Ordliste Art Anna ord for type dyr, insekt, fugl eller plante.

Transkript

1 Ordliste Art Anna ord for type dyr, insekt, fugl eller plante. Artsmangfald Artsmangfald tyder at det finst mange ulike artar. Ei øy med to fugleartar og ein pattedyrart har større artsmangfald enn ei øy med berre éin fugleart og ein pattedyrart. Til no har ein funne om lag 1,8 millionar artar på jorda. Det største artsmangfaldet finst i regnskogane. Atmosfæren Atmosfæren er eit luftlag som ligg rundt jorda som eit teppe. Atmosfæren sørgjer for at temperaturen er jamn, ved å sleppe inn og sleppe ut akkurat passe med solstrålar. Utan atmosfæren ville det vore mykje varmare om dagen og mykje kaldare om natta. Avfall Eit anna ord for søppel eller det som blir att av eit produkt eller ei vare som vi ikkje får brukt til noko. T.d. når du har drukke opp brusen i brusflaska, er flaska avfall som kan resirkulerast. Avskoging Når alle trea i eit område blir hogde heilt ned. Barnekonvensjonen Ein internasjonal avtale som alle medlemslanda i FN, unnateke! eitt, har skrive under på. Avtalen handlar om at landet (staten) har plikt til å verne borna i landet og gje dei det dei treng for å ha det bra. Befolkning Den totale summen av menneske som lever på eit bestemt område, t.d. jorda. Befolkningsvekst Når det blir fødd fleire menneske enn det døyr i ei befolkning, vil det bli fleire menneske, og vi får då ei befolkningsvekst. Behov Eit ord for å skildre at vi treng noko eller at noko er nødvendig. Bistand Fellesord for pengar, mat, utstyr, råd og hjelp som eit land gjev til eit anna land. Berekraftig utvikling Ei utvikling som gjer at alle som lever no, får det dei treng, utan å øydeleggje utsiktene for menneska som kjem etter oss. Berekraftsmåla 17 mål for korleis medlemslanda i FN skal arbeide for berekraftig utvikling fram mot år 2030.

2 Demokrati Eit anna ord for folkestyre, der folk stemmer fram leiaren av landet i eit val. Diskriminering Å behandle menneske urettferdig på grunn av kjønn, religion, språk, hudfarge eller noko anna. Eksportere Å selje varer og produkt som er laga i eitt land til eit anna land. Til dømes eksporterer Noreg fisk til Japan. Det motsette av å importere. Ekstrem fattigdom Å leve for under 10 kroner om dagen. Ekstremvêr Når vêret er så kraftig at det er farleg for både menneske og naturen. Flaum, tørke eller sterke vindar som orkan eller storm er døme på ekstremvêr. Energi Energi er den krafta som får noko til å skje. Sola er den viktigaste energikjelda for jorda. Ho overfører energi til det som solstrålane treffer. Naturen lagrar solenergien på ulike måtar, t.d. i planter, som vi et. Energikjelde Alt stoff i verda finst i former som kan forandrast til energi og er ressursar som menneska kan bruke til å skaffe energi for å produsere varme, lys og rørsle. Vasskraft er energi som er lagra i vatn. Sola gjer at vatnet fordampar og blir til skyer og regn. Regnvatnet kan lagrast i ei demning i høgda. Når vi opnar demninga, blir energien i vatnet forandra til rørsleenergi som vi kan bruke til å lage elektrisk energi, som igjen blir til straum. Erosjon Skadeleg slitasje på jordoverflata skapt av blant anna vatn og vind. Når materiale losnar, smuldrar, og blir flytt på av vatn, vind, havstraumar og isbrear, kallar vi det erosjon. Ferskvatn Ferskvatn er vatn utan salt og kjem frå regn og snøsmelting. Finansiere Å skaffe og setje av pengar til eit bestemt mål. Døme: Å finansiere bygginga av eit hus er det same som å skaffe pengar til husbygginga. Flaum Når det regnar mykje eller snøsmeltinga går for raskt. Elva eller innsjøen har ikkje plass til alt vatnet som flyt utover sine vanlege grenser. FN (Foreinte Nasjonar) Ein internasjonal organisasjon som arbeider for fred og samarbeid med 193 medlemsland.

3 Fornybar energi Fellesord for energi som kan brukast om og om att utan å bli brukt opp. Vatn, vind og sol er døme på fornybare energikjelder. Fornybare ressursar Ressursar som det heile tida blir laga nytt av og kan brukast utan å bli brukte opp, så lenge ein ikkje bruker for mykje på ein gong. Vatn, skog, vind og fisk er døme på fornybare ressursar. Generasjon Tida det tek frå ein blir fødd til ein føder eigne born. Det kallar vi ofte eit slektsledd. Det kan også tyde alle menneske som lever på same tid. Besteforeldre, foreldre og barn er døme på tre generasjonar. Gjeld Pengar som er lånte og som må betalast tilbake. Både personar og land kan ha gjeld. Global Noko som gjeld heile kloden og alle som bur her. Global oppvarming Stigning i gjennomsnittstemperaturen på jorda. Utslepp av karbondioksid er t.d. ein av grunnane til oppvarminga. Grunnvatn Ferskvatn som finst under bakken. Når det regnar, trekkjer vatnet ned i bakken og blir lagra i sprekkar og rom under jordas overflate % av alt flytande ferskvatn på jorda finst i grunnvatnet. Helse Anna ord for sunnheit eller å vere frisk. Mat, reint vatn, rein luft, vaksine, medisinar og tilgang på helsetenester er blant dei tinga som påverka helsa vår. Helsetenester Fellesord for hjelp frå lege, sjukepleiarar, sjukehus, helsesøster, vaksine, medisin, operasjon og behandling om ein er sjuk. Ikkje-fornybare ressursar Ressursar som blir brukte opp og ikkje fornyar seg. Døme: kol, gass og olje. Import Å kjøpe varer og tenester frå eit anna land til sitt eige land. Det motsette av å eksportere. Industri Produksjon som gjer råvarer om til produkt eller varer, ofte i ein fabrikk.

4 Infrastruktur Fellesord for alt som får eit samfunn til å fungere godt. Vegar, flyplassar, hamner, jernbaner, straumforsyning, internett, telefonnett, vatn og kloakk og søppelanlegg er døme på dette. Innovasjon Å skape noko nytt og tenkje på nye måtar. Internasjonal Tyder at noko gjeld mange land eller alle land i verda. Karbondioksid (CO2) Ein gass som finst naturleg på jorda. Planter bruker karbondioksid i fotosyntesen. For mykje karbondioksid i atmosfæren er med på å skape global oppvarming. Klima Klima er gjennomsnittsvêret på ein stad, målt over tid, vanlegvis 30 år. Klimaendringar Store forandringar i vêret over tid. Global oppvarming er med på å skape klimaendringar. Klimagassar Gassar som slepper igjennom solstrålar på veg inn til jorda, men som ikkje slepper dei ut att. Karbondioksid (CO2) er eit døme på ein klimagass. Konvensjon Eit anna ord for ein internasjonal avtale. Barnekonvensjonen er døme på ein konvensjon. Levestandard Ord som fortel om kor godt behova dine for ein heim, mat, klede, fritid blir dekte. Likestilling Like rettar og sjansar for kvinner og menn. Likeverd Døme: at alle menneske er like verdifulle. Matsikkerheit Eit ord for å skildre kor sikkert det er at det vil vere nok og sunn mat til alle. Menneskerettar Rettar du har krav på at styresmaktene i landet passar på at du får oppfylt. Du har desse rettane ganske enkelt fordi du er eit menneske. Nasjonal Når noko gjeld eitt land eller ein nasjon. T.d. det som gjeld for Noreg, er nasjonalt for Noreg. Produksjon

5 Ord for å lage eller skape varer og tenester. Redusere Eit anna ord for å minske, dempe eller gjere mindre. T.d. å redusere fattigdom vil seie at ein prøver å gjere fattigdomen i verda mindre og at færre er fattige. Resirkulere Bruke om att, setje tilbake i ressurskrinsløpet. Ressurs Ein ting ein kan bruke til noko nyttig. Tre, vatn, gull og olje er døme på ressursar. Men også menneske kan vere ressursar. Rett Eit anna ord for noko du har krav på. Du har til dømes rett til å stemme i val når du er 18, eller bestemme over din eigen kropp. Råvare Stoff og varer som finst naturleg, som kan brukast til å lage eit produkt. Sanitæranlegg Eit system av røyr. Nokre leier vatn til hus, og andre blir brukte til å kvitte seg med skittent vatn, urin og avføring. Slum Eit område i eller ved ein storby, der det bur mange fattige menneske. Sosiale forhold Seier noko om korleis folk lever i eit samfunn. T.d. når det gjeld helse, utdanning, likestilling og demokrati. Sprøytemiddel Stoff som blir brukt i jordbruket for å beskytte avlingar mot skadedyr, men som også ureinar miljøet. Styresett Måten eit land blir styrt på, forholdet mellom dei som har makta og befolkninga i landet. Eit døme på styresett er demokrati, der befolkninga er med å bestemme gjennom val. Svolt At kroppen ikkje får nok mat og dermed ikkje får energi. Temperatur Mål for å skildre kor kaldt eller varmt det er. Gjennomsnittstemperaturen på jorda er ca. 15 gradar. Tørke

6 Mangel på vatn i eit område. Nokre av konsekvensane av tørke kan vere skogbrann, at avlingar døyr, at ørkenområde spreier seg og mangel på drikkevatn. Underernæring Når ein over lang tid ikkje får nok mat og kroppens behov for energi ikkje blir dekt. Underernæring fører til at ein blir lettare sjuk. Eit barn som er underernært, kan vekse og utvikle seg saktare. Dersom ein ikkje får mat, vil eit vanleg menneske døy etter om lag 60 døgn, om han eller ho får i seg vatn. UNICEF Ein organisasjon i FN som jobbar for born sine rettar. Universelt Eit ord som skildrar at noko gjeld for alle. At ein avtale er universell, tyder til dømes at det gjeld for Noreg og USA, like mykje som for Egypt og Argentina. Urbanisering Urbanisering tyder at fleire og fleire menneske flytter frå landsbygda til byane, ofte for å få seg jobb. Utdanning Du får utdanning når du går på skule. Å få lære det ein treng for å leve eit godt liv, slik som å lese, skrive og rekne. Å få kunnskap, lære om verda rundt seg, og kunne eit yrke er ein menneskerett. Utnytte Bruke, dra nytte av. Utrydde Å fjerne, drepe eller utslette alt av noko, t.d. ein art. Utslepp Blir ofte brukt om gassar som blir sleppte ut i lufta. Ofte er det snakk om miljøfarlege gassar som ikkje er bra for miljøet og klimaet. Utviklingsland Iblant forkorta u-land, er eit fellesord for land med dårleg økonomi der jordbruk er utbreidd og mange lever av den maten dei produserer sjølve. Utvikling Forbetring, framgang eller endring. Ytringsfridom Å kunne seie det ein meiner utan å bli straffa for det. Verne Eit anna ord for å passe på, beskytte eller forsvare.

7 Økonomi Økonomi er produksjon og fordeling av ressursar, og sjølvsagt også pengar. Økonomisk utvikling Ein type endring som har med fordeling av pengar, forbruk og handel å gjere. Økosystem Eit system i naturen, der alle artane som lever der, er avhengige av kvarandre for å overleve. T.d. ein blåbærskog, regnskogen, klimasystemet eller ein innsjø.