506, 507, 509, , 510, 511, 512

Transkript

1 5 Økonomi Kompetansemål: Mål for opplæringa er at eleven skal kunne rekne med prisindeks, kroneverdi, reallønn og nominell lønn gjere lønnsberekningar, budsjettering og rekneskap ved hjelp av ulike verktøy berekne skatt og avgifter undersøkje og vurdere forbruk og ulike høve til lån og sparing ved hjelp av nettbaserte forbrukarkalkulatorar STIGFINNAREN 5.1 Prisindeks 5.2 Konsumprisindeks 5.3 Reallønn 5.4 Utrekning av lønn 5.5 Skattetrekk 5.6 Ferielønn 5.7 Budsjett 5.8 Utrekning av skatt 5.9 Forbrukarkalkulatorar Stig 1 Stig 2 Stig 3 500, 501, 502, 504, 505, 500, 501, 502, 504, 505, 502, 504, 505, 506, 506, , 507, 509, , 510, 511, , 514, 515, 516, 517, 520, 521, 522, , 532, 533, 535, 536, , 543, 544, , 551, 552, 553, 555, , 560, 561, 562, 563, 564, , 572, 573, 574, 575, 576, , 515, 516, 518, 520, 521, 523, 524, 525, 527, , 533, 535, 536, 537, 538, , 544, 545, 546, , 553, 554, 555, 556, 557, , 561, 562, 563, 564, 565, 566, 568, , 573, 574, 575, 576, 578, 579, , 515, 520, 521, 523, 524, 525, 527, 528, 529, , 534, 535, 536, 537, 539, 540, , 545, 546, 547, 548, , 553, 555, 556, 557, , 562, 564, 565, 567, 568, 569, , 573, 574, 575, 577, 578, 579, 580, 581 Rett eller gale?: s. 131 Blanda oppgåver (582 X5.3): s. 132 Utvalde løysingar: s. 153 Grunnleggjande ferdigheiter: Munnlege ferdigheiter: 500, 520, 523, 527, 528, 529, 567, 568, 579, 580, 581, 583, 585, 588, 596, 599 Skriftlege ferdigheiter: 505, 510, 523, 527, 528, 579, 580, 583, 585, 588, 596, 599 Leseferdigheiter: 527, 529, 551, 557, 568, 572, 585, 588, 591, 595, 596 Digitale ferdigheiter: 520, , 564, , Interaktive oppgåver: Lokus.no

2 116 Kapittel 5: Økonomi 5.1 Prisindeks Der ikkje noko anna er sagt, er basisåret a Kva tyder det at prisindeksen for ei vare er 112? b Prisen på ei kosmetikkvare steig frå 100 kr i 1998 til 112 kr i Kva var prisindeksen for denne vara i 1998 og i 2005? 501 Tabellen nedanfor viser prisen for eit dobbeltrom på eit hotell i åra Hotellet bestemte seg for å lage ein prisindeks for desse åra. Nokre av indekstala ser du i tabellen. År Rompris (kr) Indeks (poeng) 82, ,6 a b Kva år brukte hotellet som basisår? Rekn ut indeksane for dei åra som manglar i tabellen. * 502 a Ein type skor kosta 900 kr i I 2005 var prisindeksen for desse skorne 92,0. Kva kosta skorne i 2005? b Ein type skor kosta 800 kr i Prisindeksen for desse skorne fall frå 94,1 i 2003 til 92,0 i Kva kosta skorne i 2005? 503 a Prisindeksen for ei vare var 108 i I 1998 betalte vi 100 kr for ei viss mengd av denne vara. Kor mykje måtte vi betale for den same varemengda i 2003? b I 2005 var prisindeksen for vara i oppgåve a komen opp i 125. Kva betalte vi i 2005 for ei mengd av denne vara som kosta 100 kr i 2003? 504 I 1998, 2000 og 2003 var prisindeksen for apotekarvarer 100, 104,0 og 107,5. a I 1998 kjøpte ein familie apotekarvarer for 1200 kr. Kor mykje måtte familien ha betalt for desse apotekarvarene i 2003? b I 2000 kjøpte Hans apotekarvarer for 1500 kr. Kor mykje måtte han ha betalt for desse apotekarvarene i 2003? 505 Tabellen er henta frå Statistisk sentralbyrå. a Kva var indeksen for kveitemjøl i 1975 og i 2000? b Lag tre oppgåver der du bruker opplysningane i tabellen. La medelevar løyse oppgåvene.

3 Kapittel 5: Økonomi I 1998, 2000 og 2003 var prisindeksen for bøker og aviser 100, 109,0 og 125,7. a Kor mange poeng steig indeksen frå til til 2003 b Kor mange prosent steig indeksen frå til til 2003 c Frå 1985 til 1998 steig indeksen med 72,4 %. Kva var indeksen i 1985? 507 I 1998, 2000 og 2003 var prisindeksen for klede 100, 94,2 og 79,6. a Kor mange poeng fall indeksen frå til til 2003 b Kor mange prosent fall indeksen frå til til 2003 c Frå 1985 til 1998 steig med 32,1 %. Kva var indeksen i 1985? d Kor mange prosent steig indeksen frå 1985 til 2003? * 508 a I 2005 kjøpte vi eit parti kjøt for 810 kr. I 1998 betalte vi 900 kr for den same kjøtmengda. Kva var prisindeksen for denne typen kjøt i 2005? b Kor mange prosent gjekk prisen på kjøtet ned frå 1998 til 2005? c Frå 1995 til 1998 gjekk prisen på kjøtet opp med 10,0 %. Kva var prisindeksen i 1995? 509 Prisindeksen for nye einebustader i Noreg var 84,2 i 1998, 100 i 2000 og 119,7 i a Kva for nokre av utsegnene nedanfor er rette? A 1998 er basisår. B Indeksen auka med 19,7 poeng frå 2000 til C Indeksen auka med 19,7 % frå 2000 til D Indeksen auka med 15,8 poeng frå 1998 til E Indeksen auka med 15,8 % frå 1998 til b I 2000 kosta ein einebustad kr. Bruk denne opplysninga og eitt eller fleire av dei gitte indekstala til å lage ei oppgåve. Gi oppgåva til ein medelev. 510 a Prisen på ei vare steig med 20 % frå 1994 til Kva var prisindeksen i 1994 for denne vara med 1998 som basisår? b Prisen på ei vare steig med 20 % frå 1994 til Kva var prisindeksen i 1994 for denne vara med 2000 som basisår? Kommenter svara i oppgåve a og b. 511 I tabellen finn du detaljprisen på appelsinsaft for nokre år. År Pris 23,30 23,82 26,40 23,34 a b c Finn prisindeksen for åra 1997, 1998, 2000 og 2003 med 1998 som basisår. Ein familie kjøpte appelsinsaft for 1000 kr i Kor mykje måtte familien betale for appelsinsafta i 2000 når forbruket var det same som i 1998? Frå 2000 til 2003 auka familien forbruket med 10 %. Kor mykje kjøpte familien appelsinsaft for i 2003?

4 118 Kapittel 5: Økonomi 512 For husvære i Oslo var gjennomsnittsprisen per m kr i 1995, kr i 1998 og kr i a Kor mange prosent steig gjennomsnittsprisen frå 1998 til 2000? b Kva var indeksen for bustadprisen i 2000 med 1998 som basisår? c Kor mange prosent steig gjennomsnittsprisen frå 1995 til 1998? d Kva var indeksen for bustadprisen i 1995 med 1998 som basisår? I oktober 2005 var gjennomsnittsprisen kr per m 2. e Kva var indeksen i oktober 2005 med 1998 som basisår? f Kor mange prosent steig bustadprisane frå 1998 til oktober 2005? 5.2 Konsumprisindeks 5.3 Reallønn Der ikkje noko anna er sagt, er basisåret I nokre av oppgåvene nedanfor har du bruk for konsumprisindeksane i denne tabellen: År Kpi 97, ,3 105,5 108,7 110,1 112,8 113,3 115,1 513 I 1985 kosta 1 liter bensin 4,50 kr. Kor mykje skulle literprisen for bensin ha vore i 2005 dersom bensinprisen hadde følgt prisutviklinga (konsumprisindeksen)? Konsumprisindeksen i 1985 var 61,9 poeng. 514 I 1960 var prisen på ein kroneis 1,00 kr. Konsumprisindeksen var då 11,6 poeng. I 2005 var prisen på ein kroneis 16 kr. Kva ville prisen ha vore i 2005 dersom prisen hadde følgt konsumprisindeksen? 515 a Kor mange prosent auka prisane på varer og tenester frå 1998 til 2001? b Kor mange prosent auka prisane på varer og tenester frå 2001 til 2004? 516 Frå januar til august 2005 steig konsumprisindeksen frå 113,6 til 115,1. a Kor mange poeng steig indeksen i dette tidsrommet? b Kor mange prosent steig indeksen? c Kor stor var prisauken i prosent? Frå februar til august 2003 fall konsumprisindeksen frå 114,6 til 111,9. d Kor mange poeng fall indeksen i dette tidsrommet? e Kor mange prosent fall prisane? 517 Rekn ut kroneverdien i 1997, 2002 og 2004 med 1998 som basisår.

5 518 a Kpi var 95,3 i Kva svarte 1 kr i 1996 til i 1998? b Kva svarte 500 kr i 1996 til i 1998? c Kva svarte 1 kr i 2004 til i 1998? d Kva svarte 500 kr i 2004 til i 1998? Kapittel 5: Økonomi Agnete og Christopher gifte seg i Dei fekk kr av foreldra til bryllaupsreise. Halvor og Connie har planar om å gifte seg i Kva bør dei minst få av foreldra til bryllaupsreise dersom det blir teke omsyn til prisutviklinga? I 1927 opna den første faste flyruta frå Oslo. Flyturen Oslo København Berlin tok 11 timar og kosta 158 kr. Rekn ut kva 158 kr i 1927 svarte til i 2005 når konsumprisindeksen i 1927 var 4,8. Undersøk på Internett kva du kan få ein flybillett Oslo Berlin for i dag. Kommenter. 521 Per tente kr i 1997 og kr i a Kor stor var reallønna i 1997 og i 1999? b Kor mange prosent auka den nominelle lønna frå 1997 til 1999? c Kor mange prosent var endringa i reallønn på? * 522 Anne hadde kr i lønn i a Kor stor var reallønna? Lønna auka med 4,5 % frå 2002 til b Kor stor var lønna og reallønna i 2004? c Kor mange prosent var endringa i reallønn på? 523 Tabellen viser gjennomsnittleg månadslønn for kvinner og for menn i 2003 og i År Kvinner Menn kr kr kr kr a b c Finn endringa i nominell lønn i kroner og i prosent frå 2003 til 2004 for kvinner og for menn. Rekn ut endringa i reallønn i prosent frå 2003 til 2004 for kvinner og for menn. Ta for deg svara i oppgåve a og b. Kommenter. * 524 Kari tente kr i 2003 og kr i a Kva måtte Kari hatt i lønn i 2004 for at reallønna skulle blitt den same som i 2003? b Gjekk reallønna til Kari opp eller ned frå 2003 til 2004? Kor mange prosent var endringa på?

6 120 Kapittel 5: Økonomi 525 I august 2005 var konsumprisindeksen 115,1. Frå august til september gjekk konsumprisindeksen opp med 0,8 %. a Kva var konsumprisindeksen i september? Silje hadde ei månadslønn på kr i august. Frå august til september steig månadslønna med 0,8 %. b Rekn ut reallønna til Silje i dei to månadene. Kommenter. 526 I februar 2003 var konsumprisindeksen 114,6. I juli var indeksen 111,6. a Kor mange poeng, og kor mange prosent gjekk konsumprisindeksen ned? Stig hadde ei månadslønn på kr både i februar og i juli. b Rekn ut reallønna til Stig i dei to månadene. c Hadde Stig meir eller mindre å rutte med i februar enn i juli? 527 Anders hadde kr i månadslønn både i januar og i august Konsumprisindeksen var 113,6 i januar og 115,1 i august. Kva for nokre av påstandane nedanfor er rette? Grunngi svaret. A Reallønna var den same i januar som i august. Anders hadde derfor like mykje å rutte med i dei to månadene. B Reallønna gjekk ned med 1,5 % frå januar til august. Anders hadde derfor mindre å rutte med i august enn i januar. C Reallønna gjekk ned med ca. 1,3 % frå januar til august. D Dersom Anders skulle ha behalde kjøpekrafta frå januar til august, måtte lønna i august ha vore kr. 528 Månadslønna til Eva var kr i 2000 og kr i Inga hadde ei månadslønn på kr i 2000 og kr i Svein hadde ei årslønn på kr i 1997 og kr i Kven hadde størst grunn til å vere fornøgd med lønnsutviklinga, og kven hadde størst grunn til å vere misfornøgd? Grunngi svaret. 529 Frå september 2004 til september 2005 gjekk konsumprisindeksen opp med 2,0 %. Tone hadde kr i lønn i september 2004 og kr i september Dag-Erik, Fred og Ola diskuterer korleis endringa i lønn og prisar ville slå ut for Tone. Dag-Erik: Sidan lønna til Tone har gått opp, har Tone fått meir å rutte med. Fred: Sidan konsumprisindeksen har gått opp med 2,0 % og lønna til Tone berre har gått opp med 1,4 %, har Tone fått mindre å rutte med. Ola: Dersom Tone skulle ha hatt like mykje å rutte med, måtte ho ha hatt kr i månadslønn i september Kommenter desse utsegnene. Diskuter gjerne med medelevar. 530 a Ola tente kr i Frå 2003 til 2004 auka reallønna med 2,5 %. Kor mykje tente han i 2004? b Anne tente kr i Frå 2002 til 2004 gjekk reallønna opp med 1,8 %. Kva tente ho i 2002?

7 Kapittel 5: Økonomi Utrekning av lønn 5.5 Skattetrekk I oppgåvene nedanfor reknar vi med at det er 162,5 arbeidstimar i ein månad, og 37,5 timar i ei veke dersom ikkje noko anna er sagt. På Skatteetaten.no finn du «Tabelltrekk for skattekort». Her kan du få fram ein trekktabell for alle aktuelle månadslønner ved å trykkje «Hele tabellen». Og du kan leggje inn trekkgrunnlag og trekkperiode og få rekna ut forskotsskatten ved å trykkje «Beregn skatt». I oppgåvene nedanfor skal tabell 7103 brukast, om ikkje noko anna er sagt. Nedanfor har vi teke med eit utdrag av «Hele tabellen», som du kan bruke i oppgåvene nedanfor. Utdrag av trekktabellen 7103 for månadslønn Grunnlag Trekk Grunnlag Trekk Grunnlag Trekk NB! Oppgåvene nedanfor kan reknast med og utan bruk av rekneark. Du kan kontrollere utrekninga av skatten ved å bruke «kalkulatoren» på Skatteetaten.no. 531 a Mary hadde kr i månadslønn. Kor mykje hadde ho i timelønn og i vekelønn? b Siri er deltidstilsett i ein kaffibar. Ho har ei timelønn på 75 kr. Ho arbeider 25 timar per veke. Rekn ut brutto vekelønn for Siri.

8 122 Kapittel 5: Økonomi * 532 Anders jobbar som seljar. Han har ein kombinasjon av fast lønn og provisjonslønn. Han har ei fast lønn på kr per månad. I tillegg får han 2 % av det han sel for. Ein månad selde han for kr. a Kor mykje fekk han utbetalt i provisjon denne månaden? b Kva hadde han i brutto månadslønn? 533 Jo Bakke har ekstrajobb på ein bensinstasjon. Han har ei ordinær timelønn på 94 kr. For arbeid på søn- og helgedagar har han 21 kr ekstra per time. Ein månad arbeidde han 104 timar. For 26 av desse timane fekk han ekstrabetaling. Kor mykje tente Jo denne månaden? 534 Hanane er forsikringsagent. Ho har ei fast månadslønn på kr og 5,5 % provisjon av den summen ho sel forsikringar for. Ein månad selde ho forsikringar for kr. Kor stor var bruttolønna til Hanane denne månaden? * 535 Ida har ei fast månadslønn på kr. Ein månad arbeidde ho 10 timar overtid med 50 % tillegg, og 3 timar med 100 % tillegg. Kor høg var bruttolønna til Ida denne månaden? 536 Stefan er lærling og har ei brutto månadslønn på kr. Han har prosentkort med 30 % skattetrekk. a Kor mykje skal Stefan betale i skatt kvar månad? b Kva blir netto månadslønn for Stefan? * 537 Alice har ei halvtidsstilling med ei brutto månadslønn på kr. Ho blir trekt 1,45 % av bruttolønna i fagforeiningskontingent. Alice har tabelltrekk. a Kor stort er trekkgrunnlaget for forskotsskatt? b Kor mykje blir ho trekt i skatt? c Kor mykje får Alice utbetalt i lønn kvar månad? 538 Cathinka har ei brutto månadslønn på kr. Ho blir trekt 1,45 % av bruttolønna i fagforeiningskontingent. Det største beløpet som kan trekkjast, er 356 kr per månad. Cathinka har prosentkort og blir trekt 35 % i skatt. a Kor stort er trekkgrunnlaget for forskotsskatt? b Kor mykje blir ho trekt i skatt? c Kor mykje får Cathinka utbetalt kvar månad? 539 Ørnulf har ei brutto månadslønn på kr. Han blir trekt 1,6 % av bruttolønna i fagforeiningskontingent. Det største beløpet som kan trekkjast, er 507 kr per månad. I tillegg blir han trekt 2 % i pensjonsinnskot. Ørnulf har tabelltrekk. a Kor stort er trekkgrunnlaget for forskotsskatt? b Kor mykje blir han trekt i skatt? c Kor mykje får Ørnulf utbetalt kvar månad?

9 540 Kapittel 5: Økonomi 123 Stine har ei månadslønn på kr. Ein månad har ho eit overtidstillegg på 50 % for 8 timar, og 100 % for 5 timar. Ho blir trekt 2 % av den faste månadslønna i pensjonsinnskot og 1,6 % av bruttolønna i fagforeiningskontingent. Det største beløpet som kan trekkjast i fagforeiningskontingent, er 507 kr per månad. a Kor stort er trekkgrunnlaget for forskotsskatt? b Stine har tabelltrekk. Kor mykje blir ho trekt i skatt? c Kor mykje får Stine utbetalt denne månaden? 541 Admir er trafikkinspektør ved bussentralen. Han har ei fast månadslønn på kr. Ein månad arbeidde han 8 timar overtid med 100 % tillegg, og 7 timar med 50 % i tillegg. Dessutan fekk han utbetalt tillegg for å ha arbeidd 17 timar mellom kl og kl Dette tillegget er på 35 kr per time. Kor mykje tente Admir denne månaden? * 5.6 Ferielønn I alle oppgåvene reknar vi med at ferielønna utgjer 12 % av ferielønngrunnlaget. 542 Pernille tente 8500 kr på ein sommarjobb. I tillegg fekk ho utbetalt 12 % i ferielønn då ho slutta. Kor mykje fekk ho utbetalt for denne sommarjobben? 543 I 2004 hadde Erlend ei brutto årslønn på kr, medrekna kr i ferielønn. Kor stort var utrekningsgrunnlaget for ferielønna i 2005? Kor stor ferielønn hadde han rett på for 2005? 544 I 2005 hadde Linnea ei brutto årslønn på kr, medrekna kr i ferielønn opptent i Rekn ut ferielønna for Ingeborg får utbetalt kr i ferielønn. Kva var utrekningsgrunnlaget for denne ferielønna? I 2005 hadde Simen kr i brutto inntekt, medrekna kr i ferielønn. Han lurte på kva han ville få utbetalt i ferielønn i Arbeidskameratane Ola og Per kom med desse svara: Ola: Du får utbetalt kr i ferielønn. Per: Du får utbetalt kr i ferielønn. Kven av dei har rekna rett? Kva for ein feil gjer den andre?

10 124 Kapittel 5: Økonomi 547 Det året Jane fylte 25 år, fekk ho utbetalt kr i ferielønn. Kor stor var bruttolønna til Jane dette året, medrekna ferielønn, når ho tente opp kr i ferielønn for året etter? I 2004 hadde Atle ei årslønn på kr, medrekna kr i ferielønn. I 2005 hadde han ei årslønn på kr, medrekna ferielønn. Kor mykje har Atle krav på i ferielønn i 2006? Andy Cap, 46 år, arbeidde i ei forretning frå 1. oktober til midt i november. Då blei han oppsagd fordi han på nytt møtte på arbeid alkoholpåverka etter fleire åtvaringar. Han hadde ei månadslønn på kr. Då han slutta, fekk han utbetalt halv lønn for november, med fråtrekk for 16 timar han hadde kome for seint. I tillegg fekk han utbetalt den ferielønna han hadde krav på. Andy hadde prosentkort på 32 %. Kor mykje fekk Andy utbetalt til saman for denne jobben etter at skatten var trekt? 5.7 Budsjett 550 Jane reknar med å få desse inntektene og utgiftene i januar: Lønn 2200 kr Kino og video 380 kr Lommepengar 600 kr Klede og skor 1200 kr Mat i skulekantina 200 kr Diverse utgifter 600 kr Blad og godteri 140 kr I byrjinga av januar hadde Jane 2400 kr i oppsparte pengar. a Set opp budsjettet til Jane for januar, først utan, og så med rekneark. b Kor mykje pengar reknar Jane med å ha i slutten av januar? Lagre reknearket til bruk i neste oppgåve. 551 I januar samla Jane frå førre oppgåve på alle kvitteringar og noterte alle utgifter. I byrjinga av februar førte ho dei faktiske inntektene og utgiftene inn ved sida av budsjettpostane frå oppgåve 550. Ho fekk desse rekneskapsbeløpa: Lønn 2050 kr Kino og video 480 kr Lommepengar 600 kr Klede og skor 1350 kr Mat i skulekantina 250 kr Diverse utgifter 480 kr Blad og godteri 135 kr Set opp rekneskap og budsjettkontroll for januar, både med og utan rekneark. Kor mykje pengar hadde ho i slutten av januar?

11 552 Eva reknar med å få desse inntektene og utgiftene i september: Lønn frå Kaffibar AS 2530 kr Diskotek og tidtrøyte 275 kr Lommepengar 550 kr Busskort 275 kr Skrivesaker 90 kr Frisør 330 kr Klede og skor 1100 kr Diverse utgifter 150 kr I byrjinga av september har Eva 1430 kr i kontantar. a Set opp budsjettet til Eva for september, først utan, og så med rekneark. b Kor mykje pengar reknar Eva med å ha i slutten av september? Lagre reknearket til bruk i neste oppgåve. 553 I september månad samla Eva frå førre oppgåve på alle kvitteringar og noterte alle utgifter. I byrjinga av oktober førte ho dei faktiske inntektene og utgiftene inn ved sida av budsjettpostane frå oppgåve 552. Ho fekk desse rekneskapsbeløpa: Lønn frå Kaffibar AS 2530 kr Diskotek og tidtrøyte 235 kr Lommepengar 850 kr Busskort 275 kr Skrivesaker 25 kr Frisør 540 kr Klede og skor 1995 kr Diverse utgifter 130 kr a b Kapittel 5: Økonomi 125 Set opp rekneskap og budsjettkontroll for september. (Bruk for eksempel rekneark.) Kor mykje pengar hadde Eva i slutten av september? Gå inn på Vel Standardbudsjett og Budsjett. a Finn individspesifikke utgifter per månad for kvinner mellom 15 og 18 år til 1 mat og drikke 4 leik og fritid 2 klede og skor 5 reise 3 helse og hygiene 6 telefon, mediebruk o.a. b Same som oppgåve a, men vel no menn mellom 15 og 18 år. For å undersøkje om det er mogleg å leggje seg opp pengar til ei reise, har Andreas bestemt seg for å setje opp eit budsjett for september. Han får 120 kr i lommepengar kvar veke. I tillegg reknar han med å få 500 kr i tilskot til klede denne månaden. Han reknar med å bruke 25 kr per veke til mat i kantina og 150 kr i september til kino og video. Han treng ei ny bukse og reknar med å få ei til 650 kr. Til diverse utgifter budsjetterer han 250 kr. I byrjinga av september har han 1050 kr i kontantar. Set opp eit budsjett for september med rekneark. Budsjettet skal vise overskot eller underskot for september, og kor mykje pengar han har i slutten av månaden. Lagre reknearket til bruk i neste oppgåve. Andreas frå førre oppgåve har teke vare på kvitteringane og notert seg desse inntektene og utgiftene i september:

12 126 Kapittel 5: Økonomi Lommepengar 120 kr Lommepengar 120 kr Mat i kantina 30 kr Godteri 45 kr Leigd video 50 kr Kjøpt bukse 590 kr Spel på automat 20 kr Mat i kantina 45 kr Lommepengar 120 kr Kino 85 kr Godteri og speleautomat 65 kr Lommepengar 120 kr Tilskot til bukse 500 kr Spel på automat 40 kr Godteri 30 kr Godteri 35 kr Mat i kantina 35 kr Leigd video 50 kr a b Set opp rekneskap og budsjettkontroll for september med rekneark. Tilpass rekneskapen slik at han passar med budsjettpostane i reknearket frå førre oppgåve. Kor mykje pengar har Andreas i slutten av september? Ellen går i avgangsklassa på vidaregåande skule og ser fram til russetida. Ho vil svært gjerne vere med på å kjøpe ein russebuss, men det kostar mykje pengar. Ho er derfor nøydd til å spare. Heldigvis har ho jobb to ettermiddagar i veka. Ho jobbar 4 timar kvar gong med ei timelønn på 80 kr. Ho har levert inn frikort til arbeidsgivaren. I tillegg til denne jobben gjer ho reint huset heime kvar fredag. For det får ho 600 kr i månaden som lommepengar. Ellen set opp eit budsjett for å sjå kor mykje ho kan spare kvar månad til russebuss og andre utgifter i russetida. Ho budsjetterer med desse utgiftene: Klede og skor 400 kr Gåver 150 kr Kino 160 kr Blad og CD-ar 220 kr Busspengar 120 kr Diverse 200 kr Kafébesøk 250 kr Set opp eit budsjett som viser kor mykje Ellen har i overskot eller underskot kvar månad. Korleis ser du på sjansane hennar til å kunne bli med på å kjøpe russebuss dersom ho må betale mellom 5000 kr og 8000 kr? Roger Moen er 22 år gammal og arbeider som ekspeditør i ein butikk. Han har ei brutto månadslønn på kr og betaler 24 % skatt. I mars reknar han med desse utgiftene: Husleige 4200 Reisekostnader 480 Mat og drikke Klede og skor Helse og hygiene Fritidsaktivitetar 500 Kafébesøk 450 Andre utgifter 1200

13 Kapittel 5: Økonomi 127 Finn dei manglande beløpa ved å gå inn i standardbudsjettet til SIFO. a Set opp eit budsjett for mars. Kameratane til Roger er interesserte i å ha han med på ein tur til Hellas i byrjinga av mai. Turen kostar 4850 kr. Roger har 9780 kr i banken, og er spent på om han får nok pengar til turen. Han vil prøve å halde seg stramt til budsjettet i mars og i april. Han budsjetterer med dei same inntektene og utgiftene i april som i mars. b Kor mykje pengar vil han ha i slutten av april dersom budsjettet held? Har Roger råd til å bli med på turen? 5.8 Utrekning av skatt I oppgåvene nedanfor skal du bruke desse satsane: Personfrådraget: kr Inntektsskatten: 28 % av allmenn inntekt fråtrekt personfrådraget Folketrygdavgifta: 7,8 % av personinntekta 559 Anette hadde ei personinntekt på kr og ei allmenn inntekt på kr. a Kva er grunnlaget for utrekning av inntektsskatten til Anette? b Kor mykje betalte ho i inntektsskatt? c Kor mykje betalte ho i trygdeavgift? d Kor mykje betalte Anette i samla skatt (utlikna skatt)? * 560 Vidar hadde ei personinntekt på kr og ei allmenn inntekt på kr. a Kor mykje betalte Vidar i inntektsskatt? b Kor mykje betalte han i trygdeavgift? c Kor mykje betalte han i samla skatt? 561 Mia hadde ei personinntekt på kr og ei allmenn inntekt på kr. a Kor mykje betalte ho i inntektsskatt? b Kor mykje betalte ho i trygdeavgift? Mia måtte betale 9 % toppskatt av den delen av personinntekta som oversteig kr. c Kor stort var grunnlaget for utrekning av toppskatten til Mia? d Kor mykje betalte ho i toppskatt? e Kor mykje betalte ho i samla skatt? 562 Erik hadde ei personinntekt på kr og ei allmenn inntekt på kr. a Kor mykje betalte han i inntektsskatt? b Kor mykje betalte han i trygdeavgift?

14 128 Kapittel 5: Økonomi * Erik måtte betale 9 % toppskatt av den delen av personinntekta som oversteig kr. c Kor mykje betalte han i toppskatt? d Kor mykje betalte Erik i samla skatt? 563 Per og Bente hadde kr i netto formue i Dei måtte betale 0,2 % formuesskatt av den delen av formuen som oversteig kr. Kor mykje måtte dei betale i formuesskatt til staten? 564 Mary vil vite om ho får restskatt for året som gjekk. Ho hadde desse beløpa i sjølvmeldinga: Lønn Skattepliktig del av forsikringar /4.1.1 Renter 831 Innskot Fagforeiningskontingent /4.8.1 Renter Gjeld Innbetalt forskotsskatt var kr. Mary er fødd i Ho er ugift og har ingen born. Gå inn på programmet for utrekning av skatt på Skatteetaten.no og bruk dette programmet til å undersøkje om Mary må betale restskatt eller om ho har skatt til gode Connie hadde ei personinntekt på kr og ei allmenn inntekt på kr. Kor mykje betalte Connie i samla skatt (utlikna skatt)? På Skatteetaten.no fann vi at Elin ikkje hadde allmenn inntekt eit år. Ho betalte 7,8 % i trygdeavgift av personinntekta. Det førte til ein samla skatt på 1993 kr. Kor stor personinntekt hadde Elin dette året? Tone og Åse hadde den same arbeidsgivaren og den same årslønna. Ved skatteoppgjeret viste det seg at Tone fekk kr meir i samla skatt enn Åse. Tone meinte at det ikkje kunne stemme at ho skulle betale meir skatt enn Åse, når dei hadde den same brutto årslønna. Kommenter påstanden til Tone. Hans og Odd har begge kr i personinntekt. Kva for nokre av desse påstandane er rette? Grunngi svara. A Begge betaler kr i trygdeavgift. B Begge betaler kr i toppskatt. C Dei betaler like mykje i toppskatt. D Sidan dei har like stor personinntekt, må dei betale like mykje i samla skatt.

15 Kapittel 5: Økonomi I Rettleiinga til sjølvmeldinga for 2005 fann vi dette: Formuesskatt til staten: Formuesskatt blir rekna ut av nettoformue. Formue kr Sats ,0 % ,2 % over ,4 % Anne og Erik hadde til saman kr i netto formue i Kor mykje måtte dei betale i formuesskatt til staten? 570 På Skatteetaten.no fann vi eit år at Ole Christian hadde ei allmenn inntekt på kr og ein utlikna skatt på kr. Ole Christian hadde ikkje nettoformue. Kor stor personinntekt hadde Ole Christian dette året? 5.9 Forbrukarkalkulatorar I dette underkapitlet skal du bruke kalkulatorar på nettet for å løyse oppgåvene. 571 Eldrid vil spare til ein ferietur til Spania. Ho vil setje inn 1000 kr kvar månad i eitt år. Ho får 1,8 % rente per år i den banken ho er kunde i. a Kor mykje står det på kontoen éin månad etter det siste innskotet? b Kor stort er rentebeløpet? Yngve meiner at Eldrid burde ha undersøkt om ho kunne ha fått eit betre sparetilbod i ein annan bank. c Undersøk om Eldrid kunne ha fått eit betre sparetilbod i ein annan bank. 572 Etter ein vellykka tur i Australia har Elin lyst til å dra tilbake om nokre år. Ho bestemmer seg derfor for å spare eit beløp på 150 kr kvar veke. a Kor stort er sluttbeløpet etter tre år dersom ho får 2,1 % rente per år? b Kor stort er rentebeløpet? c Finn «beste bank» for denne spareplanen. Kor stort er sluttbeløpet og rentebeløpet i denne banken? 573 Tenk deg at du vil spare 800 kr per månad i to år. Undersøk kva rente du vil få i den banken du er kunde i, og kva sluttbeløpet blir. 574 For å kjøpe ei leilegheit vil du ta opp eit banklån på kr med ei nedbetalingstid på 10 år (løpetid 10 år). Leilegheita kostar kr, så du har altså ein eigenkapital på kr. a Vel ein bank og finn effektiv rente og det rentebeløpet du må betale dersom du vel serielån med to terminar per år og 1 ingen avdragsfri termin 2 fire avdragsfrie terminar b Same spørsmål som i oppgåve a, men no med lånetypen annuitetslån.

16 130 Kapittel 5: Økonomi 575 Halvor og Connie skal kjøpe eit husvære til kr. Dei må ta opp eit bustadlån på kr, som skal nedbetalast på 20 år. Dei ønskjer eit serielån som skal nedbetalast med éin termin kvart år, og ingen avdragsfrie terminar. a Vel ein bank og finn effektiv rente og den totale summen av betalte renter. Bruk også tilbakebetalingsplanen frå banken til å finne 1 dei to første terminbeløpa 2 dei to siste terminbeløpa b Same som i oppgåve a, men no med lånetypen annuitetslån. 576 Berit må kjøpe ny komfyr og får tilbod om eit kredittlån på kr. Ho vel å betale tilbake lånet over tre år utan betalingsfrie månader, og må betale 414 kr per månad (i 36 månader). a Kor høg effektiv rente må Berit betale? b Kor mykje må ho betale til saman i renter? 577 Nina og John vil kjøpe seg nye møblar og tek opp eit kredittlån på kr. Dei bestemmer seg for å nedbetale lånet på 2 år utan betalingsfrie månader. Dei må då betale 1367 kr per månad (i 24 månader). a Kor høg effektiv rente må Nina og John betale? b Kor mykje må dei betale til saman i renter? 578 Gå inn på forbruker.no og vel «Kalkulatorer». Bruk «Mobilkalkulatoren» til å rekne ut kva for eit abonnement som er det rimelegaste med din bruk av mobiltelefonen Agnete og Christopher skal kjøpe ei leilegheit til kr og må ta opp eit lån på kr. Lånet skal nedbetalast på 20 år i halvårlege terminar. På grunn av andre utgifter i etableringsfasen kjem dei til å få problem med å betale terminbeløpa dei første åra. Dei ønskjer derfor fire avdragsfrie terminar. a Vel ein bank og sjå på finansierings- og tilbakebetalingsplanen når lånet skal betalast tilbake med to terminar i året og lånet er 1 eit serielån 2 eit annuitetslån b Vurder om Agnete og Christopher bør ta eit serielån eller eit annuitetslån. Ta med i vurderinga fordelar og ulemper ved det valet du føreslår. Diskuter gjerne oppgåva med andre. Tenk deg at du skal kjøpe ei leilegheit til kr og har behov for eit lån på kr. Du har altså ein eigenkapital på kr. Vurder kva type lån du vil ta opp, løpetid, talet på terminar per år, og talet på avdragsfrie terminar.

17 581 Kapittel 5: Økonomi 131 Elin og Anders har bestemt seg for å ta opp eit lån på kr for å kjøpe ei leilegheit. I ein bank har dei fått tilbod om eit lån med ei effektiv rente på 3,1 % og ei løpetid på 20 år. Dei har bestemt seg for to terminar per år og fire avdragsfrie terminar, men er usikre på om dei skal velje serielån eller annuitetslån. Dei ser på finansieringsplanen for dei to lånetypane, og Elin seier: «Sidan summen av betalte renter er størst for annuitetslånet, er denne lånetypen dyrast. Vi bør derfor velje serielånet!» Kommenter påstanden til Elin. Diskuter gjerne påstanden med andre. Rett eller gale? 1 Dersom prisindeksen for ei vare stig frå 110 poeng til 125 poeng, stig indeksen med 15 prosentpoeng. 2 Dersom prisindeksen for ei vare stig frå 110 poeng til 125 poeng, stig indeksen med 15 prosent. 3 Indeksen for ei vare gjekk opp frå 120 poeng til 132 poeng. Prisen på vara auka då med 10 %. 4 Når den nominelle lønna stig med 5 %, stig også reallønna med 5 %. 5 Reallønna er den lønna ein arbeidsgivar meiner at ein arbeidstakar fortener som følgje av innsatsen. 6 Reallønna aukar dersom den prosentvise auken av konsumprisindeksen er større enn den prosentvise auken av lønna. 7 Dersom det du får i lønn, er avhengig av kor gammal du er, kallar vi det tidslønn. 8 Dersom du jobbar lenger enn det som er avtalt i arbeidsavtalen, har du krav på overtidsbetaling. 9 To som er tilsette i same bedrift med same lønn, får utbetalt like store beløp per månad. 10 Budsjett og rekneskap er det same. 11 I sjølvmeldinga for eit år står det kor mykje skatt du må betale det året. 12 Den trygdeavgifta vi må betale, er avhengig av kor stor den allmenne inntekta er. 13 I utskrifta av likninga kjem fram det om du må betale restskatt. 14 Terminbeløp og avdrag tyder det same. 15 Summen av rentene du betaler for eit lån, er større dersom du vel eit serielån enn dersom du vel eit annuitetslån.

18 132 Kapittel 5: Økonomi Blanda oppgåver 582 Av opplysningar Statistisk sentralbyrå gir ut, finn vi mellom anna desse konsumprisindeksane: ,7 3,8 7,4 17,9 40,2 83, ,3 a b Kva for eit år er basisåret? Rekn ut kroneverdien i desse åra. 583 Bruk tabellen og resultata i oppgåve 582 til å finne kor mange prosent a konsumprisindeksen steig frå til til 2004 b kroneverdien fall frå til til 2004 c Samanlikn svara i oppgåve a og b. Kommenter. 584 Ivar syntest han hadde ei bra lønn med 95 kr i månaden i Bruk tabellen i oppgåve 582 til å finne ut kor høg lønn det svarte til i a 1998 b Lena har jobb som avisbod. I 1997 var månadslønna 3250 kr. I 1998 var månadslønna 3456 kr. a Kor mange prosent auka månadslønna? b Kor mange prosent var reallønnsendringa på? c Den avisrunden Lena hadde, blei i 1979 betalt med berre 1340 kr. Likevel fekk den som då hadde jobben, meir ut av lønna enn det Lena fekk i Forklar samanhengen. d Kva måtte Lena ha hatt i månadslønn i 2004 for at kjøpekrafta skulle ha vore den same som i 1998? 586 I januar 1994 var konsumprisindeksen 91,6 med 1998 som basisår. I januar 1995 hadde indeksen auka til 94,6. Lise begynte i ein jobb i januar 1994 og fekk ei månadslønn på kr. a Kva reallønn hadde Lise i januar 1994? b Frå januar 1994 til januar 1995 heldt lønna til Lise tritt med prisstiginga. Kva var lønna til Lise i januar 1995? c I januar 2005 var konsumprisindeksen 113,6. Reallønna til Lise var no 10 % høgre enn reallønna i januar Kor høg var månadslønna no? 587 Konsumprisindeksen blir ofte brukt til å regulere festeavgifter for hyttetomter. For ei tomt blei avgifta regulert etter indeksen for Festeavgifta blei då sett til 1192 kr per år. Neste regulering skjedde på grunnlag av indeksen for Indeksen var 80,4 i 1989 og 102,3 i Kor høg er festeavgifta per år frå 2000?

19 Kapittel 5: Økonomi Grafen viser korleis konsumprisindeksen (kpi) har endra seg sidan a Bob Kåre forhandla (i 2000) med far sin om ei heving av vekelønna frå 250 kr. Bestefaren braut inn: «Då eg begynte å arbeide i 1951, var eg på din alder, gut. Då tente eg berre 150 kr i veka!» Samanlikn vekelønna til Bob Kåre med vekelønna til bestefaren. b Faren jobba på ein bensinstasjon i sommarferien i Han tente 15 kr i timen. Samanlikn vekelønna til faren med vekelønna til bestefaren. (Her må du gjere rimelege overslag over talet på arbeidstimar per veke.) c Kan du bruke diagrammet til å seie når ein kroneis kosta 1 kr? d Forklar kvifor det kan vere vanskeleg å samanlikne kpi for 1900 med kpi for e Lag ei oppgåve ut frå diagrammet. Gi oppgåva til ein i klassa. 589 I 2001 hadde Espen ei årslønn på kr, altså kroner. I 2004 var årslønna kr, altså kroner. Rekn om årslønna i 2004 frå 2004-kroner til 2001-kroner og gi ein kommentar til svaret. 590 Jørgen tek opp eit serielån på kr med 3,1 % rente per år. Nedbetalingstida er 10 år, med éin termin kvart år. a Kor mykje betaler Jørgen i terminbeløp ved første, andre og siste betaling? Åse tek opp eit annuitetslån på kr med 3,1 % rente per år. Nedbetalingstida er 10 år, med éin termin kvart år. b Kor mykje betaler Åse i terminbeløp ved første, andre og siste betaling? 591 Anne Berg hadde i 2004 ei allmenn inntekt på kr. Av denne inntekta, minus personfrådraget på kr, måtte ho betale 28 % inntektsskatt. I tillegg måtte ho betale trygdeavgift på 7,8 % av personinntekta på kr, og 13,5 % toppskatt av den delen av personinntekta som oversteig kr. a Kor mykje måtte ho betale i inntektsskatt? b Kva blei den samla skatten av inntekta (utlikna skatt)?

20 134 Kapittel 5: Økonomi 592 År Konsumprisindeks 95,3 113,3 a I 1996 tente Abraham kr. Kva var reallønna hans det året? b I 2004 hadde lønna til Abraham auka til kr. Kor mange prosent var endringa i nominell lønn og i reallønn frå 1996 til 2004 på? c Kor mykje auka konsumprisindeksen i prosent frå 1996 til 2004? d Kva måtte Abraham ha hatt i lønn i 2004 dersom lønna skulle ha halde tritt med prisstiginga? 593 Tone og Ørnulf ønskjer seg eit fjernsynsapparat med flatskjerm. Dei oppdagar annonsen «Ta med heim i dag betal seinare». Dei får tilbod om eit kredittkjøp med ei nedbetalingstid på 18 md., og med 803 kr per månad. Kontant kjøpesum er kr. a b Bruk ein kredittkalkulator til å finne effektiv rente. Kor mykje renter (renter + gebyr) må dei betale til saman for dette kredittkjøpet? 594 Truls Tangen har vore heldig og har fått seg ein deltidsjobb. Han får utbetalt 5500 kr i månaden. Sidan han framleis bur heime, må han hjelpe til med husarbeidet. Dette får han 1800 kr for kvar månad. Han har ein gammal bil som det kan kome uventa utgifter på. Truls ønskjer seg mange ting, så han set opp eit budsjett for å få ei oversikt over forventa inntekter og utgifter. Det han får heime, set han opp som lommepengar. Her har du ei oversikt over inntektspostane og utgiftspostane Truls reknar med å ha i september månad: Snacks, mat og drikke 250 Tidtrøyte 950 CD-ar og blad 270 Bilutgifter 1200 Klede og skor 620 Andre utgifter 500 Helse og hygiene 150 Lommepengar 1800 Kino 160 Lønn 5500 Set opp eit budsjett for Truls for september. Budsjettet skal vise sum inntekter, sum utgifter og overskot/underskot i denne månaden. Det skal også gå fram av budsjettet kor stor pengebehaldninga blir ved slutten av månaden. Han har 840 kr i kontantar i byrjinga av september. Etter den første månaden, september, viser det seg at inntekter og utgifter i kroner er blitt: Lønn 6230, lommepengar 1800, snacks, mat og drikke 420, klede og skor 1030, helse og hygiene 250, blad og CD-ar 370, kino 160, tidtrøyte 1200, bilutgifter 1640 og andre utgifter 350. Set opp rekneskapstala og rekn ut avvik for dei ulike inntekts- og utgiftspostane. Kommenter avvika. Rekn også ut avvika i prosent av dei budsjetterte tala. Kva for eit avvik er størst i prosent?

21 595 Gro og Kåre bur saman og har borna Odd (3 år) og Julie (9 år). For å få betre oversikt over økonomien vil Gro og Kåre setje opp eit budsjett, i første omgang for tre månader januar, februar og mars. Gro har ei fast månadslønn på kr og betaler 32 % i skatt. Kåre jobbar deltid. Han jobbar gjennomsnittleg 100 timar i månaden og har ei timelønn på 150 kr. Skattetrekket til Kåre er 24 %. Barnetrygda kvar månad er 1940 kr. Gro og Kåre bruker SIFOs standardbudsjett for å budsjettere dei variable utgiftene kvar månad. Frå SIFO-budsjettet har dei funne dette: Mat og drikke 4840 Klede og skor 1576 Helse og hygiene 1024 Leik og fritid 1992 Reise (kollektivt) 1500 I tillegg reknar dei med desse faste utgiftene: Telefon 1200 kvar månad Barnehage/SFO 1500 kvar månad Billån 2200 kvar månad Husleige 8000 kvar månad Straum 4500 kvar månad Årsavgift bil 2360 mars NRK-lisens 888 mars Utgifter til bil 1900 kvar månad Diverse 1600 kvar månad Kapittel 5: Økonomi 135 Pengebehaldninga til familien i byrjinga av januar er kr. Set opp eit budsjett for januar, februar og mars. Budsjettet skal vise utviklinga i pengebehaldninga i desse tre månadene. 596 Nikoline skal begynne å studere og skal derfor flytte på hybel. Finn ut kor mykje Nikoline får i stipend og lån per månad ved å søkje på Set beløpet inn i eit budsjett der beløpet blir fordelt månadsvis. Farfaren til Nikoline har lova å støtte henne med 2500 kr per månad, for han meiner at det er ei god investering i framtida til barnebarnet. For å setje opp månadlege utgifter må du finne individspesifikke utgifter i standardbudsjettet til SIFO ( standardbudsjett-kalkulator). Set opp beløpa for mat og drikke, klede og skor, helse og hygiene, og utgifter til reise, slik det står oppgitt for kvinner mellom 20 og 50 år.

22 136 Kapittel 5: Økonomi I tillegg til desse utgiftene set du opp: Telefon, mediebruk og diverse fritidsartiklar: 1340 kr Husleige: 3500 kr Studiemateriell: 450 kr Av tidlegare opptente pengar har Nikoline 5000 kr som ho tek med som pengebehaldning i budsjettet for den første månaden. Set opp budsjettet til Nikoline. Det skal vise sum inntekter, sum utgifter, over-/underskot og pengebehaldning i byrjinga og slutten av månaden. Nikoline fører rekneskap den første månaden for å få kontroll over økonomien sin. Beløpa som ikkje blei som budsjetterte, er (beløp i kroner): Mat og drikke 1490 Klede og skor 1200 Helse og hygiene 430 Utgifter til reise 765 Telefon, mediebruk o.a Studiemateriell 570 Set opp rekneskapstala og rekn ut avvika mellom rekneskap og budsjett. Kommenter! X5.1 Ei tjuepakning (20 sigarettar) kostar 68 kroner. Kva er prisen på éin sigarett? Eit ektepar røykjer 30 sigarettar kvar per dag. Kva kostar forbruket av sigarettar for ekteparet i eitt år? Tabellen viser prisutviklinga for ein pakke sigarettar i åra Årstal Pris (tjuepakning sigarettar) 30,39 60,19 Prisindeks 40,2 105,5 Bruk opplysningane i tabellen og finn prisen på ei tjuepakning sigarettar i Kva var prisindeksen i 1990? (Eksamen 1MX/1MY våren 2004)

23 X5.2 Tabellen viser den gjennomsnittlege prisutviklinga for fireroms leilegheiter for åra År Verdi (i 1000 kroner) 889,5 961,5 Indeks ,5 Kapittel 5: Økonomi 137 a b Skriv av tabellen og fyll han ut. Kva var den gjennomsnittlege prosentvise prisveksten per år på fireroms leilegheiter i perioden ? (Eksamen 1MY våren 2005) X5.3 Egil er tilsett i eit bilfirma. Konsumprisindeksen og den nominelle lønna til Egil for åra er oppgitt i tabellen nedanfor. Årstal Nominell lønn Konsumprisindeks , , ,3 Gjer nokre utrekningar slik at du kan vurdere lønnsutviklinga til Egil. (Eksamen 1MX/1MY våren 2003)