Sandøy kommune Vedlegg til kommuneplanen sin arealdel. XVIII vedlegg D. Kultur og historie

Transkript

1 Sandøy kommune Vedlegg til kommuneplanen sin arealdel XVIII vedlegg D Kultur og historie

2 VIII.Kultur og historia 1. Kulturminne Kulturminna i kommunen er registrert og vert tatt omsyn til i samband med detaljplanlegginga. Registrerte kulturminner er vist på arealplankartet og på eige temakart ( Jf vedlegg A). På Myklebust er det i samband med Nordøyvegen registrert fornminne i vegtraseen og tilgrensande område. Dette får konsekvens for utbygging av områda B-10 og F-1. Det er registrert arkeologiske funn på Ona og Husøy og dette må bli tatt omsyn til ved utbygging i området. Kulturminna i kommunen er registrert av Møre og Romsdal fylkeskommune. Askeladden registeret gir informasjon om kjente funn, men det kan dukke opp nye funn, og disse er og verna av fornminnelova og skal bli tatt vare på. I vedlegg XVII-1 er det ført liste over kjente funn i kommunen. Stoda for kulturminna i kommunen er presentert i konsekvensutgreiinga til vindmølleparken Vestavind (Havsul 1). Riksgrensa mellom Sverige og Danmark- Norge gjekk i 2 år frå 1658 til 1660 over Harøyburet og ut i havet. Bygda Myklebust blei liggande i Danmark- Norge og her er det sunnmøredialekt. Romsdalsdialekten høyrer heime nord på Harøya, og var i ein kort periode svensk. Den same grensa var i lang tid kommunegrense mot Haram og grense for gardsbruka. Vi kan derfor finne grensa att på kart som syner gards, - og bruks grensene Fredsslutning mellom Danmark- Norge og Sverige i Roskilde, den 26. februar Her ble riksgrensen endelig lagt nord om Kosterøyene, gjennom Svinesund og inn Iddefjorden. Bohuslän, beståande av Ranrike eller Viken i nord og Älvsyssel i sør, ble frå nå av svensk område. Det same gjaldt Skåne, Blekinge, Halland, Bornholm og Trondhjems län Fredsslutning i København den 27. mai 1660 mellom Danmark- Norge og Sverige, som måtte levere tilbake både Trondhjems län og Bornholm. Sida har det aldri vært aktuelt å flytte hele län eller noen større områder mellom Norge og Sverige.

3 Kulturminna i kommunen er registrert på heimesida til Møre og Romsdal fylkeskommune.

4 2. Historia Denne teksten er er henta frå konsekvensutgreiinga til vindmølleparken Vestavind: (Teksten er redigert til nynorsk) Forhistorisk tid (før reformasjonen -1537): Heile kyststripa i Møre og Romsdal er rik på fornminne, og det er mange gravrøyser langs kysten, og områder der kulturmiljøet har spor etter menneskeleg verksemd frå fleire periodar. Eldre steinalder ( år f. Kr.): Møre og Romsdal blei isfritt for ca år sidan. Menneska kom raskt etter. Det er fleire stader spor etter buplassar i strandsona frå den nomadiske Fosnakulturen - pionerbusettinga i Noreg - særlig nord i fylket år f.kr raste Storegga ut i eit undersjøisk ras, og ei fleire meter høg flodbølgje skylte inn over land. Buplassen låg gjerne ved sjøkanten, og flodbølgja må ha ramma desse. Dette er granska f. eks. på Harøya i Sandøy kommune, som er eit av områda nærast Storegga. Yngre steinalder ( år f.kr): I løpet av yngre steinalder blei levemåten og kulturform endra med eit jordbrukssamfunn i dei siste 500 åra av yngre steinalder. Det er funne spor etter langhus og buplassar i heller. Strandflata på øyene, nes og i fjordbotnar synes å ha vært prioriterte busettingsområde. Det har vært stor kontakt til andre deler av Norge og andre land, og leia har vært viktig ferdselsåre. Bronsealder (ca 1800/ år f. Kr): Det er registrert ein del buplassar frå bronsealderen, men sjeldan sikre spor etter hus. Spor etter ardpløgde åkrar finst fleire stader, m.a. på Hustad i Fræna og Bremsnes i Averøy, frå bronsealder eller jernalder. Karakteristisk for perioden er mange store gravrøyser som ligg på framskutte nes, bergryggar og strandflatar ved leia. I Sandvikshagen nær Farstad/ Hustad ligger det største eksisterande gravfeltet i Romsdal, med meir enn 140 gravhaugar. Jernalder (500 f. kr-1000 år e. Kr): Bruken av jern fekk store konsekvensar for samfunnsutviklinga. Det er funne ei rekke spor etter gardar frå jarnalderen, m.a. på Hustad og på Aukra prestegard. Bygdeborgen på Aslaksteinen i Hustad var truleg tilfluktsstad i ein uroleg tid for dei som budde på

5 garden. Gravane blir i jarnalderen utstyrt med gjenstandar som smykke, våpen og ulike typar reiskap. Ein del gravar syner funn frå romerske provinsar eller britisk/irske område noe som tyder på utstrakt kontakt sjøvegen. Gravhaugane blei plassert enkeltvis og i grupper ved kysten. Ellefsrøysa på Godøy og Kongshaugen på Valderøy i Giske og Blimshaugen på Vigra er frå denne perioden. I Haramshaugen på Haramsøy i Haram kommune er det gjort det rikaste gullfunnet i Nord-Europa frå ca 400 e.kr. Innføring av kristendommen ca stoggar den heidenske gravskikken, og etter dette blir dei daude gravlagt på kyrkjegardar. Omkring år 1000 blei Sunnmøre ført inn under Gulating og Nordmøre og Romsdal ført inn under Frostating. Middelalderen ( e. Kr): Innføringa av kristendommen førte til bygging av kyrkjer i tre og stein og nye gravskikkar. I 1349 herja svartedauden. Kaupangane Borgund og Veøy mista posisjonen sin, og handelen blei lagt om til fiskeværa, som låg tett langs kysten av Møre og Romsdal. Fleire fiskevær har truleg røter attende til middelalderen, og var viktige tettstader når fiskeværa hadde stormaktstida si dei siste par hundre åra av middelalderen, f. eks. Grip, Bud, Bjørnsund og Ona. Det var handel med fisk, og bl.a. kornimport frå Hanseatane i Bergen. Etter svartedauden tok det lang tid før alle øydegardane i fylket blei oppdyrka på nytt. Grunnen kan vere at etterkvart som folketalet auka busette dei seg i fiskeværa på kysten og livnærte seg med fiske. Nyare tid (1536-) Mot slutten av 1500-tallet flytta folk inn til fjordane. Sagbruksverksemd og trelasthandel førte til nye sentra, med ladestader i Molde (1614) og Kristiansund (1631). Ein av dei eldste sagene på Møre låg på Hustad. Hustadområdet har ein kontinuerlig busetting, truleg heilt attende til bronsealder. Næringsgrunnlaget for Molde var fiskehandel, administrasjon og varehandel, og på slutten av 1800-tallet turisttrafikk. På Sunnmøre var det mange strandstadar, med handelsverksemd. Først i 1842 fekk Ålesund fulle rettar som ladestad. Skipsfarten auka frå midten av 1800-talet til ein vesentleg næring, særleg i Kristiansund. Bygging av fyrstasjonar og losstasjonar i et vanskelig farvatn var ein sentral oppgåve. Fyrstasjonar ligg langs heile kysten, og fleire av desse er i dag freda. Fiske har vært viktig næringsveg. Etter at fiskeflåten ble motorisert like etter 1900 blei det sildefiske på Island og fiske av torsk og kveite på Grønland og Newfoundland. Under 2. verdskrig blei det bygd mange tyske militære anlegg i fylket. Festung Norwegen blei bygd opp med et nettverk av kystfort og kanonbatteri på strategiske stader og enkelte av desse er verneverdige.

6 3. Registrerte fornminne i Askeladden:

7

8

9

10 Harøya sør vest - Myklebust Harøya sør aust -

11 Harøya aust Harøya nord - Steinshamn

12 Sandøya Ona og Husøya

13 Sandøy kommune Vedlegg til kommuneplanen sin arealdel XVIII vedlegg D Kultur og historie

14 VIII.Kultur og historia 1. Kulturminne Kulturminna i kommunen er registrert og vert tatt omsyn til i samband med detaljplanlegginga. Registrerte kulturminner er vist på arealplankartet og på eige temakart ( Jf vedlegg A). På Myklebust er det i samband med Nordøyvegen registrert fornminne i vegtraseen og tilgrensande område. Dette får konsekvens for utbygging av områda B-10 og F-1. Det er registrert arkeologiske funn på Ona og Husøy og dette må bli tatt omsyn til ved utbygging i området. Kulturminna i kommunen er registrert av Møre og Romsdal fylkeskommune. Askeladden registeret gir informasjon om kjente funn, men det kan dukke opp nye funn, og disse er og verna av fornminnelova og skal bli tatt vare på. I vedlegg XVII-1 er det ført liste over kjente funn i kommunen. Stoda for kulturminna i kommunen er presentert i konsekvensutgreiinga til vindmølleparken Vestavind (Havsul 1). Riksgrensa mellom Sverige og Danmark- Norge gjekk i 2 år frå 1658 til 1660 over Harøyburet og ut i havet. Bygda Myklebust blei liggande i Danmark- Norge og her er det sunnmøredialekt. Romsdalsdialekten høyrer heime nord på Harøya, og var i ein kort periode svensk. Den same grensa var i lang tid kommunegrense mot Haram og grense for gardsbruka. Vi kan derfor finne grensa att på kart som syner gards, - og bruks grensene Fredsslutning mellom Danmark- Norge og Sverige i Roskilde, den 26. februar Her ble riksgrensen endelig lagt nord om Kosterøyene, gjennom Svinesund og inn Iddefjorden. Bohuslän, beståande av Ranrike eller Viken i nord og Älvsyssel i sør, ble frå nå av svensk område. Det same gjaldt Skåne, Blekinge, Halland, Bornholm og Trondhjems län Fredsslutning i København den 27. mai 1660 mellom Danmark- Norge og Sverige, som måtte levere tilbake både Trondhjems län og Bornholm. Sida har det aldri vært aktuelt å flytte hele län eller noen større områder mellom Norge og Sverige.

15 Kulturminna i kommunen er registrert på heimesida til Møre og Romsdal fylkeskommune.

16 2. Historia Denne teksten er er henta frå konsekvensutgreiinga til vindmølleparken Vestavind: (Teksten er redigert til nynorsk) Forhistorisk tid (før reformasjonen -1537): Heile kyststripa i Møre og Romsdal er rik på fornminne, og det er mange gravrøyser langs kysten, og områder der kulturmiljøet har spor etter menneskeleg verksemd frå fleire periodar. Eldre steinalder ( år f. Kr.): Møre og Romsdal blei isfritt for ca år sidan. Menneska kom raskt etter. Det er fleire stader spor etter buplassar i strandsona frå den nomadiske Fosnakulturen - pionerbusettinga i Noreg - særlig nord i fylket år f.kr raste Storegga ut i eit undersjøisk ras, og ei fleire meter høg flodbølgje skylte inn over land. Buplassen låg gjerne ved sjøkanten, og flodbølgja må ha ramma desse. Dette er granska f. eks. på Harøya i Sandøy kommune, som er eit av områda nærast Storegga. Yngre steinalder ( år f.kr): I løpet av yngre steinalder blei levemåten og kulturform endra med eit jordbrukssamfunn i dei siste 500 åra av yngre steinalder. Det er funne spor etter langhus og buplassar i heller. Strandflata på øyene, nes og i fjordbotnar synes å ha vært prioriterte busettingsområde. Det har vært stor kontakt til andre deler av Norge og andre land, og leia har vært viktig ferdselsåre. Bronsealder (ca 1800/ år f. Kr): Det er registrert ein del buplassar frå bronsealderen, men sjeldan sikre spor etter hus. Spor etter ardpløgde åkrar finst fleire stader, m.a. på Hustad i Fræna og Bremsnes i Averøy, frå bronsealder eller jernalder. Karakteristisk for perioden er mange store gravrøyser som ligg på framskutte nes, bergryggar og strandflatar ved leia. I Sandvikshagen nær Farstad/ Hustad ligger det største eksisterande gravfeltet i Romsdal, med meir enn 140 gravhaugar. Jernalder (500 f. kr-1000 år e. Kr): Bruken av jern fekk store konsekvensar for samfunnsutviklinga. Det er funne ei rekke spor etter gardar frå jarnalderen, m.a. på Hustad og på Aukra prestegard. Bygdeborgen på Aslaksteinen i Hustad var truleg tilfluktsstad i ein uroleg tid for dei som budde på

17 garden. Gravane blir i jarnalderen utstyrt med gjenstandar som smykke, våpen og ulike typar reiskap. Ein del gravar syner funn frå romerske provinsar eller britisk/irske område noe som tyder på utstrakt kontakt sjøvegen. Gravhaugane blei plassert enkeltvis og i grupper ved kysten. Ellefsrøysa på Godøy og Kongshaugen på Valderøy i Giske og Blimshaugen på Vigra er frå denne perioden. I Haramshaugen på Haramsøy i Haram kommune er det gjort det rikaste gullfunnet i Nord-Europa frå ca 400 e.kr. Innføring av kristendommen ca stoggar den heidenske gravskikken, og etter dette blir dei daude gravlagt på kyrkjegardar. Omkring år 1000 blei Sunnmøre ført inn under Gulating og Nordmøre og Romsdal ført inn under Frostating. Middelalderen ( e. Kr): Innføringa av kristendommen førte til bygging av kyrkjer i tre og stein og nye gravskikkar. I 1349 herja svartedauden. Kaupangane Borgund og Veøy mista posisjonen sin, og handelen blei lagt om til fiskeværa, som låg tett langs kysten av Møre og Romsdal. Fleire fiskevær har truleg røter attende til middelalderen, og var viktige tettstader når fiskeværa hadde stormaktstida si dei siste par hundre åra av middelalderen, f. eks. Grip, Bud, Bjørnsund og Ona. Det var handel med fisk, og bl.a. kornimport frå Hanseatane i Bergen. Etter svartedauden tok det lang tid før alle øydegardane i fylket blei oppdyrka på nytt. Grunnen kan vere at etterkvart som folketalet auka busette dei seg i fiskeværa på kysten og livnærte seg med fiske. Nyare tid (1536-) Mot slutten av 1500-tallet flytta folk inn til fjordane. Sagbruksverksemd og trelasthandel førte til nye sentra, med ladestader i Molde (1614) og Kristiansund (1631). Ein av dei eldste sagene på Møre låg på Hustad. Hustadområdet har ein kontinuerlig busetting, truleg heilt attende til bronsealder. Næringsgrunnlaget for Molde var fiskehandel, administrasjon og varehandel, og på slutten av 1800-tallet turisttrafikk. På Sunnmøre var det mange strandstadar, med handelsverksemd. Først i 1842 fekk Ålesund fulle rettar som ladestad. Skipsfarten auka frå midten av 1800-talet til ein vesentleg næring, særleg i Kristiansund. Bygging av fyrstasjonar og losstasjonar i et vanskelig farvatn var ein sentral oppgåve. Fyrstasjonar ligg langs heile kysten, og fleire av desse er i dag freda. Fiske har vært viktig næringsveg. Etter at fiskeflåten ble motorisert like etter 1900 blei det sildefiske på Island og fiske av torsk og kveite på Grønland og Newfoundland. Under 2. verdskrig blei det bygd mange tyske militære anlegg i fylket. Festung Norwegen blei bygd opp med et nettverk av kystfort og kanonbatteri på strategiske stader og enkelte av desse er verneverdige.

18 3. Registrerte fornminne i Askeladden:

19

20

21

22 Harøya sør vest - Myklebust Harøya sør aust -

23 Harøya aust Harøya nord - Steinshamn

24 Sandøya Ona og Husøya