Kulturhistoriske registreringar

Transkript

1 Kulturhistoriske registreringar Avdeling for Regional utvikling Kulturseksjonen Gravfeltet på Hereidsmoen Hereid, gnr. 25, Eidfjord kommune Band I - Tekst, tabellar og kart Rapport

2

3 FORORD Gravfeltet oppe på Hereidterrassen i Eidfjord i Hardanger, må utan tvil vere blant dei største gravfelta frå jarnalder som finst att i Noreg. Med sine i overkant av 400 gravminne er det ikkje umogeleg at det faktisk er det aller største jarnaldergravfeltet i landet. Berre to større undersøkingar hadde tidlegare vore gjort på Hereid, og desse var diverre både ufullstendige og til dels unøyaktige. Som del av Hereidprosjektet, som vart gjennomført i år 2000, var det ynskjeleg og naudsynt å registrere og kartfeste gravfelta på Hereidterrassen på nytt. Det ligg to større gravfelt att på terrassen i dag: eit på Sjohaug og eit på Hereidsmoen. Førebels er berre gravfeltet på Hereidsmoen nyregistrert. Sjohaug vart ikkje registrert, samt at somme mindre områder på Hereidsmoen står att. I løpet av sumaren og hausten år 2000 registrerte underteikna 351 fornminne på Hereid, der ein god del er nyregistreringar. Mykje skog og undervegetasjon vart fjerna frå gravfeltet som del av dette prosjektet, og det vart difor mykje lettare å få oversikt over dei einskilde fornminna her. Til slutt vil eg få takke dei personane som hjelpte meg slik at denne store registreringsoppgåva lét seg gjennomføre. Fyrst og fremst vil eg takke fylkesarkeolog Tore Bjørgo ved Hordaland fylkeskommune, som var min kontaktperson i samband med Hereidprosjektet, og som alltid hadde tid til å høyre på og hjelpe meg når problem oppstod. Dernest vil eg og få takke kultursjef Kari Vambheim ved Eidfjord kommune, for velvillig støtte og oppmuntrande kommentarar. Ein annan person ved Eidfjord kommune som fortener ein takk, er Bjarne Boge ved teknisk kontor. Han gjennomførte heile oppmålingsarbeidet, samt hjelpte meg med alle karta. Ein takk fortener og den alltid vennlege Ragnar Bergslien på Bergslien Turistheim. Her budde eg medan eg var i Eidfjord, og han kunne stadig freista meg med nye fiskekort til lakseelva Eio. Kveldane vart ikkje kjedelege! Sist, men ikkje minst, må eg få takke Haldor Lægreid, ved Eidfjord Bygdesag, som alltid tok seg tid til å lage nye merkestikker til meg. Tidleg eller seint, stikkene fekk eg same kva. Atle Jenssen Bergen, 20. februar, 2002 i

4 ii

5 Innhald 1.0. INNLEIING Bakgrunn for dei arkeologiske registreringane Tidsrom, arbeidsomfang, deltakare og vêrtilhøve Framgangsmåte Oppmålinga Definisjonar FORSKINGSHISTORIE OMRÅDESKILDRING Bruk nr Bruk nr Bruk nr Bruk nr RESULTAT - kva er gjort? Registreringa KULTURHISTORIE Eidfjord, ei jarnalderbygd Hereid og Hereidterrassen KONKLUSJON - og avsluttande merknader LITTERATUR APPENDIKS Appendiks A - Tabell, registrerte fornminne på Hereidsmoen Appendiks B - Fotojournal Appendiks C - Registreringsskjema...sjå band II iii

6 Figurliste Framside Gravrøys R-0201 (o7) Figur 1.1. Eidfjord kommune (etter Brekke, et. al. 1993, fig. s. 402) Figur 1.2. Oversiktskart over gravfeltet på Hereidsmoen Figur 3.1. Parti av gruppe I, mot N Figur 3.2. Parti av gruppe III, mot N Figur 3.3. Gruppe V, mot N Figur 3.4. Søraustre del av gruppe V Figur 3.5. Gruppe XI, mot N Figur 3.6. Gruppe XVIII, før området vart rydda for tre og buskar Figur 3.7. Røys R-0201 (o7), tilhøyrande gruppe XV Figur 4.1. Kartutsnitt, gruppe I Figur 4.2. Kartutsnitt, gruppe II Figur 4.3. Mogeleg hustuft, R-0097, gruppe II Figur 4.4. Kartutsnitt, gruppe III Figur 4.5. Kartutsnitt, gruppe IV Figur 4.6. Kartutsnitt, gruppe V Figur 4.7. Kartutsnitt, gruppe VI Figur 4.8. Kartutsnitt, gruppe VII Figur 4.9. Kartutsnitt, gruppe VIII Figur Kartutsnitt, gruppe IX Figur Kartutsnitt, gruppe X Figur Kartutsnitt, gruppe XI Figur Kartutsnitt, gruppe XII Figur Kartutsnitt, gruppe XIII Figur Kartutsnitt, gruppe XIV Figur Kartutsnitt, gruppe XV Figur Kartutsnitt, gruppe XVI Figur Kartutsnitt, gruppe XVII Figur Kartutsnitt, gruppe XVIII Figur Kartutsnitt, gruppe XIX Figur Kartutsnitt, gruppe XX Figur Kartutsnitt, gruppe XXI Figur Kartutsnitt, gruppe XXII Figur Kartutsnitt, gruppe XXIII Figur Kartutsnitt, gruppe XXV Figur Kartutsnitt, gruppe XXIX Figur Kartutsnitt, gruppe XXX Figur Kartutsnitt, gruppe XXXI Figur Kartutsnitt, gruppe XXXII Figur 5.1. Gravrøysar på Hereidsmoen (Brekke, et.al. 1993, fig. s. 404) Figur 5.2. Treflika spenne frå vikingtida. Funne på Sjohaug, Hereid Figur 5.3. Gravrøys med fotkjede, Hereidsmoen (Skaar, et.al. 2000a, fig. s. 13) iv

7 Tabelliste Tabell 4.1. Fornminne tilhøyrande gruppe I Tabell 4.2. Fornminne tilhøyrande gruppe II Tabell 4.3. Fornminne tilhøyrande gruppe III Tabell 4.4. Fornminne tilhøyrande gruppe IV Tabell 4.5. Fornminne tilhøyrande gruppe V Tabell 4.6. Fornminne tilhøyrande gruppe VI Tabell 4.7. Fornminne tilhøyrande gruppe VII Tabell 4.8. Fornminne tilhøyrande gruppe VIII Tabell 4.9. Fornminne tilhøyrande gruppe IX Tabell Fornminne tilhøyrande gruppe X Tabell Fornminne tilhøyrande gruppe XI Tabell Fornminne tilhøyrande gruppe XII Tabell Fornminne tilhøyrande gruppe XIII Tabell Fornminne tilhøyrande gruppe XIV Tabell Fornminne tilhøyrande gruppe XV Tabell Fornminne tilhøyrande gruppe XVI Tabell Fornminne tilhøyrande gruppe XVII Tabell Fornminne tilhøyrande gruppe XVIII Tabell Fornminne tilhøyrande gruppe XIX Tabell Fornminne tilhøyrande gruppe XX Tabell Fornminne tilhøyrande gruppe XXI Tabell Fornminne tilhøyrande gruppe XXII Tabell Fornminne tilhøyrande gruppe XXIII Tabell Fornminne tilhøyrande gruppe XXIV Tabell Fornminne tilhøyrande gruppe XXV Tabell Fornminne tilhøyrande gruppe XXVI Tabell Fornminne tilhøyrande gruppe XXVII Tabell Fornminne tilhøyrande gruppe XXVIII Tabell Fornminne tilhøyrande gruppe XXIX Tabell Fornminne tilhøyrande gruppe XXX Tabell Fornminne tilhøyrande gruppe XXXI Tabell Fornminne tilhøyrande gruppe XXXII v

8 vi

9 Innleiing 1.0. INNLEIING 1.1. Bakgrunn for dei arkeologiske registreringane I Eidfjord, inst i Hardangerfjorden, ligg garden Hereid (sjå figur 1.1). Denne ligg mestedels oppe på den store israndavsetjinga Hereidterrassen, om lag 100 moh. Dei einskilde gravfelta på Hereidterrassen vert rekna som nokre av dei mest verdfulle frå norsk jarnalder, og frå kommunalt så vel som fylkeskommunalt hald ynskte ein difor å leggje desse til rette for besøkande. Arbeidet har vore gjennomført som eit samarbeid mellom Eidfjord kommune og Hordaland fylkeskommune, og var del av det såkalla North Sea Viking Legacy -programmet. Dette EU-prosjektet har som generell målsetjing å stimulere studiet av vikingtida i Nord-Europa, mellom anna gjennom å koordinere vikingtidsstudia i skilde land, samarbeide med skoler og universitet, samt å utvikle og ivareta prosjektet The European Institute of Cultural Routes. Eit viktig mål er og å dokumentere samkvem mellom nordeuropeiske land i vikingtida. Figur 1.1. Eidfjord kommune (etter Brekke, et. al. 1993, fig. s. 402). Målet med Hereidprosjektet var å freiste og gje besøkande eit bilete på heile tidbolken det har budd folk i området. Det var difor naudsynt å skildre alle typar fornminne på terrassen, ikkje berre dei førhistoriske. Dette kan sjåast i turistbrosjyra som vart laga i samband med dette prosjektet 1

10 Kapittel 1 (Skaar, et.al. 2000a, 2000b). Men sjølve registreringa på Hereidsmoen i år 2000 konsentrerte seg i hovudsak berre om dei førhistoriske gravminna. Det må nemnast at mange av fornminna i området har vore registrert fleire gonger tidlegare. Men aldri har ein hatt ei heilt nøyaktig kartfesting av dei. Egil Bakka registrerte i si tid 244 fornminne på Hereidsmoen, som er det største og mest sørlege av gravfelta på Hereid, medan Kalle Sognnes på byrjinga av 1970-talet registrerte 292 røysar eller haugar i det same området. Det ein bør vere klar over, er at fleire av dei mest sentrale områdane på Hereidsmoen ikkje vart undersøkt av Sognnes. Det totale talet på fornminne i området burde difor vere ein god del høgare enn desse 292 gravminna. Av di mykje av gravfeltet - i samband med dette prosjektet - skulle verte rydda for skog, vart det naturleg nok rekna med at einskilde nye fornminne ville dukke opp Tidsrom, arbeidsomfang, deltakare og vêrtilhøve Det arkeologiske registreringsarbeidet vart gjennomført av underteikna i to hovudbolkar, men med nokre dagsturar i tillegg. Fyrst var eg i Eidfjord i perioden 3. juli til 14. juli (år 2000), dvs. ti arbeidsdagar, og i løpet av denne tida rakk eg å registrere mesteparten av røysane på Hereidsmoen (i dei områda der skogen hadde vorte rydda). Deretter for eg inn att den 14. august for å registrere resten av røysane. Samstundes førebudde eg oppmålingsarbeidet, i form av ei synfaring saman med Bjarne Boge frå teknisk kontor, Eidfjord kommune. Dette såleis at han kunne danne seg eit bilete av korleis oppmålinga av gravfeltet lettest kunne gjennomførast. Eg returnerte til Bergen den 16. august, etter tre arbeidsdagar her inne. Den 14. september hadde eg ein dagstur til Hereid for å måle opp og markere nokre røysar som eg ikkje tidlegare hadde rekt å registrere. Den 23. og 24. november var eg nok ein gong inne i Eidfjord; denne gongen for å måle opp gravfeltet. Til saman nytta eg seksten dagar på registrerings- og oppmålingsarbeidet. Av di registreringa og oppmålinga strekte seg over store deler av andre halvpart av år 2000, opplevde eg sjølvsagt særs varierande vêr. I den fyrste bolken var det i hovudsak turt med mykje sol, men med somme regnvêrsdagar innimellom. På hausten var veret mykje dårlegare, med mykje vind og regn. Men stort sett var arbeidstilhøva gode Framgangsmåte Det ligg, som nemnt, fleire hundre røysar og haugar (graver eller rudningsrøysar) att på Hereidterrassen, og desse finst i dag hovudsakleg fordelt på to gravfelt: Sjohaug i nord og Hereidsmoen i sør. På desse gravfelta er det enno fleire stader der vegetasjonen framleis er mykje for tett for å kunne kartfeste fornminna. Dette gjeld gravfeltet på Sjohaug, men og delar av gravfeltet på Hereidsmoen har framleis mykje tett skog. Gravminna i desse områdane vart ikkje registert denne gongen, men skal registrerast og kartfestas ved eit seinare høve. Som utgangspunkt for registreringa på Hereidsmoen var det naturleg å nytte både Egil Bakka og Kalle Sognnes sine resultat. Men ein må på mange måtar kunne seie at desse to registreringane, kvar for seg, er delvis mangelfulle. Bakka kartfesta særs mange av gravhaugane og -røysane på Hereidsmoen, især på austsida av den vestlegaste av dei to grusvegane som går gjennom gravfeltet. Men denne kartfestinga er temmeleg unøyaktig. Sognnes si kartfesting er mykje betre, men grunna mykje vegetasjon utelét han fleire av dei sentrale områdane på gravfeltet. For meg vart det difor 2

11 Innleiing Figur 1.2. Oversiktskart over gravfeltet på Hereidsmoen. Dei 32 fornminnegruppene er markert, og nummerert med romertall. Kalle Sognnes si rutenummerering er gjengitt med små bokstavar. 3

12 Kapittel 1 naturleg å ta utgangspunkt i kartet til Sognnes for å lokalisere dei einskilde gravhaugane og gravrøysane, men samtidig vart resultata ettersjekka med Bakkas kart. Sognnes si nummerering av gravene er tufta på eit alfabetisk og numerisk system; kvar og ein rute på kartet der det ligg faste, synlege fornminne (NB!) er namngjeven med ein bokstav, og kvar enkelt røys eller haug innanfor dei enkelte rutene er nummerert løypande. Til eksempel er den sjette graven som vart registrert innanfor rute b kalla b6. Dette er eit logisk system, og har til dels vorte nytta i mi eiga registrering. Eit problem med nummereringa til Sognnes, er at han ikkje var heilt systematisk i namngjevinga av dei einskilde kartrutene. På mange måtar verker namngjevinga difor ganske vilkårleg (sjå figur 1.2). Eg har likevel tenkt å nemne ho her, av omdøme til den litteratur der nummereringa til Sognnes har vorte nytta. I tillegg har eg gjeve kvart einskild objekt eit løpenummer, frå R-0001 og oppover. Det er desse nummera som primært vert nytta i denne rapporten. Av tidsmessige årsaker var det diverre ikkje mogeleg å saumfare kvar enkelt kvadratmeter av Hereidsmoen systematisk, sjølv om dette klart hadde vore det ynskjelege. For å få registrert alle gravminna tok eg utgangspunkt i at desse i regelen ligg samla i grupper/klyngjer innetter feltet. Det lét seg skilje ut 32 skilde grupper av grav-/fornminne (figur 1.2); sju vest for vegen, og dei resterande på austsida. Desse er attgjeve med romartal, frå I til XXXII. Kanskje kan dette verke som ein ulogisk måte å registrere fornminna på, men med tanke på den tida eg rådde over, var truleg dette den mest raske og effektive metoden. Dessutan trur eg ikkje at det er utan verd at gravminna er gruppert såleis. Nokre av gruppene bør nok berre oppfattast som hjelpemiddel for registreringa, medan nokre ligg klart separerte. Også Bakka nemner denne grupperinga (Fett 1956). Kan dette kanskje tyde på bruk av gravfeltet til skilde periodar? Eller kanskje dette var gravplassane/offerplassane til familiegrupper (sjå meir om dette i kapittel 5)? Utgangspunktet mitt var altså å lokalisere fornminna til Sognnes og Bakka innanfor dei einskilde gruppene, måle og skildre dei, samt å merke dei med tanke på seinare oppmåling. Ikkje tidlegare registerte graver (samt nokre andre fornminne) vart målt inn, og sett inn i systemet til Sognnes. Det må understrekast at det ved mange av dei registrerte gravminna ligg det større eller mindre gropar. Desse inneheld ikkje trekol. Mykje tyder på at dette er spor etter gravskikken på Hereid: herifrå vart steinar og grus til einskilde gravminne henta. Desse gropane vart ikkje kartfesta i denne omgang. Alle registrerte fornminne fekk nye løpenummer (sjå tabell i appendiks A) Oppmålinga Sjølve førebuinga til oppmålinga av dei registrerte fornminna på Hereidsmoen fann stad i tidsrommet frå den 14. august til den 16. august, år Planen var eigentleg å ta til med arbeidet i løpet av desse dagane, noko som ikkje vart tilrådd av Bjarne Boge, ved teknisk kontor, Eidfjord kommune. Ut frå personlege erfaringar meinte han at det var best å vente med oppmålinga til etter lauvfallet. Likevel gjennomførte Boge og eg ei synfaring av gravfeltet, såleis at han kunne gjere seg kjent med det, samt å danne seg eit bilete av korleis vi skulle utføre sjølve oppmålinga. Oppmålinga vart gjennomført med totalstasjon (Zeiss Elta 3), og arbeidet starta opp i slutten av oktober. I løpet av nokre dagar vart storparten av røysane og haugane plotta inn, i form av eitt punkt (midtpunktet) på kvart fornminne. Dette arbeidet tok to dagar. Ytterlegare oppmåling fann stad den 23. og 24. november,

13 Innleiing Eit par manglande punkt vart målt inn i desember 2000 samt i januar 2001, og den siste utskrifta av alle punkta er datert den 16. januar Med dette kunne ein seie at oppmålinga av gravfeltet på Hereidsmoen var avslutta for denne gong. Arbeidet tok mykje lenger tid enn venta; for det fyrste var hausten særs mild, og lauvet fall seint. For det andre var det mykje dårleg vêr med mykje vind på seinhausten, noko som gjorde bruk av oppmålingsapparat vanskeleg. Men arbeidet gjekk særs raskt når lauvet fyrst hadde falle; ein trengte berre nokre få oppstillingar med måleapparatet, fordi sikta var så god Definisjonar I denne rapporten har eg nytta ymse omgrep for å skildre dei ulike gravminna, og eg meiner det vil vere viktig å få definert desse. For det fyrste skil eg mellom to hovudgrupper av ytre gravminne: haugar og røysar. Den fyrste typen er ikkje så vanleg på Hereid, men nokre har vore funne. Desse er bygd av ei blanding av jord/sand og stein, og skil seg klart ut frå storparten av gravminna i området. Røysar er den vanlegaste av gravminnetypane på Hereid, noko som ikkje er så rart med omsyn til all den steinen som ligg her. Desse gravminna er nesten utelukkande bygd av steinar, men kan ha noko sand og grus liggjande innimellom dei. Eg har valt å nytte ei firedeling av desse gravminnetypane, avhengig av forma på dei. For det fyrste har vi rundrøysane, som er den gravtypen som er den vanlegaste på Hereid. Som namnet seier, er dette gravminne som er runde av form, og som kan vere av særs varierande storleik. Nokre er ganske store, medan andre på det næraste er usynlege. Den andre gravtypen er dei såkalla ovale røysane, som det finst ein god del av på Hereidsmoen. Desse er ein mellomting mellom rundrøysar og langrøysar, og har ein klart definert langside og kortside. Dei passer likevel ikkje til definisjonen på ei langrøys (sjå nedanfor), og har difor vorte kalla ovale røysar. Den tredje gravminnetypen er langrøysane. Desse finst det nokre av på Hereid, og somme av desse har ei ganske stor lengd. Langrøysar er særmerkt av di dei har ei lengd som er lik eller større enn det dobbelte av breidda (lengd >= 2 x breidda). Ut frå denne definisjonen er det difor eintydig kva som må kallast langrøysar, og kva som må kallast ovale røysar. Den siste gravminnetypen som har vorte funne på Hereid, er såkalla firkanta røysar. Dette er ikkje ein vanleg gravtype i området, men nokre har vorte funne her. Desse røysane har rette sider (ikkje avrunda), og hjørna kan klart skiljast ut. Elles har det på Hereidsmoen og vorte funne steinleggingar, steinpakningar samt ein steinring. 5

14 6 Kapittel 2

15 Forskingshistorie 2.0. FORSKINGSHISTORIE Med omsyn til alle dei gravene som ligg, eller har lege, i Eidfjord, er det påfallande at det har vore gjort så få vitskapelege undersøkingar og utgravingar i bygda. Om ein ser på heile bygda under eitt, det vil seie både Øvre og Nedre Eidfjord, så har fornminna her berre vore behandla av eit fåtal personar. Og om ein berre tek for seg fornminna på Hereid, vert tilhøvet enno meir markant. La oss sjå nærare på kva som har vorte gjort av arkeologiske undersøkingar i bygda. Mange av undersøkingane vart gjort på 1800-talet, og det var og då dei fleste av utgravingane vart utført. På midten og i siste halvdel av 1800-talet reiste antikvaren N. Nicolaysen rundt om i Hardanger, og registrerte dei forskjellige fornminna i området. Også fornminna i Eidfjord vart registrert. Resultata hans vart skildra i Reiseberetning, insendt til det akademiske kollegium (Nicolaysen 1860), samt i Norske Fornlevninger ( :383, 813). I tillegg til nedteikningane av desse observasjonane, lét han og grave ut fleire av røysane på Varberghaugen i Øvre Eidfjord (ibid.). Nicolaysen skreiv ikkje så mykje konkret om gravene i Nedre Eidfjord og på Hereid, og desse vart mykje betre skildra nokre år seinare av B. E. Bendixen. Dei siste tiåra av 1800-talet reiste Bendixen rundt og registrerte fornminne i Hardanger og Sunnhordland, og desse reise-skildringane vart publiserte i årbøkene til Foreningen til norske fortidsminnesmerkers bevaring. Av særskild interesse for tilhøva i Eidfjord, er hans skildringar frå byrjinga av 1890-talet (Bendixen 1890, 1891 og 1892). I årboka frå 1891 gav han ei særs god skildring av nokre av gravene på Hereidterrassen. Både gravfelta på Sjohaug, Skjelbreid, så vel som på Hereidsmoen vart skildra. I liten grad undersøkte han Hereidsmoen; staden var visst temmeleg overgrodd allereie på hans tid! Av særskild interesse er derimot hans skildringar av dei no bortrydda gravene på den nordre delen av terrassen (sjå Bendixen 1891:19ff). Gravene som ein gong låg på Sjohaug og på Skjelbreid vert her skildra, saman med dei einskilde funna ein hadde frå staden. Det interessante med skildringane til Bendixen er ikkje at dei er så omfattande og gode, men snarare at dei gjev oss eit bilete av kor dei ulike gravene ein gong låg, og ikkje minst korleis dei hadde sett ut. Desse skildringane utgjer bakgrunnen for det som Per Fett seinare kom til å skrive om fornminna på staden (Fett 1956; men meir om desse nedanfor). Om lag samstundes som (eller like etter at) Bendixen vitja bygda, må fleire av gravene på Hereidterrassen ha vorte fjerna. Etter utskiftinga her på 1890-talet skaut tydelegvis nydyrkinga fart, og særskilt gjekk dette hardt ut over gravene på Sjohaug og på Skjelbreid. Desse ligg i innmarka på Hereid, i motsetning til Hereidsmoen som ligg i utmarka. På midten av 1920-talet vart mellom anna grassletta på austsida av vegen over Sjohaug oppdyrka og rydda (bnr. 25/9), og her veit vi at det i si tid låg to store vollar. Ved graving i den nordlegaste av desse fann grunneigaren Conrad Hereid ein bergkrystall og ein skjoldbukkel, saman med ei lang (og merkeleg) steinrekkje. Bergen Museum, som Conrad Hereid tydelegvis hadde mykje kontakt med, vart informert om funna. Laborant O. Espevoll reiste i 1926 til Hereid for å grave ut denne vollen. Han synte seg å innehalde ei 22 meter lang og 4,8 meter brei steinkonstruksjon, som smalna av i båe endar. Espevoll tyda funnet såleis at det måtte dreie seg om restane av ei hustuft, eit langhus. Men av di ho er så smal, verkar det som meir sannsynleg at det her er snakk om ei grav (kanskje ein langhaug?), noko som Haakon Shetelig var den fyrste til å påpeike (Shetelig 1927). Funnet er særs interessant, men diverre aldri publisert. 7

16 Kapittel 2 Johs. Bøe utførte ei ny registrering av fornminna på Hereidterrassen i 1931, og særs mange av gravene hadde då vorte fjerna sidan Bendixen vitja staden. Men nokre låg der framleis, mellom anna ei av dei største røysane lenger sør på Sjohaug (nærare hovudtunet). På Skjelbreid låg det berre to graver att (av over eit tjuetal som opphavleg skal ha lege her). Nett som Bendixen, valde Bøe i liten grad å skildre det store gravfeltet på Hereidsmoen. Det må tydelegvis ikkje ha vore nokon freistande oppgåve å gje seg i kast med. Resultata til Bøe vart ikkje publiserte, men ein rapport på to sider finst hjå topografisk arkiv ved Bergen Museum. Per Fett nemnde så vidt observasjonane til Bøe i si eiga skildring av staden (Fett 1956). Den til då mest omfattande kartlegginga av fornminna på Hereidterrassen vart gjennomført av (seinare professor) Egil Bakka på byrjinga av 1950-talet, og det er desse resultata som er gitt att i Per Fetts Fornminne i Hardanger - Ulvik prestegjeld frå Bakka kartla ikkje berre dei gravene som enno eksisterte då han vitja bygda, men han teikna og inn og skildra dei gravene som tidlegare hadde vore rydda bort på Sjohaug og Skjelbreid. Ein bør difor hugse på at mange av dei fornminna som vart kartfesta og skildra av Bakka allereie var borte på hans tid. Som nemnt ovanfor, hadde Bendixen og Bøe på det næraste ignorert gravfeltet på Hereidsmoen, og det viktigaste resultatet av undersøkingane til Bakka må difor vere kartlegginga av fornminna i nettopp dette området. Til saman registrerte han 244 fornminne her (ikkje alle av desse er graver; men steinmurar, bautasteinar, osb.). Særskilt viktig var det at han fekk registrert fleire graver på Hereidsmoen (ved Bestetræet) som berre kort tid etter vart rydda bort. Men sjølv om ho var eit pionérarbeide, må det understrekast at kartfestinga til Bakka var særs omtrentleg. Ho vart utført berre med måleband og kompass som hjelpemiddel. I tillegg til denne registreringa, gjennomførde Bakka i 1954 og ei utgraving av ei av røysane på Hereidsmoen. Denne røysa (Bakka si nr. 95) ligg heilt sør på terrassekanten, på ein stad som lyd namnet Syningen. Røysa hadde eit tverrmål på 7 meter, medan ein steinkrins som låg rundt ho hadde eit tverrmål på heile 17,8 meter. Bakka fann berre to grove skår av eit leirkar, eit lite stykke rust, eit stykke brent leire samt eit stykke brent bein. Dateringa har vorte sett til eldre jarnalder. Dette er den einaste sikre graven som har vore grave ut på Hereidsmoen. Ingen av resultata til Bakka vart nokon gong publisert av han sjølv, men dei dukka seinare opp i skildringa til Per Fett av fornminna i Hardanger (1956). Så vart det ikkje gjort nokre fleire arkeologiske undersøkingar på Hereid før på byrjinga av talet. I samband med arealdisponeringsplanen for utbygging av Eidfjordvassdraget, utvikla for Eidfjord kommune, vitja (den gong) stud. mag. art. Kalle Sognnes bygda for å registrere fornminna der. Men som han sjølv seier, var det primære ønsket hans berre å få avgrensa dei skilde gravfelta på Hereid, og ikkje å gje ein 100 prosent nøyaktig registrering og kartfesting av dei einskilde gravene. I rapporten skreiv han mellom anna: Kartleggingen gjør ikke krav på å være nøyaktig, til det var utstyret for dårlig - kompass og metermål. Imidlertid er det neppe store avvik, og arbeidet må være egnet som grunnlag (for å gjenfinne fornminnene) ved event. senere nøyaktig kartlegging (rapport i top. ark, Bergen Museum, UiB, datert 6/12-71; mi utheving). Sognnes registrerte 292 gravminne på Hereidsmoen, og då var fleire sentrale deler av gravfeltet ikkje undersøkte. Det bør og nemnast at han i 1972 grov ut ei lita røys på Hereidsmoen (Sognnes si røys m3 (R- 0139)), like vest for grusvegen som skjer igjennom gravfeltet frå nord til sør. Denne røysa hadde eit tverrmål på 2,5 meter og ei høgd på om lag 0,4 meter. Ho hadde ikkje vore registrert tidlegare. Då det ikkje vart gjort nokon funn i røysa, valde Sognnes å trekkje den konklusjon at det her måtte vere snakk om ei rudningsrøys (rapport i top. ark, Bergen Museum, UiB, datert 15/7-72). 8

17 Forskingshistorie Resultata hans har vorte trykte og/eller publiserte fleire stader. I magistergradsavhandlinga si - Eidfjord i Hardanger. Forsøk på analyse av førhistorisk bosetning - gjev Sognnes ei skildring av alle dei førhistoriske funna som har vore gjort i Eidfjord, og freistar ut frå dette å gje ei tolking av korleis busetjinga i bygda må ha utvikla seg i forhistoria. Men det er i hovudsak tilhøva i jarnalderen han skildrar i denne avhandlinga (Sognnes 1973). Variantar og utdrag av dette arbeidet har vore trykt fleire stader; mellom anna i Hardanger - tidsskrift for Hardanger historielag i 1974, i Bygdebok for Granvin, Ulvik og Eidfjord i 1977, og i ein artikkel i Viking frå 1977 (Sognnes 1974, 1977, 1978). Ei ganske annleis undersøking på Hereid vart gjennomført av tyskaren Dr. Hans-Michael Kiefmann i 1976 (Kiefmann 1981). Kiefmann ynskte gjennom kartlegging av fosfatinnhaldet på Hereidterrassen å få kartlagt menneskeleg aktivitet i området. Særleg høge verdiar fekk han naturleg nok ved gamletunet, medan det nesten ikkje var fosfat i jorda på Hereidsmoen. På dei fleste stadene der han fekk påvist mykje fosfat, er det (naturleg nok) dokumentert mykje aktivitet i moderne tid. Men tre stader stakk seg likevel ut: lengst i nord (Sjohaug), lengst i søraust (husmannsplass?) og ved terrassekanten i sør (Bestetræet/Syningen). Desse resultata danna sidan bakgrunn for ytterlegare undersøkingar av Kalle Sognnes på terrassen. I 1977 og 1981 freista Sognnes å undersøke nærare dei resultata som Kiefmann hadde kome fram til, og han gjekk systematisk over dei tre nemnde områdane som hadde gjeve høge fosfatverdiar, og tok jordprøver av desse (Sognnes 1982). Mest interessant viste området seg ved Bestetræet å vere; her fann han eit 20 cm tjukt kulturlag, to leirkarskår samt trekol. Ei C14-datering av dette trekolet gav ei tidfesting til AD 250 ± 70 (MASCA kalibrert) (ibid:40). Han ville ikkje spekulere for mykje om kva dette kunne tyde på, men nemnte forsiktig at det kanskje var spor etter gamal busetjing. Det vi må hugse på, er at det i akkurat dette området tidlegare hadde vore rydda vekk fleire gravrøyser, og at Sognnes kanskje hadde treft botnen på nokre av desse? Ei siste undersøking på Hereidterrassen som bør nemnast her, vart gjennomført av Lil Gustafson og Arthur Fasteland i 1975 respektive 1976, på vegne av tidlegare Historisk Museum i Bergen. Årsaka var at ein ynskte å leggje ned ein vassleidning gjennom gravfeltet på Hereidsmoen (N-S), og det vart difor naudsynt å ha fagkunnige personar til å overvake grøftegravinga. Som utgangspunkt vart kartfestinga til Kalle Sognnes nytta, og ut frå denne meinte ein at traseen som vart vald ikkje kom til å forstyrre nokon av gravene. Ser ein derimot på Egil Bakka sitt kart frå byrjinga av talet, er det mykje som tyder på at grøfta gjekk rett gjennom røys nr. 62 (Bakka si nummerering). Ingenting i rapporten tyder rett nok på at det vart gjort funn her som kunne stamme frå ei grav. Av di grøfta kom til å gå gjennom sjølve gravfeltet, ville kan hende profilen av jordbotnen kunne fortelje oss noko nytt om feltet? I undergrunnen mellom røysane u23 (R-0389) og p24 (R-0267) (her refererast det til Sognnes sine kartkodar) var det meir eller mindre samanhengande kolflekkar, men desse var særs tynne. Ei mogleg forklaring på desse, er at dei kanskje var spor etter ein skogbrann? Derimot vart det like SV for røys u23 funne eit mykje større kolflak: 1,3x0,5 meter langt (O-V), og 0,05 meter breitt på det tjukkaste. Det vart foreslått at dette kanskje var spor etter eit (rituelt) bål? Eit stykke lenger mot nord fann ein nokre strukturar som nok bør tolkast som kolmiler. Elles fann ein ikkje fleire kulturspor i samband med denne grøftegravinga. I samband med Eidfjordprosjektet i 2000 vart det utvikla to guidebrosjyrar for gravfeltet (Skaar, et. al. 2000a, 2000b). Desse gjer ein kortfatta skildring av fornminna på Hereid, samt knytt desse opp mot den ålmenne fornsoga. 9

18 Kapittel 3 Til slutt må det kort nemnast at det den 9. og 10. oktober 2001 skulle det leggjast ned kabel frå bruk nr til bruk nr. 1, langs grusvegen over Hereidsmoen. Hovudsakeleg klarte ein å unngå å grave grøftar på moen, men to stader var dette likevel naudsynt. Den lengste grøfta vart grave på bruk nr. 1, frå grensa til bruk nr. 4, langs grusvegen, og deretter langs vegen frem til huset på bruket. Underteikna var til stades under denne gravinga, og det vart ikkje funne nokre kulturspor. Dette området er dessutan særs oppdyrka. Den andre grøfta vart grave ved huset på bruk nr , tvers over vegen og frem til gjerde mot bruk nr. 4. Heller ikkje her vart det funne kulturspor. 10

19 Områdeskildring 3.0. OMRÅDESKILDRING Gravfeltet på Hereidsmoen ligg fordelt på fem av bruka på Hereid; frå vest mot aust oppe på Hereidterrassen ligg bruk nr. 25/7, bruk nr. 25/4, bruk nr. 25/18-20, bruk nr. 25/9 og bruk nr. 25/ 16. Det går to (omtrentleg) nordvest-sørøst-orienterte vegar gjennom gravfeltet på Hereidsmoen: den vestlegaste av dei går langsetter grensa mellom bruk nr. 4 og bruk nr , og den austlegaste går langsetter grensa mellom bruk nr. 9 og bruk nr. 16. Bruk nr. 7 og bruk nr. 4 ligg vest for den vestlegaste av vegane, bruk nr og bruk nr. 9 ligg mellom desse to vegane, medan bruk nr. 16 ligg aust for den austlegaste av vegane. For det meste er desse fem områdane dekte av skog, men dei er likevel temmeleg ulike av samansetjing. Som nemnt ovanfor, ligg gravene på Hereidsmoen samla i store og små grupper. For å kunne halde oversikt over alle gravene i området, valde eg å dele opp gravfeltet i 32 grupper; 7 av dei ligg vest for den vestlegaste av dei to vegane over moen, og dei resterande ligg aust for denne (sjå figur 1.2). Nedanfor vil eg gje ei skildring av kvart enkelt bruk, samt dei einskilde gravgruppene som ligg på bruket. I tillegg har eg vald å gje namn på ØK-kartet, samt koordinatar til hovudruta (-ene) der gravene ligg. Men det må understrekast at dette berre er ei omtrentleg kartfesting (sjå kvart einskild registreringsskjema for dei nøyaktige koordinatane) Bruk nr. 7 Dette området ligg heilt vest på Hereidsmoen, ut mot terrassekanten. Mot aust grenser det mot bruk nr. 4. Mesteparten av arealet er dekt av middels tett furuskog, med open og oversiktleg skogbotn. Mykje stor og mellomstor stein stikk opp av overflata, som trass alt er gamal avsetjing frå isbreen som ein gong låg her. Lengst mot nordnordvest er det litt ope beitemark, med nokre bjørketre somme stader. Skogbotnen er lett kupert, med einskilde låge høgdedrag. Dei fleste av gravene ligg anten like nedanfor, eller oppe på desse. To av gravgruppene ligg på dette bruket: gruppe I og gruppe II. Gruppe I ØK-Kart: AW Koordinatar: x x , y y Denne fornminnegruppa ligg lengst vestnordvest på området, i den delen som ikkje er dekt av furuskog. Fjorten røysar vart registrert her, der fire av desse var nyregistreringar. Mesteparten av røysane ligg på eit lågt aust-vest-orientert høgdedrag, som er dekt av open blandingsskog av bjørk og furu. Skogbotnen består av gras og mose. Like nord for gravgruppa ligg opne dyrkingsområde, og ein kan ikkje sjå bort frå at nokre av røysane tilhøyrande gruppe I er rudningsrøysar. 11

20 Kapittel 3 Figur 3.1. Parti av gruppe I, mot N. Gravminna er merkt med stikker, som er godt synlege på biletet. Gruppe II ØK-Kart: AW Koordinatar: x x , y y Gravgruppa ligg noko lenger sør enn gruppe I. Området består av middels tett furuskog, men av di her er lite vegetasjon på skogbotnen er det likevel ganske oversiktleg. Berre to fornminne har vorte registrert her Bruk nr. 4 Denne delen av gravfeltet på Hereidsmoen strekk seg frå grensa mot bruk nr. 7 i vest til grusveg i aust. Det er mykje skog av ulik karakter i dette området, men lengst i nordnordvest er det noko open beitemark med einskilde klyngar av bjørketre. Den mest austlege delen av området er dominert av open bjørkeskog, såkalla bjørkehage, med grasdekt skogbotn. Lenger mot sør og sørvest er det meir furutre, og botnvegetasjon i form av temmeleg store brakar. I det heile er det eit ganske oversiktleg område. Fem av gravgruppene ligg på dette bruket: gruppe III - VII. Som for bruk nr. 7, ligg også gravgruppene meir klårt skilde her enn dei gjer aust for vegen (på bruk nr , bruk nr. 9 og bruk nr. 16). Gruppe III ØK-Kart: AW Koordinatar: x x , y y

21 Områdeskildring Figur 3.2. Parti av gruppe III, mot N. Gravminna ligg rundt om på grassletta her. Denne gravgruppa ligg heilt mot nordvest i utmarka til bruket, og like attmed grensa til bruk nr. 7. Området er karakterisert av mykje open beitemark, men med einskilde klyngar av bjørketre. Desse ligg for det meste oppe på dei låge høgdedraga ein finn her. Tjuesju mindre røysar har vorte registrert i området, og dei ligg både nedanfor og oppe på høgdedraga. Nokre av røysane kan nok vere rudningsrøysar, men talet er likevel for høgt, samt at dei ligg for tett, til at alle kan vere det. Gruppe IV ØK-Kart: AW Koordinatar: x x , y y Denne gruppa ligg like sør for gravgruppe III, men her er området av ganske anna karakter. Skogen består for det meste av furu og bjørk, og er nokså open. Skogbotnen er derimot dekt av ein god del store brakar, noko som gjer at det er vanskeleg å få god oversikt over området. I tillegg er bakken særs kupert, med nokre markante, furudekte haugar. Desse kan vere naturlege, men to av dei har vorte registrert som moglege fornminne. Åtte haugar eller røysar kan reknast til gruppe IV, men området er så overgrodd at det nok kan liggje fleire, ikkje-registrerte fornminne her. 13

22 Kapittel 3 Figur 3.3. Gruppe V, mot N. I forgrunnen ligg røys R-0127 (k2). Gruppe V ØK-Kart: AW Koordinatar: x x , y y Denne gravgruppa ligg sør for gruppe IV, og like nord for bruk nr. 25/1. Området består av middels tett bjørkeskog og furuskog, med ein klar overvekt av bjørketre. Men mesteparten av gruppa ligg midt i ein brei kraftgate, og her har trea naturleg nok vorte fjerna. Mykje undervegetasjon i form av brakar og små furutre dekker bakken her, noko som gjer det vanskeleg å sjå fleire av røysane i gruppa. Eg har registrert nitten små røysar i dette området, der fire av desse er nyregistreringar. Som for dei fleste av gravgruppene på Hereidsmoen, er også røysane innafor denne gruppa av same karakter. Nokre kan kanskje vere rudningsrøysar, men neppe alle saman. Gruppe VI ØK-Kart: AW Koordinatar: x x , y y Denne særs litle gravgruppa (med berre fire røysar) ligg i open bjørkeskog, i eit markert aust-vestorientert søkk mellom låge kollar/høgdedrag. Skogbotnen er dekt av gras, og er difor ganske oversiktleg. To av røysane ligg isolert mellom gravgruppene III, IV og V mot vest, og gruppe VII 14

23 Områdeskildring i aust. Ein kan ikkje sjå bort frå at desse kan vere rudningsrøysar. Dei to andre røysane ligg noko sør for dei to førstnemnde, på et lågt aust-vest-orientert høgdedrag, og desse er meir sannsynleg gravrøysar. Tre av røysane i denne gruppa er nyregistreringar. Gruppe VII ØK-Kart: AW Koordinatar: x x , y y Gravgruppa ligg i eit nordvest-søraust-gåande belte langsetter den vestlegaste av grusvegane som går over Hereidsmoen. Heile gruppa ligg i open bjørkeskog, med grasdekt skogbotn. Bakken er tolleg jamn, men reiser seg noko lengst i nord. Elles er det mange store og små groper i bakken mellom fleire av gravene her. Området har i dei par siste åra vorte nytta som beitemark for storfe, medan det tidlegare gjekk sauer og beita her. Som følgje av denne bruksendringa har det byrja å vekse opp mykje små furutre i området. Nesten ingen andre stader på Hereidsmoen finn ein samla så mange mellomstore og store røysar og haugar på ein og same stad (berre i gruppe VIII finn ein noko liknande). Fornminna ligg ganske spreitt, og det er lett å få oversikt her. Eg har registrert tretti røysar og haugar i dette området (samt ein ring bygd av steinar), og tolv av desse er nyregistreringar. Figur 3.4. Søraustre del av gruppe VII. Biletet er tatt mot V, og syner dei små røysane R

24 Kapittel Bruk nr Ein må på mange måtar kunne karakterisere dette området som det mest sentrale av gravfeltet på Hereidsmoen; her ligg dei fleste av fornminna samla. Mesteparten av området er dekt av temmeleg tett furuskog, kor det somme stader er/var mykje tett undervegetasjon i form av brakar og små furutre. Mykje av denne undervegetasjonen vart fjerna i år 2000, og store delar av gravfeltet er i dag mykje meir synleg enn tidlegare. Bakken reiser seg gradvis frå vest mot aust, og ligg høgast ved grensa mot bruk nr. 9. To stader er skogen rydda for trær; den eine staden ligg like aust for den vestlegaste av grusvegane som går over gravfeltet, frå nord til sør, medan den andre ligg like sør for dette området. I det sistnemnde området låg det tidlegare ein del røysar. Heilt sør på utmarken til bruk nr , og like ved vegen, består skogen av bjørk. Dessa trea har tidlegare vore styvt og nytta som dyrefôr. Slike trær finn ein og heilt nord på området, men her ligg det ikkje nokon gravminne. Eg har skilt ut tretten fornminnegrupper her, men det finst og tre grupper som ligg både på bruk nr og bruk nr. 9. Totalt er det altså sytten grupper som kan knytast til bruk nr , og det er gruppene VIII - XVI, XVII - XIX, XXVI - XXVIII, samt delar av gruppene XV, XX og XXII. Gruppe VIII ØK-Kart: AW Koordinatar: x x , y y Denne gruppa ligg på austsida av, og like attmed den vestlegaste av grusvegane som går gjennom gravfeltet frå nordvest til søraust. I dette området er det i hovudsak bjørkeskog (styvingsbjørker), med grasdekt skogbotn. Heilt i nord er skogen meir blanda, med furu og bjørk. Området vert avgrensa i aust av open beitemark. Bakken er for det meste heilt jamn, men det finst nokre mellomstore groper attmed røysane. Tilhøyrande denne gruppa er røysar av varierande storleik, frå dei heilt store til dei heilt små. Mest iaugefallande er ei gruppe røysar og haugar som ligg like attmed vegen. Eg har registrert sytten røysar og haugar her, der to av desse ikkje tidlegare har vore registrert. Gruppe IX ØK-Kart: AW Koordinatar: x x , y y Området der desse gravene ligg er dominert av store furutre. Då nordlege delar av dette vert nytta som oppsamlingsplass for vedstablar, skogsmaskinar, o.a., er det temmeleg fritt for undervegetasjon. Her er bakken flat og jamn. Sør og sørvest for denne delen av området reiser bakken seg noko, og her var det litt meir vegetasjon medan registreringa gjekk for seg. I dag er det meir opent også her. Berre fem røysar kan knytast til denne gravgruppa, og fire av desse er nyregistreringar. Grunna vedstablane er delar av området noko uoversiktleg; fleire røysar kan liggje her. 16

25 Områdeskildring Figur 3.5. Gruppe XI, mot N. Røysane ligg langsetter dette søkket, innover i skogen. Gruppe X ØK-Kart: AW Koordinatar: x x , y y Også i dette området ligg gravene i middels tett furuskog, med ein skogbotn som er dekt av mose. Bakken er noko kupert, og ligg lågast lengst i nord. Gravgruppa ligg heilt attmed grensa til bruk nr. 9; nokre røysar oppe på eit lågt høgdedrag, og nokre nede i søkket nord for dette. Eg har registrert sju røysar her, der berre ei er ein nyregistrering. Gruppe XI ØK-Kart: AW Koordinatar: x x , y y Området består av middels tett furuskog, med mosegrodd skogbotn. Røysane ligg i eit nord-sørgåande belte mellom to låge høgdedrag. Tjuge røysar har vorte registrert her, der heile elleve ikkje tidlegare har vore kartfesta. Røysane er særs låge, og til dels vanskelege å få auge på. 17

26 Kapittel 3 Gruppe XII ØK-Kart: AW Koordinatar: x x , y y Dette er eigentleg inga gruppe; berre ei røys ligg her, for seg sjølv. Området er som for gruppe X og XI: furuskog, med mosegrodd skogbotn. Røysa ligg like på toppen av eit lågt høgdedrag, som skrånar ned mot vest. Nord for gruppa ligg gruppe X, og mot vest ligg gruppe XI. Gruppe XIII ØK-Kart: AW Koordinatar: x x , y y Heile gruppa ligg inne i middels tett furuskog, men mot vest ligg ope beitemark (sjå innleiande skildring av bruk nr ). Mot aust ligg eit ganske ope område i skogen. Bakken er meir eller mindre heilt flat, men reiser seg noko i aust, mot Langhaug. Som vanleg er i furuskog, er skogbotnen dekt av mose. Seksten røysar av forskjellig form og storleik har vore registrert her, og berre to av desse har ikkje vore registrert tidlegare. Gruppe XIV ØK-Kart: AW Koordinatar: x x , y y Den nordlege halvparten av denne gruppa ligg på ope beitemark, medan den sørlege halvparten ligg inne i middels tett furuskog. Botnen er naturleg nok dekt av gras og mose lengst i nord, på beitemarken, medan den i skogen berre er dekt av mose. I skogen er det og noko undervegetasjon av brake og små furutre. Bakken er for det meste jamn, men einskilde gropar ligg nokre stader. Åtte røysar vart registrert her; fire ute på beitemarka, og resten inne i skogen. To av røysane har ikkje tidlegare vore registrert. Gruppe XV ØK-Kart: AW og AW Koordinatar: x x , y y Sjå bruk nr. 9. Gruppe XVI ØK-Kart: AW Koordinatar: x x , y y Gruppa ligg delvis inne i middels tett furuskog, og delvis ved eit ope område i skogen (mot aust). Her er ein del undervegetasjon i form av brakar, små trær samt bregnar. Fornminna ligg i vestvendt skråning, ned mot gruppe XIII. Fire røysar vart registrert i dette området, og heile tre av desse var nyregistreringar. Noko uvisst om det her dreiar seg om gravrøysar eller rudningsrøysar. 18

27 Områdeskildring Figur 3.6. Gruppe XVIII, før området vart rydda for tre og buskar. Biletet er tatt mot nordaust. Gruppe XVII: ØK-Kart: AW Koordinatar: x x , y y Denne litle gruppa (berre tre røysar) ligg inne i ganske tett furuskog. Tidlegare var her heilt overgrodd, og området lét seg ikkje registrera. I august (år 2000) vart området rydda, og ein fekk no betre inntrykk av det. Skogbotnen er heilt dekt av mose, og om sumaren er det og mykje bregnar her. I tillegg er botnen dekt av store steinar; det var difor vanskeleg å få oversikt over fornminna i skogen her. Gruppe XVIII ØK-Kart: AW Koordinatar: x x , y y Heilt i sør på Hereidsmoen delar vegen seg, og mellom anna går ein traktor-/skogsveg austover langsetter sørsida av gravfeltet. Sør for denne vegen ligg det eit ope område som i dag vert nytta som beitemark for sau; området vert kalla Bestetræet, og var tidlegare ein del av gravfeltet på Hereidsmoen. Nord for vegen ligg sjølve gravfeltet på moen, og området er her heilt dekt av middels tett og tett furuskog. Området var før heilt overgrodd, men vart i år 2000 rydda for undervegetasjon. Bakken er ganske jamn, men reiser seg noko mot nord og nordaust. Gravene ligg i eit aust-vest-orientert belte langsetter vegen, på nordsida. Femten røysar har vore registrert her, og to av desse er nyregistreringar. 19

28 Kapittel 3 Gruppe XIX ØK-Kart: AW Koordinatar: x x , y y Denne gruppa ligg for det meste i eit ope område omkransa av furuskog, men nokre einskilde, store furuer står attmed røysane. Den mest nordlege delen av gruppa ligg på eit markant høgdedrag, især om ein tek utgangspunkt i den aust-vest-gåande skogsvegen ved Bestetræet. Den sørlegaste delen ligg om lag på høgde med denne vegen, og inne i ganske tett furuskog. Berre fem røysar ligg i denne gruppa, og alle har tidlegare vore registrert. Fire av røysane ligg oppe på høgdedraget i nord, medan den femte ligg nedanfor, mot sør. Alle desse gravene er temmeleg store og markante, men især ei skil seg ut som særskild stor og flott. Gruppe XX ØK-Kart: AW Koordinatar: x x , y y Sjå bruk nr. 9. Gruppe XXII ØK-Kart: AW Koordinatar: x x , y y Sjå bruk nr. 9. Gruppe XXVI ØK-Kart: AW Koordinatar: x x , y y Ikkje registrert. Gruppe XXVII ØK-Kart: AW Koordinatar: x x , y y Ikkje registrert. Gruppe XXVIII ØK-Kart: AW Koordinatar: x x , y y Ikkje registrert. 20

29 Områdeskildring 3.4. Bruk nr. 9. Dette området ligg aust for bruk nr , og strekk seg i ei linje frå nordvest til terrassekanten i søraust. Ein nord-sør-gåande skogsveg (som fylgjer vassleidning) fylgjer i stor grad austgrensa til bruket (dette er den austlegaste av vegane som går gjennom Hereidsmoen, frå nord til sør). Skogtypen varierer noko innafor området: den nordlege halvparten er dominert av lauvtre, i hovudsak bjørk, men og med nokre furuer innimellom. Her består for det meste skogbotnen av gras og mose. I sør ligg det middels tett furuskog, og her består skogbotnen mest av mose. Frå sør stig bakken gradvis mot nord, fram mot den nordvest-søraust-gåande kollen som vert kalla Langhaug. Denne kollen dominerer heilt klart området, og utgjer også skiljet mellom dei to skogtypane ein finn her. På sjølve Langhaug består skogen av furuer. Nord for Langhaug er bakken tolleg flat og jamn, men med einskilde søkk og gropar. Det ligg røysar på nesten heile området, frå sør og fram mot staden Austrevegen kjem ut på den nord-sør-gåande skogsvegen i nord. Fornminna ligg rundt Langhaug på alle kantar, men omtrent ikkje på sjølve kollen. På dette bruket har eg skilt ut følgjande grupper av fornminne: XV, XX - XXIII, XXV, XXIX, og XXX - XXXII. Tre av gruppene ligg delvis inne på dette bruket, og delvis inne på bruk nr Desse er: XV, XX og XXII. Gruppe XV ØK-Kart: AW og AW Koordinatar: x x , y y Denne gruppa ligg langsetter grensegjerdet mellom bruk nr og bruk nr. 9, og startar ved vestsida av Langhaug i sør og strekk seg nord-nordvestover mot gruppe XXX. Skogen her består for det meste av bjørk, men det står og einskilde furuer innimellom. Flest furutre finn ein sør i Figur 3.7. Røys R-0201 (o7), tilhøyrande gruppe XV. Dette er ei rundrøys med ein diameter på om lag 4,4 meter. Biletet er tatt mot V. 21

30 22 Kapittel 4

31 Resultat 4.0. RESULTAT - kva er gjort? 4.1. Registreringa Som allereie nemnt, vart det valt å dele opp gravfeltet og røysane der i 32 skilde grupper; sju vest for grusvegen gjennom gravfeltet (på bruka nr. 7 og nr. 4), og resten aust for denne (bruka nr , nr. 9 og nr. 16). Då området vest for vegen romma færrast gravminne og gravgrupper, valde eg å starte med desse. Dagane frå den 3. juli til den 5. juli år 2000 vart nytta til registrering av gruppene I til VII, medan resten av onsdag den 5. juli og alle dei påfølgjande dagane vart nytta til registrering av gravminna aust for vegen. Men sjølvsagt vende eg jamleg attende til fleire av dei tidlegare registrerte områda, mellom anna for å gå gjennom resultata på nytt. I fleire tilfelle vart nye røysar funne desse gongene. Nedanfor har eg vald å presentere kvar einskild gruppe, og samstundes gje ei kortfatta skildring av min framgangsmåte med omsyn til registreringa av røysane i desse. GRUPPE I Registrert: og Tal på gravminne: 14 Egil Bakka registrerte på byrjinga av 1950-talet ni av røysane her (nr ), medan Kalle Sognnes om lag tjuge år seinare registrerte tolv røysar i det same området (sjå tabell 4.1). Røysane her er alle temmeleg små (om lag 2-3 meter i diameter), og fleire er ganske utydelege. Sjølv registrerte eg totalt fjorten røysar her, der ni av desse tidlegare hadde vore registrert av Sognnes. Eg fann ikkje att to av røysane hans - f3 (R-0056) og f9 (R-0062) - noko som kan skuldast mykje vegetasjon i området då eg vitja det, medan ei røys - f1 (R-0054) - vart tolka som ein naturleg samling av stein, og difor ikkje registrert. Eg fann fem røysar som Figur 4.1. Kartutsnitt, gruppe I. ikkje hadde vore registrert av Sognnes. Ei hadde tidlegare vore registrert av Egil Bakka (R-0063 = Bakkas nr. 214), medan fire ikkje hadde vore registrert før. Desse fire røysane (R ) er alle særs låge og bygd av jamstore steinar (kanskje dei må oppfattast som steinleggingar og ikkje røysar?). GRUPPE II Registrert: og Tal på fornminne: 2 Denne gruppa inneheld berre to fornminne, og der berre haugen (eller røysa) R-0096 har vore registrert tidlegare. Både Sognnes og Bakka (nr. 232) har kartfesta dette mogelege fornminnet. I 23

32 Kapittel 4 tillegg til denne, fann eg den 12. juli ein mosegrodd og buga steinmur eit stykke sør for gruppe I (R-0097; sjå figur 4.3). Mykje tyder rett nok på at muren også held fram mot nord, og at det her dreier seg om ei lita oval tuft. Ho er heilt dekt av mose, men lét seg likevel delvis måle opp: 6,4 meter frå aust til vest, og om lag 5-6 meter frå nord til sør. Eg tok fleire jordprøvar på innsida av denne tufta, men fann berre rustraud sand og jord. Figur 4.2. Kartutsnitt, gruppe II. Kartkode Sognnes Bakka Eigne Sognnes Bakka Eigne Tidlegare nemningar Mål Reg.nr. Orientering Type R-0055 f2 f2 d:3 d:3,0 Rund R-0057 f4 f x4 4x3 4,5x3,0 Ø-V Oval R-0058 f5 f5 216 d:4 d:3 d:3,0 Rund R-0059 f6 f6 d:3 d:2,5 Rund R-0060 f7 f7 d:4 3,8x2,8 NNØ-SSV Oval R-0061 f8 f8 d:3 d:1,6 Rund R-0063 f f4 d:2 d:3,0 Rund R-0064 f11 FA d:3,0 Rund R-0065 f12 FB d:2,5 Rund R-0066 f13 FC d:2,6 Rund R-0067 f14 FD d:3,0 Rund R-0068 g1 g1 d:4 d:3,0 Rund R-0069 g2 g2 d:4 3,0x2,5 Ø-V Rund R-0095 h1 h1 d:3 d:3,0 Rund Tabell 4.1. Fornminne tilhøyrande gruppe I. Reg.nr. Kartkode Sognnes Bakka Eigne Sognnes Bakka Eigne Tidlegare nemningar Mål Orientering Type R-0096 h2 h2 232 d:15 d:18-20 d:21,0 Rund R-0097 HA?x6,4 Tuft Tabell 4.2. Fornminne tilhøyrande gruppe II. GRUPPE III Registrert: , og Tal på fornminne: 27 Denne store gravgruppa vart i hovudsak registrert den 4. og den 5. juli, men nokre røysar vart og registrert den 12. juli. I dette området registrerte Egil Bakka i si tid elleve røysar, medan talet på røysar som vart registrert av Kalle Sognnes er tjueein. Røysane her er temmeleg små og låge, og av di det om sumaren er mykje gras her, var det vanskeleg å finne att alle røysane til Sognnes. Etter eg hadde gått over området fleire gonger hadde eg funne mesteparten av desse, men røysane 24

33 Resultat g4 og g5 vart ikkje funne att. Desse skulle liggje attmed ein diger oppsamling av rudningsstein, så det kan hende at dei har vorte rydda bort i ny tid. Totalt registrerte eg tjuesju røysar i dette området, der seks av desse ikkje hadde vore kartfesta tidlegare. Desse røysane ligg litt lenger sør enn dei andre i gruppa, og er heilt låge. Det er mogeleg at nokre av røysane i denne gruppa eigentleg er rudningsrøysar, men av di fleirtalet av desse ligg så tett verker det likevel som meir sannsynleg at dei fleste er gravminne. Figur 4.3. Mogeleg hustuft, R-0097, gruppe II. Biletet er tatt mot SV. Reg.nr. Kartkode Sognnes Bakka Eigne Sognnes Bakka Eigne Tidlegare nemningar Mål Orientering Type R-0070 g3 g x3 d:2,5 d:1,2 Rund R-0073 g6 g6 236 d:3 d:2 d:2,2 Rund R-0074 g7 g7 240 d:2 5x3 d:4,0 Rund R-0075 g8 g x3 5x3 5,0x3,5 VNV-ØSØ Oval R-0076 g9 g9 237 d:2 d:3 d:3,0 Rund R-0077 g10 g10 d:2 d:3,0 Rund R-0078 g11 g11 d:3 d:2,5 Rund R-0079 g12 g d:2 d:3 d:2,5 Rund R-0080 g13 g d:2 d:3 3,0x2,0 N-S Oval R-0081 g14 g d:2 d:3 3,8x2,8 N-S Oval R-0082 g15 g d:2 d:2-3 d:2,2 Rund R-0083 g16 g d:2 d:2-3 d:2,0 Rund R-0084 g17 g x3 5x3 5,0x2,0 Ø-V Langrøys R-0085 g18 g18 d:2 d:2,0 Rund R-0086 g19 g19 d:2 d:3,0 Rund R-0087 g20 g20 d:2 d:3,0 Rund R-0088 g21 g21 d:2 d:2,0 Rund R-0089 g22 g22 d:2 2,5x2,0? Oval R-0090 g23 g23 d:2 4,0x2,5 N-S Oval R-0091 g24 g24 d:2 3,0x2,2 Ø-V Oval R-0092 g25 g25 d:2 3,8x2,5 N-S Oval R-0093 g27 GA d:1,5 Rund R-0094 g28 GB d:2,0 Rund R-0134 l3 g26 d:2,5 Rund R-0135 l4 GC d:2,0 Rund R-0136 l5 GD d:2,7 Rund R-0137 l6 GE d:2,3 Rund Tabell 4.3. Fornminne tilhøyrande gruppe III. 25

34 Kapittel 4 Figur 4.4. Kartutsnitt, gruppe III. GRUPPE IV Registrert: Tal på fornminne: 8 Fem av røysane og haugane i denne gruppa vart registrert av Egil Bakka på byrjinga av 1950-talet. To av desse meinte han var særs usikre, og dei vart difor ikkje gjeve noko nummer (haugane R-0104 og R-0105). Kalle Sognnes fant heile ti røysar og haugar her. Som for alle røysane og haugane på Hereidsmoen, tok mi eiga registrering utgangspunkt i Sognnes sine resultat og Sognnes si kartfesting. I motsetning til alle andre grupper på gravfeltet, har eg her færre Figur 4.5. Kartutsnitt, gruppe IV. registreringar enn Sognnes: berre åtte. Røysane i5 (R-0102) og i10 (R-0107) lét seg ikkje finne att, og var kanskje naturlege steinsamlingar(?). 26

35 Resultat Reg.nr. Kartkode Sognnes Bakka Eigne Sognnes Bakka Eigne Tidligare nemningar Mål Orientering Type R-0098 i1 i1 231 d:3 d:4 d:3,0 Rund R-0099 i2 i2 233 d:3 d:5 d:4,0 Rund R-0100 i3 i3 234 d:3 d:1,5 d:2,5 Rund R-0101 i4 i4 d:3 d:2,0 Rund R-0103 i6 i5 3x4 4,0x1,5 VNV-ØSØ Langrøys R-0104 i7 i7 u.nr. d:14? d:16,0 Rund R-0105 i8 i8 u.nr. d:14? d:14,0 Rund R-0106 i9 i9 d:3 d:2,5 Rund Tabell 4.4. Fornminne tilhøyrande gruppe IV. GRUPPE V Registrert: og Tal på fornminne: 19 Både Egil Bakka og Kalle Sognnes gjennomførte registreringar av fornminna i dette området, heilt sør på bruk nr. 4. Bakka registrerte åtte røysar her (nr ), men eg har berre fått seks av desse til å korrespondere med mitt eige resultat. Som vanleg hadde Sognnes fleire røysar enn Bakka: heile femten. Av desse fann eg att alle, utanom røys j10 (= R-0117) (men kanskje ho finst saman med nokre av mine nyregistreringar?). Totalt fann eg altså nitten røysar her, og fem av desse hadde ikkje vore Figur 4.6. Kartutsnitt, gruppe V. registrert av Sognnes (medan Bakka hadde ei av desse). Alle røysane i dette området er av nokolunde same karakter: små (2-3 meter i diameter), bygd av små steinar samt at dei alle er særs låge. Nokre av desse er lette å få auge på, medan andre er meir eller mindre heilt dekt av undervegetasjon i form av brakar og andre buskar. Sjølvsagt er det mogleg at einskilde av desse røysane ikkje er førhistoriske gravminne, men dei ligg eigentleg mykje for tett til å kunne vere rudningsrøysar (nett som for gruppe III). Ikkje er det noko rydda område her heller (om ein ser bort frå bruk nr. 1, som ligg eit stykke sør for denne fornminnegruppa). 27

36 Kapittel 4 Reg.nr. Kartkode Sognnes Bakka Eigne Sognnes Bakka Eigne Tidlegare nemningar Mål Orientering Type R-0108 i d:3 d:4,0 Rund R-0109 j1 j1 226 d:3 d:4 d:3,0-3,1 Rund R-0110 j2 j2 227 d:3 d:4 d:4,0 Rund R-0111 j3 j3 230 d:3 d:4 d:3,0 Rund R-0112 j4 j4 228 d:3 d:4 d:4,0 Rund R-0113 j5 j5 229 d:3 d:4 d:2,5 Rund R-0114 j6 j6 d:3 d:4,5 Rund R-0115 j7 j7 3x4 4,3x2,2 N-S Oval R-0116 j8 j8 d:3 d:2,0-3,0 Rund R-0118 j12 j12 d:3 d:3,0 Rund R-0119 j13 10 d:3,0 Rund R-0120 j14 k3 d:3 d:2,5 Rund R-0121 j15 13 d:2,6 Rund R-0126 k1 k1 d:3 d:2,0-3,0 Rund R-0127 k2 k2 d:3 d:4,0 Rund R-0128 k4 j11 d:3 d:4,0 Rund R-0129 k5 3 d:3,0 Rund R-0130 k6 j9 d:4 4,5x2,0 Ø-V Langrøys R-0131 k7 18 d:2,7 Rund Tabell 4.5. Fornminne tilhøyrande gruppe V. Reg.nr. Kartkode Sognnes Bakka Eigne Sognnes Bakka Eigne Tidlegare nemningar Mål Orientering Type R-0122 j16 JA d:3,0 Rund R-0123 j17 JB 8,5x3,0 ØSØ-VNV Langrøys R-0132 l1 l1 212 d:3 d:2 d:2,4 Rund R-0138 l7 LA d:2,0 Rund Tabell 4.6. Fornminne tilhøyrande gruppe VI. GRUPPE VI Registrert: , og Tal på fornminne: 4 I dette området var det opphavleg berre registrert ei røys: Bakka si nr. 212 eller Sognnes si nr. l1 (= R-0132). Like nordaust for denne ligg det ei liknande røys som ikkje tidlegare har vore registrert. Eit lite stykke sør for desse to ligg det og to røysar som ikkje har vore registrert tidlegare. Desse ligg oppe på eit lågt aust-vest-orientert høgdedrag. Den eine er ei langrøys, som ligg langsetter toppen av høgdedraget, medan den andre er ei rundrøys som ligg like ved vestenden på langrøysa. Dei er særs overgrodde, og vart berre tilfeldig oppdaga den 14. september. Følgjer ein linja som vert danna mellom desse to røysane vestover, vil ein gå rett på røys R-0103 (tilhøyrande gruppe IV). Figur 4.7. Kartutsnitt, gruppe VI. 28

37 Resultat Figur 4.8. Kartutsnitt, gruppe VII. GRUPPE VII Registrert: , og Tal på fornminne: 30 Denne gravgruppa inneheld alle gravminna som ligg langsetter vestsida av den vestlegaste av dei to grusvegane over Hereidsmoen. Fleire av gravene her er store og flotte, og mesteparten har tidlegare vore registrert. Både B. E. Bendixen og Johs. Bøe skildra somme av gravene her. Den fyrste gode registreringa i området vart gjennomført av Egil Bakka på byrjinga på 1950-talet, og han registrerte fjorten av røysane og haugane her (nr og ). Som vanleg registrerte Kalle Sognnes fleire fornminne enn Bakka, og har atten røysar og haugar i dette området. Ei av desse velde eg å sjå på som naturleg (R-0140 (= m1)), og ho vart difor ikkje registrert. Likevel kom eg opp i eit tal på heile tretti røysar og haugar i området, og det er altså tolv nyregistreringar. Korleis kan det ha seg? Tre av desse er ganske store og ligg mellom dei tidlegare registrerte røysane, medan ei ligg eit stykke sørvest for gruppa. Dei resterande åtte røysane ligg like ved R (= r14), R-0317 (= s1) og R-0318 (= s3), og er av same karakter som fyrstnemnde (Sognnes si nr. s2): lita og heilt låg. Desse røysane vart funne av di mosa som veks på dei, på grunn av lite 29

38 Kapittel 4 Reg.nr. Kartkode Sognnes Bakka Eigne Sognnes Bakka Eigne Tidlegare nemningar Mål Orientering Type R-0124 j18 r x4 6x2 11,0x4,4 Ø-V Langrøys R-0125 j19 X d:3,2 Rund R-0133 l2 l2 d:12 d:16,5 Rund R-0139 l8 m3 d:3 d:2,5 Rund R-0141 m2 m2 d:8 d:11,0 Rund R-0142 m4 m4 210 d:4 d:5 d:4,0 Rund R-0143 m5 m x4 3x4 d:3,5 Rund R-0144 m6 m6 15 3x4 7x3 9,0x3,5 Ø-V Langrøys R-0145 m7 m7 14 d:12 d:10 d:13,0 Rund R-0296 r2 r2 208 d:12 12x14 d:14,5 Rund R-0297 r3 r x4 17x4 20,5x5,0 VNV-ØSØ Langrøys R-0298 r4 r4 7 d:4 d:13 d:16,0 Rund R-0299 r5 r5 15 d:6 7x3 d:3,0 Rund R-0300 r6 r6 9 d:5 d:5 d:5,0 Rund R-0301 r7 r7 8 5x3 7x3 7,0x4,0 NV-SØ Oval R-0302 r8 r8 6 5x4 8x4 8,0x4,0 NV-SØ Langrøys R-0305 r11 r1 d:7,0 Sirkel R-0306 r12 r5 d:4,0 Rund R-0307 r13 RA d:3,8 Rund R-0308 r14 s2 d:3 d:2,5 Rund R-0309 r15 SA d:1,8 Rund R-0310 r16 SB d:1,7 Rund R-0311 r17 SC d:1,8 Rund R-0312 r18 SD d:2,0 Rund R-0313 r19 SE d:1,7-1,8 Rund R-0314 r20 SF d:1,5 Rund R-0315 r21 SG d:1,5 Rund R-0316 r22 SH d:1,6-1,7 Rund R-0317 s1 s1 11 d:5 3x4 4,0x2,5 Ø-V Oval R-0318 s3 s3 10 d:6 d:6 d:5,5 Rund Tabell 4.7. Fornminne tilhøyrande gruppe VII. regn sumaren 2000, var meir brun enn mosen ikring. Ved hjelp av eit jordbor klarte eg å peile fram omrisset av dei. Dei er små (ca. 1,7-2,0 meter i diameter), og er bygd av små steinar. GRUPPE VIII Registrert: Tal på fornminne: 17 Det er to gravgrupper som er meir iaugefallande og lett tilgjengelege enn dei andre på Hereidsmoen; gruppe VII vest for vegen, og gruppe VIII aust for vegen. Denne sistnemnde gruppa har meir eller mindre i si heilskap vore registrert tidlegare. Egil Bakka har tolv av desse røysane og haugane (nr. 1-5, nr , nr. 30 og nr ), medan Kalle Sognnes har femten. To av mine sytten røysar og haugar er difor nyregistreringar. Den eine av desse (R-0166) ligg like attmed røys R-0342 (Sognnes si nr. n1), og er lita og rund, medan den andre (R-0343) ligg like attmed røys R Denne sistnemnde røysa er heilt lita, og bygd av små steinar (og kan minne om røysane R (= r14-22) i gruppe VII). Fleire av røysane i denne gruppa er temmeleg store (over 10 meter i diameter), og ei av desse (R-0319) har og fotkjede av store steinar. 30

39 Resultat Figur 4.9. Kartutsnitt, gruppe VIII. Reg.nr. Kartkode Sognnes Bakka Eigne Sognnes Bakka Eigne Tidlegare nemningar Mål Orientering Type R-0166 n22 n1 d:2,0 Rund R-0187 n43 s6 33 d:4 d:4 d:2,5 Rund R-0303 r9 r9 d:3 d:3,0 Rund R-0304 r10 r x4 11x4 12,0x5,0 VNV-ØSØ Langrøys R-0319 s4 s4 1 d:15 10x12 d:14,0 Rund R-0320 s5 s5 5 d:3 d:3 d:3,0 Rund R-0321 s7 s7 d:2 d:3,5 Rund R-0322 s8 s8 4 d:4 d:5 d:5,0 Rund R-0323 s9 s9 30 5x4 7x3 6,0x3,0 VNV-ØSØ Langrøys R-0324 s10 s10 32 d:4 d:4 d:2,0 Rund R-0325 s11 s x4 12x3 13,0x3,5-4,5 Ø-V Langrøys R-0326 s12 s12 2 d:9 d:7 d:10,0 Rund R-0327 s13 s13 18 d:8 d:6 d:6,5 Rund R-0328 s14 s x3 6x4 7,0x4,0 Ø-V Oval R-0329 s15 s15 17 d:14 d:12 d:12,0 Rund R-0342 s29 n1 d:3 3,0x2,0 SØ-NV Oval R-0343 s30 s15 d:1,5 Rund Tabell 4.8. Fornminne tilhøyrande gruppe VIII. 31

40 Kapittel 4 GRUPPE IX Registrert: og Tal på fornminne: 5 Denne litle gruppa ligg, med unntak av ei røys, samla inne i furuskog vest for gruppe XI. Ingen av røysane i dette området har vore registrert av Egil Bakka, medan Kalle Sognnes har ei av dei. Store delar av gravfeltet inne i skogen her vart aldri registrert av Sognnes, og røys R-0147 (Sognnes si nr. n2) må kan hende tolkast som ei tilfeldig registrering frå hans side. Like attmed denne røysa (som eg har registrert som langrøys) fann eg ytterlegare tre røysar: to låge rundrøysar og ei langrøys (R ). Men det er litt vanskeleg å få oversikt over Figur Kartutsnitt, gruppe IX. dette området, då det er mykje framandelement her (vedstablar, badekar, traktor, o.l.). Den siste av dei fire nyregistrerte røysane ligg midt mellom røys R-0342 (i gruppe VIII) og røys R-0147, og er ei lita rundrøys (R-0146). Reg.nr. Kartkode Sognnes Bakka Eigne Sognnes Bakka Eigne Tidlegare nemningar Mål Orientering Type R-0146 m8 n1 d:1,8 Rund R-0147 m9 n2 d:3 7,9x2,3 ØNØ-VSV Langrøys R-0167 n23 n2 d:2,1 Rund R-0168 n24 n2 4,5x2,0 VNV-ØSØ Langrøys R-0169 n25 n2 d:3,7 Rund Tabell 4.9. Fornminne tilhøyrande gruppe IX. GRUPPE X Registrert: 12/7 Tal: 7 Røysane i denne gruppa har i hovudsak diameter på mellom 3,0 og 4,0 meter, og er godt synlege. Mesteparten av dei har difor vore registrert tidlegare av både Bakka og Sognnes. Egil Bakka registrerte fem av desse sju røysane (nr ), medan Kalle Sognnes har seks av dei. Sjølv fann eg ei røys i tillegg til dei som tidlegare var registrert av Sognnes. Denne ligg like attmed røys R-0036 (Sognnes si nr. n3), og er ei noko utydeleg rundrøys (R-0037). 32

41 Resultat Figur Kartutsnitt, gruppe X. Reg.nr. Kartkode Sognnes Bakka Eigne Sognnes Bakka Eigne Tidlegare nemningar Mål Orientering Type R-0036 b35 n3 d:3 d:3,5 Rund R-0037 b36 n3 d:4,0 Rund R-0148 n4 n4 192 d:3 d:3,5 d:3,5-3,6 Rund R-0149 n5 n5 194 d:4 d:3 d:4,0 Rund R-0150 n6 n6 193 d:3 d:3 d:3,5 Rund R-0151 n7 n7 191 d:4 d:2,5 d:3,8 Rund R-0152 n8 n8 190 d:4 d:3 d:2,0 Rund Tabell Fornminne tilhøyrande gruppe X. GRUPPE XI Registrert: og Tal på fornminne: 21 I dette området av skogen på Hereidsmoen ligg det tett med små og låge røysar, og mange av desse er særs vanskelege å få auge på. Egil Bakka gjorde ti registreringar her (nr. 31 og nr ), men ei av langrøysane hans (nr. 195) er i røynda ein gamal og låg steinmur. Ho er altfor smal til å kunne vere noko gravminne. Kalle Sognnes gjorde få registreringar her; berre seks. Ei av desse (R-0157 (= n13)) har eg valt ikkje å registrere, då det mest sannsynleg er ei naturleg steinsamling. Utanom Bakka sine ni registreringar (ti, om ein reknar med steinmuren), har eg elleve røysar som ikkje tidlegare har vore registrert. Mesteparten av desse ligg langsetter eit nordsør-orientert søkk, mellom to låge høgdedrag. For det meste er det her snakk om små og låge rundrøysar, med ein diameter på ikring 3,0 meter. 33

42 Kapittel 4 Figur Kartutsnitt, gruppe XI. Reg.nr. Kartkode Sognnes Bakka Eigne Sognnes Bakka Eigne Tidlegare nemningar Mål Orientering Type R-0153 n9 n9 200 d:3 d:3 d:2,8 Rund R-0154 n10 n d:4 d:3 d:3,5 Rund R-0155 n11 n d:3 d:3 d:2,9 Rund R-0156 n12 n d:4 d:5 d:2,7 Rund R-0158 n14 n14 31 (?) d:4 d:3 3,9x2,5 NØ-SV Oval R-0171 n27 NA d:2,5 Rund R-0172 n28 NB d:2,1 Rund R-0173 n29 NB d:2,0 Rund R-0174 n30 NC d:3,0 Rund R-0175 n NE 10x3 d:3,7 Rund R-0176 n NG d:5 d:2,6-2,7 Rund R-0177 n NI d:3 d:3,0 Rund R-0178 n NJ d:3 d:2,2 Rund R-0179 n35 NL d:2,0 Rund R-0180 n36 NM d:2,4 Rund R-0181 n37 NN d:2,5 Rund R-0182 n38 NO d:3,4 Rund R-0183 n39 NP d:2,7 Rund R-0184 n40 NQ d:3,2 Rund R-0185 n41 NR d:2,6 Rund R ND 21x2 - Mur Tabell Fornminne tilhøyrande gruppe XI. 34

43 Resultat GRUPPE XII Registrert: Tal på fornminne: 1 Denne litle rundrøysa ligg heilt isolert mellom gruppene X, XI og XV, og vart difor ikkje inkludert i nokon av desse. Røysa har tidlegare vore registrert både av Egil Bakka (nr. 189a) og Kalle Sognnes (n21). Figur Kartutsnitt, gruppe XII.. Reg.nr. Kartkode Sognnes Bakka Eigne Sognnes Bakka Eigne Tidlegare nemningar Mål Orientering Type R-0165 n21 n21 189a d:4 d:4 d:3,1 Rund Tabell Fornminne tilhøyrande gruppe XII. GRUPPE XIII Registrert: og Tal på fornminne: 16 Denne gruppa ligg like innafor skogen, aust for vegen over Hereidsmoen. Røysane ligg på ei flate inne i skogen, og fleire av desse er mellomstore og særs synlege. Naturleg nok har mesteparten difor vore registrert tidlegare. Bakka har elleve av desse røysane (nr , nr , nr og nr ), medan Sognnes har fjorten. Sjølv har eg altså to nyregistreringar i dette området. Den første av desse ligg like attmed røys R- 0226, og er ei ganske lav og oval røys (R- 0243). Den andre (R-0170) er og oval, og ligg like ved austsøraust-enden av røys R Røys R-0164 er orientert VNV-OSO, medan røys R-0170 er orientert NNO-SSV, og mykje kunne tyde på at det her kanskje dreidde seg om veggene i ei tuft. Innsida var ganske jamn og fin, men eg fann inga kulturspor her. Det er difor uvisst om det er ei tuft, eller om det er to røysar som ligg attmed kvarandre. Eg valde å tolke dei som (grav)røysar. Figur Kartutsnitt, gruppe XIII. 35

44 Kapittel 4 Reg.nr. Kartkode Sognnes Bakka Eigne Sognnes Bakka Eigne Tidlegare nemningar Mål Orientering Type R-0159 n15 n x5 6x2 9,5x3,0 Ø-V Langrøys R-0160 n16 n16 29 d:3 d:3 d:3,1 Rund R-0161 n17 n x4 d:4 d:3,3 Rund R-0162 n18 n18 28 d:5 d:5 d:5,0 Rund R-0163 n19 n19 35 d:5 d:3 5,5x3,0 Ø-V Oval R-0164 n20 n x3 9x3 5,5x2,0 SØ-NV Langrøys R-0170 n26 n20 3,4x2,4 NNØ-SSV Oval R-0186 n42 o32 d:5 3,5x3,5 Ø-V Firkantet R-0188 n44 s21 38 d:3 d:3 d:3,5 Rund R-0226 o33 o33 d:3 6,2x2,6 NV-SØ Langrøys R-0243 o50 o33 5,8x3,7 ØSØ-VNV Oval R-0332 s18 s18 27 d:6 d:6 8,5x5,0 SV-NØ Oval R-0333 s19 s19 26 d:4 d:5 d:4,5 Rund R-0334 s20 s20 25 d:6 d:5 d:4,5 Rund R-0335 s22 s22 39 d:5 d:4,5 d:5,5 Rund R-0336 s23 s23 d:5 d:3,2 Rund Tabell Fornminne tilhøyrande gruppe XIII. GRUPPE XIV Registrert: Tal på fornminne: 8 Like aust for gruppe VIII ligg eit ope jorde, omkransa av skog på alle kantar. Gruppe XIV ligg delvis på dette jordet, og delvis inne i skogen sør for det. Som det godt tilgjengelege området det er, har difor dei fleste av røysane her vore registrert tidlegare. Både Egil Bakka (nr ) og Kalle Sognnes har registrert seks røysar i området. Eg har to røysar i tillegg til desse. Den eine ligg like attmed Figur Kartutsnitt, gruppe XIV. røys R-0338, og er ei lita, usikker steinlegging (R-0344). Den andre (R-0345) ligg noko sør for denne, like attmed røys R-0341 (i Reg.nr. Kartkode Sognnes Bakka Eigne Sognnes Bakka Eigne Tidlegare nemningar Mål Orientering Type R-0330 s16 s16 20 d:3 2x2 d:2,5 Rund R-0331 s17 s17 24 d:4 d:3 d:3,0 Rund R-0337 s24 s24 23 d:4 d:5 d:2,5 Rund R-0338 s25 s25 19 d:3 d:3 d:2,8 Rund R-0339 s26 s26 22 d:4 d:3 d:4,0 Rund R-0340 s27 s27 21 d:3 d:2 d:3,0 Rund R-0344 s31 s25 d:2,5 Rund R-0345 s32 s25 d:2,0 Rund Tabell Fornminne tilhøyrande gruppe XIV. 36

45 Resultat gruppe XVIII). Dette er ei lita rundrøys, bygd av heilt små steinar. Også denne er litt usikker, men har likevel vorte registrert. GRUPPE XV Registrert: , og Tal på fornminne: 57 Dette er den klart største av gravgruppene på Hereidsmoen, med heile femtisju røysar. Området i seg sjølv er oversiktleg, med lite vegetasjon, men sidan det ligg så mange, og så små, røysar her er det vanskeleg å få oversikt over alle desse fornminna. Egil Bakka registrerte førtifire røysar i dette området (nr , nr , nr. 153, nr. 171 og nr ), men det har vore vanskeleg å få mange av desse til å korrespondere med mine eigne registreringar. Eg trur likevel at eg har greidd å finne att dei fleste av desse røysane. Kalle Sognnes har berre trettifem av røysane, men av di her tidlegare var særs mykje vegetasjon, var det ei stor mengd av gravminna som ikkje vart registrert av han. Dette gjeld den mest nordvestlege delen av området. Eg har altså åtte (eller fem) nyregistreringar her, men eg trur at tre av desse og har vore registrert av Egil Bakka. Eg har ikkje klart å finne ut kva slags nummer han hadde gjeve desse. Mange av røysane som ikkje hadde vore registrert av Kalle Sognnes var særs låge, meir å rekne som steinleggingar. I dag er desse i røynda Figur Kartutsnitt, gruppe XV. 37

46 Kapittel 4 Reg.nr. Kartkode Sognnes Bakka Eigne Sognnes Bakka Eigne Tidlegare nemningar Mål Orientering Type R-0027 b26 BM d:2,8 Rund R-0028 b27 BN d:1,8 Rund R-0029 b BO d:2 d:1,7 Rund R-0030 b BP d:2 d:2,7 Rund R-0031 b30 BR d:2,5 Rund R-0032 b BS 5x2 d:3,0 Rund R-0033 b32? BT d:2,1 Rund R-0034 b33? BU d:2,3 Rund R-0035 b34? BV d:2,6 Rund R-0045 c8 172 BF 5x3 5,5x2,7 N-S Langrøys R-0046 c9 BG 4,3x2,6? Firkantet R-0047 c BH 3x2 4,0x2,6 N-S Oval R-0189 n45 BI 4,5x3,1 Ø-V Oval R-0190 n BJ d:3 d:1,6 Rund R-0191 n BK d:1,5 Rund R-0192 n BL 4,0x2,0 Ø-V Langrøys R-0193 n BQ 4x2 4,5x2,0 Ø-V Langrøys R-0195 o1 o1 148 d:3 d:3 d:2,6 Rund R-0196 o2 o2 146 d:4 d:3 d:2,5 Rund R-0197 o3 o3 147 d:5 d:3 d:2,5 Rund R-0198 o4 o4 142 d:4 5x3 3,3x2,5 SSØ-NNV Oval R-0199 o5 o5 d:3 3,6x2,8 ØNØ-VSV Oval R-0200 o6 o6 145 d:5 d:3 d:2,5 Rund R-0201 o7 o7 144 d:7 d:4 d:4,4 Rund R-0202 o8 o8 143 d:3 d:3 3,0x2,6 NNØ-SSV Oval R-0203 o9 o9 141 d:5 5x3 7,6x2,5-2,6 NØ-SV Langrøys R-0204 o10 o d:4 4x3 5,8x3,5 NNV-SSØ Oval R-0205 o11 o d:3 5x3 3,5x2,1 NNØ-SSV Oval R-0206 o12 o d:3 5x3 d:2,0 Rund R-0207 o13 o13 d:3 d:3,1 Rund R-0208 o14 o x3 5x3 5,3x3,4 ØNØ-VSV Oval R-0209 o15 o d:3 d:3 d:3,6 Rund R-0210 o16 o d:4 d:5 5,2x2,5-2,6 ØNØ-VSV Langrøys R-0211 o17 o d:3 d:4 d:2,5 Rund R-0212 o18 o18 d:3 d:2,0 Rund R-0213 o19 o d:3 d:3 d:2,5 Rund R-0214 o20 o20 d:4 d:3,0 Rund R-0215 o21 o d:4 d:3 d:3,0 Rund R-0216 o22 o d:3 d:2 d:2,5 Rund R-0217 o23 o d:4 d:4 3,6x3,2 NØ-SV Oval R-0218 o24 o d:4 d:4 d:3,5 Rund R-0219 o25 o d:3 d:2 d:2,2 Rund R-0220 o26 o x3 6x4 d:3,0 Rund R-0221 o27 o d:3 d:3 d:2,8 Rund R-0222 o28 o28 d:3 d:3,0 Rund R-0223 o29 o x3 6x3 6,5x2,0 SSØ-NNV Langrøys R-0224 o30 o x3 d:4 d:3,0 Rund R-0227 o34 o d:3 d:3 d:2,5 Rund R-0228 o35 o d:5 d:3 5,4x2,7 SSV-NNØ Langrøys R-0229 o36 o d:5 d:3 d:3,3 Rund R-0230 o37 o d:4 d:3 d:3,0 Rund R-0231 o38 o d:3 d:3 d:2,6 Rund R-0235 o (?) BB d:3 d:1,0 Rund R-0236 o (?) BC d:3 3,6x2,0 Ø-V Oval R-0237 o BD 5x2 4,8x2,3 NØ-SV Langrøys R-0238 o BE d:2 4,5x2,3 NØ-SV Oval R-0239 o o1 d:3 d:2,5 Rund Tabell Fornminne tilhøyrande gruppe XV. 38

47 Resultat heilt usynlege, men av di det var så tørt sumaren 2000 var det mogleg å sjå dei. Som for gruppe VII, hadde mosen over røysane vorte mykje meir brun enn mosen attmed, og ved hjelp av eit jordbor klarte eg å finne omkrinsen på dei. Andre av røysane i dette området, vestnordvest for høgdedraget Langhaug, er derimot mykje meir tydelege. GRUPPE XVI Registrert: og Tal på fornminne: 4 Berre fire røysar har vore registrert her, i området mellom gruppene XIII i vest og XV i aust. Egil Bakka registrerte ingen av desse røysane, medan Kalle Sognnes har ei av dei (R-0225 (o31)). Dei tre nyregistreringane er små og verkar litt omrota; ein kan altså ikkje sjå bort frå at desse er rudningsrøysar. Figur Kartutsnitt, gruppe XVI. Reg.nr. Kartkode Sognnes Bakka Eigne Sognnes Bakka Eigne Tidlegare nemningar Mål Orientering Type R-0225 o31 o31 d:3 d:2,5 Rund R-0240 o47 o31 d:1,8 Rund R-0241 o48 o31 d:1,8 Rund R-0242 o49 o31 d:1,8-1,9 Rund Tabell Fornminne tilhøyrande gruppe XVI. GRUPPE XVII Registrert: Tal på fornminne: 3 Desse tre røysane ligg eit stykke søraust for gruppe XIII, og ovanfor røysane i gruppe XVIII, som ligg sør for desse. Bakka registrerte ingen røysar her, men Sognnes har ei (R-0354 (t8)). Området vart rydda for undervegetasjon hausten 2000, og det er difor at dei tre røysane vart registrert så mykje seinare enn dei andre på Hereidsmoen. Tidlegare var det reint umogleg å gå gjennom dette området, av di her var så mykje tre og annan vegetasjon. Figur Kartutsnitt, gruppe XVII. 39

48 Kapittel 4 Reg.nr. Kartkode Sognnes Bakka Eigne Sognnes Bakka Eigne Tidlegare nemningar Mål Orientering Type R-0354 t8 t8 d:3 d:3,3-3,4 Rund R-0364 t18 t8 6,8x4,5 ØSØ-VNV Oval R-0365 t19 t8 7,0x3,2 ØSØ-VNV Langrøys Tabell Fornminne tilhøyrande gruppe XVII. Figur Kartutsnitt, gruppe XVIII. Reg.nr. Kartkode Sognnes Bakka Eigne Sognnes Bakka Eigne Tidlegare nemningar Mål Orientering Type R-0341 s28 s d:5 d:3 d:3,9 Rund R-0346 s33 t1 101 d:3 d:3 3,5x3,0 NS-ØV Firkantet R-0347 s34 t3 110 d:3 d:3 d:2,7 Rund R-0348 s35 TA d:3,0 Rund R-0349 t2 t2 102 d:3 d:2 d:2,7 Rund R-0350 t4 t4 104 d:3 d:2,5 d:2,9-3,0 Rund R-0351 t5 t5 103 d:6 d:4 d:5,0 Rund R-0352 t6 t6 109 d:3 d:2 d:3,5 Rund R-0353 t7 t7 4x3 3,1x1,6 SSØ-NNV Oval R-0355 t9 t9 d:4 d:3,2 Rund R-0356 t10 t x4 8x3 3,0x3,0 NNØ-SSV ½ langr. R-0357 t11 t d:6 d:4,5 d:4,8 Rund R-0358 t12 t d:4 d:4 d:4,0 Rund R-0359 t13 t13 93 d:6 5x7 d:7,0 Rund R-0366 t20 TB d:3,7 Rund Tabell Fornminne tilhøyrande gruppe XVIII. 40

49 Resultat GRUPPE XVIII Registrert: Tal på fornminne: 15 Desse røysane ligg inne i skogen like attmed (og nord for) aust-vest-gåande skogsveg; dei har difor for det meste vore registrert tidlegare. Egil Bakka har elleve av desse røysane: nr. 93, nr og nr Kalle Sognnes registrerte tretten røysar her. Sjølv fann eg to til, i tillegg til dei som Sognnes allereie hadde registrert. Den eine (R-0348) ligg inne i skogen, saman med dei andre røysane, og er lita og rund. Den andre (R-0366) ligg tvers over skogsvegen, og kan vere botnen av ei bortrydda langrøys. Det kan og vere ei samling av rudningsstein. Grunnen til at desse røysane er registrert så mykje seinare enn dei andre, er at dette området tidlegare var heilt overgrodd, og difor ikkje lét seg registrere. GRUPPE XIX Registrert: Tal på fornminne: 5 Dette er ei særs lita gruppe, med berre fem røysar. Men utanom gruppene VII og VIII er det her vi finn nokre av dei største og flottaste av røysane på Hereidsmoen. Især ei av røysane, R-0362, er verdt å leggje merke til. Naturleg nok har alle desse røysane vore registrert tidlegare, både av Egil Bakka (nr og nr. 184) og av Kalle Sognnes. Eg fann inga nye røysar i dette området, som er særs kupert, men og særs oversiktleg. Figur Kartutsnitt, gruppe XIX. Reg.nr. Kartkode Sognnes Bakka Eigne Sognnes Bakka Eigne Tidlegare nemningar Mål Orientering Type R-0233 o40 o40 41 d:10 d:9 d:8,5 Rund R-0362 t16 t16 40 d:15 d:15 d:16,5 Rund R-0363 t17 t d:5 d:4 d:3,5 Rund R-0367 u1 u1 42 d:7 d:7 d:7,0 Rund R-0370 u4 u4 43 d:8 d:4 d:6,0 Rund Tabell Fornminne tilhøyrande gruppe XIX. 41

50 Kapittel 4 GRUPPE XX Registrert: Tal på fornminne: 4 Desse fire røysane ligg som ein forlenging av gruppe XXIII mot vest, men eg har likevel valt å oppretthalde gruppe XX som eiga gruppe. Berre ei av røysane har tidlegare vore registrert av Egil Bakka (R-0245; hans nr. 56), medan Kalle Sognnes har alle fire. Dei tre røysane som ikkje hadde vore registrert av Bakka må kunne kallast noko usikre. Alle er overgrodde, og temmeleg utydelege. Berre meir grundige undersøkingar kan avgjere om dette er gravminne, eller ikkje. Figur Kartutsnitt, gruppe XX. Reg.nr. Kartkode Sognnes Bakka Eigne Sognnes Bakka Eigne Tidlegare nemningar Mål Orientering Type R-0232 o39 o39 5x3 7,0x3,0 Ø-V Langrøys R-0234 o41 o41 d:6 d:3,5 Rund R-0244 p1 p1 d:3 d:3,0 Rund R-0245 p2 p2 56 4x3 2x3 4,0x2,5 SSV-NNØ Oval Tabell Fornminne tilhøyrande gruppe XX. GRUPPE XXI Registrert: Tal på fornminne: 2 Gruppe XXI, med sine to røysar, vart skilt ut som eiga gruppe etter Kalle Sognnes sitt kart. Etter at eg sjølv registrerte røysane i området, har det vist seg at desse to røysane eigentleg burde ha vore rekna til gruppe XXII. Eg har likevel valt å behalde den gamle inndelinga. Dei to røysane har ikkje vore registrert av Egil Bakka, men Sognnes har båe to. Dei er særs overgrodde, og er bygd av store steinar. Vi kan ikkje sjå bort frå at dei kan vere naturlege, og ikkje minst røys R-0369 må karakteriserast som uviss. Figur Kartutsnitt, gruppe XXI. Reg.nr. Kartkode Sognnes Bakka Eigne Sognnes Bakka Eigne Tidlegare nemningar Mål Orientering Type R-0368 u2 u2 d:3 d:2,8-2,9 Rund R-0369 u3 u3 d:3 d:3,0 Rund Tabell Fornminne tilhøyrande gruppe XXI. 42

51 Resultat GRUPPE XXII Registrert: og Tal på fornminne: 15 Desse røysane ligg på nordsida av og langsetter aust-vest-gåande skogsveg, fram mot eit vegkryss i søraust. Gruppa er større enn eg fyrst rekna med; området lengst mot nord hadde ikkje vore registrert av Kalle Sognnes, og her fann eg fleire nye røysar. Som vart understreka ovanfor (under gruppe XXI), burde røysane i gruppe XXII vore rekna med til denne gruppa. Egil Bakka registrerte i si tid ti av røysane her (nr. 46, nr og nr. 72). Figur Kartutsnitt, gruppe XXII. Som nemnt hadde ikkje Kalle Sognnes registrert heile dette området, og har til ei forandring færre røysar enn Bakka. Ni av røysane her vart registrert av han. Fire av mine eigne røysar hadde altså ikkje vore registrert tidlegare. Ei av dei (R-0390) ligg like attmed røys R-0382, medan dei andre tre ligg noko lenger mot nord (R-0274, R-0391 og R-0394). Desse røysane er låge, men nokså vide (om lag 3,0 meter i diameter). Reg.nr. Kartkode Sognnes Bakka Eigne Sognnes Bakka Eigne Tidlegare nemningar Mål Orientering Type R-0274 p31 OD d:2,0 Rund R-0381 u15 u15 46 d:6 d:4 d:4,0 Rund R-0382 u16 u16 49 d:5 d:5 5,0x3,0 ØNØ-VSV Oval R-0383 u17 u17 d:3 d:3,0 Rund R-0384 u18 u18 53 d:5 6x3 d:3,0 Rund R-0385 u19 u19 48 d:7 d:6 d:6,5 Rund R-0386 u20 u20 50 d:6 d:2 d:4,0 Rund R-0387 u21 u21 51 d:7 d:5 d:5,0 Rund R-0388 u22 u22 52 d:10 8x5 d:8,5 Rund R-0389 u23 u23 72 d:8 d:5 d:4,5 Rund R-0390 u24 u16 5,0x2,0 ØNØ-VSV Langrøys R-0391 u25 OA d:3,0 Rund R-0392 u26 54 OB d:3 d:2,5 Rund R-0393 u27 55 OC 3x2 d:2,5 Rund R-0394 u28 OE d:3,5 Rund Tabell Fornminne tilhøyrande gruppe XXII. 43

52 Kapittel 4 Figur Kartutsnitt, gruppe XXIII. Reg.nr. Kartkode Sognnes Bakka Eigne Sognnes Bakka Eigne Tidlegare nemningar Mål Orientering Type R-0246 p3 p3 57 d:5 d:3 d:3,0 Rund R-0247 p4 p4 60 d:4 d:2,5 d:3,3 Rund R-0248 p5 p5 59 d:4 d:2 d:2,5 Rund R-0249 p6 p6 61 d:4 d:4 d:3,0 Rund R-0250 p7 p7 62 d:5 d:4 d:4,0 Rund R-0251 p8 p8 67 d:4 d:3 d:3,0 Rund R-0252 p9 p9 67 d:5 2,5x2,5 d:4,0 Rund R-0253 p10 p10 66 d:3 4x4 d:5,5 Rund R-0254 p11 p11 65 d:3 d:3 5,0x2,5 SSV-NNØ Langrøys R-0255 p12 p12 64 d:5 d:5 d:6,0 Rund R-0256 p13 p13? d:4 5,0x3,0 N-S Oval R-0257 p14 p x5 d:5 4,5x3,0 ØSØ-VNV Oval R-0267 p24 p24 63 d:4 3x4 d:3,0 Rund R-0268 p25 p25 60 d:5 d:4 d:5,5 Rund R-0269 p26 p26 59 d:3 4x3 4,0x3,0 N-S Oval R-0270 p27 p27 61 d:5 4x5 d:4,5 Rund R-0271 p28 p28 d:5 d:2,0 Rund R-0272 p29 p29 71 d:7 d:4 d:4,0 Rund R-0273 p30 p30 70 d:4 d:5 d:3,5 Rund R-0275 p d:5 d:6,0 Rund R-0276 p33 4 d:2,5 Rund R-0277 p x5 d:6,0 Rund R-0278 p d:3 d:3,0 Rund R-0279 p d:3 d:3,5 Rund R-0280 p d:2 d:3,0 Rund R-0281 p d:3,5 d:4,5 Rund R ,8x2,5 SSV-NNØ Steingolv R ,5x1,2 N-S Grop Tabell Fornminne tilhøyrande gruppe XXIII. 44

53 Resultat GRUPPE XXIII Registrert: , og Tal på fornminne: 26 Denne gruppa ligg langsetter vestsida av den mest austlege av dei to nord-sør-gåande vegane over Hereidsmoen. Lengst mot nord ligg det restar av gamal grunnmur midt iblant røysane, og området har difor vore særs vanskeleg å registrere. Heldigvis hadde denne mura vore kartfesta av Bakka. Det har og vore vanskeleg å finne samsvar mellom Bakka og Sognnes sine resultat, og mine eigne. Egil Bakka har tjuefire røysar her (nr , nr , nr ). Røys nr. 62 skulle ha lege mellom røysane nr. 61 og 63, dvs. midt på vegen som ble bygd her på 1970-talet. Det vart ikkje registrert noko gravminne her den gongen, og det kan hende at det her var snakk om ei naturleg steinsamling. Naturleg nok har Kalle Sognnes færre røysar her, av di han ikkje registrerte heile området. Nitten røysar registrerte han, i hovudsak der vegen går i dag (denne vart bygd etter at Sognnes hadde vore her inne). Sjølv fann eg alle røysane til Egil Bakka, men eg fann og ei i tillegg (R-0276). Dessutan registrerte eg og eit lite steingolv (R-0282) (2,8x2,5 meter), samt ei lita grop like bortanfor (R-0283). Dette området er fullt av ymse kulturspor. GRUPPE XXIV Registrert: Vart ikkje registrert år Tal på fornminne: 20 (etter Sognnes) Reg.nr. Kartkode Sognnes Bakka Eigne Sognnes Bakka Eigne Tidlegare nemningar Mål R-0052 e1 e1 d:3 R-0053 e2 e2 83 (?) 3x4 7x2 R-0258 p15 p15 76 d:4 d:4 R-0259 p16 p16 75 d:3 d:3 R-0260 p17 p17 85 d:3 d:2 R-0261 p18 p18 84 d:4 d:3 R-0262 p19 p19 d:4 R-0263 p20 p20? d:4 R-0264 p21 p21? d:5 R-0265 p22 p22 87 d:3 d:3 R-0266 p23 p23? d:5 R-0284 q1 q1 88 d:4 d:5 R-0285 q2 q2 d:4 R-0286 q3 q3 d:3 R-0287 q4 q4 d:3 R-0288 q5 q5 81 d:3 d:3 R-0289 q6 q6 d:3 R-0290 q7 q7 d:5 R-0291 q8 q8 d:5 R-0292 q9 q9 80 d:7 d:3 Tabell Fornminne tilhøyrande gruppe XXIV. Orientering Type GRUPPE XXV Registrert: Tal på fornminne: 3 Desse tre røysane ligg like ved terrassekanten, lengst søraust på Hereidsmoen. I dag ligg røysane noko isolert, men nordvest for dei ligg eit rydda beitemarksområde, og nordvest for dette ligg gruppe XXIV. Mykje tyder difor på at desse røysane opphavleg har vært knytt til resten av gravfeltet. 45

54 Kapittel 4 To av røysane ligg like sør for aust-vest-gåande skogsveg, på ei låg kolle, medan den siste ligg meir ope, like aust for veg til hytte. Egil Bakka har ikkje registrert nokon av desse røysane, medan Kalle Sognnes har alle saman. Figur Kartutsnitt, gruppe XXV. Reg.nr. Kartkode Sognnes Bakka Eigne Sognnes Bakka Eigne Tidlegare nemningar Mål Orientering Type R-0293 q10 q10 d:3 d:3,0 Rund R-0294 q11 q11 d:3 d:2,5-3,0 Rund R-0295 q12 q12 d:3 d:3,0 Rund Tabell Fornminne tilhøyrande gruppe XXV. GRUPPE XXVI Registrert: Vart ikkje registrert år Tal på fornminne: 10 (etter Sognnes) Reg.nr. Kartkode Sognnes Bakka Eigne Sognnes Bakka Eigne Tidlegare nemningar Mål R-0371 u5 u5 90 d:5 d:3 R-0372 u6 u6 91 d:6 d:4 R-0373 u7 u7 121 d:4 d:7 R-0374 u8 u8 d:4 R-0375 u9 u9 92 d:5 d:4 R-0376 u10 u10 d:6 R-0377 u11 u11 89 d:6 3x4 R-0378 u12 u x4 8x3 R-0379 u13 u x4 d:5 R-0402 w1 w1 d:4 Tabell Fornminne tilhøyrande gruppe XXVI. Orientering Type 46

55 Resultat GRUPPE XXVII Registrert: Vart ikkje registrert år 2000 Tal på fornminne: 2 (etter Sognnes) Reg.nr. Kartkode Sognnes Bakka Eigne Sognnes Bakka Eigne Tidlegare nemningar Mål R-0360 t14 t14 d:3 R-0361 t15 t15 d:3 Tabell Fornminne tilhøyrande gruppe XXVII. Orientering Type GRUPPE XXVIII Registrert: Vart ikkje registrert år 2000 Tal på fornminne: 7 (etter Sognnes) Reg.nr. Kartkode Sognnes Bakka Eigne Sognnes Bakka Eigne Tidlegare nemningar Mål R-0395 v1 v1 d:6 R-0396 v2 v2 95 d:18 d:7 R-0397 v3 v x3 d:5 R-0398 v4 v x4 13x16 R-0399 v5 v x3 8x4 R-0400 v6 v6 118 d:5 d:5 R-0401 v7 v x3 d:4 Tabell Fornminne tilhøyrande gruppe XXVIII. Orientering Type GRUPPE XXIX Registrert: og Tal på fornminne: 1 Denne einslege røysa ligg like aust for den mest austlege av dei nordsør-gåande vegane over Hereidsmoen, og like sør for Austrevegen. Ho har ikkje vore registrert av Egil Bakka. Kalle Sognnes hadde registrert to røysar her, men eg oppfatte den eine som ein naturleg samling av stein. Denne - R vart difor ikkje registrert. Figur Kartutsnitt, gruppe XXIX. Reg.nr. Kartkode Sognnes Bakka Eigne Sognnes Bakka Eigne Tidlegare nemningar Mål Orientering Type R-0003 b2 b2 d:3 d:2,5 Rund Tabell Fornminne tilhøyrande gruppe XXIX. 47

56 Kapittel 4 GRUPPE XXX Registrert: og Tal på fornminne: 16 Desse røysane ligg like vest for gruppe XXIX, på andre sida av vegen. Egil Bakka registrerte sju av røysane (nr , samt ei utan nummer), medan Kalle Sognnes registrerte fjorten røysar på same staden. Sjølv har eg tretten av desse røysane (røys R-0001 vart tolka som naturleg, og ikkje registrert), pluss tre nyregistreringar i tillegg. Desse tre røysane ligg attmed røys R- 0008, røys R-0010 og røys R To av dei er rektangulære, og den siste er ei langrøys. Særs mange av røysane i dette området var vanskelege å finne att, då Figur Kartutsnitt, gruppe XXX. skogbotnen var full av store og mellomstore steinar. Dessutan var han heilt dekt av eit tjukt lag mose. Reg.nr. Kartkode Sognnes Bakka Eigne Sognnes Bakka Eigne Tidlegare nemningar Mål Orientering Type R-0004 b3 b3 d:3 3,8x2,3-2,4 N-S Oval R-0005 b4 b4 d:4 d:3,0-3,4 Rund R-0006 b5 b5 154 d:4 d:3,5 6,8x4,5 Ø-V Oval R-0007 b6 b6? d:3 3,6x3,0 ØSØ-VNV Oval R-0008 b7 b7 156 d:3 d:2 d:4,5 Rund R-0009 b8 b8 155 d:3 d:2,5 d:2,2 Rund R-0010 b9 b9 157 d:3 2x3 d:1,5 Rund R-0011 b10 b10 d:3 d:3,1 Rund R-0012 b11 b11 d:4 d:3,0-3,5 Rund R-0013 b12 b12 d:3 2,8x1,2 NNØ-SSV Langrøys R-0014 b13 b d:3 3x2 d:1,6 Rund R-0015 b14 b d:4 d:3 d:3,1 Rund R-0016 b15 b15 d:5 d:2,2 Rund R-0024 b23 b7 2,5x1,4 NNØ-SSV Firkanta R-0025 b24 b9 4,0x1,8 Ø-V Langrøys R-0026 b25 b13 2,9x1,5 Ø-V Firkanta Tabell Fornminne tilhøyrande gruppe XXX. 48

57 Resultat Figur Kartutsnitt, gruppe XXXI. Reg.nr. Kartkode Sognnes Bakka Eigne Sognnes Bakka Eigne Tidlegare nemningar Mål Orientering Type R-0017 b16 b d:4 d:2 d:2,5 Rund R-0018 b17 b x3 3x1 5,0x2,0 Ø-V Langrøys R-0019 b18 b d:3 d:3 d:1,5 Rund R-0020 b19 b d:5 d:6 4,0x2,5 N-S Oval R-0021 b20 b d:4 d:3 d:3,0 Rund R-0022 b21 b x2 d:2 6,0x3,0 NØ-SV Langrøys R-0023 b22 b x2 4x1,5 d:3,0 Rund R-0038 c1 c x3 7x3 5,6x2,0 Ø-V Langrøys R-0039 c2 c2 d:2 d:3,5 Rund R-0040 c3 c3 170 d:5 3x3,5 d:3,0 Rund R-0043 c6 c6 d:3 d:2,5 Rund R-0044 c7 c7 d:6 d:2,7 Rund R-0048 c11 c3 d:2,5 Rund Tabell Fornminne tilhøyrande gruppe XXXI. GRUPPE XXXI Registrert: og Tal på fornminne: 13 Denne gruppa må på mange måtar oppfattast som eit austgåande framhald av gruppe XV. Av desse tretten røysane registrerte Egil Bakka i si tid ni (nr , nr , nr. 169 og nr. 174), medan Kalle Sognnes registrerte tolv røysar. Den nyregistrerte røysa (R-0048) ligg like attmed røys R-0040, og like vestnordvest for røys R Ho er heilt låg og rund, med ein diameter på 2,5 meter. 49

58 Kapittel 5 GRUPPE XXXII Registrert: Tal på fornminne: 5 Desse fem røysane ligg samla like aust for den mest austlege av dei to nord-sør-gåande vegane over Hereidsmoen, heilt opptil grensegjerdet mot bruk nr. 16. Det ligg rydda beitemark inne på bruk nr. 16, og ein kan ikkje sjå bort frå at dette er rudningsrøysar. Egil Bakka har ingen av desse røysane, medan Kalle Sognnes har merka av fem røysar på kartet sitt. Tre av desse har inga namn. Dei to namngjeve røysane fann eg att, men mine tre Figur Kartutsnitt, gruppe XXXII. resterande korresponderer ikkje med kartet til Sognnes. Ein kan likevel ikkje sjå bort frå at det dreier seg om dei same røysane. Reg.nr. Kartkode Sognnes Bakka Eigne Sognnes Bakka Eigne Tidlegare nemningar Mål Orientering Type R-0041 c4 c4 d:4 d:2,3 Rund R-0042 c5 c5 d:3 d:1,5 Rund R-0049 c12 CA 2,8x1,5 NV-SØ Oval R-0050 c13 CB d:2,4 Rund R-0051 c14 CC d:2,5 Rund Tabell Fornminne tilhøyrande gruppe XXXII. 50

59 Kulturhistorie 5.0. KULTURHISTORIE For arkeologar som arbeidar med forhistorisk tid har kjeldematerialet i regelen bestått av gravfunn, spor etter busetnad samt såkalla offerfunn. Men kjeldetilfanget vil naturleg nok variere avhengig av kva for ein konkret tidbolk ein tek for seg. Frå somme periodar har ein i hovudsak gravfunn, medan ein frå andre må nytte anna kjeldemateriale. Kjeldene kan og vere særs varierande frå område til område, sjølv innanfor ei avgrensa del av forhistoria. Dette kjem tydeleg fram i jarnalderen, då funntypar og funnmengde varierer frå periode til periode, og frå stad til stad. Til dømes har ein i Noreg flest romertidsfunn frå Austlandet og Sørvestlandet, medan dei flottaste funna frå folkevandringstida for det meste kjem frå Vestlandet. Seinare i jarnalderen får ein ei større spreiing på funna i Noreg. Det er uvisst kvifor kjeldetilfanget endrar seg slik gjennom forhistoria; atterspeglar det endringar av samfunna, og av deira skikkar? Eller er det bevaringstilhøva som har gjeve oss dette biletet av endring? Mange hypotesar har vorte lansert for å hanskast med desse spørsmåla. Lat oss sjå nærare på tilhøva i jarnalderen. Ei vanleg oppfatning er at det skjedde ei folkeauke i denne delen av forhistoria, og at busetjinga no spreidde seg til område som ikkje tidlegare hadde vore nytta i særleg grad. Sjølvsagt hadde nok dei fleste støls- og fjellområda vore nytta før jarnalderen og, men det er først no ein kan sjå meir intensivert bruk av desse områda. Men det mest vanlege - i samband med busetjinga i jarnalderen - er at ein kan sjå eit samanfall mellom område med mykje jarnalderfunn og område med dei beste jordbrukstilhøva. Vi har i Hordaland fylke eksempel på fleire såkalla jarnalderbygder, det vil seie jordbruksbygder med mange graver frå jarnalderen, eller med mange funn frå perioden. Eksempel på dette er mellom anna Etne, med alle sine funn både frå bronse- og jarnalder, og ikkje minst Voss, kor det har vore funne ei stor mengd graver frå mellom anna folkevandringstida. Også områder som Fitjar og Kvinnherad, og til dels og Lindås, er særmerkte med fleire funn frå førhistorisk tid, deriblant jarnalder. Figur 5.1. Gravrøysar på Hereidsmoen (Brekke, et.al. 1993, fig. s. 404). 51

60 Kapittel 5 I fleire av kommunane langs Hardangerfjorden har det vore gjort mange funn frå jarnalderen, og dei fleste av desse kjem frå dei større jordbruksbygdene. Både i Ulvik, Ullensvang, Kvam, Jondal og Odda låg det tidlegare fleire gravminne frå jarnalder, og einskilde ligg her enno. Særleg flotte funn har vi frå bygda Granvin, men og ei fjellbygd som Røldal har gitt mange funn. På garden Seim i Røldal ligg, overraskande nok, eit av dei største jarnaldergravfelta som vi kjenner til på Vestlandet, med i hovudsak funn frå yngre jarnalder. Men av alle kommunane i Hardanger, må nok Eidfjord vere den med dei fleste fornminna frå jarnalderen. På garden Hereid, i hovudsak oppe på den såkalla Hereidterrassen, ligg den største samlinga av gravminne som vi har på Vestlandet. I overkant av 400 gravhaugar og -røysar ligg her framleis. Som for Røldal, er det spesielle her at vi finn eit slikt stort gravfelt i nett ei bygd som Eidfjord. Andre bygder på Vestlandet er jo atskillig betre med tanke på moglegheitene for jordbruk. Lat oss sjå nærare på dette Eidfjord, ei jarnalderbygd Inst i Hardangerfjorden, ved Eidfjorden, ligg bygda Eidfjord. Omkransa av storslegen natur i form av høge fjell og djupe dalar, og liggjande ved start-/endepunktet til ein av dei viktigaste aust-vest rutene over Hardangervidda, har ho trekt til seg reisande i alle år. Somme har berre fart gjennom bygda på veg aust- eller vestover, medan andre har komme her for skuld av alle opplevingane. Ikkje minst har Eidfjord vorte eit særs viktig turistmål i vår moderne tid med sine gode kommunikasjonstilhøve. I vestnorsk målestokk må nok Eidfjord kunne karakteriserast som ei ganske god jordbruksbygd; både gardane Hereid og Lægreid har temmeleg store areal å gjere seg nytte av, noko som og er tilfelle for somme av gardane i Øvre Eidfjord, på oppsida av Eidfjordvatnet. Men jordsmonnet er særs grunt, og undergrunnen består berre av morenemasse som sand og grus. Avrenninga er difor stor. Dersom sumaren er fattig på regn (og det regnar faktisk temmeleg lite i Eidfjord om sumrane), kan åkrane og bøane her inne til tider verte særs turre. Dette sett naturleg nok avgrensingar på kva ein kan dyrke. Som så mange andre stader på Vestlandet har difor og andre ressursar i bygda, og den næraste omgivnaden, vore nytta. Lakse- og aurefisket i elvene Eio, Bjoreio og Veig har naturleg nok hatt stort verd. Men ikkje minst har ressursane som kunne haustast på Hardangervidda hatt mykje å seie, noko som mellom anna kjem til syne i kommunevåpenet, med det kvite reinsdyrsgeviret på blå bakgrunn. Ein har funne spor etter menneskeleg aktivitet her inne som strekk seg så langt attende som til steinalderen, men dei fleste førhistoriske funna kjem frå jarnalderen. Frå den eldste delen av denne tidbolken, det vil seie tida mellom år 500 f.kr. og år 575 e.kr, har ein rett nok ikkje så veldig mange funn frå Eidfjord. Berre frå gardane Lægreid og Hereid nede ved Eidfjorden, samt eit mogleg funn frå Sæbø i Øvre Eidfjord og eit funn frå Simadal nordaust for bygda, har ein gjort funn som med temmeleg stort visse kan daterast til denne tida. Men fleire graver frå eldre jarnalder ligg nok enno, uutforska, i bygda. Om vi berre tek utgangspunkt i gravfunna åleine, kan det sjå ut som at det skjedde ei endring i Eidfjord ved overgangen til yngre jarnalder (frå om lag 575 e. Kr. til 1050 e. Kr.). Frå denne tidbolken har det vore gjort relativt mange funn rundt om i Eidfjord kommune, mellom anna frå stader ein ikkje kjenner til eldre funn. No har vi funn frå Indre Bu, lenger ute ved Eidfjorden, vi har ei ganske stor mengd funn både frå Lægreid og Hereid, og frå Øvre Eidfjord kjem det gravfunn frå gardane Varberg, Myklatun, Røyso, så vel som Sæbø. Det mest spesielle må nok likevel seiast å vere den mogelege ekspansjonen oppover mot fjellet ein kan sjå i yngre jarnalder. Det må 52

61 Kulturhistorie sjølvsagt understrekast at ein kjenner til funn frå dei fleste førhistoriske periodane på Hardangervidda, men det som er nytt er at ein i yngre jarnalder får gravfunn frå fjellgardar som Åstestølen og Garen i Sysendalen, og frå Fet samt frå Viveli. Det er uvisst om desse funna tyder på fast busetjing i fjellet, eller om området berre vart brukt meir i denne tidbolken. Somme meiner at folkemengda nok auka ved byrjinga av yngre jarnalder, og at det er det som vert avspegla i auken på talet gravfunn (Sognnes 1977:133ff). Det låg tidlegare ei stor mengd graver i Øvre Eidfjord, men dei fleste av desse har vorte rydda bort i ny tid. Også på fleire andre stader i kommunen veit vi om at det tidlegare har lege mange gravminne. Men den aller største gruppa Figur 5.2. Treflika spenne frå vikingtida. Funne på Sjohaug, Hereid. Foto: Svein Skare, Bergen museum, Bergen. av graver i Eidfjord ligg på den såkalla Hereidterrassen på austsida av elva Eio, som renn frå Eidfjordvatnet og ned til Eidfjorden Hereid og Hereidterrassen Garden Hereid ligg mestedels på Hereidterrassen, som er ei såkalla israndavsetjing. Ei slik avsetjing er restane av elvedeltaet som vart bygd opp ved kanten av isbreen då denne smelta for om lag år sidan. Samstundes med at isen smelta vekk, starta dei tidlegare så nedtrykte landmassane å stige, noko som er årsaka til at elvedeltaet ligg der det ligg i dag, om lag 100 moh. Hereidterrassen er usedvanleg godt bevart, og overflata representerer den såkalla marine grense i området. Så høgt stod altså sjøen her inne ved slutten av istida. Terrassen på vestsida av elva - Lægreidterrassen - er mindre bevart, og mykje lågare enn den på Hereid. Gravene på Hereidterrassen ligg i dag i to hovudområdar: Sjohaug heilt nord på terrassen, og Hereidsmoen i sør. Tidlegare låg det og gravfelt på midten av terrassen, lenger inne på Sjohaug samt på ein stor bø som lyder namnet Skjelbreid. Ein skal altså ikkje sjå bort frå at terrassen ein gong kan ha vore dekt av graver i heile si lengd. Totalt har det vore funne tjueni enkeltgjenstandar frå jarn- og mellomalder på Hereid, og desse fordelar seg på tretten funn. Diverre er dei fleste av desse lausfunn, som vart gjort i samband med nydyrkinga som skaut fart her inne etter utskiftinga på slutten av 1800-talet. Naturleg nok kjem difor dei fleste funna frå den nordlege delen av terrassen, der området i større grad har vore nytta til jordbruk. Berre to av funna på Hereid har kome fram i samband med vitskapelege undersøkingar. Det eldste av desse vart gjort på midten av 1920-talet, heilt nord på Sjohaug. Gjenstandane som vart funne (steikjepanne, skjoldbukkel og ei bergkrystall; B 7794) kan daterast til yngre jarnalder, eller rettare sagt: vikingtida. Mest sannsynleg stammer dette funnet frå ei grav, ei såkalla langhaug (sjå nærare skildring i avsnittet om forskingshistoria). Mange av lausfunna frå Hereid kan daterast til vikingtida, og Eidfjord er faktisk den bygda i Hardanger med dei fleste funna frå denne perioden. Den andre vitskapelege undersøkinga på Hereidterrassen av ei grav vart utført i 1954 av Egil Bakka sør på Hereidsmoen. Funnet kan mest sannsynleg daterast til eldre jarnalder (B 10907; sjå kapittelet om forskingshistoria). 53

62 Kapittel 6 Sjølv om mange av lausfunna tyder på at det vart gravlagt mange personar på Hereid i yngre jarnalder, kan vi ikkje utelukke at mange av gravene kan vere eldre enn dette. Ut frå storleiken på røysane kan dei like gjerne vere frå eldre jarnalder. Berre ei omfattande undersøking av gravene kan gi oss svar på det. Men kvifor ligg det så mange graver på Hereid? Så mange menneske kan vel ikkje ha budd her i jarnalderen? Fleire ulike teoriar har vore lansert i von om å kaste lys over dette. Somme har hevda at bevaringstilhøva på Hereid kanskje har vore betre her enn i andre bygder, og at slike gravfelt tidlegare og fanst andre stader. Det har og vore hevda at ein i Eidfjord kanskje hadde ein annan gravskikk enn i nabobygdene, og at her i bygda vart mesteparten av menneska gravlagde i røys. Atter andre har meint at Hereidterrassen kanskje vart nytta som gravfelt ikkje berre for menneska som budde i Eidfjord, men og for folk frå andre område. Dette kan sjåast i samanhang med at Eidfjord ligg særs sentralt plassert ved ei av dei mykje nytta hovudvegane mellom aust og vest, samstundes som Hardangervidda (og ressursane der) ligg like i nærleiken. Kanskje Eidfjord i jarnalderen var ein samlingsstad, eller handelsstad, for folk som dreiv med jakt og jarnutvinning på Hardangervidda? Ein ting som ein heller ikkje bør gløyme, er at ein ikkje kan finne vatten i store mengder oppe på sjølve terrassen. Området må difor tidlegare ha vore mindre egna for busetnad. Kanskje ein valde å nytte Hereidterrassen som gravplass av denne grunn? Mykje tyder dessutan på at heile Hereidterrassen ein gong kan ha vore dekt av graver, og det er mogeleg at vi difor bør oppfatte området som ein kultisk offerplass. Dette er i kvart fall det inntrykket ein får når ein vitjar gravfeltet. Andre meiner derimot at det skjedde ei stor auke i folkemengda i Noreg ved byrjinga av yngre jarnalder (omkring 575 e. Kr.), og at det er dette som vert avspegla i talet graver på Hereidsmoen. Ein siste hypotese freistar å forklare denne gåta ut frå at feltet hadde vore i bruk særs lenge. Det har altså ikkje mangla på hypotesar i samband med denne gåta, men det er naturleg nok ikkje mogeleg å avgjere kva som er riktig forklaring på dette; kanskje alle hypotesane er litt riktige? Figur 5.3. Gravrøys med fotkjede, Hereidsmoen (Skaar, et.al. 2000a, fig. s. 13). 54