Saksnr: 12/802

Transkript

1 Saksnr: 12/802

2 1.0 Innleiing...s Kva er folkehelsearbeid?... s Status og utfordringar i Fusa... s Samansetjing av befolkning... s Innbyggjarar... s Forventa levealder... s Fødslar...s Befolkningsauke...s Spesielle grupper...s Helsetilstand...s Sjukehusinnleggingar...s Legemiddelbruk...s Tidlege dødsfall...s Psykisk helse...s Tannstatus...s Oppvekst og levekår...s Inntekt, økonomi og utdanning...s Arbeid...s Bustad...s Skule...s Fysisk, biologisk og kjemisk miljø...s Fritidstilbod, sosiale møtestadar og nettverk...s Skadar og ulykker...s Levevanar...s Overvekt, fysisk aktivitet og ernæring...s Rus...s Oppsummering...s Oppsummering etter tema...s Sentrale utfordringar og utsette grupper...s Avsluttande kommentarar...s. 40 Referansar...s. 42 Vedlegg 1 Folkehelseprofil Fusa...s. 43 Vedlegg 2 Kart trafikkulykker s. 44 2

3 Det er godt å leve og vekse opp i Fusa kommune. Befolkninga har generelt god helse og kjem til å kunne nyte mange gode leveår. Likevel avdekker denne rapporten nokon utfordringar. Dei fleste av desse utfordringane er ikkje spesielle for Fusa kommune, men er faktorar som også er synlege i landet elles og i andre kommunar. Hensikta med å denne rapporten er å identifisere risikofaktorar og utfordringar innanfor folkehelsefeltet i kommunen. Rapporten skal ligge til grunn for kommunal drift, planlegging og styring, og slik sikre at prioriteringar skjer i tråd med dei utfordringane kommunen har. Den skal også ligge til grunn for prioriteringar i det praktiske folkehelsearbeidet. Rapporten er i større grad retta mot utfordringsbiletet enn mot spesielt positive faktorar. I fylgje Lov om folkehelsearbeid (2011) 5 er kommunen pliktig til å utarbeide ein slik skriftleg oversikt over helsetilstanden i befolkninga og positive og negative faktorar som kan verke inn på denne. Oversikta skal basere seg på tilgjengelege opplysningar frå helsestyresmaktene, Fylkeskommunen, kunnskap frå dei kommunale helse- og omsorgstenestene, samt lokalkunnskap om faktorar og utviklingstrekk i lokalmiljøet. Rapporten skal rullerast kvart 4. år, og føreligge ved kommunen sin oppstart av arbeidet med Planstrategi. Utfordringsbiletet vil slik kunne gi ein peikepinn på om eksisterande planar ivaretek dei utfordringane kommunen står i på ein god nok måte (Helse- og omsorgsdepartementet, 2012). Rapporten startar med å introdusere kva folkehelsearbeid er i kapittel 2. Hovuddelen, kapittel 3, består av ei utgreiing om helsetilstanden til befolkninga i kommunen, samt ulike faktorar som påverkar helsa. Her vert både kvantitative og kvalitative data presentert. Kapittel 4 består av ei oppsummering av datamaterialet presentert i kapittel 3, i tillegg til ei samling av dei mest framtredande utfordringane til slutt. Kapittel 4 inneheld nokon avsluttande kommentarar. 3

4 Folkehelsearbeid vert i Folkehelseloven definert som samfunnet sin innsats for å påverke dei faktorar som fremjar helse og trivsel, førebyggjer sjukdom/skade/liding, og som beskyttar mot helsetrugslar. I tillegg inneheld folkehelsearbeidet innsats for å sørgje for lik fordeling av helse i befolkninga, samt lik fordeling av dei faktorane som påverkar helsa (Lov om Folkehelsearbeid, 2011). Folkehelsearbeidet rettar seg mot grupper og ikkje mot enkeltindivid. Formålet er å gjere lokalsamfunn til ein trygg og god plass å leve, samt gje alle innbyggarane same mogelegheiter for å leve sunne liv. Folkehelsearbeidet fokuserer på dei faktorane som har innverknad på helsa. Dette kan vere særs mange ulike faktorar, som t.d. arbeid og arbeidsforhold, livsstil (fysisk aktivitet, ernæring, rus), bustadforhold, utdanning, helsetilbod, sosiale nettverk osv. Arbeidet kan slik ikkje utførast i helsesektoren aleine, og i fylgje Folkehelseloven er alle sektorane i kommunen ansvarleg for å yte sin del i folkehelsearbeidet. Kvar enkelt av oss er ansvarleg for vår eiga helse, men kommunen har eit ansvar for å legge til rette slik at det vert enkelt for befolkninga å ta sunne val. Fleire og fleire har god helse i Noreg og lev sunne lange liv. Likevel ser ein ei utvikling av ein såkalla sosial gradient i helse, der dei som tener mest og har lengst utdanning lev lenger og har betre helse. Dette syner ei utvikling der det vert større forskjellar mellom folk. Ein ser at dei som slit innanfor nokon område også slit innanfor andre. Dette gjer dei sårbare. Folkehelsearbeidet har spesielt fokus på å jamne ut desse ulikskapane. Dette krev arbeid både retta mot befolkninga som heilskap, men også innsats retta mot spesielt utsette grupper. Eit målretta, effektivt og kvalitetssikra folkehelsearbeid baserer seg på kunnskap om behov og utfordringar i befolkninga. Denne rapporten vil leggje til rette for eit systematisk og godt folkehelsearbeid i Fusa. Dette kapitlet viser utfordringsbiletet i Fusa. Kapitlet baserer seg på kvantitativ og kvalitativ informasjon henta inn i løpet av hausten 2011 og våren Kvantitativ informasjon kjem i stor grad frå Kommunehelsa statistikkbank som er Folkehelseinstituttet si samling av statistikk henta frå fleire nasjonale kjelder. Denne banken er nyoppretta i 2012 og er utarbeida nettopp for å lette kommunane sitt arbeid med rapportar som denne. Noko av informasjonen er samla i såkalla Folkehelseprofilar. For å sjå folkehelseprofilen til Fusa sjå vedlegg 1. I tillegg er det henta statistikk i frå det fylkeskommunale tannhelseregisteret, ulykkesregisteret Straks frå Statens vegvesen, Statistisk sentralbyrå, NAV, "Skoleportalen" og nokon lokale undersøkingar. Då Fusa er ei lita kommune med få innbyggjarar er det begrensingar i den statistikken som vert presentert i rapporten. Få personar kan gi store utfall og det kan vere store variasjonar frå år til år. Det er derfor i stor grad brukt gjennomsnitt av fleire år som presentasjon av tal då dette gir meir grunnlag for å samanlikne Fusa med andre. Dette kan gjere at ein får noko ulike tal samanlikna med andre statistiske kjelder. Kvalitativ informasjon er samla inn lokalt gjennom samtalar med ca 30 fagpersonar innanfor ulike tenesteområde i kommunen. Informasjon påpeika av fleire informantar er trekt fram i rapporten, mens uttalar frå enkeltpersonar ikkje vert presentert. 4

5 Per 1. januar 2012 var det 3811 innbyggarar i Fusa kommune (Statistisk sentralbyrå, 2012). Det er berre små skilnadar mellom kjønna, der Fusa har noko fleire menn enn kvinner. Det har vore ein jamn befolkningsauke i kommunen dei siste 5 åra, bortsett frå ein nedgang i I 2040 vert det berekna eit folketal på 4613 personar i Fusa (Folkehelseinstituttet, Kommunehelsa statistikkbank, 2012). Tabell 1 under viser at det i 2001 var noko høgare prosentdel born som bur i Fusa samanlikna med prosentdel på landsbasis, mens det er færre vaksne under 45 år. Det er også ein større del eldre over 65 år og oppover samanlikna med landet elles. Prosentvis befolkning i Fusa fordelt på alder, samanlikna med Noreg, Alder Fusa Noreg ,2 18, ,4 13, , , ,6 7, ,6 2, ,2 4,5 NOTAT: Henta frå Folkehelseinstituttet, Kommunehelsa statistikkbank. Tabell 2 under viser at vi har ei auke i forventa levealder for begge kjønn i Fusa. Fødde menn mellom 1995 og 2009 i Fusa ligg på landsgjennomsnittet, mens kvinner er forventa å leve 2 år lenger enn landsgjennomsnittet. 5

6 Forventa levealder fordelt på kjønn og fødselsår, 15 år gjennomsnitt Heile landet Menn Kvinner Fusa Menn Kvinner NOTAT: Henta frå Folkehelseinstituttet, Kommunehelsa statistikkbank. Talet på fødslar i Fusa er ulikt frå år til år og ein ser ikkje nokon tydeleg trend på om talet aukar eller minkar. Figur 1 viser imiddeltid at Fusa jamt over har hatt lavare tal for fødde per 1000 innbyggjar samanlikna med landet, fylket og nabokommunane i åra Tal fødde per 1000 innbyggjar per år Fusa samanlikna med landet, fylket og nabokommunar. NOTAT: Henta frå Folkehelseinstituttet, Kommunehelsa statistikkbank. 6

7 I fylgje tabell 3 under ser ein ei generell vekst i alle aldersgruppene bortsett frå aldersgruppa år. Ein ser mellom anna stor vekst blant eldre. I 2040 forventar ein at gruppa 80 år og eldre utgjer 407 personar, noko som utgjer 8,8% av befolkninga i motsetnad til 6,2% i Aldersgruppa år er forventa å utgjere til saman 697 personar i 2040, noko som tilsvarar 15% samanlikna med 12,2% i Forventa folketalsauke i Fusa , fordelt på alder Alder NOTAT: Henta frå Folkehelseinstituttet, Kommunehelsa statistikkbank. Tala er basert på middels vekst. Figur 2 under viser ei auke i prosentdel innvandrarar og norskfødde med innvandrarforeldre i Fusa kommune, frå 1,8% i 2005 til 5,9% i Ein ligg likevel på ½ av landsgjennomsnittet. Denne gruppa utgjer store delar av befolkningsveksten i kommunen (Fusa kommune, 2011). 7

8 Prosentdel innvandrarar og norskfødde med innvandrarforeldre, Fusa samanlikna med landet, fylket og nabokommunar. NOTAT: Henta frå Folkehelseinstituttet, Kommunehelsa statistikkbank. Ein går ut i frå at åleinebuande er ei utsett gruppe, både økonomisk, helsemessig og sosialt (Folkehelseinstituttet, 2012). I 2011 budde 12,4 % av innbyggjarane i Fusa i ein-personhushaldningar i Fusa. Dette er under landsgjennomsnittet på 17.9% (Folkehelseinstituttet, Kommunehelsa statistikkbank, 2012). Sjukehusinnleggingar kan gi innsikt i omfanget av sjukdom i kommunen, samt bakanforliggande risikofaktorar. I Figur 3 ser ein at Fusa stort sett har lågare frekvens av innleggingar per 1000 innbyggjar for dei utvalde diagnosane, bortsett frå sjukdomar i muskel-skjelettsystemet og bindevev som er om lag som på landsbasis. Desse diagnosane er vald ut på bakgrunn av at dei kan førebyggjast. I forhold til innleggingar for psykiske lidingar hadde Fusa 11,7 per 1000 innbyggar mot 27,7 på landsbasis i åra Dette seier likevel lite om lettare psykiske lidingar som ikkje fører til innlegging. Desse tala bør derfor sjåast i samanheng med Figur 11 og 12 som seier noko om årsaker til sjukmeldingar, samt kvalitative data. Figur 3 viser også at det i var 14,5 innleggingar i Fusa per 1000 innbyggar pga hjarte- kar lidingar, mot 18,2 på landsbasis. Sistnemnde bør sjåast i samanheng med legemiddelbruk i Tabell 4 som gir eit noko annleis bilete. I forhold til personskadar etter ulykker har Fusa noko lågare innleggingar en landet elles. 8

9 Sjukehusinnleggingar i Fusa i 2010 fordelt på utvalde diagnosar per 1000 innbyggjar. NOTAT: Henta frå Folkehelseinstituttet, Kommunehelsa statistikkbank. Tala viser dag- og døgnopphald, samt 3-årig gjennomsnitt der 2010 betyr gjennomsnitt av åra Legemiddelbruk seier også noko om sjukdomsførekomst i befolkninga. Tabell 4 syner at Fusa ligg godt under landsgjennomsnittet i utskriving av fleire typar legemidel. Dette er til dømes antibiotika (30% under landsgjennomsnittet), middel mot psykiske lidingar (21% under landsgjennomsnittet), middel mot KOLS og astma, samt allergi (29% under landsgjennomsnittet), smertestilande (10% under landsgjennomsnittet) og middel mot Diabetes (15% under landsgjennomsnittet). For Type II diabetes har ein berekna at utskrivinga av legemiddel er 18% lågare enn landsgjennomsnittet (Folkehelseinstituttet, Kommunehelsa statistikkbank, 2012). For utskriving av legemiddel mot hjarte-karsjukdommar ligg vi der i mot 6% over landsgjennomsnittet, og for kolesterolsenkande middel 15% over landsgjennomsnittet. 9

10 Legemiddelbruk fordelt på type legemiddel standardiserte forholdstal samanlikna med Noreg (Noreg=100) Legemiddel Diabetesmedikament Middel mot hjerte- og karsjukdom Kolesterolsenkande middel Antibiotika til systemisk bruk Smertestillande middel Middel mot psykiske lidingar Midel mot KOLS og astma Allergimiddel til systemisk bruk NOTAT: Henta frå Folkehelseinstituttet, Kommunehelsa statistikkbank. Tabellen baserer seg på personar mellom 0-74 år. Standardisert forholdstal = forhold mellom kommunen si rate og rata på landsbasis, standardisert for samansetjing av kjønn og alder. (T.d. eit forholdstal 82 tyder 18% under landsgjennomsnittet). I Tabell 5 under ser ein ulike årsaker til tidlege dødsfall (dødsfall som inntreff mellom 0-74 år). Me har særs få valdsame dødsfall samanlikna med landsgjennomsnittet (65% færre), og relativt få tilfeller av kreft (29% færre). I forhold til hjarte- kar sjukdommar ligg Fusa der i mot 3% over landsgjennomsnittet. Tabell 6 syner dei same tala for hjarte/kar sjukdommar, men fordelt på kjønn. Her er det store kjønnsforskjellar. Menn i Fusa hadde 29% høgare rate for død pga hjarte-karsjukdom samanlikna med landet i 2009, mens 62% under for kvinner. Kvalitative data tyder på at denne gruppa av menn i stor grad består av middelaldrande menn. 10

11 Tidlege dødsfall (0-74 år) fordelt på årsak begge kjønn , standardiserte forholdstal samanlikna med Noreg (Noreg=100) Dødsårsak Hjerte/karsjukdommar KOLS, emfysem og kronisk bronkitt : : : : : : Kreft Valdsame dødsfall NOTAT: Henta frå Folkehelseinstituttet, Kommunehelsa statistikkbank. Standardiserte forholdstal = forhold mellom kommunen si rate og rata på landsbasis, standardisert for samansetjing av kjønn og alder. (T.d. eit forholdstal 82 tyder 18% under landsgjennomsnittet). Tidlege dødsfall på grunn av hjarte/kar sjukdommar fordelt på kjønn , standardiserte forholdstal samanlikna med Noreg (Noreg=100) Dødsårsak Kjønn Hjerte- karsjukdommar menn kvinner NOTAT: Henta frå Folkehelseinstituttet, Kommunehelsa statistikkbank. Standardiserte forholdstal = forhold mellom kommunen si rate og rata på landsbasis, standardisert for samansetjing av kjønn og alder. (T.d. eit forholdstal 82 tyder 18% under landsgjennomsnittet). Kvantitative data syner at Fusa ligg godt under landet elles for bruk av legemiddel og sjukehusinnleggingar relatert til psykiske lidingar (sjå tabell 5 og 6). Dette gir ikkje nødvendigvis eit bilete av dei mildare formene for psykiske utfordringar som ikkje krev medisinering og sjukehusinnlegging. Figur 11 og 12 s. 19 viser at psykiske lidingar er ein av dei største årsakene til sjukmelding i Fusa. Kvalitative data tydar også på at nokon grupper er spesielt utsett i forhold til lettare psykiske utfordringar i kommunen. Dette gjeld til dømes ungdom der sjølvbilete og synet på kropp vert spesielt framheva. Dette viser også igjen i Ungdomsundersøkinga utført i Fusa i På spørsmål om kor nøgd ein er med utsjånaden sin svarar t.d. 42,6% at dei er litt eller særs misnøgd. Figur 4 viser også at 11

12 fleire ungdommar slit med ulike typar lettare psykiske utfordringar som søvn, håpløyse, bekymring og einsemd. Prosentdel subjektive plagar hjå ungdom i Fusa dei siste 7 dagar NOTAT: Henta frå Ungdomsundersøkinga i Fusa 2011 utført av Bergensklinikkene. Basert på svar frå ungdommar i 8. og 10. klasse på ungdomsskulen og 2. klasse VGS. Fagpersonar i kommunen peikar på konsekvensar av store avstandar i kommunen, og relaterer dette til psykisk helse. Den langstrakte kommunen gjer at mange bur langt frå andre og frå sosiale møtestadar. Her vart mellom anna innvandrargruppa trekt fram. Fleire av desse føler seg isolerte. Eldre vert også trekt fram som ei slik gruppe. I tillegg tyder kvalitative data på at psykisk helse framleis vert sett på som tabu i fleire samanhengar. Dette utgjer ei utfordring i seg sjølv. Prosentdelen i befolkninga som ikkje har hatt karies kan vere eit mål på tannstatus. Blant born i Fusa var 43% av 12 åringane og 17% av 18 åringane kariesfrie i Dette er som landsgjennomsnittet. Blant 5 åringane var 71% kariesfrie i Dette er noko lågare enn landsgjennomsnittet (Hordaland fylkeskommune, 2011). Ein har ikkje data for den vaksne befolkninga når det gjeld tannstatus. Ser ein på utviklinga av prosentdel kariesfrie 5 åringar i Tabell 7, viser dette ein positiv trend med ei auke gjennom dei siste 30 åra i Fusa, bortsett frå perioden der ein ser ein nedgang. I fylgje kvalitative data kan denne nedgangen skyldast at ein i denne perioden ikkje anbefalte fluortablettar til alle, i tillegg til eit stort inntak av brus, saft og søtsaker. 12

13 Gjennomsnittleg prosentdel kariesfrie 5 åringar fordelt på årsperiodar År Gjennomsnittleg prosentdel % % % % NOTAT: Basert på tal frå Hordaland Fylkeskommune sitt tannhelseregister Kvalitativ informasjon tyder på at innvandrarborn og vaksne har meir karies enn norskfødde born i Fusa. Dette vert støtta opp av nasjonal forsking (Folkehelseinstituttet, 2012), og vert relatert til tannhygiene og kosthaldsvanar. På bakgrunn av for lite talmateriale vert slik statistikk ikkje vist i rapporten. Inntekt, økonomi og utdanning er grunnleggande påverknadsfaktorar for helse. I fylgje Figur 5 under ser ein generelt ei auke i medianinntekt per hushald, både i Noreg, Hordaland, Fusa og nabokommunane. I Fusa låg medianinntekta over landet elles med kr i 2009 mot kr på landsbasis, mykje likt som Samnanger kommune. Medianinntekt seier likevel mest om dei fleste i Fusa, og ikkje noko om dei som tener mest og minst. (Medianinntekt er inntekta til det hushaldet som er midt i fordelinga, etter at ein har sortert inntekta etter storleik. Dette skil seg frå gjennomsnitt). 13

14 Medianinntekt per hushald for Fusa samanlikna med landet, fylket og nabokommunar. NOTAT: Henta frå Folkehelseinstituttet, Kommunehelsa statistikkbank. Tala viser inntekt etter skatt. Studentar er ikkje inkludert. Inntektsulikskap i ei kommune kan være en pekepinn på at det også er sosiale helseforskjellar. De siste 30 åra har alle inntektsgrupper i landet fått betre helse, men helsegevinsten har vore størst for personar med lang utdanning og høg inntekt. For eksempel har denne gruppe lengre forventa levetid enn personar med lågare utdanning og inntekt. Særlig dei siste ti åra har helseforskjellane auka, det gjeld både fysisk og psykisk helse, og både born og vaksne. Utjamning av sosiale helseforskjellar er difor ei viktig målsetting i folkehelsearbeidet (Folkehelseinstituttet, 2012). Ein såkalla Gini-koeffisient gir eit mål på inntektsulikskap. Gini-koeffisienten vert målt på ein skala frå 0-1 der 0 er ingen forskjell og 1 er maks forskjell. Fusa kommune hadde i fylgje tal frå "Kommunehelse statistikkbank (2012) i 2009 ein Gini-koeffisient på 0,20. Dette er ca som landet som heilskap på 0,23. Ei generell bekymring for ei auke i sosial ulikskap i befolkninga er difor like reell i Fusa som i landet elles, sjølv om Gini-koeffisienten kan sjå ut til å vere relativt lav. Eit anna nyttig mål i relasjon til sosial ulikskap kan vere prosentdel i befolkninga med låg inntekt. Låg inntekt aukar sannsynet for dårleg sjølvopplevd helse, sjukdom og tidleg død (Folkehelseinstituttet, 2012). I fylgje Figur 6 var det 8,8% av befolkninga i Fusa som inngjekk i ei familie med låg samla hushaldsinntekt i Dette er noko betre enn for landet samla, samtidig som ein ser ein forsiktig nedgang i denne gruppa sidan Samtidig er denne gruppa noko større i Fusa enn Hordaland og nabokommunane Samnanger og Os. 14

15 Prosentdel personar i familiar med låg hushaldsinntekt (under 50-60% av medianinntekt). NOTAT: Henta frå Folkehelseinstituttet, Kommunehelsa statistikkbank. Låg inntekt er berekna etter EU-skala. Å vere eineforsytar kan også ha samanheng med inntekt, då dette for mange kan føre til ei økonomisk belastning. Dette kan igjen ha samanheng med helse. Prosentdelen eineforsytarar i Fusa under 45 år er i fylgje tal frå "Kommunehelse statistikkbank" 10,9%, nesten 50% lågare enn landsgjennomsnittet på 19%. For gruppa over 45 år ligg vi på 20%, 4% under landsgjennomsnittet. Ein ser ei auke i den sistnemnde gruppa sidan 2005 på 16,2% til 20% i Ein bør vere observant på denne utviklinga. Det er vel dokumenterte samanhengar mellom utdanningsnivå, materielle levekår og helse. Ein ser at dei med høgare utdanning ofte har betre helse enn dei med låg utdanning. I Figur 7 under ser ein at det har vore ein generell nedgang i tal personar med grunnskule som høgaste utdanningsnivå, både i Fusa og elles i landet. Det vert færre og færre med låg utdanning. I 2010 utgjorde denne gruppa 22,4% i Fusa. Dette er mykje likt som landet og fylket. 15

16 Prosentdel personar (over 25 år) med grunnskule som høgaste utdanningsnivå i Fusa samanlinka med landet, fylket og nabokommunar. NOTAT: Henta frå Folkehelseinstituttet, Kommunehelsa statistikkbank. Fagpersonar i kommunen påpeikar ein tendens der ein kan sjå at økonomiske utfordringar går igjen i familiar. Dette er ikkje berre familiar med låg inntekt, men også familiar som slit med å handtere økonomien på ein riktig måte. Ein ser at desse utfordringane "går i arv". Born som har foreldre med slike utfordringar får gjerne dette også sjølv i vaksen alder. Fagpersonar stiller seg spørsmål om slike utfordringar er aukande. Arbeid er ein viktig faktor for levekår som påverkar helse og trivsel. I Fusa tyder kvalitative data på at ein har stabil arbeidskraft med gode arbeidsforhold, samt eit relativt bredt spekter av arbeidsplassar. Dei siste åra har ein hatt ei auke i arbeidsinnvandring til kommunen. Arbeidsledige vert rekna for å vere ei utsett gruppe, både psykisk og materielt, og arbeidsløyse kan verke negativt inn på helsetilstanden (Folkehelseinstituttet, 2012). I fylgje Figur 8 låg Fusa i 2010 rett under landsgjennomsnittet i forhold til arbeidsløyse med 2,4% mot 2,9% for landet elles. Dette er nokså jamt samanlikna med Hordaland og nabokommunane Os og Samnanger. Fusa har hatt ein aukande trend sidan 2007, noko ein bør vere merksam på. Dette har truleg samanheng med finanskrisa, då ein ser same trendane for Hordaland og resten av landet. 16

17 Prosentdel arbeidslause for Fusa samanlikna med landet, fylket og nabokommunar. NOTAT: Henta frå Folkehelseinstituttet, Kommunehelsa statistikkbank (2012). Uføretrygda står også utanfor arbeidsliv og skule, og forsking syner at denne gruppa i gjennomsnitt har dårlegare psykisk helse og meir usunne levevanar enn personar som er i arbeid (Folkehelseinstituttet, 2012). Jamfør Figur 9 hadde Fusa i 2010 ein mindre del uføretrygda i alderen år (6,8%), både enn landet som heilskap (9,5%), Hordaland (8,1%), nabokommunane Os (7,6%) og Samnanger (8,5%). Dette har vore nokså likt sidan Både i Fusa og i landet elles ser ein at kvinner utgjer ein noko høgare prosentdel arbeidslause enn menn. 17

18 Uføretrygda i alderen år for Fusa samanlikna med landet, fylket og nabokommunar. NOTAT: Henta frå Folkehelseinstituttet, Kommunehelsa statistikkbank (2012). Antall uføretrygdede og andel uføretrygdede i prosent av befolkningen i alderen 18- t.o.m. 66 år. Statistikken viser 3 års glidende gjennomsnitt, og årgang gjengitt i tabellen er siste år gjennomsnittet er basert på. Jamfør Figur 10 ser ein at det totale sjukefråværet i Fusa har vore nokså stabilt dei siste 5 åra. I 2011 hadde Fusa ein fråværsprosent på 5,5%, noko som er likt med landet elles på 5,4%. NOTAT: Henta frå statistikkbank hjå NAV arbeidslivssenter Hordaland (2012). Figur 11 og 12 under viser fordelinga av årsaker til sjukmeldingar for kvinner og menn i alle typar arbeid i Fusa i Dei totalt sett mest vanlege sjukdommane for både kvinner og menn er psykiske lidingar (25% og 14%) og muskel/skjelett lidingar (29% og 42%), der muskel og skjelettlidingar er den største årsaka. Ein ser også at svangerskapsrelaterte sjukdommar er ein av dei større årsakene til sjukmelding for 18

19 kvinner (11%). At psykiske lidingar slår ut som ein større faktor i dette biletet, kan tyde på at lettare psykiske lidingar kan vere ei større utfordring i Fusa enn det Figur 3 og 4 viser. 11% 25% 29% NOTAT: Henta frå statistikkbank hjå NAV arbeidslivssenter Hordaland (2012). 19% 42% NOTAT:Henta frå statistikkbank hjå NAV arbeidslivssenter Hordaland (2012). 19

20 Årsakene til sjukmeldingar svingar frå år til år i Fusa, noko som gjer det vanskeleg å seie noko om utviklinga over tid. Dette gjer det også noko vanskeleg å samanlikne tala med landet elles. Generelt sett ser det likevel ikkje ut til at det er store avvik frå tala på landsbasis, sett vekk i frå svangerskapsrelaterte sjukdommar (NAV, 2012). Jamfør Figur 13 ser ein tendensar til at Fusa har hatt ein høgare prosentdel sjukmeldingar relatert til svangerskapssjukdommar enn landet elles dei siste 5 åra. På grunn av få svangerskap i Fusa er det variasjonar frå år til år. I 2011 var 11,0 % av sjukmeldingane relatert til svangerskapssjukdommar i Fusa, mens 5,2% i landet elles. Eit gjennomsnitt av dei 5 siste åra vil gi Fusa ein prosentdel på 12,3% mot 5,4% for landet elles. Kvalitativ informasjon byggjer opp om biletet som tala skisserer. Fleire fagpersonar i kommunen påpeikar ein tendens der gravide vert sjukmeld for tidleg og i for stor prosentdel sjølv om desse kunne vore i arbeid med tilrettelegging. Dette bør sjåast i samanheng med tal på gradert sjukmelding, der Fusa har lågare bruk enn landet elles. Fagpersonar seier at dette også syner att i dei gravide sine haldningar. NOTAT: Henta frå NAV sin statistikkportal Å gradere sjukmeldingane kan sjåast på som ein god måte å oppretthalde kontakt med arbeidsplassen, for igjen å hindre at nokon fell ut av arbeidslivet (Folkehelseinstituttet, 2012). Prosentdel gradert sjukemelde av totalt tal sjukemelde var i Fusa 13,4 % i Dette er noko under landsgjennomsnittet på 17,8% (Folkehelseinstituttet, Kommunehelsa statistikkbank, 2012). Ein god bustad i eit godt bumiljø er ein viktig faktor for fysisk og psykisk helse. Å bu er ein føresetnad for utdanning, jobb, familie og sosialt liv (Folkehelseinstituttet, 2012). I fylgje kvalitative data består bustadmassen i Fusa i stor grad av einebustadar spreidd rundt i kommunen. Generelt ser fagpersonar tendensar til eit for lite tilbod av tomter og nye byggjeområde i forhold til etterspurnad. Dei fleste i Fusa klarar sjølv å dekke sine bustadbehov. Likevel tyder kvalitative data på at ein her også ser nokon utfordringar. Fleire og fleire bur etter kvart aleine, eller er aleine som vaksen med ansvar for born. Fagpersonar peikar på at ein ikkje har bustadtilbod tilrettelagt for dette. Det kan vere særs vanskeleg 20

21 økonomisk for einslege å ha ein einebustad aleine og handtere store lån. Ein ser også utfordringar for unge fyrstegangsetablerande ved kjøp av bustad då det er vanskeleg å få lån utan eigenkapital. Det vert etterlyst bustadar og låneordningar tilrettelagt for denne gruppa. Born og unge brukar mykje av tida si på skulen og skulen dannar mykje av grunnlaget for vidare utvikling. Slik er skulen ein sentral arena for folkehelsearbeid. Trivsel på skulen er ein av ei rekke faktorar som påverkar eleven sin motivasjon for å lære, og slik også evne til å meistre dei utfordringane skulekvardagen gir. Dette kan ha betydning for borna si psykiske helse og om dei er tilfredse med livet elles. På lengre sikt kan dette ha betyding for fråfall i den vidaregåande skulen (Folkehelseinstituttet, 2012). I fylgje tabell 8 oppgir store delar av elevane i 7. og 10. klasse at dei trivst godt i skulen. Gutar i 7. og 10. klasse i Fusa ligg om lag likt med landet elles, 83,2% og 79,5% oppgjev at dei trivst godt. Jentene ligg der i mot godt over landsprosenten når det gjeld trivsel i 7. Klasse (94,9%), mens dei i 10 klasse ligger om lag likt (84,7%). Ein ser både i Fusa og for landet generelt at jentene trivast noko betre på skulen enn gutane. Prosentdel elevar i som trivst på skulen fordelt på klassetrinn og kjønn, Fusa samanlikna med landet. Geografi Klassetrinn Kjønn Prosentdel Heile landet 7. trinn gutar 83,6 jenter 88,9 10. trinn gutar 80,5 jenter 85,5 Fusa 7. trinn gutar 83,2 jenter 94,9 10. trinn Gutar 79,5 Jenter 84,7 NOTAT: Henta frå Folkehelseinstituttet, Kommunehelsa statistikkbank. Tala viser 5 års gjennomsnitt frå Mobbing kan vere ein vesentleg individuell risikofaktor for psykiske lidingar. Hos born og unge som vert mobba, er også kroppslege helseplagar dobbelt så vanleg som hos andre born (Folkehelseinstituttet, 2012). I tabell 9 ser ein at 8,6% av jentene i 7. klasse oppgjev å ha opplevd mobbing. Dette er nokså likt landet elles. Gutar i 7. klasse utgjer ein lågare prosentdel på 5,9%, noko som er godt under landsgjennomsnittet på 9,7%. I 10. klasse aukar prosentdelen opplevd mobbing hos gutar til 10,9%, på linje med landsgjennomsnittet. 21

22 Prosentdel elevar i som oppgir å ha blitt mobba, fordelt på klassetrinn og kjønn. Fusa samanlikna med landet. Geografi Kjønn Klassetrinn Prosentdel Heile landet Gutar 7. trinn 9,7 10. trinn 11,1 Jenter 7. trinn 7,6 10. trinn 6,8 Fusa Gutar 7. trinn 5,9 10. trinn 10,9 Jenter 7. trinn 8,6 10. trinn : NOTAT: Henta frå Folkehelseinstituttet, Kommunehelsa statistikkbank. Tala viser 5 års gjennomsnitt frå : = anonymiserte data. Som nemnd tidlegare er det er vel dokumenterte samanhengar mellom utdanningsnivå, materielle levekår og helse. Personar som ikkje har fullført vidaregåande utdanning er difor truleg vel så utsett for levekår- og helseproblem som dei som har vald å ikkje ta meir utdanning etter fullført ungdomsskule. I figur 14 ser ein at befolkninga i Fusa ligg godt an med eit fråfall på 15,5% samanlikna med ein landsprosent på 25,6%. Vi ligg på same måte godt an samanlikna med nabokommunar og Hordaland. Dette har vore stabilt dei siste åra. 22

23 Prosentdel som har starta, men ikkje fullført Vidaregåande skule. Fusa samanlikna med landet, fylket og nabokommunar. NOTAT: Henta frå Folkehelseinstituttet, Kommunehelsa statistikkbank. Tala viser 2-årig gjennomsnitt der 2010 betyr gjennomsnitt av åra Korleis ein trivst på skulen heng saman med korleis ein gjer det fagleg. Fagprestasjonar får også konsekvensar for vidare utdanning og kunnskap som igjen er påverknadsfaktorar for helse. Skulane i Fusa skårar som gjennomsnittet i landet på nasjonale prøver i 5. klasse. Dette med nokon variasjonar frå år til år. Figur 15 under viser gjennomsnittlege resultat for alle 5. klassingane i Fusa på ein skala frå 1-3 der 3 er best. Landet har gjennomsnittlege kunnskapar på nivå 2. Ein ser at spreiinga av resultata er relativt stor med eit standardavvik på 0,7. Dette er som for landet elles og betyr at det er store individuelle forskjellar. Resultat Nasjonale prøver for 5. trinn, alle barneskular i Fusa kommune fordelt på fag, NOTAT: Henta frå Utdanningsdirektoratet, "Skoleportalen" (2012). Standardavvik på 0,7. 23

24 I fylgje KOSTRA-tal frå Statistisk sentralbyrå fekk totalt 10,5% av grunnskuleelevane i Fusa kommune spesialundervisning i 2011, noko som er litt over landsgjennomsnittet på 8,6%. I 1-4 klasse var det 5,8% av elevane som fekk spesialundervisning, og i 5-7 klasse var det 9,6 %. Dette er som for landsgjennomsnittet. På 8-10 trinn fekk der i mot 19,0% av elevane spesialundervisning, noko som er godt over landsgjennomsnittet på 11,2% (Statistisk sentralbyrå, 2012). Truleg får ikkje ungdomane faglege utfordringar på ungdomsskulen som ikkje har vore til stades tidlegare. Ein kan slik stille spørsmål om ein ikkje klarer å fange opp borna på eit tidleg nok tidspunkt. Samtidig tyder kvalitativ informasjon at ungdomsskulen gjer det godt fagleg samanlikna med landet elles (statistikk ikkje presentert i rapporten). Årsakene til tala kan vere mange og samansette. Kvalitative data tydar på at dette kan vere relatert til organiseringa og tidspunkt av tilråding av spesialundervisning, samt forholdet mellom spesialundervisning og tilpassa opplæring. Det vert også peika på ein uro knytt til overgangen frå barneskulen til ungdomsskulen, og stilt spørsmål om ein tilrår spesialundervisning for sikkerheitsskuld. Kvalitative data tyder på at mange innvandrarborn/born av innvandrarar klarer seg fint i forhold til norsk språk. Fleire fagpersonar påpeikar likevel at nokon av borna har utfordringar med å lære seg norsk, og at problema ikkje vert oppdaga tidleg nok. I forhold til den vaksne innvandrarbefolkninga i Fusa ser ein også at mange slit i med språket, ofte meir enn borna. Dette gjeld i fylgje kvalitative data i størst grad arbeidsinnvandrarar som ikkje har krav på/er pliktig til språkopplæring. Dette kan gi utfordringar i arbeidssituasjonen og i integreringa elles. Generelt ser ein at Fusa har fleire barneskular spreidd i kommunen. Kvalitative data tydar på at skulane har ulike område ein fokuserer meir eller mindre på innanfor folkehelse, relatert til kva spisskompetanse ein har. Skulane har slik ulike typar tiltak og ulike måtar å handtere utfordringar på. Kvalitative data tydar også på at dei få borna som slit i forhold til nokon utfordringar også ofte slit med andre. Dette kan vere fagleg, i forhold til fysisk aktivitet og ernæring, psykisk helse osv. Dei fleste born og ungdom i skulen klarer seg bra på dei fleste felt, men dei som fell utanfor slit ofte på fleire felt. Faktorar i det fysiske miljøet kan få helsemessige konsekvensar. Drikkevatn er eit døme på slike fysiske miljøfaktorar. I fylgje tabell 10 ser ein at berre 34,5% av befolkninga i Fusa i 2009 fekk tilførsel av tilfredsstillande vasskvalitet i forhold til E-coli. Desse tala er særs låge samanlikna med landet elles (86%) og fylket (95%). Men dette betyr ikkje nødvendigvis at dei resterande ikkje har tilfredsstillande vasskvalitet. I 30,3% av tilfella skuldast dette i 2009 mangel på data. Usikre analyseresultat utgjorde i ,2% og inneheld vassverk som har færre enn 12 prøver, samt dei som har tatt tilfredsstillande tal prøver, men som har gitt eit avvik. Kvalitative data tyder på at E.coli i drikkevatn ikkje er eit problem i Fusa, noko som kan tyde på at manglar i målingar kan vere årsaka bak desse tala. Det finst heller ikkje teikn på at infeksjonssjukdommar som kan knytast til E-coli bakterien er spesielt hyppige i Fusa. 24

25 Prosentdel av befolkninga tilknytt vassverk fordelt på grad av tilfredsstillande analyseresultat for E.coli. Vasskvalitet Tilfredsstillande analyseresultat 33,9 25,4 25,5 34,5 Usikre analyseresultat 52,3 57,8 47,2 35,2 Utilfredsstillande analyseresultat 3 16,8 0 0 Utan data 10,8 0 27,3 30,3 NOTAT: Henta frå Folkehelseinstituttet, Kommunehelsa statistikkbank. I forhold til luftkvalitet og støy tyder kvalitative data på at dette generelt sett ikkje utgjer særlege utfordringar i Fusa. Det er generelt lite forureining og industri, samt trafikk som fører til støy. Eit aktiv skyttarmiljø vil kunne skape nokon utfordringar i forhold til støy. Dette er under utgreiing, men resultata er enda ikkje klare. I forhold til kvaliteten på inneklima i kommunale bygg syner rapporten Kartlegging bygg Fusa kommune at mange eldre og nyare bygg treng meir vedlikehald enn det som vert prioritert å gjere i dag (Anders Overein AS, 2012). På generelt grunnlag kan for dårleg vedlikehald av bygningar få helsekonsekvensar, spesielt for personar med luftvegssjukdommar som t.d. astma, KOLS og allergi (Folkehelseinstituttet, 2012). Kvalitative data tydar på at tilstanden på husa generelt sett truleg ikkje vil vere helseskadeleg per dags dato, men at dette kan bli ei utfordring på sikt. I forhold til universell utforming har ein ikkje noko kvantitativ informasjon. Kvalitativ informasjon tydar på at ein generelt sett i kommunen har relativt lite fokus på dette, til tross for at ein har ein relativt stor del utviklingshemma i kommunen. Fleire eldre bygg har manglar når det kjem til universell utforming. Dette gjeld til dømes fleire av skulane, her spesielt Fusa Ungdomsskule, men også Strandvik, Fusa og Holdhus Oppvekstsenter. Ein har i varierande grad teke omsyn til universell utforming i samband med ulike nybygg. I samband med sentrumsplanlegging tyder kvalitativ informasjon også på at spesielt eldre ville tent på ei større samling av tenester i sentrum, enn slik situasjonen er no. Fusa er ein kommune med mykje fin natur som legg til rette for friluftsliv og bruk av naturen. Kvalitative data tyder likevel på at ein ikkje er flink nok til å nytte seg av dette. Fagpersonar peikar på at ein vil tene på å leggje betre fysisk til rette i nærmiljøet, og syte for at det vert lett å ferdast i naturen der folk bur. Fine naturforhold gir også nokon utfordringar. Fusa er ei langstrakt kommune med spreidde bustadar. Store avstandar gir i fylgje kvalitative data utfordringar med tanke på transport. Dette vert spesielt peika på i samanheng med sosiale møtestadar, fritidstilbod og skuleveg. Ein ser også manglar i forhold til tilfredsstillande kollektivtransport. Å kunne delta på fritidsaktivitetar som inspirerer og engasjerer, og kunne pleie sosiale kontaktar er viktig 25

26 for trivsel og psykisk helse. Fysisk aktivitet på fritida kan også gje stor fysisk helsegevinst (Folkehelseinstituttet, 2012). Kvalitative data tydar på at det er mykje aktivitet innan lag og organisasjonar som sørgjer for fritidstilbod for ulike aldersgrupper i Fusa. Likevel ser ein nokon utfordringar. Særs mange kvalitative informantar peikar på eit behov for sosiale møtestadar/moglegheiter til å møtast. Mange meiner det er for få møtestadar i kommunen der ein kan møtast på bakgrunn av interesser. Samtidig vert det sagt at ein er for dårleg til å nytte seg av dei møtestadane som alt finst. Dette vert relatert til dei store fysiske avstandane kommunen er prega av. Kvalitative data tyder også på at nokon grupper er meir utsett enn andre innanfor dette feltet. Ein ser at dei som ikkje køyrer bil som born, ungdom og eldre er avhengig av andre for å møtast. Nokon borna har vanskeleg for å vere med på fritidsaktivitetar, fordi foreldra er lite villige til å køyre dei. Mange eldre som ikkje bur i sentrum kan ha vanskar med å få møtt andre, kome seg på butikken, på biblioteket eller andre sosiale arenaar. Kvalitative data tydar på at ein har eit godt tilbod innan idrett for born, sjølv om ein ser at ulike idrettar ofte soknar til ulike bygder. Aktivitetsnivået til born er relativt høgt, mange er med på aktivitetar spesielt små born frå 6 år og oppover mot ungdomsskulen. Samtidig ser ein at nokon er inne og snusar på ulike typar aktivitetar, men at ein ikkje finn noko for seg og difor fell ut. Kvalitative data tydar på at dei borna som fell utanfor fritidstilbod, ofte er born som slit på andre område i tillegg. Dette kan vere fagleg, sosialt og helsemessig. Fagpersonar ser behovet for at desse vert plukka opp tidleg og får hjelp i forhold til innpass i fritidsaktivitetar. Kvalitative data syner manglar i kulturtilbod for born og unge utanfor idretten. Kulturskulen står for store delar av det tilbodet som finst her, medan det er mindre aktivitet i frivillige lag og organisasjonar. Fagpersonar peikar på at ungdomen i Fusa ofte sluttar i fritidsaktivitetar då ein ikkje lenger føler seg heime i idretten. Andre typar tilbod vil då vere viktige. Mange peikar på at det er eit behov for andre typar fritidstilbod spesielt for ungdom, både over og under 18 år. Det vert også fokusert på gutar spesielt med relasjonar til bil/motorsykkel/ mekking. Ei spørjeundersøking utført av Ungdomsrådet i 2007 synte at ungdom i Fusa ønska seg meir uformelle møtestadar som klubb og diskotek, samt ei større breidde i det idrettstilbodet som finst (t.d. andre idrettar som klatring og dans) og tilgang til meir uorganisert trening (Fusa kommune, 2008). Kvalitative data tydar også på at innvandrargruppa er spesielt utsett i forhold til fritidsaktivitetar og andre sosiale arenaar. Innvandrargruppa i Fusa er ikkje særleg stor, men kvalitativ informasjon tydar på at denne gruppa i mindre grad enn andre er med på fritidsaktivitetar, og at dei i mindre grad veit kva tilbod som finst. Fleire i denne gruppa kjenner seg også sosialt isolerte. Den sosiale kontakten dei har er for mange avgrensa til andre av same nasjonalitet. Figur 4 på s. 8 viser at Fusa har færre innleggingar i sjukehus enn landssnittet relatert til personskader etter ulykker (10,9 per 1000 versus 13,3 per 1000). Rate for dødsfall på grunn av ulykker er også lav, 18% under landet som heilskap. Desse tala viser likevel berre dei mest alvorlege ulykkene. Branntilfelle er ein type ulykker som både kan ha alvorlege og mindre alvorlege fylgje. Kvalitative data syner generelt få brannar i Fusa og sjeldan alvorlege brannar. Figur 16 viser fordeling av typar brannutrykkingar i perioden Ikkje alle typar utrykking er tatt med. Her ser ein at dei største årsakene til utrykking er trafikkulykker (aller størst), brann i bygning og pipebrann. 26

27 NOTAT: Henta frå Brannutrykkingsregisteret til Fusa kommune (2012). Ikkje alle typar er teke med. Sjølv om den største delen årsaker til brannutrykkingar er trafikkulykker tyder ikkje dette at Fusa har eit spesielt stort tal trafikkulykker. Talet på brannutrykkingar er i utgangspunktet lågt. I fylgje figur 17 som er henta frå Trafikktryggingsplanen for Fusa kommune ser ein likevel ein aukande tendens til tal ulykker i perioden Nyare tal frå perioden henta frå Statens vegvesen tyder ikkje på ein vidare auke. Tal ulykker er i denne perioden på 6 stk kvart år, sett vekk i frå 2008 som berre hadde 3 ulykker (Statens vegvesen, 2012). Ein har ikkje tal til samanlikning frå andre kommunar på dette området, men kvalitative data tydar på at talet på ulykker ikkje er større i Fusa enn andre stadar. Tal på trafikkulykker og skadde i Fusa i NOTAT: Henta frå Trafikksikringsplan for Fusa kommune

28 I fylgje tal frå Statens vegvesen sitt ulykkesregister var det i perioden totalt 51 trafikkulykker i Fusa. Dei fleste av desse (74%) vart karakterisert til å innebere lettare skade, 24% alvorleg skade og 2% død. Dette tilsvarar i gjennomsnitt 4,2 ulykker i året som inneber lettare skade og 1,3 ulykker i året som fører til alvorleg skade. Særs få av trafikkulykkene har involvert død (Statens vegvesen, 2012). Kvalitative data forklarar færre alvorlege skadar ut i frå generelt dårleg standard på veg. Dette gjer at ein må halde lågare fart. Samtidig har fleire av vegstrekningane med flest ulykker høg fartsgrense og er av god stand. Kartet som viser trafikkulykker i Fusa i (sjå vedlegg 2) viser at trafikkulykkene i størst grad har skjedd på nokre vegstrekningar; riksveg 48 ved Holmefjord, riksveg 48 mellom Eikelandsosen og Skjelbreid, riksveg 48 mellom Tombre og Medhus, riksveg 552 mellom Eikelandsosen og Lammaneset, samt riksveg 552 mellom Venjaneset og Gjerdevik. I fylgje figur 18 var den største årsaka (60%) til ulykker i perioden utforkøyringar. Dette skilde seg frå fylket der berre ca 35% av ulykkene skuldast utforkøyringar. 62% av personane involverte i trafikkulykkene i perioden var menn og 38% var kvinner. I denne perioden var særs få av ulykkene knytt til bruk av rusmiddel hjå førar (Statens vegvesen, 2012). Prosentdel trafikkulykker fordelt på type ulykke. Fusa samanlikna med fylket. NOTAT: Henta frå Trafikksikringsplan for Fusa kommune Mange informantar i det kvalitative datagrunnlaget peikar på at trafikktryggleiken på skuleveg i kommunen ikkje er god nok. Mange stadar er det kome betringar dei siste åra og ein ser særs få ulykker som involverar fotgjengarar. Likevel ser ein at trafikkfarleg skuleveg kan vere ein av årsakene til at borna ikkje går eller syklar til skulen. Dette er bekymringsverdig sett i samanheng med ei auke i overvekt og ein nedgang i fysisk aktivitet. Sjå elles punkt

29 Hoftebrot er også ein type ulykke/skade som oftast råkar den eldre befolkninga, men som i stor grad kan førebyggjast. Tabell 11 viser at Fusa kommune har få hoftebrot per 1000 innbyggar (1,1) samanlikna med landet (2,2). Fusa ligg også under Hordaland og nabokommunane. I løpet av dei 3 siste åra har det vore i gjennomsnitt 5,5 hoftebrot per år i Fusa kommune (Folkehelseinstituttet, Kommunehelsa statistikkbank, 2012). Dette kan tyde på god førebyggande innsats/oppfølging i eldreomsorga. Kvalitative data tydar på at ein alt i mai 2012 har hatt særs mange hoftebrot dette året samanlikna med desse tala. Ein bør observere dette vidare. I tillegg til spart liding og livskvalitet vil førebyggjande arbeid kunne spare kommunen for mykje økonomiske utgifter. Kvart hoftebrot vil kunne koste helsevesenet opp mot en million kroner i utgifter til sjukehusbehandling og rehabilitering i løpet av fyrste året (Folkehelseinstituttet, 2012). I møte med Samhandlingsreforma vil dette vere ei økonomisk utgift som i større grad vil rettast mot på kommunehelsetenesta. Ei satsing og eventuell opptrapping på dette feltet vil slik kunne gjere at kommunen sparar millionbeløp. Tal hoftebrot per 1000 innbyggar i Fusa samanlikna med landet, fylket og nabokommunar. Geografi Tal hoftebrot per 1000 Heile landet 2,2 Hordaland 2,1 Fusa 1,1 Samnanger 2,4 Os 2,4 NOTAT: Henta frå Folkehelseinstituttet, Kommunehelsa statistikkbank. Tala viser 3-årig gjennomsnitt frå Både nasjonalt, regionalt og lokalt finst det generelt for lite kvantitative data om levevanar. Ein må difor i stor grad basere seg på kvalitative data. Generelt ser ein at ulike typar levevanar heng saman, og dette er igjen relatert til sosioøkonomisk status. Lågare sosioøkonomisk status har samanheng med meir usunne levevanar (Folkehelseinstituttet, 2012). Kvalitative data tydar på at det er ei auke i overvekt blant innbyggjarane i Fusa. Bekymringa er spesielt knytt til born og unge, der ein framleis ser få overvektige, men at dette no gjeld fleire enn tidlegare. Det finst lite kvantitativ informasjon på dette området, men ein har data på fødselsvekt. Høg fødselsvekt 29

30 (>4500 g) hos spedbarn kan vere ein risikofaktor knytt til fødselen, og for seinare overvekt, diabetes og mogleg visse kreftformer. Høg fødselsvekt kan kome av fleire faktorar. Mellom anna frå forhold under svangerskapet som mor sine levevanar i forhold til fysisk aktivitet og ernæring. Lav fødselsvekt ( g) er ein vesentlig risikofaktor for barn si utvikling og helse. Lav fødselsvekt kan også vere knytt til levevanar under svangerskapet, som t.d. røyking (Folkehelseinstituttet, 2012). I Figur 19 ser ein at Fusa kommune har hatt ein prosentdel fødde med lav fødselsvekt som ligg ca som landet elles (med nokon variasjonar frå år til år). I forhold til høg fødselsvekt ligg ein i Fusa kommune der i mot jamt over høgare enn landet elles, med 6,2% versus 3,8% i Tendensen til høg fødselsvekt ser også ut til å vere forsiktig aukande i Fusa. Prosentdel fødde med lav eller høg fødselsvekt i Fusa kommune samanlikna med landet. NOTAT: Henta frå Folkehelseinstituttet, Kommunehelsa statistikkbank. Tala viser 10-årig gjennomsnitt der 2010 betyr gjennomsnitt av åra Høg fødselsvekt = >4500 g, Lav fødselsvekt = g. Dei under 500 g er ikkje inkludert. Fysisk aktivitet og ernæring er tett knytt til vekt. Kvalitative data tydar på at befolkninga som heilskap er mindre fysisk aktive enn tidlegare, og i stor grad brukar bilen som transportmiddel i staden for å gå eller sykle. I forhold til born og unge i Fusa peikar mange fagpersonar på at ein ser ei utvikling der nokon born no i mindre grad enn tidlegare er i stand til å utføre lette øvingar i gymtimane på skulen. Dette kan t.d. vere å springe 400m utan å ta pause, stupe kråke, stå på hendene osv. Mange peikar også på at born ofte vert køyrd til skulen i staden for å gå eller sykle. Dette varierer frå skule til skule og kan ha samanheng med trafikktryggleik og store geografiske avstandar. Samtidig tyder 30

31 kvalitativ informasjon på at dette heng saman med haldningar hjå foreldre og deira prioriteringar. Samtidig med desse faktorane tyder kvalitative data på at born og unge i større grad driv stillesitjande aktivitetar enn tidlegare knytt til TV, film, internett og sosiale media. Fleire av borna brukar mykje tid på dette kvar dag, og fleire informantar påpeikar dette i samanheng med at foreldre synest det er vanskeleg med grensesetjing på dette feltet. Tal frå ungdomsundersøkinga, 2011 syner at 94,2% av ungdommane er fysisk aktive slik at ein vert andpusten eller sveitt månadleg eller oftare. Dette er positivt, men dette tyder ikkje nødvendigvis på at ungdommane er aktive nok, med tanke på rådet om 60 min dagleg aktivitet for ungdom under 18 år, og 30 min dagleg aktivitet for dei over 18 år (Folkehelseinstituttet, 2012). Figur 20 syner at 50% av ungdommane i undersøkinga trenar eller konkurrerer i eit idrettslag månadleg eller oftare. Nesten 80% trenar på eiga hand månadleg eller oftare. Måten å måle desse aktivitetane på gjer det vanskeleg å seie noko konkret om ungdommane er aktive nok eller ikkje, men tala kan tyde på at eigentrening er den mest aktuelle treningsforma for denne gruppa. NOTAT: Henta frå Bergensklinikkene si ungdomsundersøking i Fusa Uroa rundt fysisk aktivitet gjeld også andre grupper enn born og unge. Det er t.d. ei generell uro for ei aukande bruk av bilen som transportmiddel hjå den vaksne befolkninga. Fusa vert framstilt som ei kommune med gode naturgjevne føresetnadar for friluftsliv. Men det vert stilt spørsmål ved om ein er flink nok til å nytte seg av dette. Fleire informantar ser ein tendens til at nokon er særs flittige, mens andre i særs liten grad er aktive innan friluftsliv. Kvalitative data tydar også på ei utfordring hjå eldre der mange vert sitjande heime utan å vere i aktivitet. Kvalitative data tyder på at ein generelt sett er meir oppteken av ernæring no enn tidlegare, spesielt gjeld dette born og unge. Dei fleste borna i barneskulen har med seg matpakke som i stor grad er sunne, men 31

32 ein ser at nokon av borna også har søtsaker som kaker, bollar og vaflar i matpakken. Det er ulike måtar å handtere dette på i dei ulike skulane. Hjå dei eldre ungdommane som går på Fusa vidaregåande skule ser ein også utfordringar med ernæring. Mange av elevane går på butikken å kjøper bollar og brus til lunsj i staden for å kjøpe eit sunnare alternativ i kantina, eller ta med eigen matpakke. Ungdomsundersøkinga utført i 2011 peikar også på nokon utfordringar i forhold til ernæring blant ungdom. Figur 21 syner at heile 38% sjeldan et frukost i løpet av ei veke og heile 51% et sjeldan lunsj. Nesten 60% et sjeldan kveldsmat. Dette tydar på matvanar som ikkje er i tråd med råd om fleire, lettare måltid for dagen. Manglande inntak av frukost og lunsj kan føre til manglande konsentrasjon, prestasjon og trivsel (Folkehelseinstituttet, 2012). NOTAT: Henta frå Bergensklinikkene si ungdomsundersøking i Fusa Utfordringar i forhold til ernæring bør sjåast i samanheng med data om tannstatus, då dette er knytt saman. Kvalitative data om tannstatus kan tyde på at eldre og innvandrarar er spesielt utsette grupper innanfor ernæringsfeltet. Kvalitative data tydar på at det er særs lite utfordringar i forhold til rus på barneskuletrinnet. Ein ser at dette aukar hos ungdom på ungdomsskulen og på VGS, kanskje spesielt blant hybelbuarar. Ein registrerer ei gjennomgåande bekymring for alkoholbruk hjå dei yngste ungdommane. Tabell 12 viser at 67% av gutane og 71% av jentene har debutert med bruk av alkohol i 10. klasse på ungdomsskulen. Blant desse var gjennomsnittleg debutalder 13,1 år for gutar og 13,9 år for jenter. 32

33 Prosentdel som har debutert med alkohol og gjennomsnittleg debutalder fordelt på kjønn og klasse. Prosentdel debutert Gjennomsnittleg debutalder 10. klasse ungdomsskulen Gutar 67 % 13,1 Jenter 71 % 13,9 2. klasse vidaregåande skule Gutar 86 % 14,7 Jenter 81 % 15,7 NOTAT: Henta frå Bergensklinikkene si ungdomsundersøking i Fusa Tabell 13 viser konsekvensar som har kome av bruk av alkohol blant ungdom i Fusa. Her ser ein at alkoholbruken mellom anna fører til tap av kontroll, slagsmål og angra sex, også i ungdomsskulealder. Ca 30% av både jenter og gutar i 10. klasse har drukke så mykje alkohol at dei ikkje kan stå oppreist. 20% av gutane i 10. klasse har vore involvert i slagsmål. Heile 19% av jentene i 10. klasse har til dømes hatt angra sex i samband med bruk av alkohol. Prosentdel elevar som har kome i vanskar nokon gong fordi dei har drukke alkohol i klasse 10. klasse Vgs. 2. klasse Gutar Jenter Gutar Jenter Gutar Jenter Ikkje hugse korleis kom dit Mist eigendelar/pengar Skulka skulen Krangla Ikkje kunne stå oppreist Hovudpine eller kvalm n. dag Blitt skada/utsett for ulukke Angra sex Problem i høve politiet Utsett for ran eller tjuveri Slagsmål NOTAT: Henta frå Bergensklinikkene si ungdomsundersøking i Fusa

34 Både tal frå Ungdomsundersøkinga utført i Fusa i November 2011 og informasjon frå fagfolk gjev eit bilete der det generelt er lite narkotikabruk i kommunen både blant ungdom og vaksne. Hjelpeapparatet registrerer og yter hjelp til få med store rusproblem. Nokre kvalitative data tyder likevel på at det er registrert noko meir narkotikabruk den siste tida, dette også blant ungdom under 18 år. Ein bør vere observant i forhold til ei slik eventuell utvikling. Figur 22 viser at 15,7% av ungdommane i 10. klasse på ungdomsskulen og 2. klasse på vidaregåande skule oppgjev å ha blitt tilbydt hasj eller marihuana i løpet av dei siste 12 månadane. 22,3% av same gruppe oppgjev å kunne få tak i slike rusmiddel på 2-3 dagar om ynskjeleg. Prosentdel ungdommar i Fusa som har blitt tilbode hasj eller marihuana siste 12 mnd. NOTAT: Henta frå Bergensklinikkene si ungdomsundersøking i Fusa Ein har mindre data på den vaksne befolkninga når det gjeld temaet rus, men ein har kvantitative data for røyking blant kvinner ved første svangerskapskontroll. Desse tala seier ikkje noko om kvinnene fortsetter å røyke gjennom svangerskapet, men kvalitative data kan tyde på at dette er tilfelle i for stor grad i Fusa. Røyking vert sett på som ein av dei viktigaste årsakene til redusert helse og levealder. Omtrent halvparten av dei som røyker dagleg i mange år, døyr av sjukdomar som skyldast tobakken. Røyking under svangerskapet kan også skade fosteret. Figur 23 syner at ein i Fusa ligg rett under snittet på landsbasis når det gjeld kvinner som røyker ved første svangerskapskontroll, på 19,7% i 2010 versus 20,4%. Samtidig ser ein ei auke på 2,5% frå i Fusa. Ei bekymring på landsbasis bør derfor tas alvorleg også i Fusa. 34

35 Prosentdel kvinner som røyker ved 1. svangerskapskontroll, Fusa samanlikna med landet, fylket og nabokommunar. NOTAT: Henta frå Folkehelseinstituttet, Kommunehelsa statistikkbank. Tala viser 10-årig gjennomsnitt der 2010 betyr gjennomsnitt av åra Det er relativt få valdssaker i Fusa, men kvalitative data viser at dei sakene som oppstår særs ofte er relatert til rus. Kvalitative data tyder også på at det er relativt lite promillekøyring i kommunen. Av dei sakene politiet har hatt er det få som involverer ungdom. Nyare erfaringar viser der i mot at dei fleste sakene relatert til promillekøyring omfattar aldersgruppa 50+. Det er uvisst om dette er ein aukande trend. 35

36 Fusa kommune er ei god kommune å bu og vekse opp i. Befolkninga har relativt god helse og har høve for eit godt og langt liv. Stort sett kjem kommunen si befolkning godt ut når ein samanliknar ulike folkehelsefaktorar med landet elles. Ein ser likevel nokon utfordringar. I det fylgjande kapitlet vert data som er presentert over oppsummert etter tema. Til slutt vert det presentert nokon samlande merknadar om dei mest sentrale utfordringane og dei mest utsette gruppene. Menn i Fusa har ein gjennomsnittleg levealder som landet elles, mens kvinner lever i gjennomsnitt 2 år lenger enn landsgjennomsnittet. Vi lever lenger enn før og vi vert fleire og fleire eldre. Ei eldre befolkning vil kunne krevje meir i frå helsetenestene enn dei gjer i dag, men mange av dei største sjukdomsgruppene kan førebyggjast, og mykje kan gjerast for å førebu eldre på å klare seg lengre heime. Ein ser også at det vert fleire innvandrarar i Fusa, og at desse utgjer ein stor del av folketalsveksten i kommunen. Ynskjer ein vekst i Fusa bør ein ivareta denne gruppa slik at dei vert verande. Tal på sjukehusinnleggingar, tidleg død og bruk av legemidel tyder på at befolkninga i Fusa generelt sett har god helsetilstand samanlikna med landet elles. Dette gjeld ikkje for lidingar relatert til hjarte/kar. Fleire menn i Fusa døyr tidleg av hjarte/kar sjukdommar enn i landet elles og ein har ein høgare bruk av kolesterolsenkande middel. Slike tilstandar kan mellom anna relaterast til livsstilsfaktorar som fysisk aktivitet, ernæring og røyking. Ein har også data som tydar på at innvandrargruppa i Fusa, som i landet elles, har noko dårlegare tannstatus enn befolkninga elles. Fusa har relativt få innleggingar i sjukehus og lite legemiddelbruk relatert til psykiske lidingar. Ser ein på årsaker til sjukefråvær, ser ein derimot at psykiske lidingar er ein av dei viktigaste faktorane, spesielt for kvinner. I tillegg viser ungdomsundersøkinga at fleire ungdommar slit med lettare psykiske utfordringar. Kvalitative data tyder også på at eldre er spesielt utsett i forhold til einsemd. Dette kan tyde på at psykiske lidingar kan vere ei større utfordring enn det statistikken syner. Store delar av befolkninga i Fusa har god økonomi, og ein ser ein trend til at færre og færre har lav utdanning. Sosioøkonomisk status er ein sentral faktor som påverkar helsa, og dette kan tyde på at dei fleste har gode føresetnadar for god helse i Fusa. Samtidig ser ein at inntektsforskjellane og prosentdel med lav inntekt ikkje er stort forskjellig frå landsgjennomsnittet. Ei generell bekymring for ei auke i sosial ulikskap, og slik ulikskap i helse, må derfor takast alvorleg i Fusa som i landet elles. 36

37 Fusa har ein relativt låg del arbeidslause og uføretrygda. Årsaker til sjukefråvær er generelt sett lite forskjellig frå landet elles, og muskel og skjelett lidingar i tillegg til psykiske lidingar utgjer dei største årsakene. Tal for svangerskapsrelaterte sjukdommar hos kvinner skil seg derimot ut. Fusa ligg jamt over høgare enn landet elles i prosentdel sjukmeldingar på grunn av svangerskapsrelaterte lidingar. Dette kan ha samanheng med haldningane til gravide. Generelt sett nyttar ein seg også i mindre grad Kvantitativ informasjon viser at ein i Fusa generelt sett bruker gradert sjukmelding noko mindre enn i landet elles. Ein kan spørje seg om dette er relatert til svangerskapslidingar og mangel på tilrettelegging i arbeidssituasjon. Dei fleste i Fusa klarer å dekkje sine bustadbehov sjølve. Likevel ser ein her nokon utfordringar. Fleire og fleire bur aleine, eller er aleine som vaksen med ansvar for born. Det er ikkje mange bustadtilbod tilrettelagt for desse. Desse kan også ha utfordringar med å handtere store lån aleine. I tillegg ser ein at det er vanskeleg for unge å etablere seg med eigen bustad då det er vanskeleg å få lån utan eigenkapital. Det vert etterlyst bustadar og låneordningar tilrettelagt for denne gruppa. Dei fleste born og unge i skulen klarer seg bra både fagleg, sosialt, psykisk, i forhold til livsstil osv. Innsamla data tydar på at det er få busett i Fusa som fell ut av vidaregåande skule. Det er også generelt sett god trivsel i grunnskulen, sjølv om gutane verkar å trivast i noko mindre grad enn jentene. Samtidig viser det seg ein tendens der borna som slit innanfor eit felt, også slit på fleire område. Dette er ofte relatert til foreldra/familien elles sine utfordringar. Dette syner behovet for ei heilskapleg tilnærming til spesielt utsette grupper i tillegg til tiltak retta mot alle born i Fusa. Elles ser ein spesielt at Fusa har relativt høge tal for spesialundervisning i 8-10 trinn. Her ser ein fleire og samansette årsaker. Innvandrarar viser seg å vere ei sårbar gruppe med tanke på språk. Ein ser flest utfordringar hjå vaksne innvandrarar, der dette kan gå ut over arbeid og integrering i samfunnet. Fusa er ei kommune med nærleik til naturen. Det er gode høve for friluftsliv og bruk av fjell og fjord. Ein ser likevel at ein har meir å hente ved å leggje til rette for slik bruk. Naturkommunen er også prega av store fysiske avstandar. Dette gjev ulike typar utfordringar relatert til sosiale møtestadar, transport o.l. Elles har Fusa få utfordringar med tanke på luftkvalitet og støy, men har stort potensiale for forbetring innan vedlikehald av kommunale bygg, og fokus på universell utforming. Tal tydar på at ein har spesielle utfordringar i forhold til kvalitet på drikkevatn i Fusa, men resultata kjem mest truleg av manglar i registrering, og ikkje i kvaliteten. Eit godt lagsliv i Fusa legg til rette for mykje fritidsaktivitet. Samtidig viser det seg ein generell mangel på møtestadar for fleire grupper. Ein stiller og spørsmål om ein er flinke nok til å bruke dei møtestadane som vi alt har. Transport og avstand går igjen som utfordringar som legg avgrensingar på den sosiale aktiviteten i kommunen. Mange etterlyser også fritidstilbod for ungdom utanfor idretten. Ungdomane sjølv etterlyser også uformelle møtestadar, tilgang til uorganisert trening og ei større breidde i idrettstilbodet. Ein ser også at fleire born fell utanfor fritidsaktivitetar av ulike grunnar. Desse borna har behov for hjelp med tilpassing og oppfølging på dette feltet. Dette er ofte born som også slit på andre 37

38 område. Ei anna sårbar gruppe er innvandrarar. Denne gruppa tek mindre del i fritidsaktivitetar, og har mindre kunnskap om kva tilbod som finst. Fusa ikkje har spesielt store utfordringar når det kjem til skadar og ulykker. Ein ser få store alvorlige ulykker som fører til innlegging i sjukehus og død. Fusa har også få hoftebrot, men ein ser ein auke i Ein har få branntilfelle og få alvorlege trafikkulykker. Trafikkulykkene som oppstår skjer gjerne ved utforkøyringar, og fleire menn er involvert enn kvinner. Kvalitative data tydar på at trafikksikkerheit spesielt retta mot skuleveg er ei utfordring i kommunen. Det vert peika på for lite tilpassa skuleveg i forhold til trafikksikring. Dette vert sett på som ein årsak til at born i for liten grad går eller syklar til skulen. Ein ser ein aukande overvektsproblematikk i Fusa. Bekymringa rettar seg spesielt mot born og unge. Ein ser at relativt få i særs overvektige, men at desse er fleire enn tidlegare. Fødselsvekta i Fusa er noko høgare enn i landet elles. Dei fleste born har sunne matpakkar med seg på skulen, men ein ser også søtsaker som bollar og kaker. Dette varierer frå skule til skule. Ungdomar er også ei utsett gruppe, då ungdom et få og store måltid i staden for å fordele måltida utover dagen. I forhold til tannstatus ser ein at innvandrarborn er meir utsett enn norsk-etniske born. Kvalitative data relaterer dette mellom anna til inntak av søtsaker. Ein ser ei generell bekymring relatert til fysisk aktivitet hjå fleire aldersgrupper. Den vaksne befolkninga bruker bilen i stor grad, noko som må sjåast i samanheng med store geografiske avstandar. Samtidig ser ein at vaksne menn i større grad enn i landet elles har utfordringar relatert til hjarte/kar lidingar. Slike lidingar kan vere tett knytt til livsstil, der både ernæring, fysisk aktivitet og røyking speler inn. Særs mange informantar peikar på at mange born er veldig aktive, men at ei mindre gruppe ikkje er i stand til å vere like aktive som før. Graden av fysisk aktivitet hjå skuleborn vert også knytt til manglande tilrettelagde skulevegar nokre stadar i kommunen. Mange vert køyrd i staden for å sykle eller gå. Generelt sett ser ein ikkje store utfordringar når det gjeld tung langvarig narkotikabruk i kommunen. Ein ser større uro rundt alkoholvanar hjå ungdom. Ungdom debuterer tidleg og ein ser konsekvensar av alkoholbruk som tap av kontroll, slåstkamp og angra sex. Nokon kvalitative data tydar på ein auke i bruk av sterkare stoff blant ungdom. Ein ser også at det er relativt lett å få tak i marihuana og hasj. I den vaksne befolkninga ser ein at ein relativt stor del kvinner i Fusa røyker ved første svangerskapskontroll. 38

39 Det generelle bilete som denne rapporten dannar tyder på at dei aller fleste har god helse og har føresetnadar for gode og lange liv i Fusa. Samtidig vert det aukande sosiale forskjellar mellom folk. Nasjonalt er det ein auka uro for større sosial ulikskap i helse. Ein ser at dei delane av befolkninga som har høgare utdanning og inntekt også i gjennomsnitt lev lenger, har betre helse og ein sunnare livsstil enn dei med lågare inntekt og utdanning. I Fusa er inntektsulikskapane som i landet elles, noko som tyder på at dette er aktuelt også i Fusa. Rapporten gir også tydelege signal på at dei som slit innanfor nokon felt i folkehelsearbeidet, også slit på andre område. Dette tilseier at utsette grupper treng ekstra merksemd. Når ein ser på utfordringane er der nokon som er av generell karakter, som gjeld fleire grupper eller alle innbyggjarar. I slike tilfelle vil det vere nyttig å setje i verk tiltak retta mot heile befolkninga. Dei mest framtredande utfordringane vert presisert under: o Sosial ulikskap o Store geografiske avstandar og transport o Mangel på sosiale møtestadar o For lite fysisk aktivitet. Samtidig ser ein at nokre grupper er meir sårbare enn andre innanfor ulike område. For å arbeide mot ei jamnare fordeling av helse i befolkninga, og for å rette tiltaka mot dei som treng det mest, vil det lønne seg å også rette fokuset mot spesielle grupper. Dei mest framtredande gruppene med spesielle utfordringar vert presentert under: o Hjarte/kar sjukdommar o Sjukefråvær o Levevanar (røyking, fysisk aktivitet, ernæring) o Spesialundervisning o Fysisk aktivitet o Tilpassa skuleveg o Fritidstilbod o Kosthaldsvanar o Bruk og tilgjenge av alkohol og lettare narkotiske stoff o Psykisk helse o Tannhelse o Fritidsaktivitet o Psykisk helse o Språk o Psykisk helse 39

40 Utfordringane i folkehelsearbeidet er av ulik karakter og er i ulik grad viktige. Likevel ser ein at dei har fleire fellestrekk. Dei fleste av utfordringane vil kunne føre til helsemessige konsekvensar for enkeltindivid som igjen vil kunne føre til store samfunnsmessige og økonomiske belastningar for kommunen. Men dei fleste av faktorane nemnt i rapporten kan førebyggjast. Ei investering i førebyggjande og helsefremjande tiltak i dag vil slik kunne hindre større helsemessige og økonomiske belastningar i framtida. Ansvaret for utfordringane nemnde i rapporten går på tvers av ulike fag- og tenesteområde. Fusa er ei relativt lita kommune, noko som kan gjere vegen mellom einingane kortare. Likevel vil det vere krevjande å dra lasset samla i dette arbeidet. Målet med rapporten er å vere eit felles verktøy for å synleggjere felles utfordringar og satsingsområde. Dette vil kunne hjelpe oss å dra i same retning mot fleire gode leveår for alle innbyggjarane i Fusa. Med ynskje om eit friskt og godt samarbeid! Ellen Strøm Synnevåg Folkehelsekoordinator Camilla Hovig Kommuneoverlege 40

41 Anders Overein AS (2012). Kartleging bygg Fusa kommune. Bergensklinikkene (2012) Ungdomsundersøkinga Fusa kommune. Folkehelseinstituttet (2012). Kommunehelsa statistikkbank Folkehelseinstituttet (2012). Diverse faktaark. :0:0:::0:0 Folkehelseloven Lov om folkehelsearbeid m.v. av nr 29. Fusa kommune (2008). Rapport. Fusa fleirbrukshall. Fusa kommune (2008). Trafikksikringsplan for Fusa kommune Fusa kommune (2011). Fusa midt i blinken. Samfunnsdelen til kommuneplan Fusa kommune (2012) Brannutrykkingsregister for Fusa kommune. Helse- og omsorgsdepartementet (2012). Høringsnotat. Forskrift om oversikt over helsetilstand og påvirkningsfaktorer (folkehelseforskriften). Hordaland fylkeskommune (2012). Hordaland Fylkeskommune sitt tannhelseregister. Statens vegvesen (2012). Ulykkesregisteret Straks. Statistisk sentralbyrå (2012). NAV arbeidslivssenter Hordaland (2012). Statistikkportal om sjukmeldingar. NAV (2012). NAV sin statistikkportal. Utdanningsdirektoratet (2012). Skoleporten. ad87-b0ceb59b26b1&underomrade=84a8d573-72fc-4c7c-ba82-ff996c4a80ce&skoletype=0 41

42 42