FREDINGSFORSLAG FOR ODDA SMELTEVERK. HØYRINGSFRÅSEGN FRÅ HORDALAND FYLKESKOMMUNE

HORDALAND FYLKESKOMMUNE Kultur- og idrettsavdelinga Arkivsak 201006711-6 Arkivnr. 653 Saksh. Erlend Hofstad, David Aasen Sandved, Per Morten Ekerhovd Saksgang Kultur- og ressursutvalet Fylkesutvalet Møtedato 30.11.2010 08.12.2010 FREDINGSFORSLAG FOR ODDA SMELTEVERK. HØYRINGSFRÅSEGN FRÅ HORDALAND FYLKESKOMMUNE SAMANDRAG Hordaland fylkeskommune har utarbeida fredingsforslag for Odda smelteverk, jf. kulturminnelova 15 og 22. Ei freding vil ta vare på Odda smelteverk som eit teknologihistorisk, arkitekturhistorisk og kulturhistorisk verdifullt eksempel på dei kraftkrevjande industrianlegga på byrjinga av 1900-talet. Fredinga skal ta vare på dei attverande hovudelementa i anlegget i produksjonslinjene for karbid og cyanamid, transportanlegg for råvarer og ferdigprodukt, samt utvalde støttefunksjonar. Hausten 2009 vart Odda-Tyssedal ført opp saman med Rjukan og Notodden på Noreg si tentative liste for UNESCO si verdsarvliste. Det er gjort politiske vedtak på lokalt og regionalt nivå som stør opp om arbeidet for å få ført opp industrikulturen i Tyssedal og Odda på lista, og fredinga skal verka til å sikra dei vesentlege kulturminneverdiane som gjer Odda aktuell for ein plass på verdsarvlista. Fredinga skal styrkja det unike med Odda, leggja til rette for å vidareføra Odda-tettstaden sitt særpreg, og fremja ei langsiktig og god utvikling der næringsutvikling skjer på kulturminnet sine premissar. Fredingsforslaget omfattar derfor ein omfattande del av den attverande bygningsmassen ved smelteverket. Det kjem delvis i konflikt med den gjeldande reguleringsplanen for smelteverkstomta. FORSLAG TIL INNSTILLING 1. Fylkesutvalet ber Miljøverndepartementet starta opp arbeidet med ein revidert prioriteringsplan for tekniske og industrielle kulturminne. 2. Fylkesutvalet understrekar behovet for ein balansert etterbruk av smelteverksanlegget, basert på ei heilskapleg tilnærming, og som ikkje reduserer kulturminneverdiane. Kulturminneverdiane og arbeidet for å få industrikulturen i Tyssedal og Odda ført opp på verdsarvlista må setja premissane for utviklinga. 3. Fylkesutvalet sluttar seg til fredingsforslaget for Odda Smelteverk, gbnr. 60/12 m.fl., i Odda kommune. Paul M. Nilsen Vedlegg: Fredingsforslag. Kart. Kommentarar til høyringsmerknadane. Anna Elisa Tryti

FYLKESRÅDMANNEN, 09.08.2010: BAKGRUNN Odda Smelteverk I 1906 starta Alby United Carbide Factories og North Western Cyanamide Company bygging av kalsiumkarbidfabrikk og kalsiumcyanamidfabrikk i Odda, med driftsstart to år etter. Kraftressursane frå Tyssovassdraget var avgjerande for plasseringa i Odda. Karbid vart produsert av kalk og koks, og saman med nitrogen var karbiden råstoff for cyanamid. Det var ein av fleire typar kunstig nitrogengjødsel som vart utvikla tidleg på 1900-talet. Odda var den største av den første generasjonen cyanamidfabrikkar. Etter ein konkurs i 1921 starta drifta opp att tre år seinare som Odda Smelteverk AS. Produksjonsutstyret vart modernisert i fleire omgangar. Frå 1951 vart det òg produsert dicyandiamid, med cyanamid som råstoff. Utbygging av Tysso II i 1967 gav tilgang på meir kraft, og karbidsmelteomn 3, i drift frå 1982, var verdas største i sitt slag. Smelteverket gjekk konkurs i 2003. Sidan då er det rive ein god del av bygningane som høyrer til anlegget, m.a. omnshus 1 og 2, som vart rivne i 2009. Odda smelteverk ligg rett aust for Odda sentrum, langs med elva Opo. I den sørlege delen av smelteverkstomta ligg det 170 m lange Skaltaket over råvarelageret, ved sida av det kalkomnane, kokstørkeanlegg mm, og omnshuset bygd kring karbidsmelteomn 3. I norddelen av tomta ligg cyanamidfabrikken, i hovudtrekka ikkje endra sidan 1912. Mellom karbid- og cyanamidanlegga, samt vest for cyanamidfabrikken, ligg ei rekkje mindre bygningar som romma ulike støttefunksjonar. Dei fleste er teglsteinsbygningar frå oppstartsfasen til verket. Nokre hundre meter nord for sjølve smelteverksområdet ligg import- og eksportkaiene på kvar side av munningen av Opo. Eksportkaia har eit stort lagerbygg i bindingsverk. Importkaia har ein kalksteinssilo i betong frå 1950-åra, og derifrå går ein taubane for kalk- og kokstransport i rak linje sørover til skaltaket, langs med og for ein stor del over elva. Fredingssaka Fredingssaka for Odda Smelteverk har ei lang og samansett forhistorie. Då verket gjekk konkurs, hadde det alt lenge vore merksemd rundt kulturminneverdiane som knyt seg til industrialiseringa av Odda kraftproduksjonen, smelteverket og tettstaden som vaks fram saman med det. Stiftinga Odda industristadmuseum og arkiv, i dag Norsk vasskraft- og industristadmuseum (NVIM), vart skipa i 1989, med Odda Smelteverk som ein av stiftarane, og kraftstasjonen Tysso I vart freda i 2000. 17. desember 2003 vart delar av anlegget mellombels freda av Hordaland fylkeskommune. Fredinga omfatta hovudstrukturane i produksjonslinja for karbid. Fylkeskommunen såg på Odda som den beste staden å sikre kulturminne i samband med den vasskraftbaserte industriutviklinga i Noreg tidleg på 1900-talet, og skreiv at ei utvikling av vernestrategien utover sjølve kraftanlegget i Tyssedal vil etter vårt syn vera i samsvar med den nasjonale vernestrategien [ ], som går ut på at den geografiske, sosiale, etniske og tidsmessige breidda i varig verna kulturminne og kulturmiljø skal betrast. Fredinga vart påklaga av bustyret, men Riksantikvaren stadfesta i august 2004 fylkeskommunens mellombelse fredingsvedtak. Hordaland fylkeskommune sendte 13. desember 2007 melding om oppstart av freding av Odda smelteverk. Forslag til freding vart sendt på offentleg høyring 2. juli 2010. Odda kommunestyre hadde saka til andre gongs handsaming 24. november 2010. Riksantikvaren har sett som mål at endeleg vedtak skal liggja føre innan årsskiftet 2010/2011. Fredingssaka må sjåast i samanheng med arbeidet med regulering av smelteverkstomta. Fylkesutvalet i Hordaland fremja 20.9.2007 motsegn mot eit planforslag for smelteverkstomta, grunna konflikt med nasjonale kulturminneinteresser. Eit revidert planforslag vart lagt fram 2.9.2008. Fylkesutvalet i Hordaland trekte så si motsegn, men Kultur- og idrettsavdelinga i fylkeskommunen sendte saka over til Riksantikvaren. Dei reiste 14.10.2008 motsegn mot planen. Ein reguleringsplan som eit stykke på veg kom krava til Riksantikvaren i møte vart vedteken 30.10.2008. Sidan 2002 har det vore arbeidd for å få kraftanlegga i Tyssedal, og etter kvart også Odda Smelteverk, vurderte som kandidat til UNESCOs verdsarvliste. Både Odda kommune og Hordaland fylkeskommune har gått inn for dette. Saman med Rjukan-Notodden vart Odda/Tyssedal i 2009 førte 2

opp på Noregs offisielle tentative liste for verdsarvnominasjon, som representantar for industrihistoriske kulturminne knytta til kraftproduksjon. Nominasjonsarbeidet, leia av Riksantikvaren, vart offisielt starta opp i september 2010. Smelteverket som kulturminne Kjerneverdiane i Odda smelteverk er verdien som teknisk-industrielt kulturminne. Som det største av pioneranlegga i nitrogengjødselindustrien tidleg på 1900-talet har verket ein viktig posisjon i den internasjonale industrihistoria. I nasjonal samanheng spela verket òg ein viktig rolle, som ledd i utbygginga av kraftkrevjande industri i tiåra etter 1900. I begge desse kontekstane utmerkar Odda smelteverk seg i dag ved at det, samanlikna med tilsvarande anlegg, er relativt mykje som står att, både av bygningar og teknisk utstyr. Trass i at ein god del av utstyr og bygningar er fjerna i tida etter konkursen, er det nok att til å syne dei sentrale trinna i produksjonen av både karbid og cyanamid, og til å få fram dimensjonane i moderne industriproduksjon. Smelteverket rommar òg store arkitekturhistoriske verdiar. Det har i behald store delar av bygningsmassen frå etableringstida, og denne viser eit breitt utval av typar og tendensar i tidas industriarkitektur. Smelteverket er også ein hjørnestein i ein større historisk og fysisk heilskap som inkluderar kraftstasjonen i Tyssedal og bysamfunnet i Odda. Gjennom sitt fysiske omfang, svære bygningar og plasseringa tett opptil bebyggelsen i Odda er smelteverket eit svært handgripeleg uttrykk for industrien sin posisjon i det norske samfunnet under den nye arbeidsdagen etter 1905. På Vestlandet gav vasskraft og utviklinga av dei einsidige industristadene vesentlege bidrag til framveksten av Noreg som ein moderne velferdsstat, ei historie som er viktig å formidla. At både kraftstasjonen og Smelteverket kvar for seg er dei best bevarte i sitt slag i landet, gjer at ein her betre enn nokon annan stad får fram samanhengen mellom vasskraft og industriutbyggjing tidleg på 1900-talet. Odda smelteverk har soleis stor kunnskaps-, sjeldsyns-, autentisitets- og opplevingsverdi som teknologi- og industrihistorisk kulturminne, i så høg grad at det framhevar seg også i internasjonal samanheng. Statleg kulturminnepolitikk I 1994 la Riksantikvaren fram «Verneplan for tekniske og industrielle kulturminner». Opphavleg valte planen ut 6 verneobjekt. Desse har vore satt i stand og gjeve faste tilskott til vedlikehald. Seinare har 5-6 nye industrianlegg vore ført opp på lista over dei nasjonalt prioriterte anlegga, med Rjukanbanen som siste tilføying i 2010. For Hordaland fylkeskommune er det noko uklårt om Sellevåg Treskofabrikk i Gulen er på lista som det 12. prioriterte anlegg eller ikkje. Dei faglege kriteria for å kome på den prioriterte lista er også uklåre. Dei prioriterte anlegga representerar i all hovudsak industrimiljø frå 1800-talet og tidleg på 1900-talet. Tematisk dominerar industrianlegg knytt til skogbruket på Austlandet (Fetsund Lenser, Kistefos Træsliberi og Klevfos Cellulose- & Papirfabrikk). Stortingsmelding nr. 16, Leve med kulturminner, omtalar den manglande representativiteten i lista: «De ti prioriterte kulturminnene representerer kun deler av industrihistorien. I de senere årene er det skjedd betydelige endringer i norsk industri, både som følge av strukturelle omstillinger og teknologisk utvikling.» Om strategiar og tiltak seier stortingsmeldinga: «I samarbeid med eierne og den regionale og lokale forvaltningen vil det bli laget en prioriteringsplan over hvilke øvrige tekniske og industrielle kulturminner som er fredningsverdige». Arbeidet med ein slik revidert prioriteringsplan har ikkje starta opp pr. 2010. Hordaland fylkeskommune har arbeidd aktivt med å ta vare på det moderne Noregs industrielle kulturminne. Vasskraftproduksjon og prosessindustri er to element som har vore vesentlege for utviklinga av Vestlandet som region, Noreg som nasjon og for bygginga av vårt moderne velferdssamfunn. Pr. i dag har ein ikkje freda eit einaste moderne industrianlegg for masseproduksjon i Noreg. Frå den kraftkrevjande industrien er Odda smelteverk er tidleg og typisk døme på industrialiseringa av Noreg. Kulturminnet Odda smelteverk har høg autentisitet og er fredingsverdig både i et nasjonalt og internasjonalt perspektiv. 3

Innstilling: Fylkesutvalet ber Miljøverndepartementet starta opp arbeidet med ein revidert prioriteringsplan for tekniske og industrielle kulturminne. Etterbruk Det er viktig å ha ei heilskapleg tilnærming til smelteverksområdet mellom freda og ikkje-freda delar av anlegget, vern og gjenbruk, trafikk og estetikk. Enkelte av konstruksjonane som vert foreslått freda, som t.d. kalkomnane, har lite brukspotensiale utover sin opphavlege funksjon. For dei fleste bygningane er det imidlertid avgjerande at dei får ein ny, balansert bruk, der smelteverksområdet gjev ramme for ny aktivitet og verdiskaping. For å legge til rette for ny bruk opnar fredingsføresegnene, både her og i ei rekkje av dei andre bygningane siloen på importkaia, Skaltaket, CO2- gasskompressorhuset, røyr- og motorverkstaden og Lindehuset for tilpassingar til ny bruk. Føresetnaden er at desse er reversible tiltak, som ikkje reduserer kunnskapsverdiane, og som tek omsyn til opplevingsverdiane. Ikkje minst Cyanamidfabrikken, med sine store, opne areal, vil dermed gje rom for ein fleksibel etterbruk. Utanlands, m.a. i verdsarvområdet Zollverein i Ruhr-området i Tyskland, finst det ei rekkje døme på slik vellukka etterbruk av teknisk-industrielle kulturminne. Fredinga skal soleis verka til å sikra vesentlege kulturminneverdiar og skal styrkja det unike med Odda. Fredinga vil leggja til rette for å vidareføra Odda-tettstaden sitt særpreg og fremja ei langsiktig og god utvikling. Fleirtalsregjeringa har i Soria Moria II erklært at dei vil styrkja innsatsen for å setja i stand dei tekniske og industrielle kulturminna som dokumentasjon av historia til arbeidarrørsla, og for å sikre kunnskap om arbeidsprosessar, teknologi og sosialhistorie. Hordaland fylkeskommune har i lang tid vist stor vilje til innsats i dei omstillingsprosessane Oddasamfunnet står oppe i ved å støtte mange tiltak og prosjekt i kommunen. Gode døme er mellom anna Tysso I, vitensenter, litteratursymposium, litteraturhus, trallebane og smieprosjekt. I Hordaland tek me det for gitt at regjeringa viser vilje til vidare innsats for å utvikla industriarven i Odda og at ein prioriterer nominasjonen av Odda-Tyssedal og Rjukan-Notodden til UNESCO si verdsarvliste. Me er opptekne av både utvikling og bevaring. Kulturminneverdiane som er knytta til Odda smelteverk skal leggja premissar for vidare utvikling av smelteverkstomta. Me trur at stat, fylkeskommune og kommune saman med eigarar og andre, kan finne fram dei gode prosjekta. Dette vil skape optimisme og glede over denne viktige kulturarven og for ei spanande utvikling av Odda i framtida. Innstilling: Fylkesutvalet understrekar behovet for ein balansert etterbruk av smelteverksanlegget, basert på ei heilskapleg tilnærming, og som ikkje reduserer kulturminneverdiane. Kulturminneverdiane og arbeidet for å få industrikulturen i Tyssedal og Odda ført opp på verdsarvlista må setja premissane for utviklinga. Omfanget av fredinga Formålet med fredinga er å bevare Odda smelteverk som eit teknologihistorisk, arkitekturhistorisk og kulturhistorisk viktig eksempel på dei kraftkrevjande industrianlegga som vart bygde ut i Noreg på byrjinga av 1900-talet. Fredinga skal ta vare på dei attverande hovudelementa i anlegget i produksjonslinjene for karbid og cyanamid, transportanlegg for råvarer og ferdigprodukt, samt utvalde støttefunksjonar. Avgrensing av fredinga har vore eit vanskeleg spørsmål. Vurdert som ein heilskap meiner vi at smelteverket har nasjonal og internasjonal verdi, slik at det ikkje er uproblematisk å utelata enkeltelement frå fredinga. Samstundes er det eit svært stort anlegg, med utfordringar knytt til vedlikehald og etterbruk. Fredingsforslaget omfattar derfor utvalde delar av anlegget. Etter justering av fredingsforslaget utgjer dei i alt om lag 23.000 m², litt under halvparten av den totale bygningsmassen. Ein del av dei andre bygningane ca. 6.000 m² er sikra gjennom regulering til spesialområde bevaring. Rundt 30 % av bygningsmassen eller 14.000 m² er rive dei siste åra, medan 4

6.000 m² enno står, men utan at dei er verna eller tenkt freda. Når sopass mykje alt er rive, får det som står att desto større verdi. I alt er 20 bygningar/tekniske konstruksjonar foreslått freda. Den mellombelse fredinga frå 2003 omfatta sentrale element i karbidproduksjonen og transport/lagring av råstoff til denne, m.a. taubana frå kaia til smelteverket, skaltaket, kalkomnane, og karbidsmelteomn 3. Desse er med også i forslaget til endeleg fredingsomfang. Størstedelen av Cyanamidfabrikken er òg foreslått freda, inklusiv dei 325 cyanamidomnane. Fredingsframlegget kjem dermed i konflikt med reguleringsplanen for dette området, som legg opp til at størstedelen av fabrikken vert riven for å gje plass til nybygg og ein mellombels riksvegtrasé. Til grunn for at også Cyanamidfabrikken no vert foreslått freda ligg at det undervegs i arbeidet med å greia ut kulturminneverdiane i verket har vorte klårare kor sentral rolle fabrikken hadde i anlegget. Dei to hovudelementa karbid- og cyanamidproduksjon hang tett saman heilt frå planleggingsfasen. Odda sin posisjon som pioneranlegg i tid og størrelse var størst i cyanamidproduksjonen. I makroperspektiv var det også cyanamid som spela den viktigaste rolla, som del av gjennombrotet for industriell kunstgjødselproduksjon, som igjen har vore ein sentral føresetnad i befolknings- og levekårsutviklinga på globalt nivå. Cyanamidfabrikken har dessutan store arkitekturhistoriske verdiar, som eit i norsk samanheng eineståande tidleg og godt bevart døme på ein moderne arkitektur i armert betong. Å berre bevara mindre delar av bygget, som ein torso, vil sterkt svekka autentisitets- og opplevingsverdiane og dermed også sterkt redusera smelteverket som kulturminne. Dette vil då også setja ein nominasjon til verdsarvlista i alvorleg fare. I verdsarvnominasjonen er det, i større grad enn i fredingssaka, den tidlege fasen, fram til 1920/30-åra, som står sentralt. Dette bidreg ytterlegare til å gjera Cyanamidfabrikken frå 1908-12 til eit nøkkelelement. Av bygningar som alt er regulert til spesialområde bevaring, er Smia og Lindehuset tekne med i fredingsframlegget, av di dei rommar teknisk utstyr som ikkje er sikra gjennom bevaringsreguleringa av desse bygningane. Lindeanlegget for nitrogenframstilling var ein heilt sentral del av det tekniske utstyret, medan smia, som var ein naudsynt støttefunksjon på verket, er ei komplett bevart fabrikksmie, med alt laust og fast utstyr intakt. Den eldste delen av fordelingsstasjon for karbid rommar framleis to av dei eldste omformarane, også dette teknisk utstyr som er foreslått sikra ved freding. Vidare er m.a. halvparten av siloen på importkaia foreslått freda. På bakgrunn av høyringsrunda vil fylkeskommunen gjera nokre endringar i fredingsforslaget. Den største av dei er at lageret på eksportkaia er teke ut av fredinga, av di ein finn at det er tilstrekkeleg sikra gjennom regulering til spesialområde bevaring. Elles er endringane mindre justeringar og presiseringar. Blant desse er at nokre mindre, seinare tilbygg i sørenden av Cyanamidfabrikken kan takast ut av fredinga, noko som vil opna opp for ein justert vegtrasé for interne behov i området. Innstilling: Fylkesutvalet sluttar seg til fredingsforslaget for Odda Smelteverk, gbnr. 60/12 m. fl., i Odda kommune. Vedlegg: Fredingsforslag. Kart. Kommentarar til høyringsmerknadar. Anna tilhøyrande dokumentasjon er tilgjengeleg på www.hordaland.no/aktuelt/pressemeldingar/freding-av-oddasmelteverk 5