Innkalling til møte i kontrollutvalet

Transkript

1 Fussa kommune Sekretariat for kontrollutvalet OBS at nokre saker er U. off. Det er avmerka øverst til høgre på dei sakene det gjeld Kontrollutvalet Bergen Innkalling til møte i kontrollutvalet Det vert med dette kalla inn til møte i kontrollutvalet Torsdag Møterom 157 (loftet) kl Dersom nokon av medlemmene ikkje kan møte og må melde forfall, vert dei bedne om å gjere dette så tidleg som råd er ved å ringa til Kjartan Haugsnes tlf // eller til Hogne Haktorson, tlf / Til varamedlemar er denne innkallinga å sjå på som ei orientering. Dersom det vert aktuelt at varamedlemar må møta, vil det bli gjeve nærmare beskjed. Medlem Kristianna Berget har søkt fritak frå vervet i kontrollutvalet og 1. vara Ola Dale vert med dette innkalla til møtet. Det er planlagt at Kjartan Haugsnes møter frå sekretariatet på dette møtet. Arild Leigland Kontrollutvalsleiar /s/ Hogne Haktorson kontrollsjef Kjartan Haugsnes Rådgjevar Vedlegg: Sakliste Kopi: Varamedlemmer til kontrollutvalet Ordførar i Fusa kommune Deloitte Rådmannen i Fusa kommune (har møte- og talerett) (har møte- og talerett) Besøksadresse: Agnes Mowinckelsgt. 5 - Postadresse: Postboks Bergen - Telefon Direkte telefon Mobil E-postadresse: kjartan.haugsnes@hfk.no Bankgironr Foretaksnr. NO mva. 1

2 Sakliste: Saknr. Sak Merknad 29/12 Godkjenning av innkalling og sakliste. 30/12 Godkjenning av protokoll frå møte Vedlegg 31/12 Orientering frå økonomisjef 32/12 Budsjett kontroll, tilsyns og revisjonsarbeidet i Fusa Vedlegg kommune /12 Gjennomgang av møteprotokollar Vedlegg 34/12 Meldingar Vedlegg 35/12 Orienteringssaker Vedlegg Ymse. 2 2

3 Fussa kommunee MØTEPROTOKOLL Kontrollutvalet Dato: Kl.: Stad: Møterom 157 kommunetunet Saknr.: 19/12 28/12 MØTELEIAR Leiar i kontrollutvalet Arild Legland DESSE MØTTE Nestleiar i kontrollutvalet Øyvind Nordbø Medlem i kontrollutvalet Arne Holmefjord Medlem Kristianna Berget Varamedlem i kontrollutvalet Ragnhild Holmefjord FORFALL: Medlem Turid Glesnes 1. varamedlem Jan Birger Landøy DESSUTAN MØTTE Hordaland fylkeskommune, sekretariat for kontrollutvalet v/ kontrollsjef Hogne Haktorson Deloitte AS ved forvaltningsrevisor Gunnar Husabø og revisor Alf Kåre Kjærnet. Fusa kommune ved rådmann Berit Fløisand til sak 21/12 og 22/12, einingsleiar teknisk drift Øystein Havsgård til sak 21/12 og økonomisjef Georg Espenes til sak 22/

4 Sakliste: Saknr. Sak 19/12 Godkjenning av innkalling og sakliste. 20/12 Godkjenning av protokoll frå møte /12 Orientering frå rådmannen 22/12 Rekneskap og årsmelding 2011 for Fusa kommune, uttale frå kontrollutvalet 23/12 Årsmelding frå kontrollutvalet /12 Analyse og plan for forvaltningsrevisjon for perioden /12 Analyse og plan for selskapskontroll for perioden /12 Gjennomgang av møteprotokollar 27/12 Meldingar 28/12 Orienteringssaker Ymse. Merknad SAKNR. 19/12 GODKJENNING AV INNKALLING OG SAKLISTE. VEDTAK: Innkalling og saksliste vert godkjent. 20/12 GODKJENNING AV MØTEPROTOKOLL FRÅ MØTE HANDSAMING I MØTET: Det framkom ikkje merknader til møteprotokoll frå kontrollutvalet sitt møte Derimot kom det innspel om andre møteprotokollar, som er teke med under sak 26/12. VEDTAK: Møteprotokoll frå møte vert godkjent. 21/12 ORIENTERING FRÅ RÅDMANNEN FORSLAG TIL VEDTAK Orienteringa vert teken til orientering. HANDSAMING I MØTET: Rådmann Berit Fløisand og einingsleiar teknisk drift Øystein Havsgård orienterte om prosjektadministrative rutinar og synte oppfølging ved bruk av nokre skjema. Det har funne stad ei oppsamling av tidlegare prosjektrekneskapar som har vore handtert av formannskapet og kommunestyret. Prosedyren er no slik at desse vil gå innom kontrollutvalet til uttale før vidare politisk handtering. 2 4

5 Utvalet drøfta problemstilling med evnt. overskridingar, og var herunder innom eit konkret prosjekt. Utdelt dokument: Fusa kommune, Teknisk drift: Prosjektadministrative rutinar PA-bok, Versjon pr Denne vil bli ettersendt elektronisk. Vedtak i saka var samrøystes VEDTAK: Orienteringa vart teken til orientering. 22/12 REKNESKAP OG ÅRSMELDING 2011 FOR FUSA KOMMUNE, UTTALE FRÅ KONTROLLUTVALET. FORSLAG TIL VEDTAK Kontrollutvalet vedtek utkast til uttale om Fusa kommune sin årsrekneskap for HANDSAMING I MØTET: Rådmann Berit Fløisand og økonomisjef Georg Espenes orienterte om årsmeldinga og årsrekneskapen for Rådmannen gjekk gjennom nokre av dei punkta ho hadde med i årsmeldinga, og gav uttrykk for at premieavvik for pensjon var sentralt for å oppnå eit positivt driftsresultat. Trass stram økonomi har ein likevel klart å levera gode tenester. I samtalen med utvalet var ein og innom dette: Utfordringar med sjukefråværet Lågare innbyggartal i kommunen Oppfølging av tidlegare sak om habilitet Samhandlingsreforma Rekneskapsutvikling i Budsjetteringa av skatteinntekter, og at ein ligg monaleg dårlegare an enn budsjettert sum til no i år. Utvalet ber rådmannen orientera om arbeid med å få på plass nytt finansreglement, i første kontrollutvalsmøte, hausten Vedtak i saka var samrøystes VEDTAK: Kontrollutvalet vedtek utkast til uttale om Fusa kommune sin årsrekneskap for Utvalet ber rådmannen orientera om arbeid med å få på plass nytt finansreglement, i første kontrollutvalsmøte hausten /12 ÅRSMELDING FOR KONTROLLUTVALET 2011 FORSLAG TIL INNSTILLING. Kommunestyret godkjenner årsmelding frå kontrollutvalet for HANDSAMING I MØTET: Forslag til vedtak vart samrøystes vedteke. INNSTILLING: Kommunestyret godkjenner årsmelding frå kontrollutvalet for

6 24/12 ANALYSE OG PLAN FOR FORVALTNINGSREVISJON FOR PERIODEN FORSLAG TIL VEDTAK: (Endeleg vedtak i kontrollutvalet) 1. Deloitte AS vert beden om å redigere plan for forvaltningsrevisjon i tråd med dei endringane som kjem fram i møtet. 2. Kontrollutvalsleiar, i samråd med sekretariatet får fullmakt til å godkjenne endeleg versjon av planen. 3. Endeleg plan vert å sende sekretariatet innan, slik at den kan leggjast fram for kommunestyret i møtet FORSLAG TIL INNSTILLING: (Endeleg vedtak i kommunestyret) 1. Framlegg til plan for forvaltningsrevisjon vert vedteken slik den ligg føre. 2. Planen erstattar tilsvarande plan for perioden Planen gjeld for resten av valperioden, , og fram til ny plan etter intensjonen vert vedteken i Kommunestyret delegerer mynde til kontrollutvalet med å foreta endringar og omprioriteringar i planen, samt til å kunna definera og avgrensa konkrete prosjekt innafor dei utvalde områda i planen. 5. Planen skal reviderast og evaluerast minst ein gong i valperioden. Kommunestyret delegerer mynde til kontrollutvalet til å gjera denne revisjonen og evalueringa. 6. Kontrollutvalet skal rapportere resultatet av forvaltningsrevisjonar til kommunestyret minst ein gong kvart år. Viktige revisjonsrapportar skal leggjast fram for kommunestyret etter kvart. HANDSAMING I MØTET: Utvalet innstilte på utkast til plan, utan endringar. Forslag til innstilling, vart samrøystes vedteken. Det var oppmoding om at både Deloitte AS og utvalsleiar er tilstades i kommunestyret når plan for forvaltningsrevisjon og plan for selskapskontroll skal opp som sak. INNSTILLING: (Endeleg vedtak i kommunestyret) 1. Framlegg til plan for forvaltningsrevisjon vert vedteken slik den ligg føre. 2. Planen erstattar tilsvarande plan for perioden Planen gjeld for resten av valperioden, , og fram til ny plan etter intensjonen vert vedteken i Kommunestyret delegerer mynde til kontrollutvalet med å foreta endringar og omprioriteringar i planen, samt til å kunna definera og avgrensa konkrete prosjekt innafor dei utvalde områda i planen. 5. Planen skal reviderast og evaluerast minst ein gong i valperioden. Kommunestyret delegerer mynde til kontrollutvalet til å gjera denne revisjonen og evalueringa. 6. Kontrollutvalet skal rapportere resultatet av forvaltningsrevisjonar til kommunestyret minst ein gong kvart år. Viktige revisjonsrapportar skal leggjast fram for kommunestyret etter kvart. 4 6

7 25/12 ANALYSE OG PLAN FOR SELSKAPSKONTROLL FOR PERIODEN FORSLAG TIL VEDTAK: (Endeleg vedtak i kontrollutvalet) 1. Deloitte AS vert beden om å redigere plan for forvaltningsrevisjon i tråd med dei endringane som kjem fram i møtet. 2. Kontrollutvalsleiar, i samråd med sekretariatet får fullmakt til å godkjenne endeleg versjon av planen. 3. Endeleg plan vert å sende sekretariatet innan, slik at den kan leggjast fram for kommunestyret i møtet FORSLAG TIL INNSTILLING: (Endeleg vedtak i kommunestyret) 1. Framlegg til plan for selskapskontroll vert vedteken slik den ligg føre. 2. Planen erstattar tilsvarande plan for perioden Planen gjeld for resten av valperioden, , og fram til ny plan etter intensjonen vert vedteken i Kommunestyret delegerer mynde til kontrollutvalet til å gjera endringar og omprioriteringar i planen. Kontrollutvalet vil rapportere til kommunestyret om kva kontrollar som er gjennomførte og resultata av desse. 5. Planen skal reviderast og evaluerast minst ein gong i valperioden. Kommunestyret delegerer mynde til kontrollutvalet til å gjera denne revisjonen og evalueringa. 6. Kontrollutvalet skal rapportere resultatet av selskapskontrollar til kommunestyret minst ein gong kvart år. Viktige revisjonsrapportar skal leggjast fram for kommunestyret etter kvart. 7. Frå førre plan vert vidareført at det i kommunen vert innarbeidd standard atterhald om kontroll. Det gjeld der det av kommunale midlar vert ytt tilskot til verksemder/aktivitetar som ikkje er undergitt kommunal kontroll. I slike døme skal det takast atterhald om høve for kommunen og kommunen sin revisor til å setja i verk kontroll med at midlane vert forvalta slik som føresett. Kommunen og kommunen sin revisor skal ha rett til dei opplysningane ein finn naudsynt for sin kontroll. HANDSAMING I MØTET: Etter sams drøfting, var det stemning for å ta ut punkt 7, då det kan vera naturleg å heller ha eiga sak om det, fristilt frå planen. Vedtaket vart endra i tråd med dette. Planen vart såleis uendra, men med aksept for at Deloitte, etter eige ønskje, kunnne kunne gjera nokre betringar av layout. Innstilling av pkt. 1-6 Vedtak og innstilling i saka var samrøystes. Det var oppmoding om at både Deloitte AS og utvalsleiar er tilstades i kommunestyret når plan for forvaltningsrevisjon og plan for selskapskontroll skal opp som sak. VEDTAK: (Endeleg vedtak i kontrollutvalet) Sekretariatet førebur eiga sak for kontrollutvalet, om standard atterhald for kontroll av kommunale tilskot, jmf. pkt. 7 i forslag til innstilling. 5 7

8 INNSTILLING: (Endeleg vedtak i kommunestyret) 1. Framlegg til plan for selskapskontroll vert vedteken slik den ligg føre. 2. Planen erstattar tilsvarande plan for perioden Planen gjeld for resten av valperioden, , og fram til ny plan etter intensjonen vert vedteken i Kommunestyret delegerer mynde til kontrollutvalet til å gjera endringar og omprioriteringar i planen. Kontrollutvalet vil rapportere til kommunestyret om kva kontrollar som er gjennomførte og resultata av desse. 5. Planen skal reviderast og evaluerast minst ein gong i valperioden. Kommunestyret delegerer mynde til kontrollutvalet til å gjera denne revisjonen og evalueringa. 6. Kontrollutvalet skal rapportere resultatet av selskapskontrollar til kommunestyret minst ein gong kvart år. Viktige revisjonsrapportar skal leggjast fram for kommunestyret etter kvart. 26/12 GJENNOMGANG AV MØTEPROTOKOLLAR. FORSLAG TIL VEDTAK Kontrollutvalet tar møteprotokollane til orientering. HANDSAMING I MØTET: Nestleiar i kontrollutvalet Øyvind Nordbø gav uttrykk for at protokollar frå politiske møter ofte vert lagt seint ut på nettet. Som døme vart det vist til at protokoll frå kommunestyret sitt møte , framleis ikkje var lagt ut då kontrollutvalet hadde møte Det vart og merka at ordninga med at utvalsmedlemmane får elektronisk tilsendt møteprotokollar frå kommunestyret, formannskapet samt plan- og miljøutvalet, ikkje er komen i funksjon enno. Det framkom ikkje merknader til innhaldet i andre protokollar. VEDTAK: 1. Kontrollutvalet oppmodar Fusa kommune om å leggja møteprotokollar frå politiske møter relativt raskt ut på kommunen si heimeside. 2. Utvalet minnar kommunen om vedtak i tilsvarande sak av , pkt. 2: Kontrollutvalet ber om at møteprotokollar frå kommunestyre, formannskap og plan og miljøutvalet vert sendt kontrollutvalet sine medlemmer på E-post. 3. Gjennomgang av møteprotokoll frå kommunestyret sitt møte vert utsett til neste møte i kontrollutvalet, sidan den enno ikkje er motteken. 27/12 MELDINGAR Nr. Melding frå: Melding vedr.: Ingen framlagt FORSLAG TIL VEDTAK: Meldingane vert teken til orientering HANDSAMING I MØTET: Det var ikkje kome til noko ny melding før møtet. VEDTAK: Kontrollutvalet tar til orientering at det ikkje var meldingar til dette møtet. 6 8

9 28/12 ORIENTERINGSSAKER Nr. Orient. frå: Orientering vedr.: 1 Deloitte Oppdrag i Fusa kommune som ikkje er tinga av kontrollutvalet 2 Sekretariatet Orientering til kommunestyret om kontrollutvalet, presentasjon Sekretariatet Samhandlingsreforma FORSLAG TIL VEDTAK: Orienteringssakene vert tekne til orientering. HANDSAMING I MØTET: Nr. Orient. frå: Orientering vedr.: 1 Deloitte Oppdrag i Fusa kommune som ikkje er tinga av kontrollutvalet Deloitte AS v/ Alf Kåre Kjærnet orienterte om at dei har hatt eit todelt einskiltoppdrag for kommune, til ein samla kostnad på kr Sekretariatet Orientering til kommunestyret om kontrollutvalet, presentasjon Teken til orientering 3 Sekretariatet Samhandlingsreforma Utvalet mottok noko informasjon om samhandlingsreforma frå rådmannen i sak 21/12. Kontrollutvalet ber rådmannen orientera om status for kommunen vedr. samhandlingsreforma, på siste utvalsmøte i VEDTAK: Orienteringssak nr. 3. Samhandlingsreforma. Kontrollutvalet ber rådmannen orientera om status for kommunen vedr. samhandlingsreforma, på siste utvalsmøte i Orienteringssakene vert elles tekne til orientering. YMSE: Utvalsleiar orienterte om dette: Kontrollutvalet er på plass på kommunen si nettside. Han sjekkar deltaking og vara på FKT sin fagkonferanse i juni, og melder frå til sekretariatet Arild Legland Leiar Hogne Haktorson Kontrollsjef 7 9

10 Fussa kommune Sekretariat for kontrollutvalet SAKSFRAMLEGG Til: Kontrollutvalet Dato: Sakshandsamar: Kjartan Haugsnes Kopi til: Sak: 31/12 31/12 ORIENTERING FRÅ ØKONOMISJEF FORSLAG TIL VEDTAK Orienteringa vert teken til orientering. Bakgrunn for saka: Kontrollutvalet i Fusa kommune fatta slikt vedtak i sak 22/12 i møte Utvalet ber rådmannen orientera om arbeid med å få på plass nytt finansreglement, i første kontrollutvalsmøte hausten Sekretariatet har i E-post og på telefon avtal med rådmann at økonomisjef Georg Espenes orienterer i rådmannen sin plass i dette møtet. Rådmannen er i møte på anna hald. Det er avtala at økonomisjefen kjem til utvalet kl Hogne Haktorson Kontrollsjef Kjartan Haugsnes Rådgjevar Besøksadresse: Agnes Mowinckelsgt. 5 - Postadresse: Postboks Bergen - Telefon Direkte telefon Mobil E-postadresse: kjartan.haugsnes@hfk.no Bankgironr Foretaksnr. NO mva. 10

11 Fussa kommune Sekretariat for kontrollutvalet SAKSFRAMLEGG Til: Kontrollutvalet Dato: Sakshandsamar: Kjartan Haugsnes Kopi til: Sak: 32/12 32/12 BUDSJETT 2013, FOR KONTROLL, TILSYN OG REVISJONSARBEIDET I FUSA KOMMUNE Vedlegg: Utkast til talbudsjett. FORSLAG TIL VEDTAK Kontrollutvalet godkjenner budsjettframlegget slik det ligg føre. Budsjettframlegget vert å senda Fusa kommune til vidare handsaming. Bakgrunn for saka: Forskrift om kontrollutvalg i kommuner og fylkeskommuner vart endra med verknad frå Etter forskriftas 18 skal kontrollutvalet i Kvam herad utarbeide framlegg til budsjett for kontroll-, tilsyns- og revisjonsarbeidet i kommunen. Omtala i forskrifta lyder slik: " 18. Budsjettbehandlingen Kontrollutvalget utarbeider forslag til budsjett for kontroll- og tilsynsarbeidet i kommunen eller fylkeskommunen. Kontrollutvalgets forlag til budsjettramme for kontroll- og revisjonsarbeidet skal følge formannskapets/kommunerådets eller fylkesutvalgets/fylkesrådets innstilling til kommunestyret eller fylkestinget. Der kommunen eller fylkeskommunen har en egen revisjon avgir revisjonen innstilling til kontrollutvalget om budsjett for revisjonen. Departementets merknader til 18 Bestemmelsen fastsetter fremgangsmåten ved behandling av budsjett for kontrollutvalgets og revisjonens samlede virksomhet. Når kommunen/fylkeskommunen har egne ansatte revisorer, skal revisjonen ved ansvarlig revisor avgi innstilling til kontrollutvalget om budsjett for sin virksomhet i budsjettåret. I interkommunale revisjonsselskaper organisert som interkommunale selskaper, er det representantskapet som vedtar budsjettet, jf. lov om interkommunale selskaper 18, noe som forutsetter at deltakerkommunenes/fylkeskommunenes budsjetter må være vedtatt før slikt budsjett kan vedtas." Besøksadresse: Agnes Mowinckelsgt. 5 - Postadresse: Postboks Bergen - Telefon Direkte telefon Mobil E-postadresse: kjartan.haugsnes@hfk.no Bankgironr Foretaksnr. NO mva. 11

12 Drøfting: Kontrollutvalet har ansvar for å utarbeide budsjettforslag for kontroll- og tilsyns- og revisjonsarbeidet i kommunen. Det som er spesielt med kontrollarbeidet er at det eigentleg er administrasjonen som vert revidert. Såleis skal kontrollutvalet innstilla direkte overfor politiske organ. For revisjonstenestene er det teke utgangspunkt i inneverande budsjettår og avtale med ekstern revisor. I avtalen sitt vedlegg E kan ein lese: Prisregulering kan skje årlig og fyrste gong Prisregulering skal ta utgangspunkt i årleg vekst i konsumprisindeks, som rapportert frå SSB, pr. 1.oktober føregåande år. Prisendring skal varslast skriftleg til kommunen seinast 30 dagar før prisregulering vert sett i verk. Kva som vert det endelege talet for 2013 er ikkje kjent, men gjennomsnittet siste år (august 2011 august 2012) viser ein auke på konsumprisindeksen på 0,5 %. ( Dette er talet som vert lagt inn i budsjettframlegget. Ein kommune på Fusa sin storleik bør ha ein til to forvaltningsrevisjonar årleg i tillegg til selskapskontroll. Det er lagt opp til 200 timar til forvaltningsrevisjon og 50 timar til selskapskontroll. Vidare er det lagt til grunn at det vanlegvis er 5 til 6 møter i kontrollutvalet for året, med om lag like stor saksmengde som eit vanleg år. Møtegodtgjersle og tapt arbeidsforteneste for medlemene i kontrollutvalet er her budsjettert som i inneverande år. Kostnader er medteke slik at medlemmar i kontrollutvalet kan delta på ein nasjonal fagleg kontrollkonferanse, medlemskap i Forum for Kontroll og Tilsyn (FKT), servering på utvalsmøta og ein diversepost. Det er også lagt inn kr. i ekstra tiltaksmidlar til eventuelle ad-hoc oppgåver som til dømes øvrig forvaltningsrevisjon, selskapskontroll, utgreiing og ekstra oppgåver som måtte komme undervegs i året. Slike ekstra oppgåver kan t.d. vera på bakgrunn av medieoppslag eller bestillingar frå kommunestyret som ikkje står i godkjend plan. Prisen for tenestene sekretariatet gjer for kontrollutvalet er regulert i tråd med kostnadsutviklinga som går fram av Statistisk Sentralbyrå sin indeks for andre tenester med arbeidsløn som dominerande prisfaktor. Brev om dette vart send Fusa kommune Hogne Haktorson Kontrollsjef Kjartan Haugsnes Rådgjevar 2 12

13 Kontrollutvalet i Fusa kommune, budsjett for 2013 (Kontroll- tilsyn- og revisjon) formlar Tekst Budsjett 2013 Budsjett 2012 Merknader kr. kr. Basert på 6 møte pr. år. Saksmengde som no Godtgjersle folkevalde (6 møter pr. år) : Kr. 845,- pr. møte + årss. utv.l. kr ,- (3% ordf./år) Tapt arbeidsforteneste (møter og evnt. kurs) : Legitim. max kr ,- / uleg. kr. 750,- 0,12 Feriep. (12%) ,141 Arbeidsgjevaravgift (14,1 %) ,13 Servering på møtene Ifm. møter i kontrollutvalet 0,25 Diverse Bl.a. utg.dekn. for utvalsmedl. 0,25 Kurs/konferanse Fagleg konferanse/kurs/folkevaldopplæring 0,07 Reise- og opphaldsutgifter Reise ifm. kontrollkonferanse Kontingentar - (FKT innbyggjarar) Medl. i Forum for Kontroll og Tilsyn 0,25 Kjøp av sekretariatstenester Stipulert med 5-6 møte/år. Om lag same saksmengde ,25 Sekret.arb. Ifm. konk.utsetting av revisjon 0 0 0,25 Revisjon (Note 1) Omfattar rekn.revisjon, anna arbeid forv. rev. 200 t og selskapsktr. 50 timar. Estimat 0,25 Ekstra tiltaksmidlar Reservert ad.hoc,øvrig forv.rev, selskapskontroll, plan og analyse Budsjettmessig lagt til budsj. for revisjon. Ktr.utv. avgjer bruk Meirverdiavgift Moms og moms.komp. er justert ift. formlar i venstre kolonne. Moms-kompensasjon ÅRSKOSTNAD, netto Note nr. 1: REVISJON Prisestimat etter kontrakt samt kontr.utv. sitt ønskje om midlar til forvaltningsrevisjon. Ekstra tiltaksmiddlar reservert ad.hoc., øvrig forv.rev., utgreiing og selskapskontroll. 13

14 Fussa kommune Sekretariat for kontrollutvalet SAKSFRAMLEGG Til: Kontrollutvalet Dato: Sakshandsamar: Kjartan Haugsnes Kopi til: Sak: 33/12 33/12 GJENNOMGANG AV MØTEPROTOKOLLAR. FORSLAG TIL VEDTAK Kontrollutvalet tar møteprotokollane til orientering. Bakgrunn for saka: Det vert synt til vedtak i kontrollutvalet si sak 39/11 1) Særskilt ansvar for gjennomgang av framtidige møteprotokollar, vart fordelt slik: Politisk organ: Kommunestyret Formannskapet Plan og miljøutvalet Kontrollutvalsmedlem: Øyvind Nordbø Arne Holmefjord Turid Glesnes Drøfting: Møteprotokollane er tilgjengeleg på Fusa kommune si heimeside. Kontrollutvalet har dessutan bede om å få dei tilsendt. Protokollane gjev primært informasjon om dei sakene som har vore til politisk handsaming. Kontrollutvalet kan få nærare informasjon om einskiltsaker og drøfta ulike problemstillingar som ein finn av interesse. Sidan sist utvalet var samla, er desse møteprotokollane komne til: Politisk organ: År / møtedato: Kommunestyret (03.10) Formannskapet Planutvalet Hogne Haktorson Kontrollsjef Kjartan Haugsnes Rådgjevar Besøksadresse: Agnes Mowinckelsgt. 5 - Postadresse: Postboks Bergen - Telefon Direkte telefon Mobil E-postadresse: kjartan.haugsnes@hfk.no Bankgironr Foretaksnr. NO mva. 14

15 Fussa kommune Sekretariat for kontrollutvalet SAKSFRAMLEGG Til: Kontrollutvalet Dato: Sakshandsamar: Kjartan Haugsnes Kopi til: Sak: 34/12 34/12 MELDINGAR Nr. Melding frå: Melding vedr.: 3 Fusa kommune Folkehelse og levekår i Fusa kommune Fylkesmannen Tilsynsrapport Fusa ungdomsskule 5 Fusa kommune Vedtak Kst. Sak 35/12 Plan for forvaltningsrevisjon 6 Fusa kommune Vedtak Kst. Sak 36/12 Plan for selskapskontroll 7 Fusa kommune Vedtak Kst. Sak 37/12 Skatteoppkrevjarfunksjonen 8 Fusa kommune Vedtak Kst. Sak 38/12 Årsmelding kontrollutvalet Fusa kommune Vedtak Kst. Sak 39/12 Årsmelding og rekneskap Fusa kommune Fusa kommune Vedtak Kst. Sak 40/12 1. tertialrapport Fusa kommune Vedtak Kst. Sak 47/12 Søknad om driftstilskot Fusa utviklingsselskap 12 Fylkesmannen Fylkesmannen sitt budsjettbrev 2012 FORSLAG TIL VEDTAK: Meldingane vert teken til orientering Hogne Haktorson Kontrollsjef Kjartan Haugsnes Rådgjevar Besøksadresse: Agnes Mowinckelsgt. 5 - Postadresse: Postboks Bergen - Telefon Direkte telefon Mobil E-postadresse: kjartan.haugsnes@hfk.no Bankgironr Foretaksnr. NO mva. 15

16 16

17 1.0 Innleiing...s Kva er folkehelsearbeid?... s Status og utfordringar i Fusa... s Samansetjing av befolkning... s Innbyggjarar... s Forventa levealder... s Fødslar...s Befolkningsauke...s Spesielle grupper...s Helsetilstand...s Sjukehusinnleggingar...s Legemiddelbruk...s Tidlege dødsfall...s Psykisk helse...s Tannstatus...s Oppvekst og levekår...s Inntekt, økonomi og utdanning...s Arbeid...s Bustad...s Skule...s Fysisk, biologisk og kjemisk miljø...s Fritidstilbod, sosiale møtestadar og nettverk...s Skadar og ulykker...s Levevanar...s Overvekt, fysisk aktivitet og ernæring...s Rus...s Oppsummering...s Oppsummering etter tema...s Sentrale utfordringar og utsette grupper...s Avsluttande kommentarar...s. 40 Referansar...s. 42 Vedlegg 1 Folkehelseprofil Fusa...s. 43 Vedlegg 2 Kart trafikkulykker s

18 Det er godt å leve og vekse opp i Fusa kommune. Befolkninga har generelt god helse og kjem til å kunne nyte mange gode leveår. Likevel avdekker denne rapporten nokon utfordringar. Dei fleste av desse utfordringane er ikkje spesielle for Fusa kommune, men er faktorar som også er synlege i landet elles og i andre kommunar. Hensikta med å denne rapporten er å identifisere risikofaktorar og utfordringar innanfor folkehelsefeltet i kommunen. Rapporten skal ligge til grunn for kommunal drift, planlegging og styring, og slik sikre at prioriteringar skjer i tråd med dei utfordringane kommunen har. Den skal også ligge til grunn for prioriteringar i det praktiske folkehelsearbeidet. Rapporten er i større grad retta mot utfordringsbiletet enn mot spesielt positive faktorar. I fylgje Lov om folkehelsearbeid (2011) 5 er kommunen pliktig til å utarbeide ein slik skriftleg oversikt over helsetilstanden i befolkninga og positive og negative faktorar som kan verke inn på denne. Oversikta skal basere seg på tilgjengelege opplysningar frå helsestyresmaktene, Fylkeskommunen, kunnskap frå dei kommunale helse- og omsorgstenestene, samt lokalkunnskap om faktorar og utviklingstrekk i lokalmiljøet. Rapporten skal rullerast kvart 4. år, og føreligge ved kommunen sin oppstart av arbeidet med Planstrategi. Utfordringsbiletet vil slik kunne gi ein peikepinn på om eksisterande planar ivaretek dei utfordringane kommunen står i på ein god nok måte (Helse- og omsorgsdepartementet, 2012). Rapporten startar med å introdusere kva folkehelsearbeid er i kapittel 2. Hovuddelen, kapittel 3, består av ei utgreiing om helsetilstanden til befolkninga i kommunen, samt ulike faktorar som påverkar helsa. Her vert både kvantitative og kvalitative data presentert. Kapittel 4 består av ei oppsummering av datamaterialet presentert i kapittel 3, i tillegg til ei samling av dei mest framtredande utfordringane til slutt. Kapittel 4 inneheld nokon avsluttande kommentarar. 3 18

19 Folkehelsearbeid vert i Folkehelseloven definert som samfunnet sin innsats for å påverke dei faktorar som fremjar helse og trivsel, førebyggjer sjukdom/skade/liding, og som beskyttar mot helsetrugslar. I tillegg inneheld folkehelsearbeidet innsats for å sørgje for lik fordeling av helse i befolkninga, samt lik fordeling av dei faktorane som påverkar helsa (Lov om Folkehelsearbeid, 2011). Folkehelsearbeidet rettar seg mot grupper og ikkje mot enkeltindivid. Formålet er å gjere lokalsamfunn til ein trygg og god plass å leve, samt gje alle innbyggarane same mogelegheiter for å leve sunne liv. Folkehelsearbeidet fokuserer på dei faktorane som har innverknad på helsa. Dette kan vere særs mange ulike faktorar, som t.d. arbeid og arbeidsforhold, livsstil (fysisk aktivitet, ernæring, rus), bustadforhold, utdanning, helsetilbod, sosiale nettverk osv. Arbeidet kan slik ikkje utførast i helsesektoren aleine, og i fylgje Folkehelseloven er alle sektorane i kommunen ansvarleg for å yte sin del i folkehelsearbeidet. Kvar enkelt av oss er ansvarleg for vår eiga helse, men kommunen har eit ansvar for å legge til rette slik at det vert enkelt for befolkninga å ta sunne val. Fleire og fleire har god helse i Noreg og lev sunne lange liv. Likevel ser ein ei utvikling av ein såkalla sosial gradient i helse, der dei som tener mest og har lengst utdanning lev lenger og har betre helse. Dette syner ei utvikling der det vert større forskjellar mellom folk. Ein ser at dei som slit innanfor nokon område også slit innanfor andre. Dette gjer dei sårbare. Folkehelsearbeidet har spesielt fokus på å jamne ut desse ulikskapane. Dette krev arbeid både retta mot befolkninga som heilskap, men også innsats retta mot spesielt utsette grupper. Eit målretta, effektivt og kvalitetssikra folkehelsearbeid baserer seg på kunnskap om behov og utfordringar i befolkninga. Denne rapporten vil leggje til rette for eit systematisk og godt folkehelsearbeid i Fusa. Dette kapitlet viser utfordringsbiletet i Fusa. Kapitlet baserer seg på kvantitativ og kvalitativ informasjon henta inn i løpet av hausten 2011 og våren Kvantitativ informasjon kjem i stor grad frå Kommunehelsa statistikkbank som er Folkehelseinstituttet si samling av statistikk henta frå fleire nasjonale kjelder. Denne banken er nyoppretta i 2012 og er utarbeida nettopp for å lette kommunane sitt arbeid med rapportar som denne. Noko av informasjonen er samla i såkalla Folkehelseprofilar. For å sjå folkehelseprofilen til Fusa sjå vedlegg 1. I tillegg er det henta statistikk i frå det fylkeskommunale tannhelseregisteret, ulykkesregisteret Straks frå Statens vegvesen, Statistisk sentralbyrå, NAV, "Skoleportalen" og nokon lokale undersøkingar. Då Fusa er ei lita kommune med få innbyggjarar er det begrensingar i den statistikken som vert presentert i rapporten. Få personar kan gi store utfall og det kan vere store variasjonar frå år til år. Det er derfor i stor grad brukt gjennomsnitt av fleire år som presentasjon av tal då dette gir meir grunnlag for å samanlikne Fusa med andre. Dette kan gjere at ein får noko ulike tal samanlikna med andre statistiske kjelder. Kvalitativ informasjon er samla inn lokalt gjennom samtalar med ca 30 fagpersonar innanfor ulike tenesteområde i kommunen. Informasjon påpeika av fleire informantar er trekt fram i rapporten, mens uttalar frå enkeltpersonar ikkje vert presentert. 4 19

20 Per 1. januar 2012 var det 3811 innbyggarar i Fusa kommune (Statistisk sentralbyrå, 2012). Det er berre små skilnadar mellom kjønna, der Fusa har noko fleire menn enn kvinner. Det har vore ein jamn befolkningsauke i kommunen dei siste 5 åra, bortsett frå ein nedgang i I 2040 vert det berekna eit folketal på 4613 personar i Fusa (Folkehelseinstituttet, Kommunehelsa statistikkbank, 2012). Tabell 1 under viser at det i 2001 var noko høgare prosentdel born som bur i Fusa samanlikna med prosentdel på landsbasis, mens det er færre vaksne under 45 år. Det er også ein større del eldre over 65 år og oppover samanlikna med landet elles. Prosentvis befolkning i Fusa fordelt på alder, samanlikna med Noreg, Alder Fusa Noreg ,2 18, ,4 13, , , ,6 7, ,6 2, ,2 4,5 NOTAT: Henta frå Folkehelseinstituttet, Kommunehelsa statistikkbank. Tabell 2 under viser at vi har ei auke i forventa levealder for begge kjønn i Fusa. Fødde menn mellom 1995 og 2009 i Fusa ligg på landsgjennomsnittet, mens kvinner er forventa å leve 2 år lenger enn landsgjennomsnittet. 5 20

21 Forventa levealder fordelt på kjønn og fødselsår, 15 år gjennomsnitt Heile landet Menn Kvinner Fusa Menn Kvinner NOTAT: Henta frå Folkehelseinstituttet, Kommunehelsa statistikkbank. Talet på fødslar i Fusa er ulikt frå år til år og ein ser ikkje nokon tydeleg trend på om talet aukar eller minkar. Figur 1 viser imiddeltid at Fusa jamt over har hatt lavare tal for fødde per 1000 innbyggjar samanlikna med landet, fylket og nabokommunane i åra Tal fødde per 1000 innbyggjar per år Fusa samanlikna med landet, fylket og nabokommunar. NOTAT: Henta frå Folkehelseinstituttet, Kommunehelsa statistikkbank. 6 21

22 I fylgje tabell 3 under ser ein ei generell vekst i alle aldersgruppene bortsett frå aldersgruppa år. Ein ser mellom anna stor vekst blant eldre. I 2040 forventar ein at gruppa 80 år og eldre utgjer 407 personar, noko som utgjer 8,8% av befolkninga i motsetnad til 6,2% i Aldersgruppa år er forventa å utgjere til saman 697 personar i 2040, noko som tilsvarar 15% samanlikna med 12,2% i Forventa folketalsauke i Fusa , fordelt på alder Alder NOTAT: Henta frå Folkehelseinstituttet, Kommunehelsa statistikkbank. Tala er basert på middels vekst. Figur 2 under viser ei auke i prosentdel innvandrarar og norskfødde med innvandrarforeldre i Fusa kommune, frå 1,8% i 2005 til 5,9% i Ein ligg likevel på ½ av landsgjennomsnittet. Denne gruppa utgjer store delar av befolkningsveksten i kommunen (Fusa kommune, 2011). 7 22

23 Prosentdel innvandrarar og norskfødde med innvandrarforeldre, Fusa samanlikna med landet, fylket og nabokommunar. NOTAT: Henta frå Folkehelseinstituttet, Kommunehelsa statistikkbank. Ein går ut i frå at åleinebuande er ei utsett gruppe, både økonomisk, helsemessig og sosialt (Folkehelseinstituttet, 2012). I 2011 budde 12,4 % av innbyggjarane i Fusa i ein-personhushaldningar i Fusa. Dette er under landsgjennomsnittet på 17.9% (Folkehelseinstituttet, Kommunehelsa statistikkbank, 2012). Sjukehusinnleggingar kan gi innsikt i omfanget av sjukdom i kommunen, samt bakanforliggande risikofaktorar. I Figur 3 ser ein at Fusa stort sett har lågare frekvens av innleggingar per 1000 innbyggjar for dei utvalde diagnosane, bortsett frå sjukdomar i muskel-skjelettsystemet og bindevev som er om lag som på landsbasis. Desse diagnosane er vald ut på bakgrunn av at dei kan førebyggjast. I forhold til innleggingar for psykiske lidingar hadde Fusa 11,7 per 1000 innbyggar mot 27,7 på landsbasis i åra Dette seier likevel lite om lettare psykiske lidingar som ikkje fører til innlegging. Desse tala bør derfor sjåast i samanheng med Figur 11 og 12 som seier noko om årsaker til sjukmeldingar, samt kvalitative data. Figur 3 viser også at det i var 14,5 innleggingar i Fusa per 1000 innbyggar pga hjarte- kar lidingar, mot 18,2 på landsbasis. Sistnemnde bør sjåast i samanheng med legemiddelbruk i Tabell 4 som gir eit noko annleis bilete. I forhold til personskadar etter ulykker har Fusa noko lågare innleggingar en landet elles. 8 23

24 Sjukehusinnleggingar i Fusa i 2010 fordelt på utvalde diagnosar per 1000 innbyggjar. NOTAT: Henta frå Folkehelseinstituttet, Kommunehelsa statistikkbank. Tala viser dag- og døgnopphald, samt 3-årig gjennomsnitt der 2010 betyr gjennomsnitt av åra Legemiddelbruk seier også noko om sjukdomsførekomst i befolkninga. Tabell 4 syner at Fusa ligg godt under landsgjennomsnittet i utskriving av fleire typar legemidel. Dette er til dømes antibiotika (30% under landsgjennomsnittet), middel mot psykiske lidingar (21% under landsgjennomsnittet), middel mot KOLS og astma, samt allergi (29% under landsgjennomsnittet), smertestilande (10% under landsgjennomsnittet) og middel mot Diabetes (15% under landsgjennomsnittet). For Type II diabetes har ein berekna at utskrivinga av legemiddel er 18% lågare enn landsgjennomsnittet (Folkehelseinstituttet, Kommunehelsa statistikkbank, 2012). For utskriving av legemiddel mot hjarte-karsjukdommar ligg vi der i mot 6% over landsgjennomsnittet, og for kolesterolsenkande middel 15% over landsgjennomsnittet. 9 24

25 Legemiddelbruk fordelt på type legemiddel standardiserte forholdstal samanlikna med Noreg (Noreg=100) Legemiddel Diabetesmedikament Middel mot hjerte- og karsjukdom Kolesterolsenkande middel Antibiotika til systemisk bruk Smertestillande middel Middel mot psykiske lidingar Midel mot KOLS og astma Allergimiddel til systemisk bruk NOTAT: Henta frå Folkehelseinstituttet, Kommunehelsa statistikkbank. Tabellen baserer seg på personar mellom 0-74 år. Standardisert forholdstal = forhold mellom kommunen si rate og rata på landsbasis, standardisert for samansetjing av kjønn og alder. (T.d. eit forholdstal 82 tyder 18% under landsgjennomsnittet). I Tabell 5 under ser ein ulike årsaker til tidlege dødsfall (dødsfall som inntreff mellom 0-74 år). Me har særs få valdsame dødsfall samanlikna med landsgjennomsnittet (65% færre), og relativt få tilfeller av kreft (29% færre). I forhold til hjarte- kar sjukdommar ligg Fusa der i mot 3% over landsgjennomsnittet. Tabell 6 syner dei same tala for hjarte/kar sjukdommar, men fordelt på kjønn. Her er det store kjønnsforskjellar. Menn i Fusa hadde 29% høgare rate for død pga hjarte-karsjukdom samanlikna med landet i 2009, mens 62% under for kvinner. Kvalitative data tyder på at denne gruppa av menn i stor grad består av middelaldrande menn

26 Tidlege dødsfall (0-74 år) fordelt på årsak begge kjønn , standardiserte forholdstal samanlikna med Noreg (Noreg=100) Dødsårsak Hjerte/karsjukdommar KOLS, emfysem og kronisk bronkitt : : : : : : Kreft Valdsame dødsfall NOTAT: Henta frå Folkehelseinstituttet, Kommunehelsa statistikkbank. Standardiserte forholdstal = forhold mellom kommunen si rate og rata på landsbasis, standardisert for samansetjing av kjønn og alder. (T.d. eit forholdstal 82 tyder 18% under landsgjennomsnittet). Tidlege dødsfall på grunn av hjarte/kar sjukdommar fordelt på kjønn , standardiserte forholdstal samanlikna med Noreg (Noreg=100) Dødsårsak Kjønn Hjerte- karsjukdommar menn kvinner NOTAT: Henta frå Folkehelseinstituttet, Kommunehelsa statistikkbank. Standardiserte forholdstal = forhold mellom kommunen si rate og rata på landsbasis, standardisert for samansetjing av kjønn og alder. (T.d. eit forholdstal 82 tyder 18% under landsgjennomsnittet). Kvantitative data syner at Fusa ligg godt under landet elles for bruk av legemiddel og sjukehusinnleggingar relatert til psykiske lidingar (sjå tabell 5 og 6). Dette gir ikkje nødvendigvis eit bilete av dei mildare formene for psykiske utfordringar som ikkje krev medisinering og sjukehusinnlegging. Figur 11 og 12 s. 19 viser at psykiske lidingar er ein av dei største årsakene til sjukmelding i Fusa. Kvalitative data tydar også på at nokon grupper er spesielt utsett i forhold til lettare psykiske utfordringar i kommunen. Dette gjeld til dømes ungdom der sjølvbilete og synet på kropp vert spesielt framheva. Dette viser også igjen i Ungdomsundersøkinga utført i Fusa i På spørsmål om kor nøgd ein er med utsjånaden sin svarar t.d. 42,6% at dei er litt eller særs misnøgd. Figur 4 viser også at 11 26

27 fleire ungdommar slit med ulike typar lettare psykiske utfordringar som søvn, håpløyse, bekymring og einsemd. Prosentdel subjektive plagar hjå ungdom i Fusa dei siste 7 dagar NOTAT: Henta frå Ungdomsundersøkinga i Fusa 2011 utført av Bergensklinikkene. Basert på svar frå ungdommar i 8. og 10. klasse på ungdomsskulen og 2. klasse VGS. Fagpersonar i kommunen peikar på konsekvensar av store avstandar i kommunen, og relaterer dette til psykisk helse. Den langstrakte kommunen gjer at mange bur langt frå andre og frå sosiale møtestadar. Her vart mellom anna innvandrargruppa trekt fram. Fleire av desse føler seg isolerte. Eldre vert også trekt fram som ei slik gruppe. I tillegg tyder kvalitative data på at psykisk helse framleis vert sett på som tabu i fleire samanhengar. Dette utgjer ei utfordring i seg sjølv. Prosentdelen i befolkninga som ikkje har hatt karies kan vere eit mål på tannstatus. Blant born i Fusa var 43% av 12 åringane og 17% av 18 åringane kariesfrie i Dette er som landsgjennomsnittet. Blant 5 åringane var 71% kariesfrie i Dette er noko lågare enn landsgjennomsnittet (Hordaland fylkeskommune, 2011). Ein har ikkje data for den vaksne befolkninga når det gjeld tannstatus. Ser ein på utviklinga av prosentdel kariesfrie 5 åringar i Tabell 7, viser dette ein positiv trend med ei auke gjennom dei siste 30 åra i Fusa, bortsett frå perioden der ein ser ein nedgang. I fylgje kvalitative data kan denne nedgangen skyldast at ein i denne perioden ikkje anbefalte fluortablettar til alle, i tillegg til eit stort inntak av brus, saft og søtsaker

28 Gjennomsnittleg prosentdel kariesfrie 5 åringar fordelt på årsperiodar År Gjennomsnittleg prosentdel % % % % NOTAT: Basert på tal frå Hordaland Fylkeskommune sitt tannhelseregister Kvalitativ informasjon tyder på at innvandrarborn og vaksne har meir karies enn norskfødde born i Fusa. Dette vert støtta opp av nasjonal forsking (Folkehelseinstituttet, 2012), og vert relatert til tannhygiene og kosthaldsvanar. På bakgrunn av for lite talmateriale vert slik statistikk ikkje vist i rapporten. Inntekt, økonomi og utdanning er grunnleggande påverknadsfaktorar for helse. I fylgje Figur 5 under ser ein generelt ei auke i medianinntekt per hushald, både i Noreg, Hordaland, Fusa og nabokommunane. I Fusa låg medianinntekta over landet elles med kr i 2009 mot kr på landsbasis, mykje likt som Samnanger kommune. Medianinntekt seier likevel mest om dei fleste i Fusa, og ikkje noko om dei som tener mest og minst. (Medianinntekt er inntekta til det hushaldet som er midt i fordelinga, etter at ein har sortert inntekta etter storleik. Dette skil seg frå gjennomsnitt)

29 Medianinntekt per hushald for Fusa samanlikna med landet, fylket og nabokommunar. NOTAT: Henta frå Folkehelseinstituttet, Kommunehelsa statistikkbank. Tala viser inntekt etter skatt. Studentar er ikkje inkludert. Inntektsulikskap i ei kommune kan være en pekepinn på at det også er sosiale helseforskjellar. De siste 30 åra har alle inntektsgrupper i landet fått betre helse, men helsegevinsten har vore størst for personar med lang utdanning og høg inntekt. For eksempel har denne gruppe lengre forventa levetid enn personar med lågare utdanning og inntekt. Særlig dei siste ti åra har helseforskjellane auka, det gjeld både fysisk og psykisk helse, og både born og vaksne. Utjamning av sosiale helseforskjellar er difor ei viktig målsetting i folkehelsearbeidet (Folkehelseinstituttet, 2012). Ein såkalla Gini-koeffisient gir eit mål på inntektsulikskap. Gini-koeffisienten vert målt på ein skala frå 0-1 der 0 er ingen forskjell og 1 er maks forskjell. Fusa kommune hadde i fylgje tal frå "Kommunehelse statistikkbank (2012) i 2009 ein Gini-koeffisient på 0,20. Dette er ca som landet som heilskap på 0,23. Ei generell bekymring for ei auke i sosial ulikskap i befolkninga er difor like reell i Fusa som i landet elles, sjølv om Gini-koeffisienten kan sjå ut til å vere relativt lav. Eit anna nyttig mål i relasjon til sosial ulikskap kan vere prosentdel i befolkninga med låg inntekt. Låg inntekt aukar sannsynet for dårleg sjølvopplevd helse, sjukdom og tidleg død (Folkehelseinstituttet, 2012). I fylgje Figur 6 var det 8,8% av befolkninga i Fusa som inngjekk i ei familie med låg samla hushaldsinntekt i Dette er noko betre enn for landet samla, samtidig som ein ser ein forsiktig nedgang i denne gruppa sidan Samtidig er denne gruppa noko større i Fusa enn Hordaland og nabokommunane Samnanger og Os

30 Prosentdel personar i familiar med låg hushaldsinntekt (under 50-60% av medianinntekt). NOTAT: Henta frå Folkehelseinstituttet, Kommunehelsa statistikkbank. Låg inntekt er berekna etter EU-skala. Å vere eineforsytar kan også ha samanheng med inntekt, då dette for mange kan føre til ei økonomisk belastning. Dette kan igjen ha samanheng med helse. Prosentdelen eineforsytarar i Fusa under 45 år er i fylgje tal frå "Kommunehelse statistikkbank" 10,9%, nesten 50% lågare enn landsgjennomsnittet på 19%. For gruppa over 45 år ligg vi på 20%, 4% under landsgjennomsnittet. Ein ser ei auke i den sistnemnde gruppa sidan 2005 på 16,2% til 20% i Ein bør vere observant på denne utviklinga. Det er vel dokumenterte samanhengar mellom utdanningsnivå, materielle levekår og helse. Ein ser at dei med høgare utdanning ofte har betre helse enn dei med låg utdanning. I Figur 7 under ser ein at det har vore ein generell nedgang i tal personar med grunnskule som høgaste utdanningsnivå, både i Fusa og elles i landet. Det vert færre og færre med låg utdanning. I 2010 utgjorde denne gruppa 22,4% i Fusa. Dette er mykje likt som landet og fylket

31 Prosentdel personar (over 25 år) med grunnskule som høgaste utdanningsnivå i Fusa samanlinka med landet, fylket og nabokommunar. NOTAT: Henta frå Folkehelseinstituttet, Kommunehelsa statistikkbank. Fagpersonar i kommunen påpeikar ein tendens der ein kan sjå at økonomiske utfordringar går igjen i familiar. Dette er ikkje berre familiar med låg inntekt, men også familiar som slit med å handtere økonomien på ein riktig måte. Ein ser at desse utfordringane "går i arv". Born som har foreldre med slike utfordringar får gjerne dette også sjølv i vaksen alder. Fagpersonar stiller seg spørsmål om slike utfordringar er aukande. Arbeid er ein viktig faktor for levekår som påverkar helse og trivsel. I Fusa tyder kvalitative data på at ein har stabil arbeidskraft med gode arbeidsforhold, samt eit relativt bredt spekter av arbeidsplassar. Dei siste åra har ein hatt ei auke i arbeidsinnvandring til kommunen. Arbeidsledige vert rekna for å vere ei utsett gruppe, både psykisk og materielt, og arbeidsløyse kan verke negativt inn på helsetilstanden (Folkehelseinstituttet, 2012). I fylgje Figur 8 låg Fusa i 2010 rett under landsgjennomsnittet i forhold til arbeidsløyse med 2,4% mot 2,9% for landet elles. Dette er nokså jamt samanlikna med Hordaland og nabokommunane Os og Samnanger. Fusa har hatt ein aukande trend sidan 2007, noko ein bør vere merksam på. Dette har truleg samanheng med finanskrisa, då ein ser same trendane for Hordaland og resten av landet

32 Prosentdel arbeidslause for Fusa samanlikna med landet, fylket og nabokommunar. NOTAT: Henta frå Folkehelseinstituttet, Kommunehelsa statistikkbank (2012). Uføretrygda står også utanfor arbeidsliv og skule, og forsking syner at denne gruppa i gjennomsnitt har dårlegare psykisk helse og meir usunne levevanar enn personar som er i arbeid (Folkehelseinstituttet, 2012). Jamfør Figur 9 hadde Fusa i 2010 ein mindre del uføretrygda i alderen år (6,8%), både enn landet som heilskap (9,5%), Hordaland (8,1%), nabokommunane Os (7,6%) og Samnanger (8,5%). Dette har vore nokså likt sidan Både i Fusa og i landet elles ser ein at kvinner utgjer ein noko høgare prosentdel arbeidslause enn menn

33 Uføretrygda i alderen år for Fusa samanlikna med landet, fylket og nabokommunar. NOTAT: Henta frå Folkehelseinstituttet, Kommunehelsa statistikkbank (2012). Antall uføretrygdede og andel uføretrygdede i prosent av befolkningen i alderen 18- t.o.m. 66 år. Statistikken viser 3 års glidende gjennomsnitt, og årgang gjengitt i tabellen er siste år gjennomsnittet er basert på. Jamfør Figur 10 ser ein at det totale sjukefråværet i Fusa har vore nokså stabilt dei siste 5 åra. I 2011 hadde Fusa ein fråværsprosent på 5,5%, noko som er likt med landet elles på 5,4%. NOTAT: Henta frå statistikkbank hjå NAV arbeidslivssenter Hordaland (2012). Figur 11 og 12 under viser fordelinga av årsaker til sjukmeldingar for kvinner og menn i alle typar arbeid i Fusa i Dei totalt sett mest vanlege sjukdommane for både kvinner og menn er psykiske lidingar (25% og 14%) og muskel/skjelett lidingar (29% og 42%), der muskel og skjelettlidingar er den største årsaka. Ein ser også at svangerskapsrelaterte sjukdommar er ein av dei større årsakene til sjukmelding for 18 33

34 kvinner (11%). At psykiske lidingar slår ut som ein større faktor i dette biletet, kan tyde på at lettare psykiske lidingar kan vere ei større utfordring i Fusa enn det Figur 3 og 4 viser. 11% 25% 29% NOTAT: Henta frå statistikkbank hjå NAV arbeidslivssenter Hordaland (2012). 19% 42% NOTAT:Henta frå statistikkbank hjå NAV arbeidslivssenter Hordaland (2012)

35 Årsakene til sjukmeldingar svingar frå år til år i Fusa, noko som gjer det vanskeleg å seie noko om utviklinga over tid. Dette gjer det også noko vanskeleg å samanlikne tala med landet elles. Generelt sett ser det likevel ikkje ut til at det er store avvik frå tala på landsbasis, sett vekk i frå svangerskapsrelaterte sjukdommar (NAV, 2012). Jamfør Figur 13 ser ein tendensar til at Fusa har hatt ein høgare prosentdel sjukmeldingar relatert til svangerskapssjukdommar enn landet elles dei siste 5 åra. På grunn av få svangerskap i Fusa er det variasjonar frå år til år. I 2011 var 11,0 % av sjukmeldingane relatert til svangerskapssjukdommar i Fusa, mens 5,2% i landet elles. Eit gjennomsnitt av dei 5 siste åra vil gi Fusa ein prosentdel på 12,3% mot 5,4% for landet elles. Kvalitativ informasjon byggjer opp om biletet som tala skisserer. Fleire fagpersonar i kommunen påpeikar ein tendens der gravide vert sjukmeld for tidleg og i for stor prosentdel sjølv om desse kunne vore i arbeid med tilrettelegging. Dette bør sjåast i samanheng med tal på gradert sjukmelding, der Fusa har lågare bruk enn landet elles. Fagpersonar seier at dette også syner att i dei gravide sine haldningar. NOTAT: Henta frå NAV sin statistikkportal Å gradere sjukmeldingane kan sjåast på som ein god måte å oppretthalde kontakt med arbeidsplassen, for igjen å hindre at nokon fell ut av arbeidslivet (Folkehelseinstituttet, 2012). Prosentdel gradert sjukemelde av totalt tal sjukemelde var i Fusa 13,4 % i Dette er noko under landsgjennomsnittet på 17,8% (Folkehelseinstituttet, Kommunehelsa statistikkbank, 2012). Ein god bustad i eit godt bumiljø er ein viktig faktor for fysisk og psykisk helse. Å bu er ein føresetnad for utdanning, jobb, familie og sosialt liv (Folkehelseinstituttet, 2012). I fylgje kvalitative data består bustadmassen i Fusa i stor grad av einebustadar spreidd rundt i kommunen. Generelt ser fagpersonar tendensar til eit for lite tilbod av tomter og nye byggjeområde i forhold til etterspurnad. Dei fleste i Fusa klarar sjølv å dekke sine bustadbehov. Likevel tyder kvalitative data på at ein her også ser nokon utfordringar. Fleire og fleire bur etter kvart aleine, eller er aleine som vaksen med ansvar for born. Fagpersonar peikar på at ein ikkje har bustadtilbod tilrettelagt for dette. Det kan vere særs vanskeleg 20 35