Makkøyr Makkøyr ein husmannsplass under heimebruket. I kona Martha og dottera Ili Oline på seks år. Om Ole blei det opplyst at han farer tilsøs. Husmanns familien hadde ei ku og 11 sauer. I åkeren sådde dei ei tønne havre og ei tønne poteter. budde på Makkøyr. Marthe er omtala som Hus mannen. Familien hadde ei ku og 11 sauer. I åkeren med Ola Sigurd Nerheim og saman dreiv dei Makkøyr Sia den tid har Makkøyr og Herøy igjen vore samla i ein eigedom (sjå over). Glåp, Litle Romsa med dei budde dei to borna deira og ei tenestejente parten av dårleg kvalitet. I tillegg hadde han 10 mål natureng, 2/3 av middels og 1/3 av dårleg kvalitet. Naturengene var nok ikkje grøfta og truleg var den eine tredjeparten av dårleg kvalitet, fuktig, myrlendt mark. I åkeren sådde dei 3 3/10 tønne havre og dei sette tre tønner poteter. Dei hausta 13 tønner havre for havre samanlikna med dei andre bruka på andre bruka. Tydelegvis var det riktig at halvparten høy/mål natureng, som er over dobbelt så mykje per mål som på hovudbruket. Det passar dårleg med opplysninga om at 1/3 av naturenga var av dårleg kvalitet. Det kan kanskje skuldast at dei opplyste tala er feil, eller at dei andre bruka underrapporterte likna med før. brukar og sjølveigar. Dei hadde tre kyr, 28 sauer og dei sette to tønner poteter, altså godt mindre enn det estimat enn overestimat. Skattetrykket auka etter med familien til Amerika. Larsson Andersland som igjen selde til Lars Sjurson gjekk etter dette under namnet Vallandstunet. og Lars Valland frå Vikøy i Kvam, saman med dei sund og kom frå båtbyggjarmiljø; både faren og far faren var båtbyggjarar. Han førte tradisjonen vidare tunet. Her bygde han både færingar og gavlbåtar. 31
Figur 38. Agnes og Lars Valland med dei sju borna sine. Dei kom frå Norheimsund til Glåp i 1922 og dei budde der til om lag 1960. han bygde blei rekna som både gode og billige. I til hund og katt. Hunden heitte Turi og gjekk med vår. Mor tok vetlejenta på armen og me borni følgde etter opp til huset der Andersland sine då budde. Mora og dei to små borni var heime då me kom. Eg hugsar vel då me kom inn i kjøkenet. Dei to bodno såg litt overgitt på oss, so ventande var, der var gjerne sjeldan besøk. Me blei buande nokre dagar i lag åkrar for poteter og grønsaker, åkrar til korn, helst havre vart sått, og det igjen til grautamjøl. Du kor smakte for det. Her var både kyr og kalvar og sauer å stella med, søt mjølk so me alle vart so glad i, og mjølk til mykje god mat. Astrid Knutsen, Innbjoa 32
avisa til Lars i naustet. Turi var liten, men snill og trivelig, fortel Astrid Knutsen, dotter til Agnes og Då var dei leie seg, for dei hadde slik bruk for hesten. Husdyra gjekk på beite i skogen, ikkje på bakkane der dei slo. familien hadde åker med poteter og litt grønsaker (gulrøter) ved husa. I myra midt på øya hadde dei ein annan potetåker. Dei hadde ein stor frukthage med søtapal, surapal, litt plommer, solbær og rips mellom knausane dyrka dei gras som blei brukt til vinterfôr. Dei hadde nok høy, så dei trengde ikkje Figur 39. Glåphesten. Figur 40. På Glåp hadde dei stor frukthage med epler, plommer, solbær og rips. Bjoa. Foto: AL. 33
med ljå, men seinare fekk dei slåmaskin. Hesten drog. I skogen hadde dei nok ved og dei brukte spon frå naustet til å tenne med. Dei hadde ikkje straum, så komfyren på kjøkkenet blei også fyrt med ved. Då kua glei ned i grøfta Mykje av tida gjekk med til gardsarbeidet, og ikkje so lite nydyrking. Det var eit slitsamt arbeid med all tungvindt grøftegraving so me bodno ofte måtte vere med på. Eg hugsar endå kor tunge bøttene med myrmold var då me hala dei opp på veitekanten og bar dei vekk. Ei bøtte mona lite so det blei mange av dei. Detta va ei storveite so hadde lege alt for lenge open. Eg hugsa at ei kyr glei nedi ein gong og det blei eit basketak før ho blei Eg hugsar mor låg i ugrasåkeren so mange kveldsstunder, ofte etter ein slitsam dag med gardsarbeidet. Astrid Knutsen, Innbjoa rodde dit på eiga hand. Når dei skulle handle, måtte dei ro til Skjersvik. Dei hadde god kontakt med (Kjøkkenvik), der det var 18 born. Me lånte hos kvarandre det me trong, fortel Astrid. Mor til Astrid på søndagar. Alt va godt, me åt alt me fekk, fortel Dottera Signe hjelpte mora då ho blei aleine. Agnes, Kjøkenvik, Litle Romsa Kjøkenvik ligg på den sørvestre delen av Litle følgjet samla ved kista utanfor huset på Glåp. I tillegg til familien ser me mange andre Romsafolk. På Romsa kjende alle alle og dei hjelpte kvarandre i sorg og glede. og to born til Kjøkenvik. Mens familien budde på Kjøkenvik, fekk dei sju ungar til. Folketeljinga av mannsplassen, no saman med ein son og ei dotter. tida låg Kjøkenvik som nemnt under heimebruket, der Lars Helgesen då sat som eigar (sjå s. 16). og eldste dottera var Skredderpige. Mor deira var visstnok lam og det gjorde nok ikkje livet på det vesle bruket lettare. Dei hadde ei ku, eitt ungdyr og 20 sauer. Dei eigde 12 av sauene, mens åtte høyrte og dei sette ei tønne poteter. Det var omtrent like mange dyr og like stor åker som ti år tidlegare. og løsøre. Lars Helgesen, som då eigde heime bruket (som Kjøkenvik låg under), var ingen ungdom lenger, men han møtte fram på auksjonen og fremja krava sine. Han krov at avlinga av høy, halm og poteter måtte seljast på plasset saa gjødselen kommer dette til gode. Det meinte dei frammøtte var eit rimeleg krav. Før auksjonen starta, blei det
som han ville. Han fekk også kjøpe vedomnen, men og eldhuset gjekk til Vaka. Løa med høy og halm som no dreiv heimebruket som Kjøkenvik låg under Jensson Matre frå Indre Matre. Han og kona Olina også kalla Matrebruket. Me må tru at det kunne vere vanskeleg å brødfø ein så stor familie, men etter born. Her er nokre av dei og borneborna samla utanfor huset. igjen. Foto: AL.
brukte av Vassnes velforening. Todløy Det er i dag ikkje lett å skjøne at det har vore fast busetnad på Todløy, men det var det, både på vest sida og austsida, og dei to husmannsplassane hadde kvar sitt namn: Skarvaberg (vestre delen) og Tolløy (austre delen). Skarvaberg låg under heimebruket, to delane av øya er skilde med ein steingard som framleis er godt synleg under dei tette granene. Tufter etter dei to husmannsplassane er framleis sonen Lars, som då var 18 år, på den austre delen av beider Stoler. Det kan ikkje ha vore enkelt å bu på tønne poteter. Det er utruleg at det var plass til hus dyr og åker på Tolløy, men sauene gjekk nok på beite i Haugsfjellet store delar av året. Truleg høyrte då dei ikkje var til fjells, kan det vel hende at i alle men det kan me ikkje vite sikkert. familie tilhald på Skarvaberg. Sjur og kona Astri tillegg hadde dei to andre born som ikkje budde leg å skjøne at det kunne vere husdyr og åker på Skarvaberg som på Tolløy, men det var nok slik. Sauene gjekk i Haugsfjellet om sommaren, men kua m lang. I dag står granskogen mørk og tett og skjuler alle gamle kulturspor. Skottehandel og eksport av tømmer tollstasjon på Todløy? handel med tømmer og anna på norskekysten og dei skapen frå 1610 er Tollesund nemnt som lasteplass Skånevik og Eldøy på Stord. Namnet Tollesund har eller viser namna Todløy og Tollesund til noko heilt anna? frå Tollesund? I første omgang er det ikkje naturleg å tru at dette kan stemme, då i alle fall ein del av bekkar, men det er vanskeleg å tru at det var slike kunne svare på dette må me leite etter kjelder som kan hjelpe oss. randørar og frå gardane i nærleiken av lasteplassane Mesteparten var rundtømmer, helst furu, men også bjelkar, taksperrer, anna rundved og sagbord. 36
soleis for ei sag i 1603 og i 1611 var enka hans eigar av saga. Dersom det er riktig at skottane lasta tømmer på lastast med for å betre balansen. Skutene tok om bord ballast når dei skulle segle frå ei hamn til ei anna utan større last, og ballasten blei dumpa på land eller i sjøen før dei tok last om bord. Ofte var det faste plas sar som blei nytta til slikt, slik at skipperen visste kor fått folk til å tru at dette er ballaststein, men det er vanleg rullestein som naturen har lagt på plass og har ingen ting med ballast å gjere. ligg ballasta godt ute i bukta, litt mot nordaust, og han blei truleg dumpa når båtane låg for anker der. Ved Herøyvadet ligg ballasta nærare land og steinen land kan ein sjå restane etter eit kaianlegg med er det festa ein ring og eit lite anker i berget. vadet ved at det er meir vindutsett og såleis ikkje ein spesielt god kai. Kan det vere at dei her lasta kan ha vore sundet mellom Todløy og Nautøy (Litle båtar som ikkje fekk plass samtidig, eller at dei hadde behov for alternative hamner og kaiar alt etter
plass for tømmer som var sagd på Hauge og andre son som eigde øygruppa og han hadde borgarskap i handelen enn om han berre hadde vore bonde. Det er ingen ting i kjeldene som viser at det var tollstasjon skjedde truleg på Eldøy eller andre tollstasjonar i Skottane kjøpte tømmer frå Sunnhordland, men dei hadde også varer å selgje. Sal er kanskje ikkje alltid rette uttrykket her, byting var nok like vanleg. Det skottane hadde å tilby var m.a. salt, mjøl, malt, øl, kalk, tøy, brennevin og tobakk, varer som elles var Handelen med skottane var omfattande og det kom tradisjonar og det blir fortalt at spinnerokken kom til Sunnhordland frå Skottland. Dei skotske skutene og mange av skutene kom igjen år etter år. Etter kvart utvikla det seg kjennskap og venskap mellom berg og liknande på Stord og Skotteholmen ved fortel også om nærkontakt mellom skottar og nord menn. Skottehandelen var til nytte og glede for nokre, men hadde bygd opp rikdomane sine på handel med distrikta, og kontakten mellom folk i distrikta og skottane gjorde at byborgarane ikkje lenger var aleine om handelen med viktige varer. Dei pressa stadsrettar for å hindre skottane sin handel med handel med tømmer mot slutten. Lensrekneskapen viser at då var skogen i distriktet hogt ut: Eier er kgl. igjen. Det var ikkje berre skottehandelen som bidrog til skogen forsvann frå det meste av Vestlandet, ikkje brannen i 1623 blei mangelen på tømmer nokså prekær. For å bøte på dette blei det innført forbod talet blei det innført forbod mot eksport av tømmer og Mosterhamn. Forboda kan ikkje ha vore spesielt effektive for lensrekneskapen viser at det meste av Jordbruk og beite bruk og husdyrhald. Det historiske kjeldematerialet fortel at dei hadde eit allsidig husdyrhald, med stor bruka hest. Seinare fekk også nokre av dei andre kjeldene fortel at bøndene ofte berre hadde beite til rett i Haugsfjellet på Haugsgjerdet (fastlandet). I ei blei sendt til fjells om sommaren. Dyra blei frakta dei skulle til fjells, og dei hoppa om bord i robåten sjølv. Sauene var i fjellet heile sommaren og om hausten gjekk dei ned igjen av seg sjølve og sto å som ikkje var åker, dyrka eng eller natureng blei brukt som beiter. Dette var grasmark (truleg nærast 38
tun og bø), lynghei (lenger vekke), opne skogsbeiter og små strandenger. Strandengene var nok godt likt som beiter for her fant dyra salt gras som dei likte t.d. omkring Herøypollen og i dei andre vikene og buktene. sjølvberga med det meste dei trongde av mat og drikke. Frå åkeren fekk dei poteter, grønsaker, korn og mjøl, frå husdyra fekk dei kjøt, mjølk, smør, ost og ull. Av ulla spann dei garn og dei strikka til eige vyrke dei kunne bruke til gjerdestaur, tiljer og tresko. Fiske, salting og østers bruket, var store nok til at folket som budde der kunne ha jordbruket som hovudlevesett. Dei andre bruka var så små at folket der, før 1832 var dei alle husmenn og inderstar, måtte ha anna inntekt i tillegg. matrosar eller skipperar, på eigne aller andre sine som blei salta og torsk som blei tørka på berga på dei salta både vårsild og feitsild for eksport. Også på austsida av øya skal det ha vore ei saltebu. Østers er ein varmekjær musling og vatnet i den Harald Irgens som leigde pollen av Johannes Inge ane, både til eige bruk og for sal til Ølen og Skånevik. Skulegang Omgangsskule var vanleg i landet frå omkring hadde ikkje skulehus og derfor gjekk undervisninga oppdrett av østers. Foto: AL.
rekne, men det var kanskje ikkje alltid så hytt. Det blir fortalt at dersom det var notkast etter makrell i eldste elevane måtte overta undervisninga. Det krinsane, i Nervik eller på Hauge. Då måtte dei ro til fastlandet kvar dag og det var strevsamt til dagleg, det kunne vere farleg i ruskevær og om veret var for men året etter var det så få elevar at elevane gjekk i ikkje fekk eige skulehus. har stått for oppussing. I Naustvika er tuftene etter skulehuset, utedoen og den gamle brønnen ennå godt synlege. Skulehuset var blitt så lågt at ordninga med eigen skulekrins på set var ikkje berre skule, men fungerte også av og til som forsamlingshus. No Figur 49. Lærar Hilda Lunde.
og då kom det emissærar på besøk og då samla å vere med å synge, fortel ei som framleis minnest, ingssteinen. Før kaien kom, måtte rutebåten bordast Figur 50. Romsafolk samla utanfor skulehuset. Frå venstre Katrine Vinje, Kari Haukeland, ukjent gut, Arne Haukeland, Reinert Romsa. Framme frå venstre: ukjent, Malvin Haukeland, Ida Haukeland, Olav Vinje, Andreas Vinje og Johan Vinje. Frå høgre: ukjent jente, Magnus Seed, Olga Vinje. Dei andre er ukjende. til å ha tilsyn med skulehuset. Det kunne brukast til oppbyggelege møte, men ikkje til private arrange ment. Sjøsamband, rutebåt og dampskipskai transportmiddelet. Skulle dei til handelsmannen, til kan ofte vere verhard og om hausten og vinteren kunne turen over fjorden vere strid. Det var derfor står bua der på kaien saman med den store fortøy Figur 51. Ørevikfolket i gravferda til Reinert Romsa i 1940. Frå venstre: Sigvald, Johannes (ståande), Berta, Nils Johan og Gurina.
Figur 52. Då dampbåten kom, samla Romsafolk seg på kaien. Det var mykje liv på kaien når båten kom og for ungjentene var dette også eit godt høve til å treffe av dei med eit smil om munnen og eit lurt glimt i Han gjekk innom Fjellberg, Arnavik og mange stader. (frå Haukelandsgarden), og det va då me begynte å få smak på byen. Figur 53. Romsa-ungar på dampskipskaien, frå Signe Valland, Berta Romsa, Lillian Haukeland, Einar Valland og Andreas Vinje. I bakgrunnen til venstre kan me skimte Sigvald i robåten. (far og son) hadde ansvaret for posten som dei henta poststyrar på 100 kr i året, seinare auka det til 300 kr Figur 54. DS Granvin var ein av dampskipa som gjekk på Romsa. Her ligg han for kai på Haugsgjerdet. Post og telefon Figur 55. Romsa fekk brevhus i 1935 og det blei oppgradert til postopneri i 1946. I 1959 blei det igjen endra til brevhus og det blei lagt ned året etter då Valland, Konrad Haukeland (som hadde ansvar for postopneriet saman med faren) og Kari Haukeland (mor til Konrad).
ha telefon eller strøm og dei valde telefon. Emigrasjon Med unnatak av hovudbruket og heimebruket var alle dei andre husmannsplassar og jamvel om desse kunne gå frå far til son, høyrde jorda til garden bruket låg under. Familiane hadde mange born, på kunne overta bruket etter foreldra. Etter oppdelinga delast meir opp og syskena som ikkje overtok Sunnhordland eller andre delar av landet, men herad emigrerte 1213 personar til Amerika i perioden nordmenn til Amerika, i ein periode då det budde viktigaste grunnane til at dei drog var mangel på jord i heimlandet, håp om gode jobbar, nok mat og gratis jord der dei kom. som andre stader. Dessutan var sjøen viktigaste Det var derfor ikkje tilfeldig at både lensmann og domane såg seg om etter anna arbeid, og ville ta del i det dei oppfatta som framskritt og velstandsut mange måtar hadde vore. Dermed sat dei gamle gamle blei pensjonistar, var det ingen unge som sto klar til å ta over og epoken med fast busetting var i striens Forskningsforening kom med tilbodet om å kom dei nærare familie og vener. Den einaste som bornlaus og svaksynt og kjende ikkje noko anna Frå frøplantasje til granørken selde var dei private grunneigarane som fram til då som skulle forsyne planteskulane i landet med frø, Skjærsvik som den dagen, og det kom folk og bilar frå alle kantar av landet. Med båtane Jeppa og fjorden. Initiativtakarane orienterte om arbeidet som var gjort og om kva dei venta av framtida. dei ikkje kjende frå heimlanda, kristtorn, og dei fekk informasjon om korleis sorten var nytta og selt pyntegrønt til jul. varer det ikkje før Vestlandet er meir enn sjølvberga med skogsfrø. Leiar for prosjektet var professor (seinare Norsk institutt for skogforskning, NISK).
fordi øyane var utilgjengelege for uvedkommande og fordi den lange sommaren gjorde at dei kunne drive med poting eit par månader lenger kvart år den største i landet og ekspertane venta seg mykje av aktiviteten, ikkje minst fordi voksterlivet på øy ane var spesielt grøderikt. Håpet var at dei første leg med ein produksjon på 2 kg frø per dekar, eller planter pr kilo frø. kva tid ein kunne hauste resultata av investeringane leis var optimistar, var dei redde for at klimaet kunne vere for fuktig, spesielt i blomstringstida for blei planta skulle ikkje brukast til frøproduksjon, men som vertsplanter for poting av greiner frå eldre i jorda. Dei første frøa blei sådde ut for å bli nye planter og etter kvart som desse voks fram, tok dei ut dei med dårlege eigenskapar. Dei beste plantene mann var med på dette arbeidet. Stølshaugen og sørover mot Herøysundet, sentrale delar av Herøy, og endeleg på det nordvestre neset det tilplanta i tre hovudfelt, på Furuneset (i nord), på og Hestenes. Todløya var tilplanta på dei midtre delane
tida var det svært uvanleg å plante andre stader enn kvensar etter kvart som plantasjen voks fram. men likevel må det ha vore vemodig å sjå dei gamle husa øyde og forlatte. Det må ha vore ei spesiell kjensle å sjå dei veldyrka bøane fulle av granplanter. forsyne planteskulane landet over med frø, først og fremst av norsk gran. Optimismen var stor i starten og initiativtakarane hadde stor glød for saka. Men resultata svarte ikkje til det dei venta og forsøka for maritimt for optimal frøproduksjon hos den grana dei brukte. Då arbeidet med poting og frø produksjon tok slutt, stod granskogen framleis igjen og i åra etter voks han seg høgare og tettare. ved bakken, og mange stader gjorde det at under vegetasjonen forsvann heilt. Skogbotnen var mange stader dekt av eit samanhengande teppe av daude barnåler. Kristtornskogen og stellet av han torn, men mest er det i to felt på den austre delen av enn nokon stad i landet, i to felt på til saman om lag 20 dekar. Kristtornskogen er tett, mørk og kjølig Namnet kristtorn er opphavleg eit dansk namn som er innført til Noreg via embetsverk og skuleverk. I dei delane av Noreg kor arten er viltveksande har over er beinved det gjeldande namnet i folkeleg tale.