadene 10 1.6 Omfang av vassførekomstar som er i risiko for ikkje å nå målet om god miljøtilstand i 2021 11 1.7 Kunnskapsgrunnlag og behov for vidare undersøkingar 11 2. Om påverknader årsak, omfang og effekt 14 2.1 Påverknad i innsjøar 14 2.2 Påverknad i elver 17 2.3 Påverknader i kystvatn 19 2.4 Vassområdets hyppigast førekommande påverknader 22 2.5 Igangsatte miljøtiltak 23 3. Brukarinteresser 24 4. Når vi miljømåla i 2021? 25 4.1 Innsjø risikovurdering 25 4.2 Elv risikovurdering 26 4.3 Kystvatn risikovurdering 27 5. Vedlegg 30 Matre i Masfjorden. Foto: Kjersti Isdal. 6
1. Om vassområdet og vassførekomstane 1.1 AVGRENSING AV VASSOMRÅDET Vassområde Nordhordland er eit av fem vassområder i Hordaland vassregion. Avgrensinga av vassområdet er ikkje bestemt av kommunegrenser, den er bestemt av grensene til vassdraga og i kva fjord desse renn ut. Til vassområde Nordhordland høyrer dei vassdraga som renn ut i Fensfjordsystemet, Hjeltefjorden, Herdle fjorden, Radfjorden, Lurefjorden og sørover der ein grensar mot Byfjorden og Osterfjorden. Til dømes høyrer dei vass draga i Lindås og Modalen kommune som renn ut i Oster fjorden til vassområde Voss-Oster fjorden. Nokre vassdrag i sognekommunane Gulen, Høyanger og Vik høyrer til vassområde Nordhordland då vatnet er overførd til eller renn ut i Fensfjordbassenget. 1.2 DAGENS MILJØTILSTAND Nordhordland er eit vassområde med store variasjonar i landskap. Frå det flate øyriket Fedje ute i havet til høge fjell og djupe fjordar inne i Masfjordfjella og Stølsheimen. Busetnaden er og særs variert. Dette betyr ulike påverknader og miljøtilstand - alt etter kor ein er i vassom- Kart over vassområder i Hordaland. Kart over vassområde Nordhordland, med registrerte vassførekomstar for vassområdet (figur henta frå VannNett). 7
rådet. Delar av området er omfatta av dei såkalte Bergensbuene, som gjev eit kupert landskap med avlange åser, vassdrag og fjordar. Heile området har mykje nedbør og milde temperaturar. Generelt for vassområdet er at dagens miljøtilstand er god, men nokre problemområde med forureining, blågrønalgar, forsuring og påverknad frå kraftregulering gjør at vi har vassførekomstar med moderat, dårlig og svært dårlig miljøtilstand. 1.3 SPESIELLE ARTER Det er fleire spesielle artar i vassdraga som det er særs viktig å ta vare på. Elvemusling er ein trua art som er i ferd med å forsvinne i regionen vår. Forholda for den trua villaksen er noko mange er svært opptatt av. Mindre kjent er det korleis det står til med forhalda for sjøauren. Her er dei små bekkane og viktige, men ikkje godt nok kartlagd. Det fins sjøaureregistreringar i nokre kommunar, frå 2000-talet. Lindåspollane og Lurefjorden er eit sæprega pollsystem, meget beskytta og godt undersøkt. Området har m.a. eigen sildestamme. Det er spesielle manetførekomstar i Lurefjorden. Det er oppdrett av østers i Lindåspollane, og her fins og østers naturleg. Området har fleire sjøfuglreservat og mange kulturminne, og er eit av tre marine område i Hordaland som er foreslått å granske med tanke på vern Mange av innsjøane/vassdraga i ytre deler av vassområdet, som her i Radøy, er avlange og med låg gjennomstrøyming. Her 066-26329-L Hallandsvatnet på Radøy, eit av dei første innsjøane der ein fekk påvist blågrønalgar. Her er det og mykje gjedde, som fortrenger auren. Foto: Kjersti Isdal. 8
(marin verneplan). Pga dei spesielle forholda i dette fjordsystemet er det oppdrettsfritt område mellom Alverstraumen og Fosnstraumen/Kilstraumen. - Elvemusling - Relikt sildestamme i Lindåspollane - Anadrom laksefisk - Ål (Anguilla anguilla) - Djupvassmanet ( Periphylla periphylla) Framande artar Gjedde er ein påverknad i fleire av innsjøane våre. Den høyrer ikkje naturleg heime her, og fortrenger auren. Den vart innførd først på midten av 1800-talet, men har og vorte spreidd i dei seinare år. 1.4 VERNEOMRÅDE Nordhordland har ei rekkje verneområde, og mange av dei er knytt til liv i vatn. Tabell 1: Oversikt over naturvernområder i Nordhordland. Kommune Verneområde Verneformål Radøy Sandholmane, Øysteinen og Hesjetå naturreservat Naturreservat - sjøfugl Loddå naturreservat Synnøy naturreservat Naturreservat - sjøfugl Naturreservat - sjøfugl Lindås Fossevatna naturreservat Naturreservat - våtmark Natås naturreservat Vollom naturreservat Lurekalven naturreservat Klammersholmen naturreservat Vågsskjeret naturreservat Grøningane naturreservat Ådnøy naturreservat Håvarden og Klubben naturreservat Spjeldnes naturminne Eidsnes indre naturminne Naturreservat - myr Atlantisk høgmyr Naturreservat - edellauvskog Nordlegaste naturlege bøkesskog i verda. reservat - sjøfugl, lyngheiområde Naturreservat - sjøfugl Naturreservat - sjøfugl Naturreservat - sjøfugl Naturreservat - sjøfugl Naturreservat - sjøfugl Naturminne - freda tre Ask frå 1770 Naturminne - freda tre Eik frå 1864, omkrets 3,52m Austrheim Låge Islendingen naturreservat Naturreservat - sjøfugl Fedje Notholmen naturreservat Stridsholmen naturreservat Kuøyni, Skagøyni, Teistholmen og Teistholmskjeret naturreservat Litle Frilsøy, Hovden, Svarteskjeret og Innesøyane naturreservat Sekkjedalstjørn naturreservat Fedjemyrane landskapsvernområde Hellisøy naturreservat Naturreservat - sjøfugl Naturreservat - sjøfugl Naturreservat - sjøfugl Naturreservat - sjøfugl Naturreservat - sjøfugl landskapsvernområde med dyrelivsfredning. Fugleliv Naturreservat - sjøfugl 9
Masfjorden Dyrøysundskjeret naturreservat Naturreservat - sjøfugl Raunøy, Langøy, Skardholmen, Storholmen og Høgholmen naturreservat, Herøy naturreservat Naturreservat - sjøfugl Naturreservat - sjøfugl Meland Herdla dyrelivsfredning Fuglelivsfredning - våtmark, - geologi - botanikk - havstrand 1.5 DEI VESENTLEGASTE MENNESKESKAPTE PÅVERKNADENE Ut i frå karakteriseringa av Nordhordland vassområde kjem det fram følgjande vesentlege menneskeskapte påverknader: 1) Fysiske inngrep (kraftutbygging, settefiskanlegg, uttak av drikkevatn (tørrlegging av bekker) 2) Eutrofiering av innsjøar - problem med blågrønalgar 3) Forureining i sjø (Fedjeubåten, Fensfjordbassenget - utslepp frå tankbåtar og industri) 4) Vandringshindre for anadrom fisk 5) Framande artar Figur 1: Innsjø: økologisk tilstand (data frå Vann-Nett, ikkje oppdatert!) Figur 2: Innsjø: risiko for ikkje å nå målet om god miljøtilstand i 2021 (data frå Vann-Nett, ikkje oppdatert!) 10
Figur 3: Elv: økologisk tilstand (data frå Vann-Nett, ikkje oppdatert!) Figur 4: Elv: risiko for ikkje å nå målet om god miljøtilstand i 2021 (data frå Vann-Nett, ikkje oppdatert!) 1.6 OMFANG AV VASSFØREKOMSTAR SOM ER I RISIKO FOR IKKJE Å NÅ MÅLET OM GOD MILJØTILSTAND I 2021 Nær 23 % av elvevassførekomstane og 34 % av innsjøane står i fare for å ikkje nå målet om god tilstand i 2021. Grunnen til at så stor del av vassførekomstane i Nordhordland står oppført med risiko er at ksmvf og SMVF vassførekomst automatisk blir satt til risiko. Dersom den økologiske tilstanden er god, kvalifiserer den ikkje til å være SMVF. Vedtak om kva vassførekomstar som er SMVF er enda ikkje avklart. Dagens økologisk tilstand, miljøtilstand, er hovudsakleg fordelt jamt mellom god eller moderat status for elvar og innsjø. For kyst er dei fleste oppført med god økologisk status, 4,5 % av kysten er satt til moderat status. 1.7 KUNNSKAPSGRUNNLAG OG BEHOV FOR VIDARE UNDERSØKINGAR Det er innhenta informasjon om status i vassdraga og fjordane for kvar kommune i Nordhordland vassområde. Kunnskapsgrunnlaget om tilstanden i vassførekomstane er sprikande. Berre når det gjeld drikkevatn vert det teke regelmessige prøvar. I nokre kommunar er det gjort resipientundersøkingar, eller desse er under planlegging. Det er behov for å få tatt undersøkingar med riktige parametre etter vassforskrifta, slik at ein får et betre kunnskapsgrunnlag i karakteriseringa av vassførekomstane. 11
Figur 5: Kystvatn: økologisk tilstand (data frå Vann-Nett, ikkje oppdatert!) Figur 6: Kystvatn: risiko for ikkje å nå målet om god miljøtilstand i 2021 (data frå Vann-Nett, ikkje oppdatert!) Kystvatn- resipientundersøkingar Meland og Lindås kommunar deltek med prøvepunkter heilt nord til Fensfjorden i ein utviding av resipientundersøkinga knytta til Byfjordsundersøkinga (2011-2015). Det er bevilga skjønsmidlar i 2012 til å samordne/utarbeide anbodsmateriale til undersøkingar i resten av Hordaland - tilsvarande Byfjordsundersøkinga. Dette vert eit godt utgangspunkt for å auke kunnskapsgrunnlaget når det gjeld kystvatn! Innsjø/vassdrag - resipientundersøkingar Det fins eldre resipientundersøkingar av vassdrag i kommunane Meland og Radøy. I Meland og Lindås planlegg kommunane nye resipientundersøkingar, og her vil ein få med dei riktige parametra etter den nye vassforskrifta. Det er behov for tilsvarande undersøkingar i dei øvrige kommunane. Ei samordning av resipientovervakning for vassdrag i heile fylket - på same vis som for kystvatn ville vore ei god løysing! Mange bekkar renn gjennom kulturlandskapet, og får tilførsel av næringssalter på vegen. Foto: Kjersti Isdal. 12
Blågrønalgar i 066-26358-L Nesvatnet 2004. Foto: Radøy kommune. Anadrom fisk Det føreligg kun registrering av sjøaurevassdrag i Radøy og Meland kommune. Det er behov for tilsvarande registreringar i dei andre kommunane. Blågrønalgar Næringsmiddeltilsynet for Nordhordland og Gulen kartla i perioden 1985-1996 forekomst av giftproduserande blågrønalger i ferskvatn i Nordhordland. Toksintestar vart den gong utført i samarbeid med NIVA, Folkehelsa og Norges Veterinærhøgskole. Radøy kommune, i samarbeid med Fylkesmannen, gjorde undersøkingar av innsjøar i kommunen som hadde oppblomstring av blågrønalgar på 2000- talet. Det er behov for ei kartleggjing som dekkjer heile Nordhordland, ikkje minst trenge ein meir kunnskap om årsak og moglege tiltak for å oppnå ein betre økologisk tilstand. Vassområde Nordhordland har søkt og fått innvilga skjønsmidlar til dette i 2012. Midlane skal nyttast til kartleggjing/utbreiing av blågrønalgar, og vurdering av tiltak for å oppnå god økologisk tilstand (GØT) i vassområdet. Dette arbeidet kan få god overføringsverdi til fleire områder. 13
2. Om påverknader årsak, omfang og effekt 2.1 PÅVERKNAD I INNSJØAR Sur nedbør Sur nedbør har størst påverknad på vassførekomstar i indre høgareliggjande delar av i Nordhordland, som innsjøar i Masfjorden/Stølsheimen. Det er ikkje krav om at dette skal handterast i arbeidet med vassforskrifta då dette er langtransportert forureining. Tema forsuring er godt utreda i Noreg, og dette vert handtert sentralt av DN/Fylkesmannen. Fysiske inngrep Store fysiske inngrep forårsaka av vasskraftutbygging finn vi i indre deler av vassområdet. Nærare bestemt Masfjorden, som er den store fjellkommunen i regionen. Her er store delar av vassførekomstane regulert, og innsjøar demma kraftig opp/tappa ned. Vatn er ført i rør gjennom fjellet til andre innsjøar ein det naturleg ville rent til. Dette medfører at nedslagsfeltet til enkelte innsjøar er mangedobla, mens andre innsjøar har mista vatnet sitt. Det har og ført til at anadrom fisk ikkje lenger fins i dei regulerte vassdraga. Uttak av vatn til settefiskanlegg medfører og påverknad i nokre av innsjøane våre. Desse vatna vert regulert, nokre kalka, og har vandringshindre for sjøaure. Forureining - eutrofiering/ blågrønalgar Avrenning frå landbruksareal og tilførslar frå avløp frå spreidd busetnad inneheld organisk stoff, næringsstoff og tarmbakteriar. Næringsstoffa kan føre til auka vekst og groe i vassdraga, medan tarmbakteriar kan gjere vasskvaliteten ueigna for andre føremål. Tilførslar av organisk materiale kan resultere i lågt oksygeninnhald i djupvatnet innsjøar og fjordar. Oksygeninnhaldet i vassmassane er helt avgjørande for dei fleste former for liv i fjorden. Landbruk og busetnad ligger hovudsakleg i låglandet. Fysiske inngrep som ved regulering er ein vesentleg påverknad i indre delar av vassområde Nordhordland. Stordalen, Librote. Foto: Roald, Kvingedal, Masfjorden kommune. 14
Små vassdrag og nedre delar av utbygde vassdrag kan ha tilførslar frå jordbruksavrenning og spreidd busetnad som påverkar økologisk status. Status må undersøkast i nokre vassførekomstar der ein ikkje har tilstrekkeleg kunnskap. I Stordalsvatnet i Masfjorden har ein påverkad av forureining frå hytter og beitedyr. Innsjøen har (pga regulering) eit svært stort nedslagsfelt. Nedslagsfeltet er fjellbeite for store delar av sauebesetningane i Nordhordland. Oppblomstring av blågrønalgar er omfattande i deler av området. Årsaka er samansett, men økt tilførsel av næring i kombinasjon med lita vassutskifting ser ut til å vere mulege årsaker. Særleg i områder med næringsrike grunnforhold og landbrukspåverknad ser ein dette (Nesvatnet, Hallandsvatnet, Hundvinsvatnet). I Austrheim kommune i Nordhordland vart hovud vasskjelda for drikkevatn til kommunen stengt ved hastevedtak frå helserådsordføraren i samråd med kommuneveterinæren ved Næringsmiddelkontrollen 28.6.1985. Årsaka var oppblomstring av Blågrønalgar i 066-26358-L Nesvatnet 2004. Foto: Asbjørn Toft, Radøy kommune. blågrønalgen Anabaena flos-aqua i vasskjeld Langavatn med grønfarging av drikkevatnet på nettet. Vasskjelda vart straks kopla ut og er ikkje teke inn att i vassforsyninga seinare. På grunn av dei helseproblema som er knytta til cyanobakterie-oppblomstringar, bør dette fenomenet alltid sjåast på som ein helse risiko når det opptrer i vatn som vert nytta av menneske. Born vil vera særleg utsette. Fellestrekk for vatna i Nordhordland med regelmessig blågrønalgevekst er liten vassgjennomstrøyming. Vassdraga ligg under den marine grensa som er på ca. 60 meter over havet i denne regionen. Blågrønalgevekst førekjem i moderat grad i vatn som er relativt næringsfattige (totalfosfor 10-20 ug P/l). Dei fleste vatna med blågrønalgeblomstring er likevel meir næringsrike med totalfosfor 100-2725 ug P/l, i følgje analysar utført 1989-1991 ved Næringsmiddeltilsynet for Nordhordland og Gulen. Eutrofiering aukar blågrønalge-blomstringa. Biologisk påverknad framande artar I fleire av innsjøane er det satt ut ein framand fiskeart, gjedde. Gjedda fortrenger auren som er naturleg art i desse innsjøane. Tabell 2: Påverknader i innsjø som dekker de største områda og de belastningane som er mest viktig å utbetre i vassområdet: Påverknad i innsjø Effekt av påverknadene Vassførekomst namn/ ID kommune Fysiske inngrep vandringshinder, kalking Kvingo Masfjorden Forureining Bakterier E-coli Stordalsvatnet 067-2129-L Masfjorden Forureining Blågrønalgar Langavatnet/ Straumstadvatnet Austrheim Forureining Blågrønalgar Solenvatnet Austrheim Forureining Blågrønalgar Åråsvatnet Austrheim Forureining Blågrønalgar Hundvinsvatnet 065-26327-L Lindås 15
Forureining Blågrønalgar Bøtjørnet Radøy Forureining Blågrønalgar Gjerdevatn Radøy Forureining Blågrønalgar Klesvatnet Radøy Forureining Blågrønalgar Vestevatn Radøy Forureining Blågrønalgar Hallandsvatnet 066-26329-L Radøy Forureining Blågrønalgar Hauglandsvatnet Radøy Forureining Blågrønalgar Mykingvatnet Radøy Forureining Blågrønalgar Lommetjørnet Radøy Forureining Blågrønalgar Nesvatnet 066-26358-L Radøy Forureining Blågrønalgar Mjøsvatnet Radøy Forureining Blågrønalgar Ystebøvatnet Radøy Biologisk påverknad Gjedde utryddar auren Trædalsvatnet Lindås Biologisk påverknad Gjedde utryddar auren Gjerdevatn Radøy Biologisk påverknad Gjedde utryddar auren Hallandsvatnet 066-26329-L Radøy Biologisk påverknad Gjedde utryddar auren Hauglandsvatnet Radøy Biologisk påverknad Gjedde utryddar auren Klesvatnet Radøy Biologisk påverknad Gjedde utryddar auren Lommetjørnet Radøy Biologisk påverknad Gjedde utryddar auren Vestevatn Radøy Figur 7: Påverknadane i innsjøer i Nordhordland (data frå Vann-Nett). NB ikkje oppdatert! 16
2.2 PÅVERKNAD I ELVER Sur nedbør Det einaste vassdraget som vert kalka i vassområde Nordhordland er Ynnesdalsvassdraget/ Frøysetvassdraget i Masfjorden. Vassdraget vert kalka for at smolten (anadrom fisk) skal overleve. Anadrom fisk (laks og sjøaure) er sårbar for forsuring, særleg på smoltstadiet når fisken vandrar ut. Bestanden av laks er svært dårleg i Frøyset/Ynnesdalsvassdraget. I Matre- og Haugsdalsvassdraga er bestanden kritisk/ tapt pga kraftutbygging (sjå lakseregisteret). Fysiske inngrep Fysiske inngrep i vassdrag vert ofte vandringshinder for laks og sjøaure. Til dømes vasskraftutbygging utan krav til minstevassføring, vegbygging (elver i rør), bekke lukking i landbruket. Ein finn tomme skall etter elvemusling i Mjåtveitelva (059-22-R), der bestanden no er i fare for å døy ut. Foto: Hans Kristian Dolmen, Meland kommune. Dei største vassdraga i Masfjorden er utbygd for kraftproduksjon og er kandidat for SMVF. Økologisk tilstand i dei utbygde vassdraga og reguleringsmagasina må definerast individuelt. I elvar kan vassdragsreguleringar føre til endringar i vassføring, vasstemperatur og is tilhøve og kan også påverke vasskvaliteten. Tiltak som bygging av fisketrappar, tersklar, minstevassføring, lokkeflaumar kan kompensere for negative verknader av vassdragsreguleringar. Behov for tiltaksplanar og avbøtande tiltak må avgjerast av NVE i samband med revisjon av vilkår. Mjåtveitelva (059-22-R) i Meland kommune. Foto: Hans Kristian Dolmen, Meland kommune. 17
Forureining Elvemusling er ein trua art som opprinneleg fins i Mjåtveitvassdraget, Meland. Dei kan bli opp til 200 år gamle! I dag finn ein berre att tomme skal, noko som tyder på at tilhøva for muslingen ikkje har vore/ er bra i seinare tid. Det er uklart kva som er grunnen til dette. Elvemusling treng reint vatn, og dei treng skugge. Byggeverksemd kan ha ført til mykje humus i vannmassane, og dermed lågt oksygennivå. Ei anna årsak kan vere rydding av skog og kratt, slik at dei skuggefylte elvestrekningane har forsvunne. Larvane lever på gjellene til aure til den er passe stor. I andre vassdrag vert det gjort forsøk med utsetjing av aure som ber på larvar av elvemusling, for å få bestanden attende. Tabell 3: Påverknader som dekker de største områda og de belastningane som er mest viktig å utbetre i vassområdet: Påverknad i elver Effekt av påverknadene Vassførekomst namn/ ID kommune Sur nedbør Fysiske inngrep Fysiske inngrep negativ påvirkning på anadrom laksefisk negativ påvirkning på anadrom laksefisk negativ påvirkning på anadrom laksefisk Ynnesdal-Frøysetvassdraget Matre Haugsdal Gulen/Masfjorden Masfjorden Masfjorden Fysiske inngrep vandringshinder sjøaure Meland Fysiske inngrep vandringshinder sjøaure Vaulen-Færavatnet Radøy Fysiske inngrep vandringshinder sjøaure Nesvatnet Radøy Fysiske inngrep vandringshinder sjøaure Kvalheimsvatnet Radøy Forureining Elvemusling dør ut Mjåtveitelva Meland Figur 8: Data frå Vann-Nett som viser påverknadane i elvar i Nordhordland. NB ikkje oppdatert! 18
2.3 PÅVERKNADER I KYSTVATN Forureining Forurensning frå punktutslepp er den hyppigast registrerte påverknad i kystvatn i Nordhordland. Dette kan vere forureining frå industri, deponi og landbruk, kloakk. Terskelfjordar der det er dårleg utskifting av vannmassar er særs utsatt (eks. Rosslandspollen, Meland og Taulsvågen, Radøy). Fensfjorden er eit av dei største fjordsystema i Nordhordland, som strekkjer seg frå innerst i Masfjorden og ut til Fedje. Her ligg industristaden Mongstad, med alle sine verksemder knytta opp mot oljeraffineriet Statoil Mongstad. Det vert gjort miljøundersøkingar her med jevne mellomrom. Industriområdet i Sløvåg har og stor påverknad på Fensfjorden. Den alvorlege Vest Tank-ulykka på Sløvåg i 2007 er eit døme på dette. Stor trafikk med tankskip utgjer ein risiko som kan ha stor påverknad på Fensfjordsystemet. Trafikken av tankskip er nøye kontrollert av trafikksentralen på Fedje. Fonnesflaket i Austrheim er brukt som venteplass for skip på veg til Mongstad for å lasta. Ubåtvraket U-864 på havbunnen ved Fedje. Trafikksentralen har berre mynde til å kontrollera eit område som strekkjer seg like sør for raffineriet. Lenger inne i fjorden krev det ingen særskilt søknad for å ankra opp. På Masfjordsida av oljeraffineriet har Kystverket tilvist ankrings område i Haugsøy- Grunne strømmar, Radøy. Foto: Kjersti Isdal 19
tangen like ved eit naturvernområde. Naturreservatet som omfattar Raunøy, Langøy, Skardholmen, Storholmen og Høgholmen vert rekna som eit av dei betre og mest idylliske sjøfuglreservata i fylket. Eventuelle utslepp her vil kunne få store følger. Det foregår no arbeid med ein interkommunal plan for Fensfjorden, der dette tema vert handsama. Vraket av ubåten U-864 som ligg på sjøbotnen utenfor Fedje utgjer ein vesentleg fare for forureining i kystvatnet. NIFES analyserer årleg fisk og krabbe frå området ved vraket på oppdrag for Kystverket. I overvakingsrapporten for 2011 går det fram at krabbe fanga ved vraket har klart høgare konsentrasjonar av kvikksølv enn krabbe fanga lenger borte frå vraket. I hovudsak er det likevel snakk om låge konsentrasjonar. Ingen krabbeprøver viste i 2011 konsentrasjonar over EUs grenseverdi for humant konsum (gjeld berre klokjøt). Funna endrar dermed ikkje biletet av mattryggleiken. Mattilsynet anbefalar gravide og ammande å ikkje ete sjømat frå området rundt vraket. Djupvassmaneten Periphylla periphylla. Foto: Gulen Dive Center Den tyske ubåten U-864 har truleg omlag 60-70 tonn metallisk kvikksølv i lasta då den vart senka av ein britisk ubåt vest av Fedje i februar 1945. Vraket vart lokalisert i 2003. Prøver som vart tatt i sediment rundt vraket viste høge konsentrasjonar av kvikksølv. Mange meiner at kvikksølvet må takast opp og fjernast frå området. Dette er ei nasjonal sak. Påverknad frå akvakultur Påverknader frå akvakultur som rømming, utslipp av næringssaltar og fiskesjukdommar, under dette lakselus, er vektlagt som dei viktigaste miljøutfordringane i dag og i den næraste framtid. Fysiske inngrep Figur 9: Data frå Vann-Nett som viser påverknadane i elvar i Nordhordland. NB ikkje oppdatert! 20
Hamneanlegg er fysiske inngrep som påverkar kystvatn. I Nordhordland er havneanlegga på Mongstad og i Sløvågen døme på dette. Masfjorden er kandidat for SMVF grunna endra ferskvasstilrenning frå vassdragsutbygging. I fjordsystem vil verknadene av vassdragsreguleringar først og fremst være synlege i saltinnhaldet i fjorden og utbreiing av brakkvasslaget. Biologisk påverknad Lakselus og rømming av laksefisk i frå oppdrettsanlegg utgjer ein vesentleg biologisk påverknad på den opp havelege villaksen. Spesielle arter Lurefjorden (0261040203-C) er eit terskelfjordsystem 700 m på det djupaste og berre 20m i utlaupet, noko som gjev dårlig utskifting i vassmassane. Her har djupvassmaneten Periphylla periphylla maneten tatt fullstendig over, til lokale fiskarar sin fortviling. På dagtid kan dei lyssky manetene observerast på circa 120 meters djup i Lure fjorden. Og på natta kjem dei til overflata i store mengder. Lindåspollane, som er ein sidearm av Lurefjorden, har ein spesiell sildestamma som går i fjordbassenget. Sildestamma skal vere 6 000 år gammal. Østersdyrking også her. Tabell 4: Påverknader som dekker de største områda og de belastningane som er mest viktig å utbetre i vassområdet: Påverknad i kystvatn Effekt av påverknadene Vassførekomst namn/ ID Kommune Fysiske inngrep endra ferskvasstilrenning Masfjorden Masfjorden Fysiske inngrep hamneanlegg Mongstad Lindås/Austrheim Forureining Forureining Forureining Forureining forureina sediment (verftsindustri) Fare for kvikksølvutslepp, ubåtvrak Forureina vannmassar Terskelfjord Forureina sediment (verksemd på tidlegare Jotun malingsfabrikk) Mastrevik Fedje Vest (0261000035-C) Rosslandspollen (021030300-4-C) Gerhardspollen, Manger Forureining Terskelfjord Taulsvågen (Lurosen-0261040202) Austreheim Fedje Meland Radøy Radøy Forureining Terskelfjord Lindåspollen (0261040204) Lindås Forureining Forureining Spesielt utsatt for forureining då vasstraumane frå Mongstad driv denne vegen. Tankskip ankrar i naturvernområde Rossnesvågen Haugsøytangen, Fens fjorden (0261040101-C) Lindås Masfjorden Forureining Fluorforbindingar (Solberg Radsundet Radøy Spesielle artar Djupvassmanet Terskelfjord Lurefjorden (0261040203-C) Lindås 21
2.4 VASSOMRÅDETS HYPPIGAST FØREKOMMANDE PÅVERKNADER Det er i hovudsak to store grupper påverknader på vassførekomstane i vassområdet; forurensning og hydro morfologiske endringar (sjå tabell 5). Det er viktig å setje i verk tiltak som kan betre den økologiske og kjemiske tilstanden. Dette kan og ha positive ringverknader for andre brukarinteresser, næringsliv, turisme m.m. Tabell 5: Påverknader som dekker de største områda og de belastningane som er mest viktig å utbetre i vassområdet. Påverknad Fysiske inngrep/ hydromorfologiske endringer Forureining Framande artar Effekt av påverknad Liten vassføring i elver; problem for fisk (vandringshinder), øydelegging av gyteplassar Utradering av fiskebestand, forringelse av plante og dyreliv i og rundt vassførekomsten, algeoppblomstring Samfunnsfaktor Vasskraft (vassførinsgregulering, vasskraftdam), infrastruktur, utbygging industri frå diffuse kilder/ punktutslipp, landbruk, renseanlegg, industri, søppelfyllinger/ husholdninger Veipåvirkning (salt) Mogleg tiltak og venta effekt av tiltak Bygging av fisketrappar, tersklar, minstevassføring, lokkeflaumar. Tiltaka kan gi økt swim up av laks og aure God vassføring kan auke resipientkapasiteten Etablering av vegetasjonssoner kan føre til minking i avrenning til elv/bekk. Direkte injeksjon av gjødsel, spreiingstidspunkt og optimal bruk av gjødsel mengde. Krav om minirenseanlegg. Utbetring/utvidig av offentleg kloakknett. Overvake førekomsten, unngå spreiing Positive ringverknader Økt fiske i elvane, økt natur- og friluftsoppleving. Økt turisme Mindre avrenning vil føre til økt oksygeninnhald i vassmassane, som vil gi et betre leveførhald for dei fleste livsformar i elvar og fjordar. Fleir botndyr 22
Kvingo, settefiskanlegg Marine Harvest. Foto: Masfjorden kommune. 2.5 IGANGSATTE MILJØTILTAK Kort omtale av miljøtiltak som allereie er igangsatt både førebyggande, forbetrande og restaurerande tiltak. Tabell 6: Miljøtiltak som allereie er igangsatt. Tiltak Vassførekomst namn/ ID Ansvarlig for tiltaket Tiltak gjennomført (årstal) Sektormyndigheit/ lovheimel Kalking Frøysetvassdraget Fylkesmannen årleg Interkommunal plan - Fensfjorden 23
3. Brukarinteresser Kraftproduksjon Ein av dei største brukarinteressene i indre delar av Nordhordland (Masfjorden) er nytting av vass kraft til strøm. Mange av vassdraga og vassførekomstane her er utnytta til kraftproduksjon. Vasskraftproduksjonen kan føre til en senking i leveførhalda for både laks og aure gjennom senking av vasstilførsel, låge temperaturar og vandringshindre. Etter at lakseelvane er blitt regulert har fangst av laks og aure gått kraftig ned, samanlikna med fiske frå før vasskraftutbygginga. Regulantane har ofte blitt pålagde å kompensere for negative påverknader med å sette ut setjefisk, smolt og augerogn, samt at det kan være krav til minstevassføring. Ynnesdal/Frøysetelva, Matres elva og Haugsdalselva er nokre dei viktigaste lakseelvane. Akvakultur Fiskeri- og havbruksnæringane er meir enn nokon andre næringar avhengige av godt vassmiljø for å kunne levere rein og sunn sjømat. Friluftsliv Eit godt vassmiljø er avgjerande for utøving av friluftsliv. Fiske, havsport, båtliv og bading er viktige brukarinteresser for innbyggarane våre. Drikkevatn og industrivatn Uttak av drikkevatn og industrivatn er eit viktig tema i kommunane Lindås, Austrheim og tildels Radøy. Austrheim får vatn i frå Lindås, grunna ureining (blågrønalgar) i eigne drikkevasskjelder. Mongstadanlegget krev mykje vatn - og meir i åra som kjem. Eventuelle konfliktområde: -Kraftutbygging laksefisk Kraftturbin på Matre - eit symbol på vasskraft. Foto: Kjersti Isdal. 24
4. Når vi miljømåla i 2021? Kart frå Vann-Nett som viser vassførekomstanes risiko for å ikkje nå miljømålet innan 2021: 4.1 INNSJØ RISIKOVURDERING Kart: Risikovurdering, innsjø (data frå Vann-Nett, ikkje oppdatert!) 25
4.2 ELV RISIKOVURDERING Risikovurdering, elv (data frå Vann-Nett, ikkje oppdatert!) 26
4.3 KYSTVATN RISIKOVURDERING Risikovurdering, kystvatn (data frå Vann-Nett, ikkje oppdatert!) 27
Vassførekomstar og område ein bør sjå spesielt på i det vidare arbeidet Sterkt modifiserte vassførekomstar SMVF Vassførekomstar som er vassdragsregulerte utgjør størsteparten av dei førekomstane som er satt som kandidat til SMVF. Fysiske inngrep og hydromorfologiske endringar er hovudårsaken til at elvane er i risiko. Masfjorden kommune har mange vassførekomstar som er regulert til vasskraft. Per i dag er ikkje SMVF vassførekomstar avklart. Økologisk status for kandidat til SMVF vassførekomstane er avgjørande. Dersom den økologiske tilstanden er god, så kvalifiserer den ikkje til å være SMVF. Eutrofiering - blågrønnalgar I Nordhordland kjem eutrofieringa hovudsakleg av jordbruksavrenning og spreidd busetnad. I Radøy kommune er så og sei alle vassførekomstar påverka av avrenning / overgjødsling. Påverknader frå eutrofiering gjennom avrenning frå jordbruk og avrenning frå spreidd utslipp må avklarast nærmare. Sur nedbør I Nordhordland vassområde er det pågåande kalkingsarbeid i Frøyset/Ynnesdalsvassdraget. Hovudutfordringar og dei viktigaste problemeigarane For SMVF og vassdragsregulering er regulantane dei viktigaste problemeigarane. For diffus avrenning frå jordbruk og spreidd busetnad er kommunane problemeigarane. Kunnskapsgrunnlaget Kunnskapsgrunnlaget er basert på tilgjengelege rapportar, og frå samtalar/møter med dei einskilde kommunane. 067-2129-L Stordalsvatnet vert påverka av forureining frå hytter og beitedyr. Innsjøen har (pga regulering) eit stort nedslagsfelt som er fjellbeite for store delar av sauebesetningane i Nordhordland. Foto: Masfjorden kommune. 28
Kandidatar til sterkt modifiserte vassførekomstar i Nordhordland Tabell 7: SMVF Nordhordaland - Innsjø: fra ny database, NVE 15.05.2012. Navn Begrunnelse for kandidat til SMVF 067-175541-L Smalevatn Auka nedbørfelt med 4,6 km2 frå øvre del av Årdalselv og frå Rundevasselv i Førdevassdraget. 067-2126-L Svartevatn Reguleringshøgde 48,0 m (29,0 m heving og 19,0 m senking). 067-2127-L Hjortevatnet Reguleringshøgde 25,0 m (5,0 m heving og 20,0 m senking). 067-2128-L Smalavatnet / Langavatnet Reguleringshøgde 17,0 m (6,1 m heving og 10,9 m senking). 067-2129-L Stordalsvatn Reguleringshøgde 32,0 m (19,0 m senking og 13,0 m heving). 067-2132-L Godbotsvatnet Reguleringshøgde 20,5 m (20,5 m heving og - m senking). 067-2133-L Storavatnet Reguleringshøgde 32,0 m (10,2 m heving og 21,8 m senking). 067-2134-L Skjerjevatn Reguleringshøgde 51,5 m (16,5 m heving og 35,0 m senking). 067-2135-L Store Fjellvatn Reguleringshøgde 28,0 m (25,0 m senking og 3,0 m heving). 067-2136-L Hjortetjern Reguleringshøgde 21,0 m (-1,3 m heving og 21,0 m senking). 067-2137-L Holmevatn Reguleringshøgde 24,0 m (20,0 m senking og 4,0 m heving). 067-2138-L Nedre Mosdalsvatn 067-2140-L Kvanngrøvatn / Hestevatn (Storevatn) Reguleringshøgde 8,0 m (8,0 m senking og 0 m heving). Kvanngrøvatn: Reguleringshøgde 28,0 m (22,0 m senking og 6,0 m heving). Hestevatn: Reguleringshøgde 26,0 m (20,7 m senking og 5,3 m heving). 067-2141-L Krokevatn Reguleringshøgde 52,3 m ( 36,5 m senking og 15,8 m heving). 067-2144-L Nordgjelsvatn Reguleringshøgde 17,0 m (17,0 m senking og 0 m heving). 067-2483-L Meinshemdevatn Reguleringshøgde 30,34 m (8,34 m heving og 22,0 m senking). 067-25830-L Svafjellsvatn BKK: Overføring frå Store Fjellvatn til Svafjellsvatn vil føre til store vassføringsvariasjonar gjennom Svafjellsvatn. 067-26013-L Hummelvatnet BKK: Hummelvatnet er regulert til kraftproduksjon i Hommelfossen kraftverk. 067-26119-L Nedstevatn Reguleringshøgde 3,0 m (- m heving og 3,0 m senking). Vannforekomst Vassdragsnr Risikovurdering Tilstandsvurdering 067.2G Risiko Udefinert 067.2E1 Risiko God 067.2F Risiko God 067.2G Risiko God 067.3D1 Risiko God 067.2C1 Risiko Moderat 067.2D1 Risiko God 067.2EB Risiko God 067.3AD Risiko God 067.2E2Z Risiko Udefinert 067.3B2D Risiko God 067.3BA3 Risiko Udefinert 067.3BC3 Risiko God 067.3DB1 Risiko God 067.3B2B3 Risiko Udefinert 067.3AB1B Risiko Udefinert 067.3H Risiko Svært dårlig 067.3AA3 Risiko Udefinert 067.2B1B Risiko Udefinert 29
5. Vedlegg Referanseliste over relevante bakgrunnsdokument, linkar, litteratur osv. Rapportar: (ikkje oppdatert) Linkar: www.lakseregisteret.no www.vann-nett.no www.vannportalen.no www.naturbasen.no 30
31
32