NYNORSK TANKAR OG FAKTA OM PERSONVERN OG NETTVETT FOR DEG MELLOM 13 OG 18 ÅR

NYNORSK TANKAR OG FAKTA OM PERSONVERN OG NETTVETT FOR DEG MELLOM 13 OG 18 ÅR

DITT VAL Dette heftet handlar om personvern, og det handlar om nettvett. Det handlar om korleis opplysningar om deg kan bli brukte av andre, og korleis du kan ta kontroll over desse opplysningane. Det handlar om å ha respekt for deg sjølv. Men det handlar like mykje om å ha respekt for andre. Mykje veit du sikkert frå før, og ein del vil vere ny kunnskap. Vi håpar heftet vil gje gode diskusjonar og kanskje nokre nye tankar. Målet er å setje deg i stand til å gjere val som er riktige for deg. DET ER DU SOM BESTEMMER

INNHALD Kapittel 1 PERSONVERN 4 Visste du at... 6 Oppgåver 8 Kapittel 2 SOSIAL PÅ NETT 10 Visste du at... 12 Oppgåver 14 Kapittel 3 UØNSKTE HENDINGAR PÅ NETT 16 Visste du at... 18 Oppgåver 20 Kapittel 4 DIGITALE SPOR 22 Visste du at... 24 Oppgåver 26 REGELVERK 28 3

Kapittel 1 PERSONVERN VI HAR ALLE NOKO VI IKKJE ØNSKJER Å DELE MED ANDRE. IKKJE FORDI DET ER KRIMINELT ELLER NOKO VI TRENG Å SKJULE, MEN RETT OG SLETT FORDI DET ER PRIVAT. DIFOR ER DET OGSÅ DU SOM BESTEMMER KVA FOLK SKAL FÅ VITE OM DEG, OG KVA SLAGS OPPLYSNINGAR DU VIL HALDE FOR DEG SJØLV. Personvern er ein grunnleggjande rett som vil seie at du har rett til privatliv og til å kunne bestemme over dine eigne personopplysningar. Du skal sjølv kunne avgjere kva slags opplysningar om deg du vil dele, og med kven. Når du blir fødd er det dine føresette som bestemmer over personopplysningane dine og korleis dei blir brukt, men etter kvart som du blir eldre skal dine eigne meiningar om personvern telje meir. KRAV PÅ PRIVATLIV Sjølv om du tenkjer at du ikkje har noko å skjule, har du krav på eit privatliv. Kor mykje ein treng eit rom for seg sjølv som andre respekterer og ikkje bryt seg inn i, varierer frå person til person. Somme tykkjer det er greitt å dele mykje, medan andre er meir tilbakehaldne. Ulike venegjengar eller ulike kulturar kan ha ulikt syn på kva som er privat og kva ein kan dele. Dessutan har oppfatninga av kva som er privat endra seg gjennom tid. Det foreldra eller besteforeldra dine såg på som særs privat, vil du kanskje dele med vener eller andre. Vi har alle noko vi ikkje ønskjer å dele med andre. Ikkje fordi det er gale eller umoralsk, men fordi vi ikkje ønskjer at andre skal vite om det. Det kan vere kjensler, tankar eller meiningar om helse, seksualitet, religion, politikk eller liknande. Di meir digitalisert kvardagen vår blir, og di fleire opplysningar som blir lagra om oss, di viktigare blir det at vi skaffar oss oversikt over kva som blir lagra, kven som kan sjå opplysningane og korleis dei blir brukte. Du har rett til å vite kva slags informasjon som er lagra om deg og kvifor. Det handlar om fridom. Om du vart overvaka og følgd med på heile tida, eller nokon kunne sjå alt som var lagra om deg, ville du kanskje endra åtferd. Eller? KVAR BØR GRENSENE GÅ? Du skal kunne føle deg trygg på at ingen får vite alt om deg, eller ser alt du gjer. Men personvernet er truga frå mange kantar, og den auka bruken av digital teknologi gjer det enklare for fleire å både samle inn, lagre og dele andre sine personopplysningar. Kameraovervaking kan til 4

dømes hjelpe til å førebyggje og oppklare kriminalitet slik som hærverk, vald og tjuveri. Men, om det blir sett opp eit overvakingskamera på skolen for å redusere hærverk om natta, er det då greitt at det same kameraet blir brukt til å ta smugrøykjarar på dagtid? Og dersom rektor mistenkjer at nokon i ei klasse er mobbarar, kan han då krevje at elevane loggar seg på Facebook slik at han kan sjå med eigne auge om dei er skuldige eller ikkje? Svaret er sjølvsagt nei. Dine føresette har rett til å vite ganske mykje om deg, men er det greitt at dei installerer eit sporingsprogram på telefonen din, slik at dei til ei kvar tid veit kor du er, og kven du er i kontakt med? Kva med å lese dine private samtaler med vener i ulike sosiale medium? Kvar skal grensene gå? Og veit du kven du kan snakke med dersom du synst foreldra dine eller skulen går for langt i overvakinga? TA ANSVAR FN sin barnekonvensjon seier at alle har rett til respekt for privatlivet og familielivet sitt, heimen sin og korrespondansen sin. Det står også at du har rett til å seie meininga di og bli høyrd. Dette vil seie at barn og unge sine meiningar om sitt eige personvern er viktige. Om du til dømes ikkje ønskjer at dine føresette publiserer bilete av deg på sosiale nettstader, bør dei respektere det. Kvar einskild av oss er ansvarleg for å verne våre eigne opplysningar best mogleg. Det er viktig at du tek kontroll over dine eigne opplysningar, og ikkje spreier dei ukritisk. Tenk over kva du deler med kven, og del aldri andre sine personopplysningar utan å spørje dei om lov først. Still spørsmål når nokon vil ha dine personlege opplysningar. Kvifor vil dei ha dei, og kva skal dei bruke opplysningane til? Personvern er eit grunnleggjande vern av privatlivet ditt. Ta vare på personvernet ditt. 5

Kapittel 1, Personvern VISSTE DU AT HER FINN DU NOKRE DEFINISJONAR OG LITT UTFYLLANDE INFORMASJON OM PERSONVERN SOM DET KAN VERE GREITT Å KJENNE TIL. PÅ NETTSIDA ER DET FLEIRE FAKTABOKSAR. DER FINN DU DESSUTAN EI OVERSIKT OVER REGELVERK, ORDLISTE OG HISTORIER FRÅ RØYNDA SOM HANDLAR OM PERSONVERN. PERSONOPPLYSNING Ei personopplysning er ei opplysning som kan knytast opp til ein einskild person. Det vil seie at til dømes namn, alder, adresse og telefonnummer er personopplysningar om dei kan knytast berre til deg. Eit bilete der du kan kjenne igjen personar er difor også ei personopplysning, sjølv om det ikkje står eit namn ved biletet. Fødselsnummeret ditt er også ei personopplysning. Det er sett saman av fødselsdatoen din (dei seks første sifra) og eit personnummer (dei fem siste sifra). Ei personopplysning er ei opplysning som kan knytast til ein einskild person. Eit bilete er difor også ei personopplysning. SAMTYKKE Det er til vanleg ikkje lov å bruke personopplysningane dine utan at du først har gjeve samtykket ditt, det vil seie løyve. Samtykket skal vere friviljug og gjeve aktivt. Det vil seie at du skal ha sagt tydeleg ja anten skriftleg eller munnleg. Du kan når som helst trekkje løyvet tilbake. Dette er hovudregelen, men det finst unnatak. Til dømes har staten og kommunen lov til å registrere og bruke ein del personopplysningar utan godkjenning frå deg. Frå du er 15 år kan du sjølv gje samtykke til innhenting og bruk av personopplysningane dine. Om du er yngre, må dei som vil bruke personopplysningane dine til vanleg be om løyve frå dine føresette. Om det gjeld såkalla sensitive personopplysningar (til dømes straffbare tilhøve, helse, seksualitet og liknande) blir det ofte kravd samtykke frå dine føresette heilt til du er 18 år. Ver skeptisk til e-postar som ber om personleg informasjon. 6

INFORMASJONSTRYGGLEIK Mobiltelefonar, nettbrett og datamaskiner inneheld mykje privat informasjon både om deg og kontaktane dine. Kanskje lagrar du også opplysningar i ei nettsky (slik som Dropbox, icloud eller liknande). Om uvedkomande først får tilgang til personopplysningane dine, kan dei stele identiteten din eller bruke opplysningar på måtar som kan vere svært uheldig for deg. Det er difor veldig viktig at du sikrar einingane og opplysningane så godt du kan. Tips til sikring: Bruk skjermlås (passord, mønster, PIN-kode, fingeravtrykk eller liknande). Bruk simkort-kode som er påkravd kvar gong telefonen eller nettbrettet blir starta på nytt. Når ei nettadresse startar med «https» betyr det at sida er kryptert. Det kan vere ein god hugseregel at nettstader som krev innlogging (slik som nettsamfunn, e-post eller nettbank) bør vere krypterte for at informasjonen din skal vere godt nok sikra. Aktiver alltid skjermlås før du legg frå deg telefonen eller maskina di. Pass på at du oppdaterer operativsystemet og programma dine. Gamle versjonar av programvare er mykje enklare å bryte seg inn i. Bruk antivirusprogram. NorSIS (Norsk senter for informasjonssikring) har gode tips til korleis du sikrar informasjonen din og lagar gode passord PASSORDVETT Gode passord er viktig slik at ikkje uvedkomande får tak i personopplysningane dine. Det aller viktigaste tipset for godt passordvett er at du ikkje nyttar det same passordet overalt. Dersom du tykkjer det er vanskeleg å hugse mange ulike passord er det betre å skrive det ned på ein lapp og gøyme den godt, enn å ha same passord på alle kontoane dine. Dersom det er mogleg, bruk to-trinns innlogging. Det vil seie at du både nyttar eit passord og ein tilsendt kode når du skal logge deg inn. Hugs at seriøse verksemder aldri vil be deg sende personleg informasjon og passord på e-post. Vær difor skeptisk til e-postar som ber om slik informasjon, sjølv om det ved fyrste augekast ser ut som ei påliteleg kjelde. DELER DU POSISJONEN DIN MED ANDRE? Ulike appar har ulike innstillingar for deling av informasjon om kor du er. Dersom du til dømes nyttar ein teneste for deling av bilete, kan du velje om bileta dine skal synast i eit kart. Dersom du nyttar Twitter, deler du kanskje informasjon om kor du er medan du skriv. Kanskje er du ikkje eingong klar over at appen tillet slik deling. Det kan vere morosamt å sjå alle stadene du har vore og teke bilete eller tvitra, men denne informasjonen er også synleg for andre. Det kan difor vere lurt å tenkje gjennom om du ønskjer å dele posisjonen din, eller ikkje. Når det blir mange bilete i kartet, kan det dannast mønster over dei stadene du ofte er. Denne informasjonen er også tilgjengeleg for andre. Det er ikkje sikkert du vil at kven som helst skal vite kor du normalt oppheld deg. Det handlar om å ta eit bevisst val over delinga av opplysningane dine. 7

Kapittel 1, Personvern OPPGÅVER HER ER EIT UTVAL OPPGÅVER. NOKRE AV DEI PASSAR DET GODT Å DISKUTERE I PLENUM, MEDAN ANDRE PASSAR DET BEST Å TENKJE GJENNOM SJØLV, DÅ NOKO AV DETTE KAN KJENNAST VELDIG PRIVAT. DET ER IKKJE NOKO KLART FASITSVAR PÅ ALLE DESSE SPØRSMÅLA, MEN DET ER LIKEVEL VIKTIG AT DU TENKJER GJENNOM DETTE OG DANNAR DEG EI MEINING OM KVEN DU ØNSKJER Å VERE PÅ NETT. PÅ NETTSIDA FINN DU FLEIRE OPPGÅVER. DISKUTER Både barn og vaksne, privatpersonar og kjendisar har rett til personvern. Kvifor er personvern ein viktig rett? Er det nokre stader eller situasjonar der vi har større behov for eller rett til å vere i fred? Kva slags? Har de ulike grenser for kva de ser på som privat? DISKUTER Det kan vere store skilnader frå familie til familie når det gjeld kva dei føresette ønskjer å vite om barna. Kvar går grensa for kva dei føresette skal ha rett til å vite om dykk? Skal dei kunne kikke i sakene på rommet dykkar når de ikkje er heime? Bør dei kunne kontrollere kvar du har brukt bankkortet? Er det greitt at dei sjekkar loggen på pc-en for å sjå kva for nettsider du har vore inne på? Er det greitt at føresette brukar sporingstenester på mobilen for å sjekke kvar du er? Kvifor/kvifor ikkje? Kor gamal bør du vere før dine føresette ikkje lengre kan krevje å sjå alt du gjer? Bør det vere ulike aldersgrenser for døma over, og i så fall kva slags? Er det greitt at føresette snokar i dine private samtalar med vener i sosiale medier når du gløymer å logge ut? Sjølv om dei gjer det berre for å sjekke at du ikkje gjer noko gale? TENK SJØLV Det er svært enkelt å dele bilete, både på nett og ved hjelp av mobiltelefon og ulike applikasjonar. Har nokon lagt ut bilete av deg på nett utan å spørje deg først? Tykkjer du i så fall det var greitt? Kvifor/kvifor ikkje? Legg du ut bilete utan å spørje? Kvifor/Kvifor ikkje? TENK SJØLV Mange blir overraska over kor mykje informasjon om dei som er tilgjengeleg på nett. Søk på ditt eige namn på Google. Får du nokre treff? Visste du i så fall at denne informasjonen var tilgjengeleg for alle? Er det du eller nokon andre som har lagt ut opplysningane? Spurde dei deg i så fall om lov først? Tykkjer du det du finn gjev eit riktig bilete av deg sjølv? Fann du noko du tykte var ubehageleg å finne, noko du ønskjer sletta? 8

Sjå filmar og les meir om personvern på www.dubestemmer.no/nn/13-18-ar/personvern 9

Kapittel 2 SOSIAL PÅ NETT DET HAR VORTE LETT Å DELE TANKAR, MEININGAR, BILETE, FILM OG ANNA PÅ NETT. DET DU DELER, KAN SPREIAST FORTARE ENN DU KANSKJE TENKTE. DETTE KAN VERE POSITIVT OM DU HAR EIN BODSKAP DU VIL AT MANGE SKAL SJÅ, MEN DET KAN OGSÅ VERE NEGATIVT OM INNHALDET BLIR SPREIDD RASKARE ENN DU HADDE FØRESETT ELLER BLIR BRUKT I EIN ANNAN SAMANHENG ENN DU HADDE TENKT. Sosiale medium har gjeve oss nye måtar å kommunisere med andre på, og tenestene er ofte prega av mykje fridom og opne dører. Desse opne dørene gjev alle høve til å seie det dei vil, og kan skape rom for røyster som sjeldan blir høyrde i samfunnet elles. Men opne dører skaper også nokre utfordringar. Kor mykje av privatlivet er det greitt å dele med andre? Kva ønskjer du at andre skal vite om deg, og kva kan du publisere om andre? Korleis oppfører vi oss mot kvarandre? REDAKTØRANSVAR Alle aviser har ein redaktør som er ansvarleg for alt som avisa trykkjer eller legg ut på nettet, både tekst og bilete. Medviten lygn, personhets, ulovlege bilete og rasisme kan gjere stor skade og føre til bøter eller fengselsstraff. Pressa har difor utarbeidd eit sett med etiske retningsliner som journalistar og redaktørar skal følgje, og som heiter «Ver varsam-plakaten». På same måten som avisredaktøren er ansvarleg for avisa si, er du ansvarleg for alt du legg ut på nettet. Om du har ein blogg eller ein profil på eit nettsamfunn, er du redaktør for det som blir publisert av bilete og tekst. Som redaktør har du eit ansvar. Ansvar både for kva du har lov til å leggje ut av informasjon om andre, men også ansvar for kva du bør og ikkje bør publisere. Det som er greitt for deg, kan opplevast som ugreitt av andre. Du har også ansvar for å følgje med på, og eventuelt slette, det som andre skriv i kommentarfeltet på bloggen eller nettstaden din om det som blir skrive krenkjar nokon. TA KONTROLL Det er lett å opprette ein profil i sosiale medium, men mange tenkjer ikkje over at personverninnstillingane ofte er sett slik at alle får tilgang til profilen deira. Du bør hugse på at om du ikkje aktivt har endra innstillingane dine, kan truleg andre enn venene dine sjå bileta dine og profilen din. Nokre nettsamfunn endrar dessutan personverninnstillingane jamleg, utan å informere brukarane. Det vil seie at informasjonen du kanskje trur er skjult, plutseleg kan vere open for alle. Det er difor viktig å sjekke personverninnstillingane med jamne mellomrom. Delar av profilen er dessutan gjerne offentleg og søkbar uansett kva slags innstillingar du vel. Om du legg ut eit bilete, kan alle som har tilgang til profilen din både lagre biletet og spreie det vidare. Difor er det viktig å tenkje gjennom kven du vil at skal sjå det du legg ut, og justere personverninnstillingane dine etter 10

det. Kanskje er det betre å lage ei lukka gruppe der de kan dele bilete, i staden for å leggje det ut på profilen din? Det er likevel viktig å tenkje over at sjølv om du publiserer noko i lukka fora, kan andre innanfor same gruppe laste det ned og spreie det vidare, utanfor kontrollen din. Ver difor alltid kritisk til kva du deler med andre om det er viktig at informasjonen eller bileta ikkje kjem på avvegar. NETTORDSKIFTE Ytringsfridom er viktig. Alle kanalar har sine fordelar og ulemper, og bodskapen når fram til ulike grupper via ulike medium. Men når diskusjonar og ordskifte går over på nett, er det noko som blir endra. Ingen stoppar deg frå å skrive det du vil, og responsen frå andre kan vere umiddelbar. Internett senkjer også terskelen for deltaking. Det er lett å fortelje om sine eigne meiningar, kommentere på ting andre skriv og å produsere eige innhald med bilete, tekst eller film. Det blir lett å engasjere seg, anten det er å like eit bilete på Instagram eller Facebook, eller delta i grupper eller arrangement på sosiale medium. med det ekte namnet ditt. Det er også mogleg å gje seg ut for å vere ein annan enn du eigentleg er. Kva kan dette gjere med diskusjonane på nett? Det kan også vere vanskeleg å snakke om visse tema på ein ordentleg måte på nett. Fleire stader fører viktige, samfunnsaktuelle tema slik som innvandring, klima, likestilling og religion til mykje krangling og misforståingar. Kan nokre tema vere meir utfordrande å diskutere på nett enn andre? Du har redaktøransvar for det du publiserer på nett. Det er eit stort ansvar! Mange har hobbyar eller tema dei er engasjerte i, og på nett finst det forum og grupper der du kan møte andre med same interesser. Diskusjonane går, engasjementet aukar, og du svarar dei andre med ein gong. Men, du ser ikkje dei andre sine reaksjonar, og med korte innlegg kan det vere vanskeleg å få fram akkurat det du meiner. Difor kan det vere lurt å tenkje over korleis det du skriv blir oppfatta av andre er du sint, eller berre engasjert? ANONYMITET PÅ GODT OG VONDT Når du brukar sosiale medium er det lett å diskutere med andre og kommentere innhaldet til andre. Det er ofte ulikt frå nettstad til nettstad om brukarane brukar sine eigentlege namn eller kallenamn (pseudonym). Når du er anonym er det kanskje lettare å skrive ting du ikkje ville sagt andlet til andlet enn om du hadde kommentert 11

Kapittel 2, Sosial på nett VISSTE DU AT HER FINN DU NOKRE DEFINISJONAR OG LITT UTFYLLANDE INFORMASJON OM DET Å VERE SOSIAL PÅ NETT SOM DET KAN VERE GREITT Å KJENNE TIL. PÅ NETTSIDA ER DET FLEIRE FAKTABOKSAR. DER FINN DU DESSUTAN EI OVERSIKT OVER REGELVERK, ORDLISTE OG HISTORIER FRÅ RØYNDA SOM HANDLAR OM DETTE. REGLAR FOR BRUK AV BILETE Regelverket skil mellom to typar bilete. Dei som har personar som houvdtema, og dei som har aktivitetar som tema. Om det er personar som er hovudtema på biletet, skal du alltid ha samtykke frå alle som, direkte eller indirekte, kan bli identifiserte på bileta før dei blir vidaresende eller publiserte. Dette gjeld også gruppebilete, slike som klassebilete. Om dei som er på biletet er under 15 år, må også dei føresette gje lov til publiseringa. Om det er sjølve situasjonen eller aktiviteten som er hovudtema, og personane på biletet er mindre viktige, kan bileta bli gjort offentlege utan samtykke, om dei ikkje er krenkjande eller kan vere skadelege for dei som er på bileta. Døme på dette kan vere bilete av 17.mai-tog eller konsertar. Bileta må heller ikkje kjennast krenkjande ut frå situasjonen dei er publiserte i. Spør alltid dersom du er i tvil. Hugs difor: Kvar gong du skal dele bilete av ein eller fleire bestemte personar, må du først spørje om lov, og få eit skikkeleg JA, for å vere trygg på å ikkje gjere noko gale. Eit ja som er gjeve éin gong gjeld likevel ikkje evig. Om han som har sagt ja seinare angrar seg, har du plikt til å hjelpe til med å fjerne biletet. KVEN SKAL FÅ SJÅ KVA? Det er viktig å tenkje på personvern når du nyttar sosiale medium. Du bør difor gå grundig gjennom personverninnstillingane på dei tenestene der du er medlem. Her er nokre tips til kva du bør sjå på: Kven har tilgang til informasjonen din? Har du open eller lukka profil? Har du laga venelister eller grupper slik at du har betre kontroll med kven som ser kva? Har søkjemotorar slik som Google tilgang til profilen din? Har ulike appar tilgang til informasjon om deg eller kontaktane dine? Veit du kva venene dine kan dele om deg? Kan dei til dømes merke/tagge deg i bilete? Mange tenester endrar dessutan desse innstillingane utan å informere brukarane, så du bør sjekke innstillingane dine med jamne mellomrom. Kvar gong du skal dele bilete av ein eller fleire personar, må du spørje dei om lov. 12

TIPS TIL BETRE NETTVETT Nettvett kan vi oppsummere i tre korte og konkrete råd. Om du følgjer desse kjem du langt: 1. Tenk over kva du publiserer om deg sjølv. Tenk ekstra godt over kva du publiserer om andre, og spør alltid først. Tenk deg godt om før du publiserer noko på nett. 2. Ver medvite på at det du gjer på nett, er tilgjengeleg for alle andre. Sjekk personverninnstillingane, og vel kor synleg du vil vere. 3. Vit kva som finst om deg på nett. Gjer eit nettsøk og få best mogleg kontroll over dei opplysningane om deg som er tilgjengelege for andre. 13

Kapittel 2, Sosial på nett OPPGÅVER HER ER EIT UTVAL OPPGÅVER. NOKRE AV DEI PASSAR DET GODT Å DISKUTERE I PLENUM, MEDAN ANDRE PASSAR DET BEST Å TENKJE GJENNOM SJØLV, DÅ NOKO AV DETTE KAN KJENNAST VELDIG PRIVAT. DET ER IKKJE NOKO KLART FASITSVAR PÅ ALLE DESSE SPØRSMÅLA, MEN DET ER LIKEVEL VIKTIG AT DU TENKJER GJENNOM DETTE OG DANNAR DEG EI MEINING OM KVEN DU ØNSKJER Å VERE PÅ NETT. PÅ NETTSIDA FINN DU FLEIRE OPPGÅVER. DISKUTER Nokon vel å vere anonyme når dei kommenterer andre sine innlegg på nett. Samtidig kjem dei ofte med særs krenkjande ytringar om andre. Kva meiner de om anonymitet i debattar? Er det tilfelle der ein burde kunne vere anonym på nett? Kvifor/kvifor ikkje? Kva kan følgjene av anonyme og negative kommentarar vere? DISKUTER Nettaviser og nettfora har ofte reglar for korleis ordskiftet på deira nettsider skal vere. Finn døme på slike reglar og samanlikn dei i klassen. Kan de saman lage eit sett med slike reglar som de tykkjer burde gjelde? Diskuter kven som har ansvaret for at det er ein god tone på ein nettstad? Redaktøren av nettstaden eller han som skriv innlegget? Har de døme frå nettordskifte der de tykkjer deltakarane i ordskiftet går over grensa for kva som er greitt? DISKUTER Dersom skolen tek bilete av elevane, skal dei ha løyve av foreldra først. Dei skal også fortelje kva bileta blir brukte til slik at dei føresette veit kva dei seier ja til. Blir det teke bilete av elevane på dykkar skole? Korleis blir bileta brukte (på nettsida til skolen, i katalog, på Facebook, Instagram, Twitter eller anna)? Har skolen fått skriftleg løyve frå dei føresette til dette (og frå elevane om dei er over 15 år)? Brukar nokon frå skolen å spørje dei det er tatt bilete av før bileta publiserast? Finn ut korleis reglane for dette er, og informer skoleleiinga om de meiner skolen ikkje følgjer reglane. Diskuter korleis de synest reglane burde vere, eller be elevrådet ta dette temaet opp til diskusjon. 14

TENK SJØLV Ytringsfridom er eit omgrep som ofte blir brukt for å kunne rettferdiggjere det ein skriv på nett. Kva er ytringsfridom? Kvifor er ytringsfridom viktig og kva vil det seie at ytringsfridom er grunnleggjande i eit demokratisk samfunn? Finst det reglar for kva som er lov og ikkje lov å skrive på nett? Er det andre grenser for kva som er greitt og ikkje greitt å seie på nett enn ansikt til ansikt? Har du sett døme der du meiner nokon har skreve ting på nett som ikke burde vore lov, sjølv om vi har ytringsfridom? TENK SJØLV Du har redaktøransvar for det du publiserer på nett. Har du angra på noko du har lagt ut på nettet om deg sjølv eller andre? Kvifor angra du i så fall? Har du delteke i diskusjonar eller liknande medan du har vore anonym? Oppførte du deg akkurat slik du ville gjort dersom dei andre hadde visst kven du var, eller fekk du litt andre grenser? Korleis opplevde du det å vere anonym? Sjå filmar og les meir om det å vere sosial på nett på www.dubestemmer.no/nn/13-18-ar/sosial-pa-nett 15

Kapittel 3 UØNSKTE HENDINGAR PÅ NETT NETTSTADER OG APPAR GJER DET LETT FOR OSS Å HALDE KONTAKTEN MED VENER OG FAMILIE. EIN KAN DELE ARTIGE OG RARE SITUASJONAR, FÅ SVAR PÅ SPØRSMÅL AV KJENDE OG UKJENDE, ANONYMT ELLER IKKJE. MEN KVA NÅR BILETA DU SENDTE TIL KJÆRASTEN DUKKAR OPP PÅ MOBILEN TIL NOKON ANDRE? KORLEIS REAGERER DU NÅR NOKON BRUKAR INFORMASJONEN OM DEG PÅ EIN MÅTE DU IKKJE HADDE TENKT PÅ ELLER HAR BLITT SPURD OM? KVA GJER DU NÅR BILETET AV VENINNA DI FÅR MASSE KOMMENTARAR OM KOR STYGG HO ER? Av og til opplever vi ein situasjon som er så hysterisk artig at vi berre må dele han med nokon. Men situasjonar som var uskuldige då dei oppstod, kan lett mistydast når dei blir spreidde på nett og delte med andre. Og det er fort gjort å miste kontrollen. Når eit bilete, ein film eller ein tekst først er publisert, kan dette lett spreiast vidare, og dukke opp andre stader enn det var tenkt. MOBBING? DET VAR BERRE FOR Å TULLE Det er du som bestemmer kva du vil dele med resten av verda. Men det betyr også at du har ansvar for å tenkje deg om før du sender ut eller vidaresender informasjon og påstandar om andre. Vi har alle ulike grenser for kva vi opplever som greitt og ikkje. Den meldinga du skreiv på spøk, blir kanskje ikkje oppfatta som særleg morosam av den som får meldinga. Festbiletet du la ut av kompisen din laurdag kveld, vekkjer kanskje ikkje like stor latter hjå han søndag morgon. Kan det du publiserer eller deler blir sett på som mobbing? Og kven har ansvaret når personlege bilete og informasjon hamnar på avvegar? Du må difor alltid tenkje over kva konsekvensar du utset deg sjølv og andre for. ANONYMITET Mange opplever det enklare å henge ut andre på nett når dei sjølv kan vere anonyme. Somme føler seg tøffare bak skjermen, og terskelen for å plage andre via sosiale medium kan vere lågare enn for å slengje skjellsord til nokon ansikt til ansikt. Du oppfattar ikkje ansiktsuttrykket eller kroppshaldninga til mottakaren gjennom digital kommunikasjon, noko som fort kan føre til at du får mindre empati og medkjensle med den andre. Når du ikkje ser dei du snakkar med (eller snakkar om), blir heller ikkje situasjonar opplevde på same måte, og du blir kanskje meir direkte og ufin i måten du formidlar bodskapen på. Det kan verke som uskuldig moro å sende ei anonym melding eller eit bilete når du sit saman med vener, men mottakaren kan derimot oppfatte det som svært krenkande og respektlaust. Kommentarar eller mobbing på nett kan dessutan ofte følast verre om du ikkje veit kven som står bak eller kor mange som har fått det med seg. Det gjev ei sterk kjensle av utryggleik ikkje å vite. 16

STORE KONSEKVENSAR Du har rett til å seie nei til at bilete, filmar eller annan informasjon om deg blir spreidde av andre på nett. Trugsmål, sjikane, falske påstandar eller brot på privatlivets fred kan faktisk straffast etter straffelova, sjølv om kommentaren vart skriven på spøk. Du må difor halde deg til dei lovene og reglane som finst om du publiserer noko. Det kan vere gøy at mange likar eit bilete du har lagt ut, og di fleire som likar biletet, di meir synleg blir det. Men, sidan både bilete, filmar, meldingar og innlegg kan spreiast i stor fart, og plutseleg også kan dukke opp i andre og kanskje uønskte kanalar, er det viktig å ha kunnskap om reglane, og å ta gode og gjennomtenkte val. Nokre gongar kan det vere nesten umogleg å fjerne opplysningar, bilete eller film som er delt på nett. Og sjølv om du slettar informasjonen du publiserte, kan du risikere at andre i mellomtida har kopiert og delt den andre stader. Søkemotorar og nettlesarar kan også ha arkivert og indeksert innhaldet. SKJULT MOBBING? Men, kan det oppfattast som mobbing om du ikkje gjer noko? Det finst måtar å vere mot andre på som lett kan sjåast på som skjult mobbing. Om nokon legg ut eit bilete av seg sjølv og ingen trykkjer at dei likar det, vil det kunne følast sårande. Det ikkje å like bilete, ikkje invitere til arrangement, ikkje dele innhald med eller ikkje «bli ven med» einskildpersonar i ulike sosiale medium og liknande, vil kunne vere med på å gje ein person ei kjensle av utfrysing. Digital ekskludering og isolasjon kan følast like ille som direkte mobbing ansikt til ansikt. Denne typen mobbing er meir skjult for dei vaksne, men er gjerne veldig synleg mellom dei unge sjølv. Vi har alle eit ansvar for å seie ifrå eller gripe inn når vi ser at nokon blir behandla dårleg. Ved å vere tilskodar til ein slik situasjon utan å seie ifrå til nokon eller hjelpe offeret, er du ein passiv deltakar. Det er ikkje berre dei som gjer noko aktivt som blir definerte som mobbarar. Ved å ikkje seie ifrå eller unnlate å hjelpe er du også med på å oppretthalde mobbinga. OFFERET HAR ALDRI SKULDA! Dei som opplever uønskte hendingar på nett anten det er mobbing, bilete eller filmar på avvegar, utpressing eller anna er ofte i ein svært fortvila situasjon. Mange har hatt problem over lengre tid, men dei vegrar seg for å søkje hjelp fordi det følast ubehageleg. Sakene er ofte prega av tabu det er vanskeleg å snakke om det og mange føler også sjølv skuld for det som har skjedd. Dei ønskjer ikkje å involvere korkje vener, foreldre, lærarar eller lokalt politi, men vil berre at saka skal forsvinne. Problemet er gjerne at det er det motsette som skjer. Ved ikkje å få hjelp, kan problema berre bli verre. Det viser seg at mange saker blir løyste på kort tid når dei som har problem søkjer hjelp. Tenesta Slettmeg.no utviklar til dømes stadig ny metodikk for å hjelpe personar som er blitt krenka på nettet. Det er mange vaksne som jobbar med å hjelpe unge som har det vanskeleg, og som veit korleis ein kan gå fram når problema tårnar seg opp. Om det følast ubehageleg å snakke med nokon du kjenner i første omgang, kan løysinga vere å ringje til ein hjelpetelefon der du kan vere anonym. Sjå tips i faktaboksane på neste side om kven du kan kontakte. Vi har alle eit ansvar for korleis vi oppfører oss på nett. Bruk det! 17

Kapittel 3, Uønskte hendingar på nett VISSTE DU AT HER FINN DU NOKRE DEFINISJONAR OG LITT UTFYLLANDE INFORMASJON OM UØNSKTE HENDINGAR PÅ NETT SOM DET KAN VERE GREITT Å KJENNE TIL. PÅ NETTSIDA ER DET FLEIRE FAKTABOKSAR. DER FINN DU DESSUTAN EI OVER- SIKT OVER REGELVERK, ORDLISTE OG HISTORIER FRÅ RØYNDA SOM HANDLAR OM DETTE. DIGITAL MOBBING Når mobbing skjer på den digitale arenaen, eller gjennom sosiale medium, kallar vi det digital mobbing. Slik mobbing kan skje ved bruk av både film, bilete eller tekst. Det kan også handle om ikkje å få vere med i sosiale grupper eller ikkje få «likes» på profilbiletet sitt. Digital mobbing er ikkje fysisk, men kan skje både ved at nokon ertar, trugar, baksnakkar og stengjer andre ute på nett. Det er altså digital mobbing når ein person brukar digitale verktøy for å gjere ein annan person vondt og den som blir utsett opplever at det er vanskeleg å forsvare seg. Ved digital mobbing kan det vere vanskeleg å forsvare seg anten fordi ein blir mobba anonymt, og såleis ikkje veit kven som er involvert, eller fordi bilete eller tekst blir spreidd til veldig mange. At det er mogleg å spreie digital tekst eller film, eller det at den som blir utsett for digital mobbing kan ta tekst eller bilete fram mange gongar, gjer at einskildhendingar som skjer digitalt kan bli gjenstand for repetisjon. Då er det også digital mobbing. Digital mobbing er dessutan ofte kombinert med ansikt-til-ansikt-mobbing. KORLEIS STOPPE UØNSKTE HENDINGAR? 1. Ikkje svar på meldingar som er meinte for å såre deg eller gjere deg opprørt. Det vil truleg oppmuntre til meir trakassering. 2. Ta vare på meldinga. Du treng ikkje å lese henne, men ta vare på ho som bevis. Er det eit bilete eller ei nettside ta eit skjermbilete. 3. Fortel om det som har skjedd til nokon du stolar på. Snakk med føresette, vener, ein lærar, ungdomsarbeidar eller ein hjelpetelefon. 4. Blokker sendaren. Du treng ikkje å finne deg i at nokon trakasserer deg blokker uønskte avsendarar! 5. Rapporter problem til dei som kan gjere noko med det. Du kan ta kontrollen ved å ikkje finne deg i støytande innhald. 6. Respekter deg sjølv og respekter andre. (Kjelde: Medietilsynet) (Kjelde: Læringsmiljøsenteret) 18

SNAKK MED NOKON Om du har opplevd noko ubehageleg anten det er på mobil, på nett eller i skolegarden er det viktig at du tek kontakt med nokon som kan hjelpe deg. Det kan vere foreldre, lærarar, rektor, helsesøster eller ein annan vaksen du har tillit til. Sjølv om du tykkjer det er ubehageleg, er det betre å snakke med nokon enn å vente til ting kanskje blir endå verre! Om du ikkje har nokon vaksen du har lyst til å snakke med om dette, kan du til dømes kontakte Raude Kross sin hjelpeteneste, Kors på halsen. Du kan ringje, sende dei ei melding eller chatte. Alle tenestene er gratis, og du er heilt anonym. Les meir på www.korspaahalsen.no Alle barn og unge kan dessutan ta kontakt med Barneombodet. Dei kan svare på spørsmål om rettane til barn og unge, og dei kan gje råd og tips om alt frå skole, familie, barnevern og helse, til rettane til asylbarn og andre tema. På nettsidene sine, www.barneombudet.no, har dei ei svært god oversikt over kven som kan hjelpe både når noko alvorleg har skjedd eller du berre treng nokon å snakke med. Du skal aldri la deg presse til noko du eigentleg ikkje ønskjer. FÅ DET BORT! SKAFF HJELP! Finst det uønskt informasjon om deg på nettet? 1. Kontakt personen som har publisert Veit du kven som har lagt ut dei uønskte opplysningane om deg? Ta kontakt med vedkomande og be om at opplysningane blir fjerna. 2. Kontakt dei som eig nettstaden Om du ikkje veit kven som har lagt ut opplysningane, eller dei ikkje vil høyre på deg, kan du kontakte nettstaden (domenet) der opplysningane er publiserte. For å finne ut kven som eig eit norsk domene, kan du gå inn på den norske whois-databasen. 3. Kontakt nokon som kan hjelpe Slettmeg.no gjev råd og hjelp til fjerning av uønskt informasjon på nettet. Dei har mange gode rettleiingar og sletteguidar til korleis du kan gå fram for å fjerne informasjon sjølv på ulike nettstader og applikasjonar. Om du har prøvd alt over, men den som har publisert informasjon om deg likevel ikkje vil fjerne han, kan du ta kontakt med Datatilsynet. Legg då ved den eventuelle skriftlege korrespondansen du har med den eller dei som har publisert noko om deg. Konfliktrådet kan også hjelpe deg med å løyse fastlåste konfliktar, anten det dreier seg om lovbrot eller sivile konfliktar. Dei legg til rette for møte der de sjølv gjennom dialog kan finne fram til gode løysingar. Mange saker om netthets hamnar hjå Konfliktrådet. Konfliktrådet er ei gratis statleg teneste for alle i alle aldrar. Ta kontakt med ditt lokale Konfliktråd for meir informasjon om korleis dei kan hjelpe deg! 4. Kontakt politiet Meiner du at opplysningane som er publiserte er så ekstreme at dei må fjernast raskt, bør du kontakte politiet. Ta eit skjermbilete. Meld det til politiet! Særleg alvorlege episodar bør rapporterast til KRIPOS. 19

Kapittel 3, Uønskte hendingar på nett OPPGÅVER HER ER EIT UTVAL OPPGÅVER. NOKRE AV DEI PASSAR DET GODT Å DISKUTERE I PLENUM, MEDAN ANDRE PASSAR DET BEST Å TENKJE GJENNOM SJØLV, DÅ NOKO AV DETTE KAN KJENNAST VELDIG PRIVAT. DET ER IKKJE NOKO KLART FASITSVAR PÅ ALLE DESSE SPØRSMÅLA, MEN DET ER LIKEVEL VIKTIG AT DU TENKJER GJENNOM DETTE OG DANNAR DEG EI MEINING OM KVEN DU ØNSKJER Å VERE PÅ NETT. PÅ NETTSIDA FINN DU FLEIRE OPPGÅVER. DISKUTER I norske og utanlandske nettaviser kan ein finne mange døme på mobbesaker som har fått alvorlege konsekvensar. Nokre gongar var kanskje utgangspunktet relativt uskuldig. Finn historier frå media på uønskte hendingar på nett. Kva skjedde i dei ulike sakene, og korleis vart dei handsama? DISKUTER Gå saman i grupper og diskuter korleis de ønskjer å oppføre dykk mot kvarandre på nett. Kan de lage ein definisjon på kva de tykkjer er mobbing? Bør ein tole meir i digitale medium enn elles? Og er det nokon grunn til at ein skal kunne oppføre seg annleis på nett enn elles? Kvifor/ kvifor ikkje? Kvar går eigentleg grensa mellom ytringsfridom og krenkingar? Greier de å bli samde om dette i klassen? Kva døme på skjult mobbing kjenner de til? Diskuter kva de kan gjere for å førebyggje uønskte hendingar på nett eller redusere digital mobbing. Be elevrådet om å ta dette opp så alle på skolen kan ha ei felles haldning og felles reglar for dette. DISKUTER Somme skolar har vald å løyse utfordringane med digital mobbing ved å forby bruk av mobiltelefonar og nettbrett i skoletida. Kva tenkjer de om dette? Kva kan fordelane/ ulempene vere? Kva for andre alternativ har skolane? Kan eit slikt forbod gje negative konsekvensar som skoleleiinga kanskje ikkje har tenkt på? Korleis skal skolane eventuelt elles handsame dette? TENK SJØLV Nokon påstår at digitale verktøy har gjort det enklare å øydeleggje for, sjikanere eller mobbe andre. Kva meiner du? Er det ting du kunne ha gjort og sagt på nettet, som du aldri ville ha gjort mot nokon elles? I så fall kva? Tenk tilbake på meldingar og bilete du har sendt eller fått frå andre. Kan nokre av desse ha krenka andre, og i så fall korleis? Har du sett tilfelle på nett der du tykkjer nokon har gått over streken i måten dei er på mot andre (kommentarar, lagt ut bilete eller liknande)? Gjorde du noko? Kvifor/kvifor ikkje? I så fall kva? Kva kan du gjere for å unngå eller motverke uønskte hendingar på nett? Har du nokon gang opplevd noko ubehageleg på nett eller mobil? Kva gjorde du for å løyse situasjonen? Kva kunne du eventuelt gjort annleis? 20

Sjå filmar og les meir om uønskte hendingar på www.dubestemmer.no/nn/13-18-ar/uonskte-hendingar 21

Kapittel 4 DIGITALE SPOR DU BESTEMMER KOR DU BRUKAR BANKKORTET DITT OG KVA DU BRUKAR DET TIL. BANKEN REGISTRERER DET. DU BESTEMMER KVA FOR SØKJEORD DU BRUKAR PÅ GOOGLE. SØKJEMOTOREN REGISTRERER DET. DU BESTEMMER KVA DU KJØPER PÅ NETTET. NETTSTADEN LAGRAR OPPLYSNINGANE. I LØPET AV EIN HEILT VANLEG DAG ETTERLET DU DEG MANGE SPOR. SPOR SOM VIL KUNNE LIGGJE DER I SVÆRT LANG TID. DENNE INFORMASJONEN ER INTERESSANT FOR MANGE. Vi gjev frå oss små bitar med data og informasjon i mange ulike samanhengar og til ulike aktørar. Dei fleste unge legg ut informasjon og bilete av seg sjølv og andre på bloggar og nettsamfunn. Det er også mange offentlege kjelder til personopplysningar, slik som skattelister og telefonregister. Samstundes blir verktøya for å søkje fram og kombinere informasjon frå Internett, stadig betre. Mange verksemder interesserer seg for slike store, samansette datamengder. Desse enorme datamengdene blir gjerne kalla for big data (stordata). Kva skjer når informasjonen blir kopla saman og brukt til noko anna enn det vil sjølv hadde meint? ANONYM? Det er lett å tru at berre nokre få ser kva du gjer, kven du er og kvar du er. Men det er mange som kan hente ut informasjon, lagre og bruke denne om deg og nettvanene dine. I nokre nettsamfunn er profilane til dømes kopla opp mot ulike søkjemotorar slik som Google. Det vil seie at alle som søkjer på namnet ditt vil kunne sjå heile eller deler av profilen din, avhengig av kva for personverninnstillingar du har valt. Denne informasjonen kan kven som helst lagre og bruke. Om du er logga inn hjå Google samstundes som du er på eit nettsamfunn, får Google tilgang til kva du gjer i nettsamfunnet og kan bruke denne informasjonen vidare. Noko som dessutan ikkje kjem tydeleg fram hjå nokre applikasjonar og program, er kva for informasjon om deg desse får tilgang til. Kvar gong du eller venene dine legg til ein app, slik som eit spel, må du godta nokre vilkår. Desse vilkåra seier noko om kva for informasjon eigaren av appen kan hente ut om deg. Sjekkar du kva du eigentleg seier ja til og kva for informasjon du viljug gjev frå deg når du lastar ned ein ny app? BRUK OG MISBRUK Den auka frykten for terror og annan alvorleg kriminalitet gjer at grensa for kva vi godtek av kontroll og overvaking blir flytta. Samstundes gjer den teknologiske utviklinga det lettare å overvake oss. Aldri før har det vore mogleg å samle så mange opplysningar om kvar einskild av oss, kven vi er, kva vi gjer og kva vi likar. Slike opplysningar blir 22

stadig meir verdifulle for mange aktørar, og det er difor også stor etterspurnad etter dei. Mange kallar personopplysningane for framtidas valuta. Ulike aktørar ønskjer å kunne bruke elektroniske spor til andre ting enn dei i utgangspunktet vart samla inn og lagra for. Elektroniske spor kan ein bruke i ulike samanhengar, til dømes av kommersielle verksemder som brukar opplysningane i marknadsføring og sal. Andre ønskjer informasjon om deg for å kunne gjennomføre svindel mot deg eller andre. GODE FØREMÅL? Det er mange som samlar inn informasjon om deg for å kunne tilby gode tenester. Du er til dømes registrert i offentlege helse- og skoleregister for at dei skal kunne tilby deg gode tenester. Kamera overvakar oss på stadig fleire stader. Politi- og rettsvesen treng å samle informasjon og sjekke elektroniske spor i arbeidet sitt med å etterforske og dømme kriminelle, sikre liv og oppretthalde lov og orden i samfunnet. Nokon samlar informasjon om oss sjølv om vi ikkje gjer noko gale. Er det alltid like greitt? Meir og meir av det vi gjer blir registrert. Det er difor viktig å ha klare reglar for kven som har lov til å samle opplysningar om andre, korleis ein skal handsame desse opplysningane, kva ein kan bruke dei til og kor lenge ein kan lagre dei. For at du skal kunne ta kontroll over eigne opplysningar, må du vite kva du seier ja til og kva vilkår som gjeld. Seier du ja, må du vere klår over at all informasjon du legg ut vil kunne bli analysert. Om du til dømes stadig legg ut informasjon på nett om at du er glad i fart og spaning, driv ekstremsport og tek sjansar: Kven vil vere interessert i denne informasjonen seinare? Vil det vere greitt om forsikringsselskapet får tilgang til denne informasjonen om deg? Personopplysningane dine er verdifull valuta. Ta kontroll! 23

Kapittel 4, Digitale spor VISSTE DU AT HER FINN DU NOKRE DEFINISJONAR OG LITT UTFYLLANDE INFORMASJON OM UØNSKTE HENDINGAR PÅ NETT SOM DET KAN VERE GREITT Å KJENNE TIL. PÅ NETTSIDA ER DET FLEIRE FAKTABOKSAR. DER FINN DU DESSUTAN EI OVERSIKT OVER REGELVERK, ORDLISTE OG HISTORIER FRÅ RØYNDA SOM HANDLAR OM DETTE. FILTERBOBLA Har du nokon gong hatt kjensla av at Facebook og Google trur at dei kjenner deg? Dei største nettsidene tilpassar informasjonen og reklamen på sidene til kvar einskild som er innom sida, slik at den informasjonen dei trur du ønskjer og sjå og vil klikke på, kjem høgast opp. Dette fenomenet kallar vi filterbobla. Omgrepet er eit bilete på at du får informasjon som passar med det du meiner frå før av, og informasjonen du ikkje er samd i blir filtrert bort. Når du les innhald som speglar haldningane dine, sel det mest annonsar, og gjev flest klikk og besøk. Nokre fryktar at filterbobla gjer at du går glipp av viktig informasjon om den verkelege verda, sidan du heile tida vil få stadfesta det du alt meiner. SOM EI OPEN DAGBOK? Det er mogleg for andre å sjå kva for nettstader du har vore på, anten ved å sjekke historikken eller mellombelse filar for tekst, bilete og e-post. Desse filene blir ikkje automatisk sletta når ein stengjer nettlesaren. Dette er viktig å hugse på, særleg om du delar maskin med andre. Kvar gong du koplar deg på internett får du tildelt ei IP-adresse. Denne adressa er unik for kvar eining (pc, mobil, skrivar), og kan samanliknast med eit telefonnummer. Internettleverandøren registrerer når du er kopla på og kva IP-adresse du har fått tildelt. Dessutan registrerer nettstadene kva for IP-adresser som er innom dei. Når politiet skal etterforske kven som har vore på ein nettstad, kan dei sjekke loggane på nettstaden og be internettleverandørane om lister over IP-adressene som er brukte på det aktuelle tidspunktet. Dei største nettstadene tilpassar informasjon til kvar einskild slik at du får den informasjonen dei trur du ønskjer å sjå. Dette kallast filterbobla. 24

Ein cookie er ei lita fil som gjer det lettare for nettstadene å kjenne deg igjen frå tidligare besøk. Slik kan dei tilpasse innhaldet best mogleg til deg. COOKIES Mange nettstader er interesserte i å vite kven som er innom dei, og difor lagrar dei ein liten informasjonskapsel (cookie) på maskina di. Dette er små tekstfiler som gjer det enkelt for nettstadene å kjenne deg igjen frå eit tidlegare besøk. Søkjemotorar kan også bruke informasjonskapslar for å gje deg meir relevante søkjeresultat og ulike nettsamfunn kan bruke dei for at du skal sleppe å logge deg inn kvar gong du er innom. Du kan nekte nettstader å lagre cookies ved å justere personverninnstillingane i nettlesaren eller be om å bli varsla når ein informasjonskapsel blir lagra på datamaskina di. Du må då avgjere kva som er mest viktig for deg; personvern eller å vere tilgjengeleg. PERSONRETTA REKLAME Nettsamfunn, søkjemotorar og andre nettstader lagrar opplysningar om søka og nettvanene dine. Dei lagrar også informasjon som dei får gjennom meldingar du sender og mottek. Til dømes brukar Google programvare som skannar e-postane dine og leitar etter ord som seier noko om kva du er oppteke av. Desse opplysningane blir brukt for å tilpasse reklamen du får sjå i nettlesaren din. Du vil difor kunne sjå andre annonsar enn det venene dine ser. Personopplysningane dine er svært verdifulle, og kommersielle aktørar betaler gjerne for å få tak i dei. ANONYM? Facebook kan sjå kva nettsider du er innom om du samstundes er logga på Facebook-profilen din. Om du til dømes ser på eit par sko i ein nettbutikk medan du er logga på Facebook, vil det bli registrert. Når du så går inn på Facebook igjen etterpå, vil du kunne få reklame frå den same nettbutikken med skoa som du nettopp såg på. Reklamen blir altså heile tida tilpassa etter kva Facebook trur du er interessert i. 25

Kapittel 4, Digitale spor OPPGÅVER HER ER EIT UTVAL OPPGÅVER. NOKRE AV DEI PASSAR DET GODT Å DISKUTERE I PLENUM, MEDAN ANDRE PASSAR DET BEST Å TENKJE GJENNOM SJØLV, DÅ NOKO AV DETTE KAN KJENNAST VELDIG PRIVAT. DET ER IKKJE NOKO KLART FASITSVAR PÅ ALLE DESSE SPØRSMÅLA, MEN DET ER LIKEVEL VIKTIG AT DU TENKJER GJENNOM DETTE OG DANNAR DEG EI MEINING OM KVEN DU ØNSKJER Å VERE PÅ NETT. PÅ NETTSIDA FINN DU FLEIRE OPPGÅVER. DISKUTER Gå saman og hjelp kvarandre med å finne ut korleis de kan: Slette historikken i nettlesaren. Slette alle mellombelse filer («temporary Internet files»). Endre personverninnstillingane i nettlesaren. Endre personverninnstillingane i nettsamfunn du er med i. DISKUTER Det kan vere vanskeleg å sjå føre seg den store mengda opplysningar ein har gjeve frå seg. Vel to applikasjonar de har lasta ned på telefonen. Prøv å finne ut kva slags informasjon om dykk eller kontaktane dykkar applikasjonane har tilgang til. Kva trur de applikasjonane treng denne informasjonen til? Lag ei liste over kva slags verksemder du trur har informasjon om deg: Både kommersielle (slik som nettleverandørar, telefonoperatørar, treningsstudio og bankar), og offentlege (slik som kommunar, sjukehus og skolar). Blir lista lengre enn du trudde på førehand? TENK SJØLV Det er mange som vil ha tak i opplysningar om deg, nettvanane og interessene dine. Prøv å finne ut kva for opplysningar du gjev frå deg på ulike nettstader. Lag ein oversikt over kva slags informasjon du tykkjer det er greitt å dele, og kva du helst vil halde for deg sjølv. Tykkjer du det er greitt at ein kommersiell aktør veit alt om deg? Kvifor/kvifor ikkje? Søk på ditt eige namn på Google. Fann du noko du ikkje visste at låg der? TENK SJØLV Det er viktig å jamleg sjekke personverninnstillingane sine for å ha kontroll på opplysningane. Vel eit sosialt nettsamfunn du er medlem i. Har du vore inne i personverninnstillingane dine og sjekka kven som kan sjå profilen din? Veit du kven som har tilgang til dei ulike opplysningane dine? Veit du kven som eig bileta du legg ut, og kven som eventuelt kan bruke dei? 26

Sjå filmar og les meir om digitale spor på www.dubestemmer.no/nn/13-18-ar/digitale-spor 27

REGELVERK DET ER MANGE LOVAR OG REGLAR SOM VIL KUNNE GJELDE FOR DEI TEMAA SOM BLIR TATT OPP I DU BESTEMMER. HER HAR VI LAGA EI KORT OVERSIKT OVER NOKRE AV DEI VIKTIGASTE. DERSOM DU VIL LESE HEILE LOVTEKSTANE, KAN DU GÅ INN PÅ WWW.LOVDATA.NO PERSONOPPLYSNINGSLOVA Denne lova skal hjelpe til at opplysningar om deg blir brukte på ein måte som viser respekt for deg. Lova er laga for å verne deg mot at personopplysningane dine blir brukte på ein måte som krenkjer personvernet ditt. (Særleg viktige paragrafar: Definisjonar 2, bruk av personopplysningar 11, innsyn 18, andre rettar 27 og 28). OPPLÆRINGSLOVA Retten til eit godt skolemiljø (kapittel 9a): Ifølgje opplæringslova har alle elevar rett til eit godt fysisk og psykososialt miljø som fremjar helse, trivsel og læring. Dette vil seie at skolen har ansvar for at alle elevar har ein trygg skolekvardag, og at dei ikkje blir utsette for korkje fysisk eller psykisk mobbing (sjå kapittel 9a). NOREGS GRUNNLOV Retten til ytringsfridom ( 100): Denne lova sikrar at alle har rett til ytringsfridom og rett til offentleg informasjon. Retten til å ytre seg blir rekna som ein viktig del av eit rettssamfunn og grunnleggjande for eit demokrati. Retten til privatliv ( 102): Denne lova sikrar at alle har rett til respekt for privatlivet og familielivet sitt, for heimen sin og kommunikasjonen sin. ÅNDSVERKLOVA «Retten til eget bilde ( 45): Bilder av en person kan ikke gjengis eller vises offentlig uten samtykke av den avbildede, unntatt når: a) avbildningen har aktuell og allmenn interesse, b) avbildningen av personen er mindre viktig enn hovedinnholdet i bildet, c) bildet gjengir forsamlinger, folketog i friluft eller forhold eller hendelser som har allmenn interesse, (---) Vernet gjelder i den avbildedes levetid og 15 år etter utløpet av hans dødsår.» BARNELOVA Retten til å vere med på avgjerder ( 31): Etter kvart som barnet blir i stand til å lage seg eigne synspunkt om kva ei sak handlar om, skal dei føresette gje informasjon til og høyre på kva barnet meiner, før dei tek ei avgjerd om personlege tilhøve for barnet (til dømes om foreldreansvar, kvar barnet skal bu fast og samvær). Dei skal leggje vekt på det barnet meiner etter kor gamalt og kor mogent barnet er. Det same gjeld for andre barnet bor hjå eller som har med barnet å gjere. Når barnet har fylt 12 år skal det leggjast stor vekt på kva barnet meiner. 28

STRAFFELOVA Straffelova har fleire viktige paragrafar. Det er mellom anna forbod mot: «Krenkende ytringer ( 135a): Den som forsettlig eller grovt uaktsomt offentlig setter frem en diskriminerende eller hatefull ytring, straffes med bøter eller fengsel inntil 3 år. Som ytring regnes også bruk av symboler. Medvirkning straffes på samme måte. Med diskriminerende eller hatefull ytring menes det å true eller forhåne noen, eller fremme hat, forfølgelse eller ringeakt overfor noen på grunn av deres: a) Hudfarge eller nasjonale eller etniske opprinnelse b) Religion eller livssyn c) Homofile legning, leveform eller orientering d) Nedsatte funksjonsevne Datainnbrudd ( 145): Den som uberettiget bryter brev eller annet lukket skrift eller på liknende måte skaffer seg adgang til innholdet, eller baner seg adgang til en annens låste gjemmer, straffes med bøter eller med fengsel inntil 6 måneder eller begge deler. Identitetstyveri hacking, facerape ( 190a): Med bot eller fengsel inntil 2 år straffes den som uberettiget setter seg i besittelse av en annens identitetsbevis, eller opptrer med en annens identitet eller en identitet som er lett å forveksle med en annens identitet, med forsett om å: a) oppnå en uberettiget vinning for seg selv eller en annen, eller b) påføre en annen tap eller ulempe. Medvirkning straffes på samme måte. Trusler ( 227): Med bøter eller fengsel inntil 3 år straffes den som i ord eller handling truer med et straffbart foretagende (---) under slike omstendigheter at trusselen er skikket til å fremkalle alvorlig frykt, eller som medvirker til slik trussel. Ærekrenkelse ( 246): Den som rettsstridig ved ord eller handling krenker en annens æresfølelse eller som medvirker dertil, straffes med bøter eller med fengsel inntil 6 måneder. Krenking av privatlivets fred ( 390): Med bøter eller fengsel inntil 3 måneder straffes den som krenker privatlivets fred ved å gi offentlig meddelelse om personlige eller huslige forhold. Skremmende/hensynsløs adferd mobbing ( 390a): Den som ved skremmende eller plagsom opptreden eller annen hensynsløs atferd krenker en annens fred eller som medvirker hertil straffes med bøter eller fengsel inntil 2 år.» FNS BARNEKONVENSJON Artikkel 12 Alle barn har rett til å seie meininga si om alt som vedkjem barnet. Barnet sine synspunkt skal telje. Artikkel 13 Barnet skal ha rett til ytringsfridom. Det vil mellom anna seie fridom til å søkje, ta i mot og seie opplysningar og idear av eitkvart slag. Det kan gjerast munnleg, skriftleg, i kunstnerisk form eller gjennom ein kva som helst slags uttrykksmåte barnet måtte velje. Artikkel 16 Ingen barn skal bli utsette for vilkårleg eller ulovleg innblanding i sitt privatliv, sin familie, sin heim eller sin korrespondanse, eller for ulovlege åtak mot æra si eller omdømmet sitt. Artikkel 18: Dei føresette har eit felles ansvar for oppsedinga av og utviklinga til barnet. Barnets beste skal kome i første rekkje. 29