Plan og kunnskapsdel offentleg ettersyn des Interkommunal plan for klimaomstilling for kommunane Førde, Gaular, Jølster og Naustdal

Transkript

1 Plan og kunnskapsdel offentleg ettersyn des Interkommunal plan for klimaomstilling for kommunane Førde, Gaular, Jølster og Naustdal

2 Føreord Samarbeidsforum i Sunnfjord (SiS) ynskte at det vart utarbeidd ein interkommunal plan for klimaomstilling for kommunane Naustdal, Gaular, Jølster og Førde. Kommunane går saman i ein felles kommune frå 2020, og ein interkommunal plan for klimaomstilling vil derfor på mange måtar vere ein første introduksjon og start på arbeidet med ein felles kommune i indre Sunnfjord. Klimaomstilling er den heilskaplege samfunnsendringa vi treng for å kunne skape eit samfunn med lågare utslepp, og der vi er budde på klimatiske endringar som kjem. Det er ikkje berre det offentlege sitt ansvar, men kvar og ein må vere med å bidra dersom vi skal nå måla om nullutsleppssamfunn. Klimaomstilling handlar om sikring mot ras, klimavenleg landbruk, kortreist mat, kjøtfri mat, sirkulær økonomi, gjenbruk, sykkelveg, elbil, elsykkel, hybridbåt og mykje, mykje meir. For kommunesektoren handlar klimaomstilling i stor grad om tiltak knytt til innkjøp, bygg, arealbruk, transport, jordbruk og avfall. Denne planen skildrar korleis vi som kommunar skal gripe tak i arbeidet med klimaomstilling, men også om korleis vi kan påverke kvar og ein til å gjere ein innsats for å skape eit samfunn med lågare utslepp: Hvorfor skal lille Norge gjøre noe for klimaet og naturen når vi er så små i verden? Lille meg kan jo ikke gjøre en forskjell. Vel. Forestill deg klassisk musikk uten Mozart. Tenk på teateret uten Shakespeare eller følelsene det vakte da prinsesse Diana, Prince eller Michael Jackson døde. Derfor, husk alltid dette: «Tvil aldri på at en liten gruppe bevisste og engasjerte borgere kan forandre verden. De er faktisk de eneste som noen gang har gjort det.» (henta frå Stad og dato Lise Mari Haugen Atle Fasteland Ellen Jensen Øyvind Bang Olsen Konst. rådmann Førde Rådmann Gaular Rådmann Jølster Rådmann Naustdal 2

3 Innhald Føreord Innleiing Oppbygging av planen Organisering av planarbeidet Framdriftsplan Medverknadsprosessar Sentrale omgrep i planen... 7 Klimatilpassing... 7 Klimaomstilling... 7 Det grøne skiftet Handlingsrom Rammer for planarbeidet Internasjonale føringar Nasjonale føringar Regionale føringar FN sine mål for ei berekraftig utvikling Overordna mål for planen Plantema Energiforsyning og energibruk i bygg Areal og transport Næringsliv og teknologi Landbruk Natur og friluftsliv Kritisk infrastruktur Forbruk og avfall Klimakunnskap og klimakommunikasjon Klimatilpassing Evaluering og oppfølging av planen Evaluering Oppfølging

4 1 Innleiing Interkommunal plan for klimaomstilling er ein felles plan for kommunane Førde, Gaular, Jølster og Naustdal, som også snart skal slå seg saman til ein felles kommune frå Den interkommunale planen for klimaomstilling skal vere rammegjevande for andre planar og er eit viktig verktøy i all kommunal planlegging. Prosjektgruppa har tilrådd at planen vert revidert i 2021, med ei vurdering av i kva grad målsettingane i planen er oppnådd og eventuelt ny prioritering. Revidering av planen bør inkludere tema/aspekt ein ikkje rakk å få med i denne omgang (ref. kap. 4.1) Planen har ein handlingsdel med tiltak, og tiltak som krev ressursar må vurderast årleg i samband med økonomiplanarbeidet. Arbeidet byggjer på tidlegare interkommunal planstrategi i SiS og ein felles ROS analyse for Sunnfjord, den siste òg i regi av SiS. Alle kommunane som no går saman om ein felles interkommunal plan har eigne vedtekne klima- og energiplanar frå Den er såleis den andre klimaplanen for kommunane, men den fyrste interkommunale klimaomstillingsplanen. «Vi kan vente oss eit varmare, våtare og villare klima og vi må omstille samfunnet til å bli smartare, grønare og tryggare!» 1.1 Oppbygging av planen Vi har innleiingsvis i planen gjort greie for korleis vi har jobba fram planen, kven som har vore med, definert sentrale omgrep og presentert temaområda. Plantemaene er: Energiforsyning og energibruk i bygg Areal og transport Næringsliv og teknologi Landbruk Natur og friluftsliv Kritisk infrastruktur Forbruk og avfall Klimakunnskap og klimakommunikasjon Klimatilpasning I kap. 2 har vi gjort greie for sentrale føringar for planarbeidet både internasjonale, nasjonale og regionale føringar. FN sine mål for ei berekraftig utvikling er sentral for kommunane og vi har også omtala desse i planen. Interkommunal plan for klimaomstilling er todelt og har ein kunnskaps- og plandel og eitt handlingsprogram. Kunnskaps- og plandelen skildrar status, utviklingstrekk, utfordringar og mål for planperioden. Handlingsprogrammet inneheld prioriterte tiltak for perioden

5 Når det gjeld kunnskapsdelen, er den omfattande. Sogn og Fjordane fylkeskommune har utarbeidd ein eigen plan - Regional plan for klimaomstilling i Sogn- og fjordane den har òg ein eigen kunnskapsdel. Det meste av dette kunnskapsgrunnlaget her er også gjeldande for kommunane Førde, Gaular, Jølster og Naustdal. Då vi stort sett har valt dei same satsingsområda, ligg denne som eit vedlegg i planen. I dette dokumentet tek vi berre med spesifikke fakta som er særskilt for dei 4 kommunane i høve kunnskapsgrunnlaget. Planen har 3 vedlegg som gjer greie for sentral kunnskap og statistikk på området: Kunnskapsdel for regional plan for klimaomstilling Rapport spørreundersøkelsen om lokal klimasårbarheit Klimagassutslepp for (statistikk frå Miljødirektoratet) 1.2 Organisering av planarbeidet Planarbeidet har vore organisert som eit prosjekt med prosjekteigar, ein prosjektleiar, prosjektansvarleg, styringsgruppe, prosjektgruppe og eventuelle lokale referansegrupper. Jølster kommune stilte med ressursar til prosjektleiing og koordinering av arbeidet. Førde kommune tok ansvar for sekretariat for sjølve planarbeidet og var kontaktpunktet mot SiS. SiS med ordførarar og rådmenn fungerte som styringsgruppe, tok naudsynte avgjersler og sikra framdrift i arbeidet. Det vart i tillegg etablert ei prosjektgruppe med representantar frå planleggarane/miljøansvarleg i kvar kommune. Rolle Ansvar Organisasjon Prosjektansvarleg SiS Prosjekteigar Kommunestyra/Bystyret Førde, Jølster, Naustdal og Gaular Prosjektleiar Solfrid Trå Jølster Sekretær Liv Janne Bell Jonstad Førde Kontaktpunkt mot SiS Trond Ueland Førde Prosjektgruppe Odd Harry Strømsli, Julie Daling, Oddbjørn Sellevoll, Ørjan Stubhaug, Truls Hansen Folkestad/Janne Kristin Bøyum, Anne Grete Førde, Jølster, Naustdal, Gaular og Flora Nøttingnes, Kaja Standal Moen Kontaktpunkt mot fylkeskommunen Ida Beate Mølmesdal Fylkeskommunen 5

6 1.3 Framdriftsplan Aktivitet 2. halvdel halvdel 2017 Sommar halvdel halvdel halvdel halvdel 2019 Mandat for arbeidet inkludert forankring Planprogram Høyring planprogram Vedtak planprogram Arbeid med plan og handlingsprogram Møter og seminar inkludert ungdomsseminar Høyring plan og handlingsprogram Vedtak i kommunestyrer og SiS 1.4 Medverknadsprosessar Planarbeidet er gjennomført i tråd med reglane i Plan- og bygningslova for kommunale planar, der medverknad står som eit viktig element i planprosessen. Planprogrammet legg føringar for involvering av ulike aktørar i planarbeidet. Vi ser at planprogrammet la opp til ein ambisiøs medverknadsprosess, og vi har ikkje fått gjennomført alt vi såg føre oss der. Vi har blant anna ikkje fått involvert organisasjonar og næringslivet slik vi ønska utanom høyringane. Det vart også ytra ønskje om fleire politiske verkstadar, men grunna ressurssituasjonen og ønska framdrift vart ikkje dette gjort før høyring av planen. Vi har gjennomført følgjande medverknadsprosessar: - Ungdomsseminar om klima: Ungdomsråda i alle fem SiS kommunane, og ungdom i alder år. - Politisk verkstad for Førde, Naustdal, Gaular og Jølster - Arbeidsgrupper med sentrale tilsette i dei fire kommunane, SUM, SU - Samhandling for grønt skifte (KS, Vestlandsforsking, Fylkeskommunen, Fylkesmannen, NVE) - Regionalt planforum Ungdomsseminaret og politisk verkstad vart leia av forskarar frå Uni Research Klima/NORCE Klima, der klimaframskivingar for Førde og Flora blant anna vart presentert. 6

7 Fig. 1: Politisk verkstad mai Sentrale omgrep i planen Klimatilpassing Den tradisjonelle tilnærminga til klimaendringar har vore å satse på teknologiske tiltak for reduksjon av klimagassutslepp og klimatilpassing. Klimatilpassing omfattar tiltak som vert sett i verk for å tilpasse samfunnet til dagens- og framtidas klimaendringar. Klimaomstilling Klimaomstilling referer til den heilskaplege samfunnsendringa som må til for at ein både skal kunne skape eit samfunn med lågare utslepp og vere førebudd på dei klimatiske endringane som kjem. Omgrepet klimaomstilling dekkjer både utsleppsreduksjon, karbonbinding og tilpassing til eit endra klima. For å klimaomstille samfunnet, må vi tenkje nytt i måten vi lever livet våre på, og det er naudsynt å setje inn omfattande tiltak som kan endre samfunnet på systemnivå relativt raskt. Fig. 2: Syner kva omgrepet klimaomstilling omfattar 7

8 Det grøne skiftet Dei globale klima- og miljøutfordringane krev omstilling til eit samfunn der vekst og utvikling skjer innanfor naturen sine tolegrenser. Det må skje ein overgang til produkt og tenester som gjev betydeleg mindre negative konsekvensar for klima og miljø enn i dag. Samfunnet må i gjennom eit grønt skifte. Fig. 3: Kva det grøne skiftet kan innebere (Vestlandsforsking) 1.6 Handlingsrom Klimautfordringane er av internasjonal karakter, men ein kan gjere mykje lokalt for å få til klimaomstilling i. Som kommune har vi stor påverknad på eiga drift. Det er viktig at vi som kommune går føre og feiar for vår eiga dør, og brukar handlingsrommet vårt der vi har direkte påverknad. Difor vert det dei mest konkrete og målbare tiltaka til knytt til kommunen si eiga drift og planlegging. Samarbeid på tvers mellom ulike aktørar og aktivitetar i lokalsamfunna er avgjerande for å få til klimaomstilling. Gjennom arbeidet med klimaomstillingsplanen har vi samarbeida internt og delteke i samarbeidsprosjekt som «Samhandling for grønt skifte». Nettverk der kommunale, regionale, statlege aktørar og forskarar er representert har vore naudsynte for å auke kompetansen. Samarbeidet vert lettare om ein klargjer kva roller og handlingsrom dei ulike samfunnsaktørane har. Kommunen sine roller Kommunane har mykje av ansvaret innan klimaarbeidet, og har fleire roller i klimaomstillinga: direkte dialog med innbyggjarane 8

9 stor tenesteprodusent eigar av bygg, anlegg og infrastruktur ansvar for vatn, avlaup og avfall lokal mynde på ureining og beredskap ansvar for heilskapleg ROS planstyremakt med føringar for lokalisering, utforming og utbygging av bustader, arbeidsplassar, friluftsareal og lokalt vegnett, inklusiv gangvegar og sykkelvegar ansvar for barnehagar og grunnskule ein stor innkjøper av varer og tenester Kommunesektorens interesse- og arbeidsgiverorganisasjon i Norge [KS] har peikt på at kommunesektoren kan medverke til reduserte klimagassutslepp innan arealbruk og transport, bustadar og avfall. Fylkeskommunen sine roller Fylkeskommunen kan ha fleire roller i klimaomstillinga knytt til dei mange oppgåvene som fylkeskommunen har: ansvar m.a. for kollektivtransport og eigar av fylkesvegnettet og transportanlegg eigar og driftar av stor bygningsmasse pådrivar for regional utvikling og tilrettelegging for næringsliv planstyremakt og forvaltar av naturressursar høyingsinstans for energiproduksjon og distribusjon ansvar for vidaregåande opplæring ein stor innkjøper av varer og tenester Fylkeskommunen skal bidra til at kommunane får omsynet til klima inn i kommunale planar, og ynskjer å vere ein samarbeidspartnar i dette arbeidet spesielt innan område som samfunns- og arealplanlegging, infrastruktur og næringsutvikling. Fylkesmannen sine roller Fylkesmannen er staten sin representant i fylket og har ansvar for staten sine interesser knytt til klimaomstilling i fylket: Er planstyresmakt og landbruksstyresmakt Ansvar for heilskapleg ROS for Sogn og Fjordane Rettleiingsansvar for kommunane sitt arbeid med heilskapleg ROS Klageinstans for planar etter plan og bygningsloven Private aktørar sine roller Einskildmenneska har i klimaomstillinga viktige roller som forbrukarar og innbyggjar. Nordmenn har stor kjøpekraft, og privat forbruk er aukande som følgje av økonomisk vekst. Klimafotavtrykket til nordmenn er blant verdas høgaste og er ikkje berekraftig i eit globalt perspektiv. Livsstilen «bil, Boeing, biff og bustad» påverkar energibruk og klimagassutslepp. Mange av premissane for livsstil ligg i samfunnsmessige tilhøve som einskildpersonar vanskeleg kan påverke åleine. Som innbyggjar har vi ansvar for eigne handlingar og eigne val. Næringslivet si rolle Næringslivet har roller både på tilbods- og etterspurnadssida. Næringslivet er viktig for å skape framtidsretta løysingar for klimautfordringane. Næringslivet kan redusere klimagassutslepp 9

10 frå eiga verksemd, og ved å tilby klimavenlege varer og tenester i marknaden kan næringslivet gjere det enklare for privatpersonar å ta klimavenlege val. Næringslivet si evne til klimaomstilling kan påverke konkurransekrafta deira. Lokalsamfunn og frivillige organisasjonar Mange frivillige lag og organisasjonar arbeider for å redusere klimagassutslepp gjennom politisk påverknad, handlingsretta initiativ og mobilisering av befolkninga/innbyggjarane. Innovasjon og forskingssamarbeid Forskingsmiljø er sentrale for å komme fram til kunnskap om klimaendringar og analysere konsekvensar av klimaendringar på natur og samfunn. Forskingsmiljø er viktige aktørar i utvikling av ny teknologi og tiltak for å redusere utslepp av klimagassar og tilpasse samfunnet til klimaendringar. 10

11 2 Rammer for planarbeidet Dette kapitelet syner dei internasjonale, nasjonale og regionale forventningane til klima og energiarbeid i Noreg. Vi har også tatt inn det globale perspektivet knytt til FN sine mål for ei berekraftig utvikling. 2.1 Internasjonale føringar signerte 195 land ein global klimaavtale i Paris, som erstattar Kyoto-avtalen som vart vedteken i 1997 (gjeldande frå 2005). Parisavtala forpliktar partane til å redusere utsleppa sine av klimagassar og rapportere jamleg på framdrifta. Det overordna målet med avtalen er å avgrense den globale oppvarminga til «godt under 2 grader» samanlikna med nivået i før-industriell tid. I tillegg skal landa arbeide for å avgrense temperaturstigninga til 1,5 grader. Avtalen har eit mål om at dei globale utsleppa skal slutte å stige så raskt som mogeleg, før mengda utslepp i atmosfæren skal reduserast jamt. I andre del av hundreåret ( ) skal verda vere klimanøytral (nettonullutslepp). Paris-avtalen signaliserer eit taktskifte i klimaarbeidet, og er eit tydeleg signal til politikarar, næringsliv og investorar om at det grøne skiftet har starta. 2.2 Nasjonale føringar For å følgje opp Paris-avtalen, har Noreg forplikta seg til å melde inn utsleppsmål som skal fornyast kvart 5. år. Utsleppsmåla skal bli meir ambisiøse for kvar gong. Noreg skal saman med EU redusere utsleppa sine med 40 % for ikkje-kvotepliktig sektor innan 2030 (transport, bygg, avfall og landbruk). Nasjonale mål innan klima er mellom anna (kjelde: miljostatus.no): Noreg skal bli eit lågutsleppssamfunn i 2050 Noreg skal vere karbonnøytrale i 2050 Noreg vil på vilkår ta på seg ei forplikting om minst 40 % utsleppsreduksjon i 2030 samanlikna med Noreg skal fram til 2020 kutte dei globale utsleppa av klimagassar tilsvarande 30 % av Noreg sine utslepp i Samfunnet skal vere budd på og tilpassa komande klimaendringar. Bærekraft skal vere eit grunnleggjande prinsipp i all utvikling i Noreg, også innan klimafeltet. Politikk for berekraftig utvikling byggjer på hovudsprinsippa som rettferdig fordeling, internasjonal solidaritet, føre var prinsippet, prinsippet om at forureinar betalar og prinsippet om felles innsats. Noreg sin klimapolitikk er forankra i Stortinget gjennom to klimaforlik, i 2008 og Klimaforliket er det folkelege namnet på Stortinget sin Energi- og miljøkomité si innstilling ved handsaminga av klimameldingar (Meld. St ). Nasjonale forventningar til regional og kommunal planlegging (2015) peikar sterkt på klimaomsyn, mellom anna innan arealbruk og transport. Hovudbodskapen er at all samfunnsplanlegging skal leggje til rette for lågare utslepp, og samstundes vere tilpassa klimaendringar no og i framtida. Det må leggjast til rette for auka verdiskaping og næringsutvikling, samt innovasjon og vekst i nye og grøne næringar. Gjennom planlegging og annan myndigheits- og verksemdsutøving skal kommune og fylkeskommune bidra til reduksjon av klimagassutslepp, energieffektivisering og miljøvenleg energiomlegging. 11

12 Planlegginga skal omfatte tiltak innan eiga drift og verksemd, og heile kommunen eller fylkeskommunen sitt geografiske område. Statleg planretningslinje for klima og energiplanlegging skal sikre at kommunane og fylkeskommunane går føre i arbeidet og brukar eit breitt spekter av sine roller og verkemiddel i arbeidet med å redusere klimagassutslepp. 2.3 Regionale føringar Regional plan for klimaomstilling i Sogn og Fjordane vart vedtatt i juni Denne har tilhøyrande handlingsprogram for perioden Fig. 4: Regional plan for klimaomstilling består av 3 delar: kunnskapsdel, plandel og handlingsprogram 2.4 FN sine mål for ei berekraftig utvikling Ei berekraftig utvikling handlar om å tilfredsstille behov vi har i dag, utan å øydeleggje for komande generasjonar sine mogelegheiter til å tilfredsstille sine framtidige behov. FNs medlemsland har vedteke 17 globale felles mål for ei berekraftig utvikling og desse blir førande for norsk utviklingspolitikk fram mot Dei nye berekraftsmåla ser miljø, økonomi og sosial utvikling i samanheng, og er ein felles plan for korleis vi kan utrydde fattigdom, utjamne sosiale ulikskapar og stoppe klimaendringane innan Fig. 5: FN sine 17 globale felles mål for ei berekraftig utvikling 12

13 3 Overordna mål for planen Hovudmål Saman for eit felles mål for : smartare, tryggare og grønare! Klimaomstilling omfattar såleis både samfunnsendring, klimatilpassing og utsleppsreduksjon, vi må bli «smartare, tryggare og grønnare», der er: SMARTARE: kvar einskild tek ansvar, og utviklar fagmiljø, kunnskap og næring. TRYGGARE: bygg, busetnad, infrastruktur og samfunn er tilpassa, og har redusert sårbarheit, i møte med klimaet i dag og i framtida. GRØNARE: tek minst sin del av dei nasjonale måla om utsleppsreduksjon. Nasjonalt mål er 40 % utsleppskutt innan 2030, som er planen si levetid. Fig. 6: Mentimeterundersøking frå ungdomsseminaret: kva er det viktigaste for deg i arbeidet med klima? 13

14 4 Plantema Vi har valt å følgje opp dei hovudutfordringane og tema som vart valt i regional plan for klimaomstilling for Sogn- og fjordane. Planprogrammet vårt skildra 7 tema. I løpet av planprosessen har vi endra desse til 9 plantema, der natur og friluftsliv og kritisk infrastruktur er lagt til som eigne tema. Plantema er: Satsingsområde Energiforsyning og energibruk i bygg Areal og transport Næringsliv og teknologi Landbruk Natur og friluftsliv Kritisk infrastruktur Forbruk og avfall Klimakunnskap og klimakommunikasjon Klimatilpassing Skildring Energieffektivisering i bygningsmassen i kommunane og nye former for energiforsyning. Areal- og transportplanlegging som bidreg til å redusera klimagassutsleppa, tek vare på økosystemet og gjer oss budde på klimautfordringar no og i framtida. Korleis styrke og omstille næringslivet, slik at det grøne skiftet fører til positiv utvikling for verksemder og innbyggjarar i regionen. Legge til rette for at bøndene kan drive på ein meir klimavennleg måte innanfor kommunen sine verkemiddel. Naturen og friluftslivet vert påverka av klimaendringar. Samtidig kan natur og naturbaserte løysingar bidra til å dempe verknadane av klimaendringane. Klimaendringane skapar auka sårbarheit for kommunal infrastruktur Kva varer kjøper vi, korleis brukar vi varar, kor mykje vi kastar og korleis vi handterer avfallet. Korleis legge til rette for utdanning av ein ny nullutsleppsgenerasjon, samt auke kunnskapen i den vaksne generasjonen. Konsekvensar direkte og indirekte klimaendringar kan ha for. I plandelen vert for kvart plantema presentert med: Kort omtale av tema Kort oppsummering av status i 2018 Kva er våre sterke sider og våre utfordringar? Kvar ynskjer vi å vere i 2030? 14

15 4.1 Energiforsyning og energibruk i bygg Bygningar er ei stor kjelde til utslepp av klimagassar. Ni prosent av verdas CO2-utslepp kjem direkte frå energibruk i bygg, primært knytt til oppvarming og nedkjøling. Då er ikkje indirekte utslepp frå straumen vi nyttar til blant anna lys og elektriske apparat rekna med. Skal vi nå klimamåla, må bygningane våre bli meir energieffektive og energien som vert brukt må vere fossilfri. Hovudutfordringa innan energibruk i bygg er å bidra til overgangen frå fossil til fornybar energi, og å energieffektivisere både i byggjefasen og i driftsfasen. Energieffektivisering i eldre bygg er krevjande og kostbart. I nybygg er det generelt meir kostnadskrevjande å byggje verkeleg energieffektivt, men kostnad må vurderast i høve til bygget sin forventa levetid. Energioptimalisering må tidleg inn som ein del av planlegginga for å sikre at nye bygg ikkje vert meir kostbare enn naudsynt. Energibruk i bygg heng tett saman med bygningane sine areal. Kommunane har mange større bygg så som skular, barnehagar, sjukeheim og kommunehus. I tillegg kjem også mindre bygg og installasjonar som pumpestasjonar, reinseanlegg og gatelys der vi også må ha fokus på å redusere energibruken. Kommunane bør også oppmode og jobbe for at private husstandar og næringsliv reduserer energibruken i sine bygg. Slik har vi det i 2018 : Førde: Førdefjorden Energi AS har konsesjon på å bygge ut fjernvarme i Førde basert på energi frå fjorden. Varmen frå dette fjordvarmenettet er planlagt å bestå av minst 90% fornybar energi levert av varmepumper frå sjøen. For å imøtekomme kalde periodar med store varmebehov vert det sett inn ekstra kapasitet som utgjer dei siste 10% av energileveransen. Det er teke avgjersle på å bruke bioolje og El-kjelar for dei resterande 10%. Arbeider med å energieffektivisere m2 kommunale bygg gjennom eigenfinansiering og støtte frå ENOVA med mål om å spare kwh når vi er ferdig. Har energimerka alle sine bygg ned til lovpålagt storleik (1000 m2). Har stort sett SD anlegg på dei større bygga (skular, barnehagar, sjukeheim, Førdehuset) samt EOS måling på alle bygg. Jølster: I samarbeid med ENØK-senteret vart alle kommunale bygg kartlagt med fokus på energieffektivisering i Har ca m2 bygningsmasse. Har starta med energimerking i eigen regi (2 bygg fullført), men det står att 7-8 bygg grunna manglande kapasitet. Set årleg av ca ,- i økonomiplan til ENØK-tiltak. Får i tillegg % støtte frå ENOVA. Har SD-anlegg på nesten alle kommunale bygg, men har ei utfordring med innjustering. Naustdal: Vest Consult gjennomført energikartlegging av alle kommunale bygg i 2013 med tilrådingar til tiltak. Har 7 kommunale bygg. Skule og barnehage er nyleg rehabilitert og bygd på med energieffektiviserande løysingar. 15

16 Gjennomfører ein del energitiltak, men har ingen systematisk plan. Har få ressursar til å utføre arbeidet. Gaular: Har ikkje gjennomført energikartlegging. Har 3 skular, 2 barnehagar, sjukeheim og kommunehus. Vurderer no aktuelle energitiltak på Sande skule/gaularhallen (skule bygd i 1967, hallen nybygd). Det skal også skiftast tak på sjukeheim og skule og vurderer dette opp mot energisparande løysingar. Sterke sider Utfordringar Relativt ferske energikartleggingar i kommunane Førde, Naustdal og Jølster God oversikt over potensiale og mogelegheiter Mange energisparande tiltak er allereie utført eller under planlegging Prioritering av økonomiske ressursar: Kostnadskrevjande å energieffektivisere eldre bygg, samt å byggje energieffektive nybygg. Knappe administrative ressursar til å ha tilstrekkeleg fokus på energieffektivisering Solenergi er lite brukt som kjelde til straumforsyning og oppvarming Slik vil vi ha det i 2030: har oppdaterte energikartleggingar på alle kommunale bygg har redusert energibruken i bygg så mykje som mogeleg Ved nye byggjeprosjekt nyttar vi som hovudregel dei energiløysingane som gjev mest effektiv energibruk i eit livsløpsperspektiv og nyttar materiale som gjev lågast klimagassutslepp. har auka bruken av fjernvarme og solenergi 16

17 4.2 Areal og transport Nye statlege planretningslinjer for samordna bustad-, areal og transportplanlegging legg føringar for utvikling av meir kompakte byar og tettstadar med korte avstandar mellom ulike gjeremål. Utbyggingsmønster og transportsystem bør fremja utvikling av kompakte byar og tettstadar, redusere transportbehovet og legge til rette for klima- og miljøvennlege transportformar. I samsvar med klimaforliket er det eit mål at veksten i persontransporten skal takast med kollektivtransport, sykkel og gange. Korleis ein kommune som Sunnfjord med mykje spreidd busetnad skal kunne nå klimamåla på dette området er krevjande, men bør ikkje vere umogeleg. Vegtrafikk står for 40 % av det direkte klimagassutsleppet som skjer innanfor kommunen sine grenser. Tunge køyretøy utgjer 33 % av utsleppet. Løysingane som vert valt i transportsektoren vil påverke det direkte utsleppet i stor grad, og avheng av vala som vert tatt i offentleg sektor, næringslivet og den enkelte. Planlegging av arealbruk og transportsystem skal fremje samfunnsøkonomisk effektiv ressursutnytting, god trafikktryggleik og effektiv trafikkavvikling. Planlegginga skal bidra til å utvikle bærekraftige byar og tettstadar, leggje til rette for verdiskaping og næringsutvikling, og fremje helse, miljø og livskvalitet. Økonomiske rammevilkår og dei naturgjevne vilkåra i kommunen er premissgjevande for klimaomstilling innan transportsektoren. Å omstille samfunnet krev kunnskap og politisk vilje. Omstillinga krev ei forpliktande og styrka samordning av areal-, bustad- og transportplanlegginga på alle nivå. Kommunen treng klimasmart by, tettstader og grender. Det er komplekse utfordringar for det offentlege, for næringsliv og utbyggjarar, for transportsektoren og for den enkelte i samfunnet. Planlegginga skal leggja til rette for tilstrekkeleg bustadbygging i områder med press på bustadmarknaden, med vekt på gode regionale løysingar på tvers av kommunegrensene. Areal og transportplanlegging er også det viktigaste verktøyet for å tilpasse samfunnet til auka risiko og sårbarheit frå naturfare som kan oppstå som følgje av klimaendringane. Kommunen har eit særskilt ansvar for å greie ut risiko for naturfare i dagens og framtidas klima, og denne kunnskapen skal nyttast til å planlegge arealbruk på ein trygg måte. For at arealforvaltninga til kommunen skal lukkast med å planlegge trygg arealbruk, er det avgjerande at kommunen har tilstrekkeleg planfagleg kompetanse og eit tilstrekkeleg kunnskapsnivå om konsekvensane av klimaendringane på risiko og sårbarheit. Dvs. kunnskap om kva vi må tilpasse oss til, og kartlegging av eksisterande sårbarheit er viktig for. Det vert av dei grunnar føreslått ein del tiltak i handlingsprogrammet i høve dette. Slik har vi det i 2018 : Den største delen av areala i vår kommune er sett av til LNF-områder og etter kommunesamanslåing vil vi vere ei stor landbrukskommune ¾ av innbyggjarane våre bur i all hovudsak i by og tettstadar. inneheld ein by og fire tettstader. Generelt er tilbod for gåande og syklande i svakt Kollektivtilbod i kommunen er svakt, og arbeidsruter morgon og ettermiddag er ofte det einaste tilbodet til innbyggjarane som bur utanfor by og tettstadar. Førde har ein bybuss som krinsar innom dei tette bustadområda rundt sentrum. 17

18 Transportnæringa er synleg i Førde, Skei og Sande med store aktørar som Firda Billag, Bring, Post Nord m. fl. Desse arealkrevjande næringane er plassert i eller nær sentrum av dei nemnte stadane, og gjer til at store køyretøy er vanleg å sjå og tek sin plass i trafikkbiletet. Førde er senter i eit større BAS-område, der det pendlar inn 3500 bilar i døgeret. har gode parkeringstilbod i by og tettstader, men utan parkeringsordning. Grunna svakt kollektivtilbod vert bilen eit viktig transportmiddel for arbeidsreisande, handlande og andre som ønskjer tenester. Bilen krev areal til parkering, og manglar ei parkeringsordning som vil regulere bruken av parkeringsareala. I Førde sentrum, der flest reiser til, er det krevjande med tanke på kundeparkering og arbeidsreisande som nytter seg av plassane som er tenkt til kundar. Sogn og Fjordane har til saman fire flyplassar, der flyplassen på Bringeland er den som naturleg vil vere den viktigaste for. Flyplassen er særs viktig for næringa, off. kontor og andre i kommunen, og vil vere med på å sikre folkevekst der fylket elles opplever stagnasjon. Sterke sider Utfordringar Omfattande pendling frå tettstadane til Førde, kort reisetid grunnlag for kollektive løysingar God kapasitet for folkevekst og fortetting i by og tettstadar God kapasitet for fleire arbeidsplassar i by og tettstadar E39, rv.5 og fv.57 er prioriterte strekningar kortare reisetid, og gangsykkelveg på delar av strekningane Førde har status som sykkelby Førdepakken Sterkt fokus på sentrumsutvikling Gode digitale løysingar som gjer at tilsette kan sitte desentralisert og innbyggarar kan nå oss frå stova si. Å unngå auka bilbruk ved befolkningsvekst Å auke gang og sykkelbruk Liten eller ingen fortetting i by eller tettstad satellitt-bygging. Einebustadutvikling med mange spreidde og langstrakte bustadfelt/-områder Kollektivtilbodet Fleire rasutsette vegstrekningar Transportnæringa i/tett ved sentrum Å redusere utslepp frå transportsektoren Vær og klima val av transportmiddel Lokale ønskjer om vekst kontra regionale mål om vekstfordeling Samordning av areal-, bustad- og transportplanlegging - mangel på samordning av ansvar og mynde, og det er mange involverte og motstridande interessefelt Det er utfordrande både økonomisk og teknisk å ta omsyn til klimasårbarheit i arealplanlegging Legge til rette for ei areal- og transportplanlegging som både bidreg til å redusere klimagassutsleppa, men også gjer oss godt nok budd på klimautfordringane. har 4 kommunehus/rådhus og transportbehov for ansatte kan auke 18

19 Slik vil vi ha det i 2030: Kollektivtilbodet er trygt, føreseieleg, billeg og godt. 30 % av pendlarar mellom tettstadane vel kollektivt i staden for privatbil. Det er etablert gode løysingar knytt til kollektivtilbodet med hjelp av innfartsparkering. Gang- og sykkelvegnettet er trygt, triveleg og godt, og alle som bur mindre enn 4 km frå arbeidsstad/fritidsaktivitet vel å sykle/gå i staden for å bruke privat bil. Parkeringsordning i Førde, i og nær sentrum. er godt tilrettelagt for låg- eller nullutslepps køyretøy Sunnfjord har berekraftig utbyggingsmønster som stimulerer til kortare og meir miljøvenlege reiser, har gode grønstrukturløysningar og gode oppvekstvilkår. Knutepunktfortetting som har teke vare på dyrka mark. Strategisk næringsutvikling/etablering Frå Sykkelby til Sykkelkommune Rasutsette vegstrekningar mellom tettstadane er sikra Alle kommunale bygg og infrastruktur er tilpassa klimaendringane og auka påkjenningar som følgje av meir ekstremver/ endra kvardagsver. Gode digitale løysingar er på plass, og dette minimerer transportbehov for innbyggarar og tilsette når ein skal kontakte kvarandre. 19

20 4.3 Næringsliv og teknologi Næringslivet spelar ei sentral rolle med å få til naudsynte reduksjonar i klimagassutslepp. Difor er det viktig at næringslivet spelar på lag med kommunane med omlegging til ei berekraftig utvikling både lokalt og nasjonalt. Viktig for oss i Sunnfjord er at næringsliv og teknologi må sikre vekstgrunnlag og innovasjonskraft i eksisterande næringar, samtidig som vi legg grunnlaget for utvikling av nye produktive næringar, på ein måte som gjev låge utslepp og skjer innanfor naturen sine tolegrenser. Energi -, klima - og næringsomstilling må sjåast i samanheng. Regjeringa sitt ekspertutval for grøn konkurransekraft peikar på teknologiar, samspel mellom sektorar, sirkulær økonomi (at ressursar vert verande igjen i økonomien/gjenbruk) og tilrettelegging for berekraftig forbruk som viktige satsingsområde. Næringslivet har ei svært sentral rolle i det grøne skiftet, og må legge til rette for at næringslivet tek ei proaktiv rolle i omstillinga. Dette kan ein oppnå mellom anna gjennom å sikre næringslivet tilgang på offentleg finansiering i verkemiddelapparatet, gjennomføring av strategiske og innovative offentlege innkjøp, systematisk arbeid med forsking, utdanning og kompetanse, samt tilrettelegging av møteplassar på tvers av bransjar. Sidan er ein av dei fyrste kommunane i Noreg som utarbeider ein eigen plan for klimaomstilling så medfører det også moglegheiter. Klimautfordringane gjev moglegheiter for ny vekst og utvikling. Planarbeidet kan bidra med dette. I planarbeidet er det identifisert følgjande områder for vidare satsing. Tilgang på kompetanse og offentleg/privat kapital. Utvikle og ta i bruk ny teknologi. Utslepp og miljøbelastingar frå viktige næringar. Slik har vi det i 2018 : Bransjestrukturen i Sunnfjord er prega av høgt innslag av primærnæringar Sunnfjord har fleire gode og innovative einskildverksemder og kompetansemiljø som utviklar og tar i bruk miljøvenlege løysingar t.d. innan kraftkrevjande industri, smarte energiløysingar, maritim låg- og nullutsleppsteknologi, miljøløysingar innanfor fiske og oppdrett, samt berekraftig reiseliv. Transportnæringa bidreg til ein vesentleg del av samla utslepp i Sunnfjord Sterke sider Fleire einskildverksemder som utviklar og tek i bruk miljøvenlege løysingar Utfordringar Tilgang på kompetanse og offentleg/privat kapital Omlegging og elektrifisering av transportsektoren Å leggje til rette for å styrke og omstille det lokale næringslivet, så det grøne skiftet fører til vekst for verksemdene 20

21 Slik vil vi ha det i 2030: Næringslivet i Sunnfjord er blant dei leiande innanfor grøn konkurransekraft basert på dei fortrinn fylket har. Næringslivet i Sunnfjord har tilgang på kompetanse og kapital som trengs for å kunne utvikle og levere løysingar som bidreg til klimaomstilling. 21

22 4.4 Landbruk Landbruk er fellesnemning for jordbruk og skogbruk. Landbruksnæringa er sterkt representert i dei fire kommunane som no blir. Nasjonalt står jordbruket i Norge for om lag ni prosent av landets totale utslepp av klimagassar. Dei største utsleppa frå jordbruket er metan, som i hovudsak kjem frå fordøyingsprosessar hjå husdyr, og lystgass frå drift av jordbruksareal (gjødsling, jord arbeid, dyrking mm). Jordbruksmeldinga slår fast at utslepp frå jordbruket er omfatta av landets klimamål, og at jordbruket så langt som mogleg må ta sin del av reduksjonane. Tiltak som allereie er sett i verk bør vidareførast og utviklast. Det er avgrensa kunnskap kring effektane av ein del tiltak og i kva grad dei let seg gjennomføre. Det blir peika på at utvikling av kunnskapsgrunnlaget bør prioriterast høgt (Forsking, utvikling, innovasjon). Dømer på tiltak er m.a. biogass, optimalisering av spreietidspunkt og -metode for husdyrgjødsel, auka drenering, og tiltak for redusert jordpakking. Fig. 7: Utslepp av klimagassar frå jordbruk i 2015 Det vert lagra store mengder karbon i myr og i skogøkosystemet (i jorda og trea). Opptak og binding av CO 2 er ikkje ein del av klimagassrekneskapet (fig 7). Gjennom fotosyntesen tek skogstrea opp CO 2 og gjer dette om til biomasse. «Avfallsstoffa» frå denne prosessen er grunnlaget for liv på jorda, oksygen og karbohydrat. Det produktive skogarealet i vert vurdert til å vere omlag daa. Av dette er % kulturskog, daa (i hovudsak gran). Netto årleg tilvekst (auka produksjon ut frå dagens skogtilstand redusert for hogst, naturleg avgang, og andre variablar) i skogen er nøkternt 22

23 rekna til å vere om lag m3. Skogen i bind då årleg om lag tonn CO 2. Mykje av den produktiv skogen står utan nærleik til veg. Det er naudsynt (ut frå dagens driftsteknikkar) å ha skogsbilvegar/traktorvegar for å få ut skogen når den er/vert hogstmoden. Mykje av det eldre skogsvegnettet er bygd etter gamalt regelverk, med dimensjonering som ikkje er tilpassa dagens klima. Dette og eventuelt manglande vedlikehald kan utgjere risiko for at vegane leiar vatn nye vegar og fører til skade på infrastruktur og bygningar. Jordbruket står for 40 % av det direkte klimagassutsleppet som skjer innanfor kommunen sine grenser. Dette kjem av at landbruk er ei stor næring, og vi har t.d lite utslepp knytt til industri. For vert utfordringa å legge til rette for at bøndene kan drive på ein klimavenleg måte, samt å tilpasse seg framtidas klima. Utsleppsreduksjon frå landbruket må finne si løysing utan nedlegging av gardar og redusert sjølvforsyning. Tiltak som medverkar til å redusere klimapåverknaden frå landbruk vil som regel vere lønsame for gardbrukarane på sikt. Det handlar om å optimalisere drifta slik at ein: brukar minst mogeleg innsatsfaktorar per produsert mengde kjøt og mjølk bind mest mogeleg karbon i myr og skog (og jordsmonn) Optimalisert drift inneber m.a.: godt stelte dyr, som gjev god yting (produsere mest mogeleg mjølk og kjøt per dyr) godt skjøtta dyrka jord, som gjev gode avlingar ved lite bruk av kunstgjødsel/sprøytemiddel god utnytting av beiteressursar, som gjev mindre behov for kjøp av fôr god utnytting av husdyrgjødsla, som reduserer behovet for kunstgjødsel og hindrar ureining effektiv logistikk, som minimaliserer transportbehov bruke teknologi som gjev mindre utslepp og medverkar til å ta vare på jordsmonnets produksjonsevne hogst av skog til rett tid og rett mengde rask forynging etter hogst god skogskjøtsel, som maksimerer tilvekst Det er mange faktorar som spelar inn i høve til kor klimavenleg landbruksproduksjonen er. Vi må analysere desse faktorane for å sjå kvar vi har størst potensial for reduksjon av utslepp eller auka karbonlagring. Det er utvikla verktøy for slike analyser, i form av «energi- og klimakalkulatorar». Desse kan brukast til analyser både på enkeltbruk og på kommunenivå. Energigården er prosjektleiar for ei satsing som nyttar slike verktøy, sjå Dette er eit prosjekt under Landbruksdirektoratets klimaprogram. Slik har vi det i 2018 : Jordbruk: Jordbruket er effektivisert og automatisert og følgjer utviklinga i resten av landet mot færre og større einingar 23

24 I er hovudproduksjonen i jordbruket grovforbasert husdyrproduksjon. Mjølkeproduksjonen er i hovudsak halden oppe, sjølv om tal bruk har gått ned Store driftseiningar med mykje leigejord gjev auka transportbehov Usikkerheit i næringa og kortsiktige avtaler på leigejorda går utover kvaliteten og viljen til å skjøtte leigejorda på ein god måte Drifta blir utført med store tunge maskiner, og mykje av jordbruksareala er ikkje dimensjonerte/tilpassa klimaendringane Vi har utfordringar med å greie å halde den relative produksjonsmengda av kjøt, sett i høve til landet totalt Det er no færre dyr som nyttiggjer seg dei gode beiteressursane i utmarka Det er lite fokus på og lite utvikla bioenergisatsing på gardsbruka t.d. biogass frå husdyrgjødsel, eller bevist bruk av bio- fornybart drivstoff til maskinpark eller bruk av bio- og fornybar energi til oppvarming av eigne bygg Å få auka gardbrukarane si interesse og kunnskap/kompetanse på god agronomisk drift av jordbruksareala og utnytte gardane sin eigen fornybare energi, samt levering av energi, vil vere ein nøkkelfaktor for å auke verdiskapinga og å redusere klimagass utsleppa Skogbruk: Skogbruket har utvikla seg frå gardskogbruk (ved og materialar frå eigen skog), til at hogst og skogkultur i særs stor grad vert utført av entreprenørar. Aktiviteten er no i stor grad knytt til den eldste kulturskogen frå skogreisningsperioden ( ). Tømmeret vårt vert i all hovudsak eksportert (lite lokal foredling) Det er eit stort potensiale for auka aktivitet i naturskogen (furu og lauv). Produksjonsevne synleggjer produksjonspotensialet ved ein optimalisert skogtilstand, t.d. hogst til rett tid, god skogskjøtsel og rett treslag på rett stad. I ligg det godt til rette for å nærmast kunne doble produksjonen i skogen, og då også kunne doble bindinga av CO 2. Hogst/omsetning av tømmer er aukande. I blei det i 2008 hogd m 3 (bruttoverdi kr og verdiskaping kr ) og i m 3. (bruttoverdi kr og verdiskaping kr ). Skogkulturen (forynging og stell) held ikkje tritt med avverkinga Vi har eit til dels manglande og underdimensjonert vegnett for rasjonell transport i /frå skogen Den gjennomsnittlege skogeigedomen er liten (kring 200 daa). Storleiken tilseier at mange skogeigarar sjeldan avverkar skog, kanskje berre ein gong i livet, og det er difor ekstra utfordrande å fange interessa deira for skogbruk Å få auka skogeigaren si interesse og kunnskap/kompetanse på stell og drift av skog vil vere ein nøkkelfaktor for å auke verdiskapinga frå skogen og å utnytte skogen sitt potensiale som eit positivt klimatiltak (auka binding av karbon og auka bruk av tre). Sterke sider Utfordringar Sterke produsentmiljø på jordbruk Mange aktive landbruksfaglege organisasjonar Gode rådgjevingstenester Mangelfull kunnskap/kompetanse knytt til klimaendringar-/utfordringar. Konsekvens av auka temperatur, lengre vekstsesong 24

25 Profesjonelt og «kortreist» omsetningsapparat for mjølk og kjøt Aktive grendalag/kultur for bygdeutvikling Aukande interesse for nye næringar og produksjonsformer, knytt til landbrukseigedomar Mykje produktivt beite i utmark Særs mykje skogsmark med høg produksjonsevne Dyktige lokale skogsentreprenørar Profesjonelt omsetningsapparat for tømmer Vidaregåande skule med landbruksfag i kommunen Færre produsentar og mykje leigejord gjev auka transport og ei ny form for teigblanding Stort dreneringsbehov /underdimensjonerte lukka system Få heiltidsbønder For liten lagerkapasitet på husdyrgjødsel, og for mange lager utan tak. Mykje nedbør er utfordrande for drift av jordbruksareala, og gjev stor fare for avrenning (nitrogen og fosfor) til vassdraga Tilgjengeleg areal for dyrking, er i hovudsak myr Stort press på både jord og skogsmark kring tettstadane (utbygging) Mange passive jord- og skogeigarar Nedbygd rådgjeving på skog Mange eldre skogsvegar, ikkje dimensjonert for dagens driftsutstyr og ikkje bygd klimatilpassa Stort etterslep/manglande vedlikehald på skogsvegnettet og det offentlege vegnettet Minkande vilje/aukande motstand mot å forynge etter hogst (avskoging) Slik vil vi ha det i 2030: Ny klimatilpassa-/omstilt kunnskap om rett agronomi og skogskjøtsel har gjeve Sunnfjord kommune optimalisert drift av landbruksareala. I har vi redusert klimagassutsleppa frå jordbruket med 30% og vi har dobla bindinga av karbon i skog. Vi nyttar som hovudregel tre som byggemateriale i offentlege bygg. 25

26 4.5 Natur og friluftsliv Klimaet som dyr og plantar lever i er ein essensiell del av livsvilkåra deira. Difor vil alle artar i naturen bli påverka av klimaendringar, både direkte og indirekte. For å sikre at ein når dei nasjonale måla for naturmangfald, er tilpassingar og tiltak heilt nødvendig. Samtidig kan natur og naturbaserte løysingar bidra til å dempe verknadane av klimaendringane i andre delar av samfunnet. Biologisk mangfald: Klimaendringar påverkar det biologiske mangfaldet stadig meir, i tillegg til andre årsakar. Mange artar er knytte til eit kjøleg fjellklima og er difor sårbare for høgare temperaturar. Havnivåstigning vil også truge artar og naturtypar der. Vi veit i tillegg at vi kan ha undervurdert skadeverknadene av klimaendringar. Sannsynlegvis vil mange fleire truga artar, med unntak av dei som er varmekjære, få større problem. Det er fordi klimaendringar vil gjere det naudsynt for artane å tilpasse seg på ein måte som truga artar har vanskar med. Å oppretthalde det biologiske mangfaldet er avgjerande for at vi skal ha nok mat i framtida. Det er viktig å forstå korleis klimaendringane kan påverke det biologiske mangfaldet og vilkåra for matproduksjon slik at vi kan setje i verk dei rette klimatilpasningstiltaka. Framande artar: Globalt er skadelege framande artar ein av dei største truslane mot naturmangfaldet. I Noreg gir Norsk svarteliste ei oversikt over framande artar med høg økologisk risiko. Klimaendringane forsterkar spreiinga og effekten av framande artar fordi ein del artar som i dag ikkje overlever på grunn av kaldt klima, får betre vilkår. Det viktigaste tiltaket er å avgrense spreiinga av artar som gjer stor skade på naturmangfaldet. I Sunnfjord har vi hatt fokus på, og tiltak knytt til, nedkjemping av parkslirekne dei siste åra. Denne arten spreier seg ikkje via frø i vår region no, men auka temperaturar kan føre til at den kan gjera det i framtida. Vi har manglande kunnskap og fokus på andre framande artar. Friluftsliv: I Sogn og fjordane kjem klimaendringane til å gjere skisesongen kortare, særleg i låglandet. Fleire brear og brearmar vil smelte bort, krympe eller bli utilgjengelege for breturar. Med meir nedbør blir stiar meir utsette for væte, erosjon og skred. Attgroinga vil skyte fart, og meir vedlikehald må til, både for at folk skal kome seg fram og for å ta vare på utsikta. Med høgare temperaturar kjem fleire menneske til å opphalde seg i skjergarden og strandsona i sommarhalvåret. Tørre periodar vil òg gjere det nødvendig å førebyggje brann, til dømes gjennom utvida forbod mot bål og meir informasjon om skogbrannfare. Naturbaserte løysingar: Naturbaserte løysingar går ut på å løyse samfunnsutfordringar gjennom å ta utgangspunkt i naturlege prosessar og økosystem. Løysingane er multifunksjonelle; dei same areala fyller fleire behov på ein gong. Dette gjer dei kostnadseffektive. Ved å løyse eit behov knytt til klimatilpassing, kan ein altså samtidig få løyst behov knytt til friluftsliv, dyre- og planteliv, luftkvalitet, estetikk eller helse og trivsel. Når det gjeld klimatilpassing, er det særleg tiltak knytt til handtering av overvatn og flaum ein har fokusert på i Noreg. Det er utarbeida ein rapport om naturbaserte løysingar for klimatilpassing i 2017 på oppdrag for Miljødirektoratet. Denne skildrar og vurderer temaet, og er eit viktig grunnlag for Sunnfjord kommune i høve klimatilpassing. Vassforvaltning: Meir nedbør (spesielt vinternedbør) vil forsterke avrenning av næringssalt, som igjen vil kunne auke planktonproduksjon. Samtidig kan laust organisk karbon (DOC) også auke med meir 26

27 nedbør, noko som gir mindre produksjon på grunn av svekka lysinnstråling ned i vatnet. Denne auka absorpsjonen av lys bidrar samtidig til auka temperatur i vatnet. I elver og mindre innsjøar vil også endringar i nedbør og lufttemperatur ha betyding for vassføringa og temperaturen i vatnet. Dette vil påverke fisk og andre artar som lever der. Summen av desse effektane vil ha betyding for den økologiske statusen for ferskvatn. I tillegg vil klimaendringane kunne gi auka skadar frå overvatn, sørpeskred og flomskred i Sunnfjord. Sikring av elvar kan i nokre tilfelle gå ut over fisk og artar som lever der. Sikring bør ivareta både sikringsbehovet og artane. Slik har vi det i Sunnfjord 2018 : Naturtypar og artar: Naturtypar og artar er kartlagt i avgrensa omfang, og kunnskapen vert berre oppdatert ved regulering av områder som krev konsekvensutgreiingar. Naturbase og artsdatabanken vert brukt som kunnskapsgrunnlag i reguleringsplanarbeidet og i sakshandsaming. Framande artar: har delvis kartlagt parkslirekne førekomstar, hagelupin og nokon få andre har areal i store verneområder som Jostedalsbreen nasjonalpark og Naustdal Gjengedal landskapsvernområde. I tillegg har vi også mindre verneområder innanfor kommunegrensa. Friluftsliv: Store delar av skianlegga i ligg under tregrensa og har ofte lite snø i nedre delar av anlegget i løpet av vintersesongen. Utmark og vegar har aukande gjengroing generelt, men har og mykje godt merka og rydda turstiar som vert brukt hyppig. Sunnfjord har auka marknadsføring, tilrettelegging og satsing på toppturar. Jølster har kartlagt og verdsatt sine friluftslivsområde og Førde, Naustdal og Gaular er i gang med arbeidet Vassforvaltning: Alle kommunane inngår i Sunnfjord vassområde, i Sogn og fjordane vassregion. Jølster er i tillegg delvis innanfor Nordfjord vassområde. Prosjektgruppa (arbeidsutvalet) i kvart vassområde er samansett av representantar frå kommuneadministrasjonane og prosjektleiar. Prosjektgruppa set i verk overvaking og andre oppgåver for vassområdeutvalet, samt førebur saker til vassområdeutvalet. Kvart vassområde har eigen prosjektplan for sitt vassområde. 27

28 Sterke sider Utfordringar Naturtypar og artar er delvis kartlagt og dannar eitt godt utgangspunkt for vidare kartlegging Sunnfjord har stort mangfald i friluftsaktivitetar Forholda ligg til rette for nye friluftsaktivitetar Fjellområde og vassdrag er verna Snøgrensa trekker opp Vått vert våtare Fleire uønskte artar Attgroing av kulturlandskap Nye fareområder Endra artssamansetning Auka transport knytt til friluftsaktivitetar Lange kuldeperiodar på «nye» plassar Slik vil vi ha det i Sunnfjord 2030: Artar: Kartlagt og analysert konkret påverknad utifrå kunnskapsgrunnlaget for år Friluftsliv: Kartlagt eksisterande friluftslivsområde og kva som vert påverka og korleis (simulering). Tilpassa vinter og sommaraktivitetar, tenkt nye tankar og nye plasseringar. Naturbaserte løysingar: Kartlagt og analysert konkret påverknad utifrå kunnskapsgrunnlaget for år Kartlagt og analysert lokal kulde. Vassforvaltning: Vassførekomstar i Sunnfjord har minimum god økologisk og kjemisk tilstand. 28

29 4.6 Kritisk infrastruktur Ekstremvêr og naturhendingar som følgje av klimaendringane gjev auka sårbarheit for samfunn og infrastruktur. Dei klimatiske endringane vil føre til ekstra utfordringar for vegar og anna kritisk infrastruktur. Denne infrastrukturen er viktig for tryggleik og beredskap, for å gjere lokalsamfunna levedyktige og for å gjere næringslivet i fylket konkurransedyktig. Eksisterande vegar, bruer og anlegg: Ekstremvêr og fleire naturhendringar gir auka risiko for stengde vegar. Dette er spesielt uheldig for kritiske tjenester som helse, pleie- og omsorg, brann og redning. Dei forventa klimaendringane vil auke drifts- og vedlikehaldskostnader for vegane i fylket. Utfordringa ligg i å ta vare på eksisterande vegnett. Ved bygging av nye bruer og vegar er det truleg relativt små ekstrakostnadar knytt til å dimensjonere for eit endra klima. Overvatn: Overvassnettet kan ha tilstrekkeleg dimensjon pr. i dag, men kan ha for liten dimensjon i framtida med større nedbørsmengder. Ein god strategi- og prosess for overvatn er avgjerande for å kunne ivareta tryggleik mot skade på helse, miljø og infrastruktur. Kartlegging og tiltak for handtering av overvatn bør kome som eit resultat av strategien. Avløp: Auka nedbør fører til at meir regnvatn endar opp i avløpsnettet og reinseanlegga. Dersom det ikkje vert gjennomført førebyggande tiltak, kan dette føre til store skader på vass- og avlaupsystema, privat eigedom, og vidare få konsekvensar for helse og miljø. Konvensjonelle system for overvatn består av rør under bakken. Overvatn vert ofte ført ned i et leidningsnett og vidare til reinseanlegg. Røyra er ofte ikkje dimensjonerte for å kunne handtere den forventa auken i nedbør. Klimaendringane gjer at det er behov for oppgradering. Vassforsyning: Det er strenge kvalitetskrav til drikkevatn. Klimaendringane kan føre til dårlegare vasskvalitet i drikkevasskjeldene, samt auke risikoen for at vatnet vert ureina i distribusjonsnettet. Både auka nedbør og temperatur kan påverke råvasskvaliteten negativt gjennom auka tilførslar frå nedbørsfeltet og gjennom interne prosesser i vasskjelda. Slik har vi det i Sunnfjord 2018 : Eksisterande vegar: Dreneringsanlegg er ikkje dimensjonert og tilrettelagt for meir nedbør. Har oversikt over kritiske punkt, men desse er ikkje kartfesta. Førde kartlegg og vurdera nedbørsområde med klimapåslag på nye vegar og ved oppgraderingar. Kartlegging vert gjort i høve bekkeinntak, røyrdimensjon og vedlikehaldstiltak. Eksisterande bruer: Gaular og Naustdal bruker Safe Control (selskap som registrerer infrastruktur digitalt); har god oversikt over tilstand og kostnadsanalyse for å få oppgradert bruer til godkjent tilstand. Jølster og Førde har gjort tilstandsanalyse sjølv og hatt med Safe Control på deler. Har delvis oversikt over kostnader. 29

30 Eksisterande hamneanlegg og moloar: Alden Hamneområde har administrasjonsansvar. Lite av moloar med funksjon å sikre nyttetrafikk. Sanden i Naustdal- molo for småbåtanlegg og friluftsområde. Mange private anlegg. Jølster har 2 kommunale moloar (Eikaasgalleriet og Skei). Førde har ikkje nokon kommunalt eigde kaier eller moloar, dei som finst er privateigde. Overvatn: Jølster: Overvassnettet på Skei har tilstrekkeleg dimensjon pr. i dag, men kan ha for lite dimensjon i framtida med større nedbørsmengder. Jølster kommune har via NVE midlar kartlagt kritiske punkt i to av vassdraga ovanfor byggefeltet Skei i Stikkrenner vert skifta etter kvart som det vert oppdaga at dei manglar kapasitet. Bra oversikt, men ikkje kartlagt. Hjelmbrekkefeltet er utforandre i høve stort og bratt areal som er lagt i rør. Gaular: Har utfordringar i fleire byggefelt. Naustdal: Har utfordringar i fleire byggefelt, og langs fleire kommunale vegar. Førde: Bekkeinntaka er kartlagt, nummerert og merka med nr. skilt. Kapasiteten på overvassleidningane er med nokre unntak generelt bra. Det er nokre bekkeinntak som er for små eller har dårleg/feil utforma inntak, og nokre bekkeinntak som har rist som er feil utforma. Avløp: Jølster har 4 kommunale avløpsanlegg: Skei, Årdal, Ålhus og Vassenden, og mange private. Ålhus er under utviding og ein jobbar med å få dei private over på kommunalt anlegg. Skei og Vassenden avløpsanlegg er veldig bra, men leidningsnettet er gamalt og utfordrande. Gaular, har 6 +(2) kommunale avlaupsanlegg. Utfordringar med innrenning av overvatn på nokre anlegg. Naustdal kommune eig og driv avlaupsanlegget for Naustdal sentrum, med omkringliggande byggefelt. Leidningsnettet er mest bygd med sjølvfall, men har i tillegg sju pumpestasjonar. Utfordring med innrenning av overvatn. Førde har eit kommunalt hovudavlaupsanlegg med tillegg av eit lite på Holsen skule. Utfordring med innrenning av overvatn i nokre byggefelt og på nokre områder. Vassforsyning: Jølster har 2 kommunale vassverk og hentar sitt vatn frå Jølstravatnet Naustdal har eit kommunalt vassverk og hentar vatnet sitt frå Horstadvatnet Gaular har 3 vassverk, Borehol Viksdalen og Sande, Elv i Bygstad. 2-3 private anlegg. Førde har eit hovudvassverk og 3 små vassverk fordelt på dei tre grendaskulane Holsen, Haukedalen og Karstad skule. Har og eit vassverk på den nedlagde skulen i Angedalen som må driftast då skulen er brukt som grendahus. I periodar noko høgt fargetal på vatnet frå hovudvassverket. Vi har ein del mindre pumpestasjonar for vatn rundt om i nokre byggefelt, og ein pumpestasjon som hentar vatn frå elva Jølstra som kombinert tankbilfylling og banevatning til fotballbana i Hafstadparken. 30

31 Rasvollar Førde: Kommunen kontrollerer rasvollane, eigar tar kostnadar med vedlikehald og utbetring i samarbeid med NVE. Naustdal: 2 kommunale rasvollar/ sikringsanlegg, 1 av nyare dato. Ikkje etablert rutinar for oppfølging. Gaular: Ingen kommunale rasvollar. Jølster: Mange statlege rasvollar for sikring av E39 og RV5. Elveforbyggingar Førde: Kommunen kontrollera elveforbygging, eigar tar kostnad med vedlikehald og utbetring i samarbeid med NVE. Naustdal: Har forbyggingsanlegg med formål å sikre bygg. Ikkje etablert rutinar for oppfølging. Prosjekt for flaumsikring og habitatforbetring i Nausta- deletappe gjennomført. Gaular: Har ingen kommunale forbyggingsanlegg. Jølster: Har 2 kommunale forbyggingsanlegg med formål om å sikre veg/bygg. Ikkje etablert rutinar for oppfølging. Sterke sider Reservevassforsyning i Bygstad og Movatnet. Jølstravatnet er trygt og stort kan legge slange til elver. Felles VA-norm i Sunnfjord. Gode og oppdaterte reinseanlegg Utfordringar Innrenning av overvatn i avløp Mykje gamle røyrsystem Lekkasjar på vatn og avløp Økonomi Elvekryssing på vassleidning Gaular har lang sjøleidning Slik vil vi ha det i Sunnfjord 2030: All kommunal infrastruktur skal vere oppgradert og tilstrekkeleg dimensjonert for å handtere klimaendringane Alle kommunale vegar og bruer er kartlagt digitalt og filma. Rekkverk på bruer er rehabilitert og bæreevne på bruer er kontrollert Overvatn: Kartlagt inntak og sandfangkummer,og har rutinar for kontroll på overvatn i byggefelt. Avløp: Kartlagt dimensjon, årstall, djupne, overdekking og material. Gamle rør er bytta ut. Vassforsyning: Kommunal vassforsyning der det er aktuelt. Oppgraderte høgdebasseng. Hovudleidningane er oppdimensjonerte. Rasvollar og elveførebygging: Samla oversikt og rutinar. 31

32 4.7 Forbruk og avfall Forbruksmønsteret i samfunnet verkar inn på mengde av klimagassutslepp i Noreg og verda elles. Forbrukarane, dvs. kvar enkelt av oss, er ein viktig nøkkel i arbeidet med å få ned forbruk av energi. Omgrepet biff, bil, Boeing og bustad vert brukt for å skildre energiforbruk vi nyttar på mat, persontransport, bygging og drift av bustaden vår. Forbruk skjer også i offentlege og private verksemder. Undersøkingar viser at klimagassutsleppa frå norsk forbruk er noko høgre enn utsleppa frå norsk produksjon. Som kommune kan vi påverke vårt eige forbruk og innkjøpa våre i stor grad, og i mindre grad forbruksmønsteret til innbyggjarane. Måla og tiltaka i planen og handlingsprogrammet er difor mest retta mot kommunen sitt eige forbruk. er med i den fylkeskommunale innkjøpsordninga, og det er viktig med samarbeid med fylkeskommunen for at denne bidreg til grønare og meir klimavennleg innkjøp. I andre enden av innkjøpsskalaen finn vi avfallet det som er til overs når innhaldet er brukt. Avfallet i kommunane vert teke hand om av Sunnfjord Miljøverk (SUM) og Einestølen Gjenvinningsstasjon tilbyr eit omfattande sorteringssystem. Opplysningane i dette kapittelet er innhenta frå SUM. Figur 8: Avfall frå hushald i Førde, Gaular, Jølster og Naustdal i 2017 med grunnlag i tabellen under. (Kjelde: SUM) 32

33 Avfall frå hushald i Førde, Gaular, Jølster og Naustdal 2017 Tonn Glas og metallembalasje 177 Papp og papir 899 EE avfall 280 Farlig avfall 321 Restavfall 5094 Figur 9: Utvikling av mengde innsamla glas i Førde, Gaular, Jølster og Naustdal i perioden (kjelde: SUM). Figur 10: Utvikling av mengde innsamla papp og papir i Førde, Gaular, Jølster og Naustdal i perioden Det har vore ein nedgang i tonnasje dei siste åra, noko som truleg i stor grad kan skuldast færre papiraviser. (kjelde: SUM) 33

34 1 Figur 1: Utvikling av mengde innsamla EE-varer i perioden (kjelde: SUM) Figur 12: Utviklinga av mengde innsamla farleg avfall i perioden (kjelde: SUM) Krav om innsamling av farleg avfall har ført til ei positiv utvikling på dette feltet. 1 Diverse EE-varer: Kvitevarer, elektronikk og renas 34

35 Figur 13: Utviklinga av samla mengd hushaldsavfall i Førde, Gaular, Jølster og Nautdal i perioden (kjelde: SUM) Handsaming av avfall i SUM SUM har innsamlingsordning for restavfall og papp/papir. I 2019 startar dei også opp med innsamlingsordning for plastemballasje. I tillegg er det utplassert containarar for glas og metall fleire stadar i kommunane. På gjenvinningsstasjonane kan hushaldningane kostnadsfritt levere avfall i fleire fraksjonar som t.d. hushaldsplast, hageavfall, ubehandla treverk, behandla treverk, impregnert treverk, metall, betong og keramikk, XPS og EPS, golvbelegg, klorparafinvindauge, PCB-vindauge, brannslokkarar, maling og anna farleg avfall, gips, batteri og elektrisk avfall. Glas som ikkje er emballasje blir deponert mens emballasjeglas blir sendt til materialgjenvinning. Hushaldningsplast blir sendt til materialgjenvinning i regi av grønt punkt. Anna plast blir sendt til materialgjenvinning dersom den er etterspurd i marknaden, dersom ikkje blir den sendt til energigjenvinning. Hageavfall og ubehandla treverk blir nytta til kompostering, mens behandla treverk og impregnert treverk blir sendt til energigjenvinning. Emballasjemetall blir sendt til materialgjenvinning saman med emballasjeglas, mens anna metall blir seld i marknaden og går til materialgjenvinning. Betong og keramikk som kjem inn til SUM blir deponert. XPS, EPS og golvbelegg som inneheld farleg avfall går til energigjenvinning saman med klorparafinvindauge. PCB-vindauge blir sendt til demontering i eit spesialanlegg. Brannslokkarar blir demontert og metall går til materialgjenvinning. Gips blir også sendt til materialgjenvinning. Maling og anna farleg avfall blir sendt til spesialanlegg. Døde kjæledyr blir sendt til norsk protein. SUM samlar inn avløpsslam frå septiktankar samt mottar slam frå kommunale reinseanlegg. Dette slammet blir sendt vidare til kompostering slik at det kan nyttast som kompostprodukt eller jordblandingar. Slik har vi det i 2018 : Førde og Jølster er med i Miljøfyrtårnordninga Førde rådhus er sertifisert som miljøfyrtårn Alle kommunane er med i den fylkeskommunale innkjøpsordninga Alle kommunane leverer avfall til same leverandør Sunnfjord Miljøverk (SUM) Alle kommunane har containarar for innsamling av brukte klede og sko, samt til glas og metall 35

36 Sterke sider Utfordringar Alle kommunane har felles avfallssystem SUM Utviklinga illustrert i grafar frå SUM viser at innsamling av farleg avfall har vorte betre. Vedtatt gebyrforskrift for å ta tilsynsgebyr for private avløpsanlegg. Dei som har kompetanse og interesse for heimekompostering får redusert renovasjonsavgift. Førde har gjenbruksbutikk Norsk Misjonsselskap (NMS) og sykkelreperasjon. Lite medvite haldning til miljøomsyn ved innkjøp i kommunane Mangla kjeldesortering Slam har blitt blanda med behandla treverk. Dårleg komposteringsgrad. Få til gjenvinning av fosfor Legge betre til rette for å skaffe seg tett kompostbinge og kverna trevirke. Potensiale for betre bruk av gjenbrukshjørnet i Hesjedalen SUM manglar plass til utsortering og mellomlagring av fleire fraksjonar som kan materialgjenvinnast. Slik vil vi ha det i 2030: har kompetanse og stiller miljø- og klimakrav i alle offentlege innkjøp har grøn finansforvalting (investeringar skal nyttast slik at kommunen bidreg til omlegging til fornybarsamfunnet). Kommunal verksemd er miljøfyrtårnsertifisert v/sum har sorteringsanlegg for automatisk sortering av restavfall Minimum 60 % av alt avfall levert på SUM skal kunne materialgjenvinnast Maksimun 10 % av alt avfall levert på SUM skal deponerast jobbar aktivt og målretta mot forsøpling i naturen 36

37 4.8 Klimakunnskap og klimakommunikasjon Målsettinga med klimakunnskap og klimakommunikasjon er å bidra og legge til rette for utdanning av ein ny nullutsleppsgenerasjon, samstundes som ein aukar kunnskapen i den vaksne generasjonen. Kommunen har ansvar for barnehagar og grunnskulen, og har eit påverknadspotensiale her. Vi har, med utgangspunkt i status og utviklingstrekk, identifisert fire utfordringar innan klimakunnskap og klimakommunikasjon: Klimakunnskap i heile utdanningsløpet. Grunnleggande psykologiske mekanismar som hindrar oss i å handle. Klimakunnskap kan ikkje aleine endre samfunnet, kommunane treng handlingskunnskap og handlingsrom. Kunnskapsbasert og gjennomarbeida klimakommunikasjon i kommunane. Fig. 14: Ungdomsseminar for klima mars 2018 Slik har vi det i 2018 : Klimarelaterte undervisingstilbod Gjeldane læreplanar for grunnskulen har ikkje klima og miljø som eige tema. Kunnskapsnivået blant dagens lærarar avheng av personleg interesse og den vidareutdanning den einskilde lærer har Klimamagasinet «to grader» vert utdelt til alle på vidaregåande skule(fylkeskommunen) Den kulturelle skulesekken har produksjonar der tema er klima og miljø, og gjer elevane moglegheit til refleksjon rundt klima og miljøspørsmål (Fylkeskommunen) Sykkelprøve på skulane 37

38 Ryddedag om våren Nokre skular har konkrete tiltak, som tverrfagleg djupnelæringsprosjekt, innsamling av batteri, redesign, diskusjonar relatert til NRK-supernytt Barnehagar brukar naturen som ein læringsarena. Lokale årshjul i barnehagar: Nokre barnehagar har konkrete tiltak under fagområde berekraftig utvikling, andre er meir generelle. Klimakommunikasjon Det er per dags dato ingen eigen kommunikasjonsstrategi for korleis kommunane kommuniserer til innbyggarane på klimarelaterte saker, og kommunane har ingen offisiell klimaprofil ut ad. Eksisterande «klimarelatert» kommunikasjon (kampanjebasert): o Sykle til jobben/sykkelbyen Førde o Mobilitetsveka o Energiportal o Oljefri o Grøn veke Sterke sider Utfordringar Mykje kunnskap om klimaendringar i befolkninga Stort påverknadspotensiale: har mange arena vi kan bruke, som barnehagar, skular, nettside, mm Stor arbeidsplass kan få til heilskapleg satsing på grøn profil Førde rådhus er miljøfyrtårnsertifisert, moglegheiter for mange fleire Konkrete kampanjer fungerer (eks. ryddedag) Ingen av kommunane har klimakommunakasjonsstrategi og eigen klimakoordinator. Dei fleste bygg er ikkje miljøfyrtårnsertifisert Slik vil vi ha det i 2030: På alle utdanningsnivå i finst det tilbod knytt til klimakunnskap Naudsynt kompetansenivå blant lærarar er sikra gjennom vidareutdanning Har tilgjengelege faglege ressursar på klima i barnehage/skulen og hjå pedagogane Kommunen har ein intern klimakommunikasjonsstrategi og klimakompetanse i eigen organisasjon Kampanjar skal være gjennomarbeida og det skal vera eit godt fagleg opplegg rundt arrangementa. arrangerer årlege ungdomsseminar om klima deltek aktivt i nettverk om klima 38

39 4.9 Klimatilpassing Klimaframskrivingane varslar at vi kan vente meir intenst vêr i framtida, både ved at det kjem uvêr oftare og at det aukar i styrke. I Sogn og Fjordane er det særleg nedbørsauken som vil gi merkbare konsekvensar. Vi ser allereie at vi med dagens klima jamleg vert usett for sterke vêrpåkjenningar, som til dømes fører til skred, flaumar og stormflo. Både busetnad og infrastruktur er sårbart for slike naturpåkjenningar, og det aukar risikoen for både liv og helse, materielle verdiar og viktige samfunnsfunksjonar. Mykje av klimaframskrivingane vi har i dag ser på ulike vêrpåkjenningar kvar for seg, og ikkje det samla biletet dersom til dømes ekstrem nedbør, snøsmelting og stormflo skulle slå til på same tid. Dette kapittelet beskriv klimatilpassing på eit overordna nivå. Spesifikk informasjon om klimatilpassing knytt til det enkelte plantema, finn ein i dei einskilde kapitla. Klimatilpassing femnar vidt, og kunnskapsdelen til den regionale planen for klimaomstilling i Sogn- og fjordane skildrar dette temaet grundig. For å klimatilpasse oss best mogeleg må ein vite noko om korleis vi kan vente at framtida blir. For har vi «Klima i Norge 2100» og «Klimaprofil for Sogn- og fjordane» som kunnskapsgrunnlag for kva klima vi kan vente oss framover mot år SiS kommunane har også utarbeida ein heilskapleg risiko og sårbarheitsanalyse i Denne er òg eit viktig kunnskapsgrunnlag i høve klimatilpassing. I tillegg til denne vert det utarbeidd ROS analyser i samband med arealplanlegging. Det å inkludere omsynet til klimaendringane i alle ROS-analyser er avgjerande for å tilpasse arealbruken og beredskapssystemet til dei endringane vi veit kjem. Kva er vi som kommune påverka av og kva påverkar vi? Oversikta som Vestlandforsking har laga i samband med samhandling for «Grønt skifte prosjektet» syner oss kva den lokale sårbarheita kan vera samansett av. Fig. 15: Oversikt over ulike typar lokal klimasårbarheit utarbeida av Vestlandsforsking. 39