Vedlegg 6: Kjerneområde kystgarder og kystlynghei, Fitjarøyane

Transkript

1 Vedlegg 6: Kjerneområde kystgarder og kystlynghei, Fitjarøyane 1

2 Innhald: 1. Innleiing- bakgrunn og formål 3 2. Områdeskildring 4 Kulturlandskapsverdier 5 Referansområde kystlynghei 5 3. Grunnlaget for prioriteringar 6 4. Områdeskildringar 9 2

3 1. Innleiing Bakgrunn Kulturlandskap kan definerast som landskap påverka av menneskeleg aktivitet. til vanleg vert omgrepet nytta omjordbruket sitt kulturlandskap, og særleg det landskapet som tradisjonelle driftsformer har vore med på å skape. I denne samanhengen vert omgrepet kulturlandskap nytta omlandskap skapt av tradisjonelle driftsformer. Kjerneområde for kulturlandskap i Fitjarøyane vert kartlagd for å skaffe oversikt over dei kulturlandskapsverdiane Fitjar kommune forvaltar. Vurdering av tilstand og verdioversikt er nødvendig for å kunne forvalte desse verdiane på ein best mogeleg måte, og for å kunne ta omsyn til ulike interesser. Føremål Målgruppe for ei slik registrering er delt. Dette dokumentet skal kunne nyttast som avgjerdsgrunnlag for lokalpolitikarar og administrativ forvaltning i prosessen fram mot revidert kommuneplan. Samtidig vil registreringa kunne fungere som grunnlagsdokument ved framtidige avgjerder om arealforvaltning, skjøtselstiltak m.m. Overorda formål er å stimulerer til skjøtsel av kystlynghei og kystgardane i Fitjarøyane. Metode Informasjonen som er nytta til å rangere og verdsetje dei ulike kulturlandskapsområda er henta frå følgjande dokument/register: - Askeladden: Riksantikvaren sin kulturminnedatabase. Databasen inneheld opplysningar om kulturminne og freda kulturmiljø i Noreg. - Sefrak registrert: Sefrak står for Sekreteriat for registrering av faste kulturminner. Registrert er eit landsdekkande register over eldre bygningar og andre kulturminne i Noreg. - Forslag til kystsoneplan for Hordaland - Naturbase: Direktoratet for Naturforvaltning sin database for data om natur og friluftsliv. Her er m.a. verna område, prioriterte naturtypar og statleg sikra friluftsområde registrert. - Registrering av kystlynghei i Sunnhordland. - Beitebruksplan for Fitjarøyane 3

4 2. Områdeskildring 2.1. Skildring av området Fitjarøyane er eit mangfald av øyer og holmar, dei ligg vest for Stordøya mellom Fitjar og Bømlo. Kommune grensa vart i 1995 flytta slik at øyane lengst mot vest i dag ligg i Bømlo kommune. I dag bur det menneske på 4-5 av øyane. Ca 16 øyer vert i dag beita og delvis skjøtta. Området er prega av skjærgard, berg og lynghei. Inne på øyane er det godt oppdyrka jordbruksteiger. Øyane lengst ute er opne, med lågtvoksande lyng. Her er ikkje spreiinga av lauvtre kome så langt som lenger aust. Lenger inne er det øyer med mykje furu og på fleire øyer vart det planta bartre på 1900 talet. Mange av øyane ber preg av attgroing med einer, einstape, lauvtre og barte. Frøing av sitkagran er eit aukande problem, særlig der det ikkje lenger er beitedyr. Det er bygd hytter på fleire øyer dei siste 50 åra. Tabell 1: Skildring av Fitjarøyane Fylke Hordaland Kommune Fitjar Prioriterte områder 17 Oversikt over øyer i eige vedlegg 32 Kystgarder og husmannsplasser 59 Tal brukarar 11 Areal eng / areal kulturbeite 496 daa / 439 daa Areal kystlynghei Ca daa Tal vinterfòra sau / Tal sau i Ca 50 / 350 / 90 villsaudrift/ Tal storfe Tal øyer med beitedyr 16 Tal øyer svidd (2010) 12 Tal øyer med sviing før stk (Dyrholmen og Porsholmen) Biologisk mangfald Kystlynghei, slåtteng, naturbeitemark, hagemark, hjort, havørn og kongeørn (se MVA-rapport 2/2008) Naturreservat (sjøfugl) Eggholmen og Tangbleikjo Kulturminne Langgrav, gravrøys, steingardar, rydningsrøysar, ferdselsvegar, vardar, siglingsmerke, driftsbygningar, sjøhus, våningshus, handels og gjestgjevarstad. Lause fornminne som pilspissar, øks og flint. 4

5 2.2. Kulturlandskapsverdier Kystlyngheiane er rekna som ein utrydningstruga kulturlandskapstype. Fitjarøyane vart i 1986 føreslått som nasjonalt verneområde, mellom anna for å ta vare på denne naturtypen. Heilskapen i kulturlandskapet er forma av fiskebonden som nytta alt arealet som var tilgjengeleg på desse små kystgardane. Innmarka er rydda for nærpå kvar stein, dette har skapt flotte kulturminne i form av steingarder, rydningsrøyser og ferdselsvegar som er plassert i utkanten av jorda. Her er mange tun frå 1800 talet med våningshus, løer, uthus og sjøhus. Frå 1900 talet vart det planta furu og gran og frå 1970 vart det planta sitkagran. Det er stor semje om at planting av sitkagrana har vist seg å være ei feilvurdering. Den er no moden og spreier seg i kystlyngheiområda. 2.3.Referanseområde kystlynghei Fitjarøyane vart i 2010 tatt med blant 23 utvalgte områda i Norge (to i Hordaland). Verdivurdering: Fitjarøyane vurderes til å være ett av få områder langs den sørlige delen av Vestlandskysten hvor det er mulig i framtiden å opprettholde et større skjærgårdsområde med kystlyngheier. Den prosessen som er satt i gang med samarbeid mellom grunneigere og forvaltningsmyndighetene er meget lovende og må støttes slik at lokalbefolkningen finner at kombinasjonen av jordbruksdrift og turisme i det åpne lyngheilandskapet er lønnsomt. Konklusjon: Prosessen som er kommet i gang med Fitjarøyane veil kunne føre til at området vil utvikle seg til Vestlandskystens mest varierte lyngheilandskap med et stort potensiale for bærekraftig næringsutvikling. Det er slik våre kulturlandskap har framtiden for seg. (Utkast til Handlingsplan for Kystlynghei, Del 2, s 83. DN) 5

6 3. Grunnlaget for prioriteringane - Kulturlandskapstypar som kystlynghei, naturbeitemark og slåtteng. - Tradisjonelle driftsformer og driftsformer som skjøttar kulturlandskapet. - Verdifulle kulturmiljø og kulturminne. - Viktige område for friluftsliv og rekreasjon. Prioriterte område Områdenr Namn Grunngjeving for prioritering Side 1 Fonno Fonno har aktiv jordbruksdrift. Både innmark og kystlynghei vert tradisjonelt skjøtta med fleire dyreslag. Dyrka mark vert slått og lynghei svidd. Her er automatisk freda kulturminne og nyare kulturminne. Fin turveg frå sjø til det høgste utkikspunktet (145 moh) i øyane Smedholmen Ingen fysiske inngrep, kulturminne knytt til ein kystgard. Inn- og utmark er skjøtta med beiting og lyngsviing. Friområde gjør øya lett tilgjengeleg. Kulturlandskapet vert sett i stand ved fjerning av gran, rydding og sviing Eldøy Lyngbeite utan fysiske inngrep. Vert godt skjøtta med beiting og 14 sviing. Ubygd. 4a a)engesund Gjestgjevarplass som ligg midt i den gamle hovudferdselsåra 16 Norvegen gjennom Fitjarøyane. Svært høg kulturhistorisk verdi. På husmannsplassen Revet er stova restaurert og dyrka mark sett i stand. 4b b)dyrholmen og Porsholmen Dyrholmen og Porsholmen er dei to øyane som har vore i kontinuerleg skjøtsel, med lyngsviing og vinterbeiting, frå langt tilbake i tid. Dei er utan hus. 18 5a a)ivarsøy nord Garden er trulig den eldste i Fitjarøyane. Lyngbeita vert istandsett og 20 er i dag i drift med vinterbeiting og sviing. 5b b)sætravikjo Sætravikjo, ligg på søre enden av Ivarsøy og er lyngbeite utan fysiske 22 inngrep. 6 Langøy Lita øy med ein liten kystgard. Kystlyngbeite er godt skjøtta i seinare tid og kulturminna fortel historien om oppdyrking av jordflekkane. Utan inngrep Siglo og Slåttholmen 4 kystgardar som vert drifta. Fiskarbonden har tradisjonell drift med slått og beiting i kombinasjon med fiske. Ny brukar har starta med villsaudrift og meir konsentrert skjøtsel av lyngbeitene. Kulturlandskapet vert restaurert. 8 Torsdagsøy Her er ingen fysiske inngrep på land. Kulturlandskap og bygningar har blitt restaurert og innmark og lyngbeite vert beita og skjøtta. Den gamle teiginndelinga er intakt sjølv om det no er ein eigar til begge gardane. 9 Eggøy Kystgarden har vore i kontinuerlig drift, i dag med villsau. Sitkagrana vert no hogd og lyngbeite rydda og svidd

7 10 Eidøy Det har ikkje vore utskifting, difor ligg den gamle teiginndelinga slik dei låg før. Ingen fysiske inngrep utanom sitkagran som er planta. Kystlyngbeitet er framleis ope og spesielt godt eigna til bruk. Dei fleste bygningane er godt vedlikehalde. 11 Hanøy Hanøy er med i Hordaland sin oversikt over dei 14 mest verdifulle kulturlandskapa i fylket, som representant for kystgardane. Alle bygningane er godt vedlikehaldne og alt kulturlandskapet er skjøtta. Her vert slåttemarka slått og hesja for å ta vare på artsmangfaldet. 12 Tverderøy og Vassøy Tverderøy har kystgard i sør som er i drift med sau som beitar innmark og lyngbeite. Sitkagran som er planta vert no hogd. Vassøy er inngrepsfri og ubygd. Beiteøy. 13 Bårholmen Denne vesle øya med husmannsplassen er no sett i stand. Bygningane er satt i stand. Sitkagran er fjerna, med rot, frå dei små bakkane. Dyrka mark og lyngbeite vert skjøtta med villsau. 14 Arholmen Ei av dei små øyane med ein husmannsplass. Her er ikkje planta gran eller gjort andre inngrep. Det er enkelt å setje i stand kulturlandskapet på små øyar som denne. Lokalt historisk spennende hus, men trengs mykje for å restaurerast. 15 Dalen på Ålforo Dalen ligg i nordenden på Ålforo.Rekketunet er særmerkt og verdifullt fordi det historisk viser ein byggeskikk som var vanleg før utskiftingane. Landskapet vert skjøtta og her er mange flotte kulturminne. 16 Ålforo Ålforo er den største øya (7000 daa) i Fitjarøyane. Her er 5 grender med mange kystgarder. Lyngbeita vert skjøtta av Ålforo beitelag. 17 Straumøy Kystgarden med alle bygningane som høyrer til er sett i stand i seinare år. Areala vert beita med villsau. Sitkagran vert no hogd og lyngheiane rydda og svidd

8 8

9 4. Områdebeskrivingar Teiknforklaring, gardskart: AR5, arealtype Prioriterte naturtypar Sefrak Verneområde 9

10 Område 1. Fonno Gardskart m/ naturbase og SEFRAK 10

11 Område 1. Fonno og 14 Øya Fonno er ca 3300 daa stor med ca 300 daa jordbruksareal, resten er kystlynghei og utmark. Høgaste fjellet i Fitjarøyane ligg her. Det er Ramsberget på 145 moh. Gardane er av dei eldste dokumenterte i Fitjar. Her er fornminner bl.a gravrøyser i tillegg til mykje kulturminner knytt til drift av kystgarden. Nordfonno har to små kystgarder med lite jordbruksareal og store lyngvidder. Her er ikkje fysiske inngrep, bygninga er autentiske. Kulturlandskapet er lite skjøtta i seinare tid, men område er forholdsvis ope fordi her ikkje har vore planta sitkagran. Sørfonno har fem kystgarder med bygningar i varierande vedlikehald. Her er og fleire hytter. Jordbruksareal er i drift med storfe og sau, lyngbeiter er svidd i seinare tid. Her er steinsette veger, steingarder, kulturbeite med rydningsrøyser. Her er planta sitkagran. Tiltaksplan for istandsetting av kulturlandskapet med rydding og sviing, på vestsida. Her er steingarder, stemmer, rest etter kvernhus. Lyngbeitene i nord ligger godt til rette for sviing og vinterbeiting. Her er eindel hytter som gjer skjøtsel på sør-fodno vanskeleg. Llikevel kan enkelte område, som Sørfonntangen sviast. I SEFRAK registeret 7 våningshus, 11 uthus, og 5 naust og 2 sjøbuer. Askeladden, Riksantikvaren ( Automatisk freda kulturminne på Sørfonntangen: ID-nr Gravrøys ID-nr Gravrøysar ID-nr Gravrøys ID-nr Gravrøys Forprosjekt til kystsoneplan for Sunnhordland; verneverdige sjøbruksmiljø i Fitjar kommune (Fylkeskonservatoren i Hordaland, 1989) 6. Sjøbruksmiljø i Nordfonn frå 1800 talet var vurdert til høg verneverdi. 7.Naustmiljø i Sørfonno (vestsida) frå 1800 talet var vurdert til høg verneverdi. Naturbase (Direktoratet for naturforvaltning): BN Nordfonno, Viktig, kystlynghei (1309 daa) BN Sørfonno aust, Lokalt viktig, Rik edellauvskog (56 daa) BN Ramnaberget, sørvendte berg og rasmarker. Viktig (19,3 daa) Kystlynghei i Sunnhordland, tabell 4: område 3 på Fonno, i vest er område ope og vert skjøtta. I sør og i nord er område ope, men i attgroing Over: Mot Nordfonno fra Ramnsberget. Høgre:Ferdselsveg på sørfonno. 11

12 Område 2. Smedholmen Gardskart m/ naturbase og SEFRAK 12

13 Område 2. Smedholmen Smedholmen, tidlegare kalt Kjeholmen er ei lita øy på 227 daa. 13 daa jordbruksareal, noe bjørk og gran, resten er lynghei, berg og myr. Garden var trulig rydda i siste del av 1600 talet, som husmannsplass kjøpte brukar og smed øya og vart den første sjølveigande brukaren her. Fitjar kommune kjøpte eigedomen i I tillegg til bygningane, knytt til kystgarden er her rikeleg med kulturminner som steingardar og murar etter uthus. Direktoratet for naturforvaltning, står som eigar. Bygningane og landbruksareala rundt vert i dag nytta av Smedholmen kyst og naturlivskule DA. Dei driv bl.a med opplæring i kystliv og kystkultur, i tillegg har dei villsaudrift. Resten av øya er i dag friareal, forvalta av Friluftsrådet Vest, og tilrettelagt for båtturistar. Alt arealet vert beita av villsau i villsaudrift. Grasbakkane er godt nedbeita, ein del lyngbeite er svidd i nyare tid, men store område med utmark ber preg av attgroing med furu, rogn og sitkagran. Smedholmen er med i prosjekt Fjerning av sitkagran og har som mål å fjerne all sitkagran på øya i 2011/2012. I SEFRAK registeret er 1 våningshus,1 kårhus, 3 uthus, og 1 sjøbu/notahus. Kystlynghei i Sunnhordland, tabell 4, område 2 på Smedholmen. Område i nord og nordaust er ope i god hevd. I søraust er område ope, men i attgroing. 13

14 Område 3. Store Eldøy Gardskart m/ naturbase og SEFRAK 14

15 Område 3. Store Eldøy og 16. Store Eldøy er på 800 daa med ope kystlynghei. Her er fuktige myrområder og tørre lyngområder mellom berg i dagen. Det er ikkje funnet spor etter fast busetting, men her er fleire langgraver. Område har vore brukt som beiteareal for Vestbøstad garden og av Smedholmen og Gloppholmen (tidl. husmannsplasser). Namnet kan tyde på at her har vore tradisjon for jevnleg sviing. Dagens bruk: Halve øya vart utskilt i 1976 og kjøpt av Fitjar kommune, sørdelen høyrer til husmannsplassen Gloppholmen. Etter mange år utan beiting eller anna skjøtsel vart område rydda og skjøtsel med sviing tatt opp att i I dag vert Eldøy leigd vekk som beite for villsau i villsaudrift. Askeladden, Riksantikvaren ( ID-nr Gravminne ID-nr Gravfelte Kystlynghei i Sunnhordland, tabell 4: område 2 på Store Eldøy. Lyngbeite er ope og vert skjøtta med beiting og svving. 15

16 Område 4a. Engesund Gardskart m/ naturbase og SEFRAK 16

17 Område 4a. Engesund Engesund er på ca 700 daa, av dette er 25 daa fulldyrka og 30 daa innmarksbeite, 48 daa er skog med både lauv- og bartre. Her er lauvtre som er eldre enn andre stader i øyane. Sitkagrana som var planta nær innmarka er fjerna, mens det er plan om fjerning av resten Engesund ligg i den gamle Norvegen, som var den vanlege ferdselsruta i vikingtida, frå sør og nordover. Grunna lokalitete vart det her lagt eit gjestgjevarstad. Engesund var kræmmersæde under Ivarsøy og vart rydda som plass tidlig på 1600 talet av den første gjestgivaren. Det var mykje velstand i siste del av 1600 talet, men lykka snudda, så hundre år seinare var alle husa i dårleg stand. I 1723 vart Engesund eige bruk. Husmannsplassane, Flatholmen, Gassen, Skatholmen og Revet låg under Engesund. Engesund er og ein kystgard med våningshus, driftsbygningar, andre uthus og sjøhus. Her er og mange kulturminne knytt til dyrking av jord. Øya vert beita av sau heile året. Dyrholmen og Porsholmen høyrer til Engesund. På desse øyane er lyngbeite svidd jevnleg over lengre tid. Her er kanskje dei finaste kystlyngbeitene i Fitjarøyane. I SEFRAK registeret er det gjestgiveri, butikk, 3 våningshus og husmannsplass, låve, brønnhus, smalahus og sjøhus(notahus). Forprosjekt til kystsoneplan for Sunnhordland; verneverdige sjøbruksmiljø i Fitjar kommune (Fylkeskonservatoren i Hordaland, 1989). 8 Handels og gjestgjevarstad frå 1800 talet var vurdert til særs høg verneverdi. Kystlynghei i Sunnhordland, tabell 4: område 2, i nordenden er lynghei i attgroing. 17

18 Område 4b. Dyrholmen og Porsholmen 18

19 Område 4c. Dyrholmen og Porsholmen Dyrholmen og Porsholmen høyrer til Engesund. Dei er inngrepsfrie og på desse to øyane er lyngbeite jevnleg svidd over lang tid. Det er faktisk dei einaste øyane som har vore i kontinuerlig drift som kystlyngbeite og kanskje dei finaste kystlyngbeitene i Fitjarøyane pr. idag. 7 villsau beiter desse to øyane. Det er fine grunnmurer etter naust og hus. Husa vart flytta inn til Hamn i Fitjar den gang husmannen flytta derifrå. Naturbase (Direktoratet for naturforvaltning): BN Dyrholmen, Svært viktig, kystlynghei (187 daa) BN Porsrholmen, Viktig, kystlynghei (44 daa) Kystlynghei i Sunnhordland, tabell 4: område 1 på Dyrholmen og Porsholmen. Ope, fin lynghei i god hevd. 19

20 Område 5a. Ivarsøy (nord) 20

21 Område 5a.. Ivarsøy Garden er truleg frå middelalderen og ein av dei eldste i Fitjar. Truleg låg garden under Fitjargarden fram til den vart solgt til Allehelgenskyrkja i Bergen i mellomalderen. I 1590 vart Iffuersøy nemnt. Gjestgivarstad i Engesund tilhøyrde Ivarsøy, i Avløypet hadde dei to husmannsplasser og på Ivarsøyneset var det ein. Skulehus vart bygd i Areal er 1870 daa, av dette er 13 daa fulldyrka, 5 daa overflatedyrka og 26 daa innmarksbeite. Det er omkring 70 daa skog. Her er både lauvskog, furuskog og planta sitkagran. Det var fastbuande brukarar fram til Kring 2000 vart det igjen beiting og skjøtsel av innmark og lyngbeite. I dag er store deler av innmarka regulert til fritidsbustader. Dei seinare åra har lyngbeita vore leigd bort til villsaudrift og både utmark og innmark er under restaurering med rydding, sviing, reperasjon av grøfter og fjerning av sitkagran.. Brukar og leigetakar har bygd seg hytte i regulert område. I SEFRAK registeret er 5våningshus, 4 eldhus, løe, hønshus, skykje, 3 sjøbuer og 5 naust. Naturbase (Direktoratet for naturforvaltning): BN Strandeng og strandsump, Lokalt viktig (2 daa) Kystlynghei i Sunnhordland, tabell 4: område 2 på Ivarsøy. Kystlynghei under restaurering. 21

22 Område 5b.. Sætravikjo på Ivarsøy 22

23 Område 5b.. Sætravikjo på Ivarsøy. Sætravikjo er beiteområde under Engesund. Her er ikkje fysiske inngrep og her er ikkje planta gran. Område framstår som eit intakt lyngbeite. Naturbase (Direktoratet for naturforvaltning): BN Ivarsøy sør, lokalt viktig, kystlynghei (1092 daa) Kystlynghei i Sunnhordland, tabell 4: Område 2 på Ivarsøy. Ope fin lynghei i skjøtsel. 23

24 Område 6. Langøy Gardskart m/ naturbase og SEFRAK 24

25 Område 6. Langøy Langøy er 260 daa med 2 daa overflatedyrka jordbruksareal. Den var husmannsplass under Fitjargarden før bruket vart sjølveigande i Lyngheiene er tatt i bruk igjen og vert skjøtta med beiting og sviing. Her er mange kulturminne knytt til dyrking av dei små jordbruksareala som steingarder, planeringsmurer, steinsett veg for å halde trakk vekk frå bakken og rydningsrøyser plassert i fjellet. Øya er utan fysiske inngrep, men husa er ikkje vedlikehalde av nåværande eiger og løa er falt ned. Ei lita gruppe sitkagran skal etter planen fjernast i I SEFRAK registeret er våningshus, eldhus/skykje, løe/fjøs og sjøbu. Naturbase (Direktoratet for naturforvaltning): BN Langøy Viktig, kystlynghei (219 daa) Kystlynghei i Sunnhordland, tabell 4: område 1 på Langøy. Ope, fin lynghei i god hevd. 25

26 Område 7. Siglo Gardskart m/ naturbase og SEFRAK 26

27 Område 7. Siglo Siglo er på 1300 daa, av dette er 32 daa fulldyrka, 16 daa innmarksbeite og ca 1000 daa lynghei. Her er skog på austsida med gran og kystfuru. Den var husmannsplass under Fitjargarden i siste halvdel av 1600 talet. Kring 1730 var øya bortleigd som beite og vart i 1803 solgt til gjestgjevaren i Engesund. I 1816 vart garden delt i to, seinare vart også Slåttholmen, Aarholen og Sigleneset husmannsplasser under Siglo. I 1852 vart brukarane sjølveigande I 1910 var det utskifting av innmarka og utmarka vart utskifta i 1914, mulig det var på denne tida rekkjetunet vart delt opp. I dag er her 4 kystgarder med mange bygningar knytt til jordbruk og fiske i tillegg til kulturminne knytt til dyrking av jordbruksareal. Ein av dei to brukarane held tradisjonen som fiskebonden ved like. Han har eigen fiskebåt samstundes som han skjøttar kulturlandskapet med vinterfòra sau. Den andre brukaren har i seinare år starta opp med utegangerdrift, og tatt opp sviing. Begge brukarane er i gang med istandsetting av kulturlandskapet med å rydde beiter og fjerne sitkagran. Det er frådelt eit par hyttetomter på øya. Ikkje alle bygningane er like godt vedlikehalde. I SEFRAK registeret er 4 våningshus, 4 løer, torvhus, 3 naust og 2 sjøbuer. Askeladden, Riksantikvaren ( Automatisk freda kulturminne på Siglo: ID-nr Bosetning-aktivitetsområde Naturbase (Direktoratet for naturforvaltning): BN Siglo, Lokalt viktig, kystlynghei (419 daa) BN Litlasiglo, Lokalt viktig, kystlynghei (82 daa) Kystlynghei i Sunnhordland, tabell 4: område 1 på Siglo. I nordvest er lyngheia ope og har i seinare tid blitt restaurert, beita og svidd. 27

28 Område 8. Torsdagsøy Gardskart m/ naturbase og SEFRAK 28

29 Område 8. Torsdagsøy Ein teori er at navnet Torsdagsøy kjem frå Torvstakkøy. Den er på 950 daa, med 20 daa overflatedyrka jordbruksareal og ca 9 daa lauvskog. Det var husmannsplass her under Fitjargarden fram til 1723, da vart Torsdagsøy sjølvstendig gard og frå 1755 var brukarane sjølveigere. Flatøy var husmannsplass under Torsdagsøy. Garden vart delt i to like deler kring 1790, slik den er idag. Her har ikkje vore utskifting, dvs at den gamle teiginndelinga framleis er der. Dette ser ein tydeleg av at dei to våningshusa står samla og driftsbygningar er spredd rundt på øya.. Frå 1975 låg begge gardane utan nokon form for drift fram til I dag er det ein eigar til begge bruka og det er gjort mykje for å sette i stand bygningar, innmark og lyngbeite. Areala vert leigd vekk til villsaudrift. Her er mange kulturminne, i tillegg til bygningar, slik som steingarder, veger, planeringsmurer og rydningsrøyser knytt til dyrking av jordbruksareal. Sviing er tatt opp som driftsform for å skjøtte lyngbeita. I SEFRAK registeret er 2 våningshus, 2 løer, eldhus, potetkjeller, smie, verkstad og 2 naust. Løe og naust er datert frå 1700 talet, noko som er gamalt i Fitjar. Forprosjekt til kystsoneplan for Sunnhordland; verneverdige sjøbruksmiljø i Fitjar kommune (Fylkeskonservatoren i Hordaland, 1989) 19. Naust- og gardsmiljø på Torsdagsøy er vurdert til svært høg verneverdi. Naturbase (Direktoratet for naturforvaltning): BN Torsdagsøy, Lokalt viktig kystlynghei (494 daa) Kystlynghei i Sunnhordland, tabell 4: område 1 på Torsdagsøy, ope kystlynghei som vert skjøtta med beiting og sviing. 29

30 Område 9. Eggøy Gardskart m/ naturbase og SEFRAK 30

31 Område 9. Eggøy Eggøy er 753 daa, med 11 daa fulldyrka og 13 daa innmarksbeite. Den var husmannsplass under Fitjargarden fram til 1723, då Eggøy vart sjølvstendig bruk. I 1803 vart øya solgt til eigaren av Engesund. Garden vart delt i to i 1821 og i 1858 vart gardane sjølveigde. Det er mange kulturminne knytt til desse to kystgardane som bygningar, kulturmark og kulturminne knytt til dyrking. Garden har vore i kontinuerlig drift, men i 2005 leige eigar vekk areala. og det vart da lagt om til villsaudrift. I dag er det villsaudrift. Det som er endra er at sviing av lyngbeitene som sist var svidd på -60 talet nå vert svidd igjen. Sitkagran som vart planta på -60 talet vert nå fjernast og planen er å rydde alt som er i ferd med å etablere seg i utmarka.. I SEFRAK registeret er 2 våningshus, 2 løer og 2 sjøbuer i tillegg til ruiner. Askeladden, Riksantikvaren ( Automatisk freda kulturminne på Siglo: ID-nr Bosetning-aktivitetsområde Naturbase (Direktoratet for naturforvaltning): BN Eggøy, Viktig, kystlynghei (1829 daa) Kystlynghei i Sunnhordland, tabell 4: område 1 på Eggøy. Ope fin lynghei i nordvest, i aust open, men begynnande etablering av gran frå plantefelt. 31

32 Område 10. Eidøy Gardskart m/ naturbase og SEFRAK 32

33 Område 10. Eidøy Eidøy er 467 daa med 4 daa fulldyrka, 2 daa overflatedyrka og 11 daa innmarksbeite. Her er planta sitkagran rundt innmarka. Øya het tidligare Vestre Eggøy. Vestre Eggøy var husmannsplass under Fitjargarden.. I 1823 vart plassen delt i to like deler. Brukarane kjøpte gardane ii Her har ikkje vore utskifting, dvs at den gamle teiginndelinga framleis er der. Dette ser ein tydeleg av at dei to våningshusa står samla og driftsbygningar er spreidd rundt på øya. Begge gardane hadde tradisjonell drift med storfe og sau fram til 1981, då dei flytta til fastlandet. Heile øya er inngrepsfri med unntak av ei straummast. Mange kulturminne i form av bygningar knytt til gardsbruk og fiske. Eit hus er bygd opp etter at det brann ned. Dette er gjort i same stil og størrelse som det opphavelege. Det er svært mange kulturminne knytt til dyrking av jorda, steinsette veger, steingarder og rydningsrøyser samt murer etter uthus. Vestsida er ope kystlynghei som pga sin beliggenhet er svært enkel å skjøtte med sviing og beiting. Det er planta sitkagran rundt innmark som nå spreiier seg til utmark. Eggholmen, som var viktig pga hausting av tare er nå freda pga hekking av sjøfugl. I SEFRAK registeret er våningshus, løe, torvhus, eldhus, smalehus, og naust i tillegg til murer etter uthus. Kystlynghei i Sunnhordland, tabell 4: område 1 på Eidøy, i vest er område ope og vert skjøtta. I sør og i nord er område ope, men i attgroing. Naturbase (Direktoratet for naturforvaltning): BN 42254, Eidøysanden, Viktig, sørvendte berg og rasmark (1,9 daa) BN 42255,Eidøyvågen Viktig, strandeng og strandsump(3,8 daa) Kystlynghei i Sunnhordland, tabell 4: område 1 på Eidøy Ope lynghei i vest. Spesiellt godt egna til sviing og beiting. Begynnande attgroing frå planta sitkagran rundt innmark i aust. 33

34 Område 11. Hanøy Gardskart m/ naturbase og SEFRAK 34

35 Område 11. Hanøy Hanøy på 635 daa, i tillegg kjem Klammerøy med 260 daa kystlynghei i kupert landskap og Lille- og store Urdsøy med 230 daa. På Urdsøy er der planta buskfuru. Hanøy var husmannsplass under Brandasund i 1600, seinare kjøpte Krohn familien øya. Det var sannsynlegvis dei gode lakseplassane som fekk folk til å dyrke jorda og busette seg her. I 1825 vart brukaren sjølveigande. Her var velstand i 1850 og då vart bl.a det store våningshuset bygd. Garden har vore beita og skjøtta på beste måte og både landskap og bygningar er eit døme på ein velhalden kystgard. Brukaren fekk av den grunn Hordaland sin kulturpris i 2006.Dei seinare åra er drift med ljåslått av enga og hesjing av høy vore tatt opp att. Dette er bl.a for å ta vare på mangfalde av beiteplanter som overlever og frør seg i slåtteng. I 2005 vart og 1/3 av lyngbeitene svidd. Her ikkje planta sitkagran, og det gjer skjøtsel enklare. Garden er med blant dei 14 områda i Hordaland sin registrering over verdifulle kulturlandskap i I SEFRAK registeret er våningshus, drengestove,do, eldhus, løe og naust. Forprosjekt til kystsoneplan for Sunnhordland; verneverdige sjøbruksmiljø i Fitjar kommune (Fylkeskonservatoren i Hordaland, 1989) 3. Sjøbruksmiljø, gardsmiljø, Hanøyvågen frå 1800 talet er vurdert til svært høg verneverdi. Naturbase (Direktoratet for naturforvaltning): BN Hanøy, Svært viktig, kystlynghei og artsrik naturbeitemark (516 daa) BN Klamsøy, Lokalt viktig (241 daa) Kystlynghei i Sunnhordland, tabell 4: område 1 på Hanøy. Ope kystlynghei i god hevd. På Klammerøy. Ope kystlynghei med jamnleg sviing. Ikkje beita i seinare tid. 35

36 Område 12 Tverderøy og Vassøy Gardskart m/ naturbase og SEFRAK 36

37 Område 12 Tverderøy og Vassøy Tverderøy er 693 daa med 6 daa overflatedyrka og 13 daa innmarksbeite. Det er ca 20 daa skog. Tverdarøy var husmannsplass under Brandasund og Allehelgengodset fram til Bruket vart da verdsett som eigen gard og i 1831 vart garden delt i to. Brukarane kjøpte begge gardane i Soløya og Sauholmen var plasser under Tverdarøy. Vassøy er beiteøy. I 1900 vart skulehuset flytta frå Tislavoll ut til Skutevikjo. I nord og i sør er det bygningar knytt til kystgarden. Kulturminne knytt til rydding av jordbruksareal er det mange av. Sammenhengande kystlynghei på resten av øya og på Vassøy. Det er planta sitkagran som sprer seg på hovedøya. Det vert arbeid med fjerning av denne og plan om sviing. Kulturlandskapet vert skjøtta ved beiting. I SEFRAK registeret er stove, hønsehus, naust og 2 sjøbuer. Kystlynghei i Sunnhordland, tabell 4:område 1 på Tverderøy. Ope lyngbeite, men mykje grovt og etablering av sitkagran som frøar seg. Vassøy er ope lyngbeite utan sitkagran, men ein del er grovt. 37

38 Område 13. Bårholmen Gardskart m/ naturbase og SEFRAK 38

39 Område 13. Bårholmen Bårdholmen er ei av dei små øyane, med 74 daa, av desse 4 daa fulldyrka bakke, resten er kystlynghei. Dette var husmannsplass under Tranøy til holmen vart frådelt og solgt i Her var planta til med sitkagran på -70 tallet, men desse er nå fjerna med rot. Det er mange flotte kulturminne knytt til jordbruk, slik som steinsatt veg og rydningsrøyser. Fleire av bygga er restaurert. Våningshuset er rehabilert. Kulturlandskapet vert skjøtta med sviing og beiting. I SEFRAK registeret er våningshus og eit smalahus. Kystlynghei i Sunnhordland, tabell 4: område 1 på Bårholmen. Ope kystlynghei i skjøtsel med beiting og sviing. 39

40 Område 14 Arholmen Gardskart m/ naturbase og SEFRAK 40

41 Område 14 Arholmen /3. Areal i dag: 80,5 daa med 9,5 daa innmarksbeite. Arholmen er ei av dei små øyene med 80,5 daa. 9,5 daa er rydda kulturbeite og med eit areal som likner på hagemark, noko som ikkje er vanleg i Fitjar. Arholmen vart rydda som husmannsplass under Dalen frå Plassen vart utskilt som eige bruk i Ola budde her åleine og dreiv med sau fram til I dag vert areala leigd vekk og vert beita av villsau. Einaste inngrepe på Arholmen er kraftlinje. Kystgarden har våningshus, løe, uthus og naust. Dei eldste er lite vedlikehalde. 41

42 Område 15. Dalen på Ålforo Gardskart m/ naturbase og SEFRAK 42

43 Område 15. Dalen på Ålforo daa med 9 daa fulldyrka, 12 daa overflatedyrka og 3 daa innmarksbeite. På øya (Sætravikjo) er det funne spor av aktivitet tilbake til steinalderen. Dalen var husmannsplass under Fitjargarden, men ble verdsett som eigen gard i 1723 og i 1755 kjøpte brukaren garden. Det var husmannsplass som høyrde til Dalen på Store- og litle Brendøy, fram til 1868 og på Arholmen, til Utmark vart utskifta i Areala har vore beita jamleg, dei seinare år har arealet vore leigd vekk til villsaudrift. Det er planta sitkagran på eigedomen. Dei to gardane ligg i det einaste rekkjetunet som er att i Fitjar i dag i Dalen. Ei løe er restaurert, men nokre hus er forfalle. Her er flotte kulturminne i form av steingardar og steinsette kanalar. I SEFRAK registeret er 3 våningshus, løe, 2 eldhus, smalehus torvhus, hønsehus og naust. Kystlynghei i Sunnhordland, tabell 4: område 2 på Ålforo. Vert skjøtta. 43

44 Område 16. Ålforo Gardskart m/ naturbase og SEFRAK NB Heile Ålforo sunntatt sørenden og områda i Hatlvik som er regulert til hytter, skal være med. På denne kartskissa er bare vestsida med. 44

45 Område 16. Ålforo Areal i Hatlevik er 950 daa, med 30 daa fulldyrka, 8 daa overflatedyrka og 9 daa innmarksbeite. Her er 66 daa med skog. På øya (Sætravikjo) er det funne spor av aktivitet tilbake til steinalderen. Hatlevik var husmannsplass under Fitjargodset i 1692 og fram til 1723, bruket vart då verdsett som eigen gard. I 1843 vart garden delt i to bruk og i 1845 vart to nye bruk utskilt. Det var godt med hus og boklig rikdom. I 1837 eigde dei ei revesaks. På Bukkøyno var det rydda to husmannsplasser under Hatlevik kring Beitelags skjøtter inn- og utmarksbeita. Grunneigere arbeider aktivt med å fjerne sitkagran som er planta i tillegg til anna kulturlandskap. Her er mange kulturminne knytt til Hatlevik som eit av samlingstadane i Fitjarøyane. Bygninger knytt til handelstad og til dei 5 kystgardane. Her er og bedehus og skulehus. Også her ligg steingarder og rydningsrøyser slik dei låg på 1800 talet. Hatlevikbasaren, eit av dei årlege arrangementa med lang tradisjon skjer på Hatlevik den første helga i juli. Dette er ein dugnad blant grunneigarane og inntekta har i alle år gått til den indre sjømannsmisjonen. Her samlast det kring 1000 menneske. Det er etter kvart blitt ein del hytter i område. I SEFRAK registeret er handelshus, 4 våningshus, 2 løer og 1 uteløe, smalehus, 2 skykkjer og naust. Forprosjekt til kystsoneplan for Sunnhordland; verneverdige sjøbruksmiljø i Fitjar kommune (Fylkeskonservatoren i Hordaland, 1989) 4. Handels- og, Hatlevik frå 1800 talet var vurdert til høg verneverdi. Kystlynghei i Sunnhordland, tabell 4: område 2 på Ålforo. Vert skjøtta med beiting. 45

46 Område 17. Straumøy Gardskart m/ naturbase og SEFRAK 46

47 Område 17. Straumøy : Straumøy er på 493 daa med 11 daa fulldyrka og 5 daa overflatedyrka mark. 16 daa er skog, for det meste lauvskog, men noe planta sitkagran. Sitkagrana er i ferd med å bli fjerna. Kystgarden har vore husmannsplass under Fitjargodset til 1755, då brukaren kjøpte øya. Nordre Dalen var husmannsplass under hovudgarden. Husmennene her eigde husa sine på 1800 talet og dei greidde seg godt. Her er alle dei husa som høyrer til kystgarden og mange er restaurert dei siste åra. Siste bygga som vart restaurert var sjøhuset og torvhuset. Murane som står att etter husmannsplassen vart murt opp i Kulturlandskapet vert og restaurert med rydding, fjerning av sitkagran og det er nylig tatt opp praksis med å svi lyngbeite. Det har vore arrangert kurs i tilknytning til restaurering av kulturminne og lynghei på garden. Areala vert beite av villsau. Friluftsrådet eig den sørligste delen av øya, det er eit småbruk frådelt frå hovudbruket. Dette ligg i nord vest. Ei hytte på øya. I SEFRAK registeret er 2 våningshus, smalehus, 2 eldhus, hønsehus, låve, torvhus, stabbur, skykje, do og naust. Kystlynghei i Sunnhordland, tabell 4: område 2 Straumøy. Ope lynghei i nord og vest. Attgroing i aust. Vert skjøtta med beiting. Vert rydda og påbegynt sviing.. 47

48 Kjelder: o Kystlynghei i dei ytre kommunane i Sunnhordland; Nøttveit, 2006 o Naturbase, Direktoratet for Naturforvaltning o Forprosjekt til kystsoneplan for Sunnhordland. Verneverdige sjøbruksmiljø i Fitjar kommune; Fylkeskonservatoren i Hordaland, Bergen 1989 o Riksatikvaren; Askeladden Foto: S2: Torsdagsøy S5: Hanøy S7: Siglo S8:Siglo øverst og Eggøy nederst S48:Siglo Alle foto, Aase Nøttveit 48