Vestlandet Skjøtselsplan for slåttemark på Helle. Vaksdal kommune, Hordaland. NORSK LANDBRUKSRÅDGIVING HORDALAND 2011 ØYVIND VATSHELLE OPPDRAGSGIVER: FYLKESMANNEN I HORDALAND LITTERATURREFERANSE: Vatshelle, Øyvind 2011. Skjøtselsplan for slåttemark på Helle, Vaksdal.
Innhald 1. Generell del... 3 1.1 Generelle råd ved skjøtsel av verdifull slåttemark... 3 1.2 Generelle råd ved restaurering av verdifull slåttemark... 4 2. Spesiell del... 5 2.1 SØKBARE EIGENSKAPAR... 5 2.2 OMRÅDEBEOMTALE... 5 2.3 SKJØTSELSPLAN... 6 2.4 Ortofoto/kart... 8 2.5 Bilete... 9 2.6 Liste over artar... 12 Framsidebilete: Den artsrike slåttemarka utgjer uslått areal på biletet, opp til steinane. Foto Øyvind Vatshelle 15.7.2011
1. Generell del Slåttemarker er areal som blir regelmessig slått. Natureng eller seminaturlig slåttemark er slåttemarker som er forma gjennom rydding og lang tids tradisjonell slått. Dei er ofte overflaterydda, men ikkje oppdyrka og tilsådd i seinare tid, og er anten ugjødsla eller svært lite gjødsla. Dei blir slått seint i sesongen. Slåttemarkene vart gjerne haustbeita og ofte også vårbeita. Korleis slåttemarkene har vore skjøtta varierer noko frå stad til stad og frå landsdel til landsdel. Slåttemark er urte- og grasdominert og oftast svært artsrik. Dei kan vere opne eller tresett. Tresette slåttemarker med styvingstre som blir hausta ved lauving er i dag svært sjeldne. Slike såkalla lauvenger vart gjerne beita om våren, slått ein gong seint om sommaren og beita om hausten. I tillegg vart greinene på trea hausta til lauvfôr med eit tidsintervall på 5-8 år. Det var også vanleg å hauste fôr på myrer med gras og halvgras (slåttemyr). Fram mot slutten av 1950-åra blei myrslått mykje sjeldnare, og blir no berre gjort nokre få stader. Attgroinga av slåttemyr går gjerne sakte, så fleire myrar ber i framleis preg av denne haustinga. Det er registrert få lauvenger og slåttemyrer som framleis er i hevd. Dei ulike slåttemarkene høyrer til blant våre mest artsrike naturtypar, og har stor betyding også for andre organismar enn karplantar. Til dømes er rundt 70 prosent av dagsommarfuglane våre knytt til open engvegetasjon (særlig urterik slåttemark). I tillegg har slåttemarker stor betyding for mange truga artar av beitemarksopp. Slåttemark kan ikkje bli erstatta av beitemark fordi dei inneheld artar som ikkje klarar seg i område som berre blir beita. Samanlikna med naturbeitemark har slåttemark generelt det høgaste artsmangfaldet per m 2 og også dei største bestandane av fleire truga engartar. Slåtteengene er viktige levande genbankar. I tillegg er dei berekraftige økosystem som har vore eit nøkkelelement i norsk landbruk i fleire tusen år. Grunna moderniseringa av landbruket er gammal slåttemark no blant våre mest truga naturtypar. 1.1 Generelle råd ved skjøtsel av verdifull slåttemark Beste måten å skjøtte ei gammal, artsrik eng på, er å følgje opp den tradisjonelle driftsforma, utan gjødsling, med sein slått og beiting både vår- og haust. Sein slått Det tradisjonelle slåttetidspunktet har variert frå stad til stad avhengig av klima og høgd over havet. Difor er det viktig å finne ut kva som har vore vanleg på den aktuelle lokaliteten eller i nærområdet frå gammalt av. Slåtten byrja gjerne rundt jonsok på areala nærmast husa, men strekte seg 5-6 veker framover til alle engene var slått. Engene som er intakte i dag er gjerne utkantteigar som blei slått i andre halvdel av juli eller i august. Ein bør nytte lett reiskap (ljå, tohjuls slåmaskin, til nød lett traktor). Graset må fjernast Graset må bakketørkast eventuelt hesjast før det blir fjerna. Dersom ein ikkje får tørka graset på staden, må slåttetidspunktet vere så seint at plantene likevel rekk å frø seg. Beiting vår og haust På Vestlandet vart enga som regel beita vår og haust. Vårbeitinga må avsluttast innan utgangen av mai for at plantane skal rekke å setje frø før slåtten. Beiting kan ikkje erstatte slått, men beiting kan likevel vere aktuelt som einaste skjøtsel i ein periode dersom det ikkje er mogleg å slå. Beiting med sau evt. gamle storferasar vår og haust er då det beste. Beitesesongane kan heller strekkjast. Beiting med moderne storferasar er ueigna grunna beitepress og tråkkskadar. Beiteugras må fjernast manuelt. Unngå gjødsling Areala skal ikkje gjødslast då dette gjer at grasveksten trengjer ut blomstrane. Nokre sopp forsvinn for all framtid etter berre ein gongs gjødsling.
1.2 Generelle råd ved restaurering av verdifull slåttemark Attgrodd slåttemark må berre ryddast i så stort omfang at ein har kapasitet til å følgje opp med skjøtsel etterpå! Dersom ein skal restaurere fleire småområde, kan det vere lurt å ta ryddinga trinnvis over fleire sesongar. Slik blir arbeidet meir overkomeleg, og ein får erfaring med kor omfattande både ryddinga og etterarbeidet er. Tidspunkt for rydding Hogst/grovrydding bør helst gjennomførast på frosen og gjerne bar mark. Då unngår ein skadar på marka, og samstundes er det enklare å få lågast mogleg stubbe. Rydding i snø kan vere meir tungvint. Etter rydding om vinteren må ein gå over arealet på barmark og kappe stubbane heilt ned til bakken. Mindre buskar og oppslag kan òg ryddast på sommaren når det er tørt og mykje av biomassen er samla i blada. Vurdere om nokre tre skal stå att I slåtteenger som ikkje har vore tresette er det ikkje noko poeng i å sette att tre ved rydding, men gamle styvingstre bør få stå. Eit og anna lauvtre med fin og vid krone kan òg gjerne få stå. Alle gran/furu og framande treslag bør fjernast. Fjerne kvist og kvast Det er spesielt viktig at ryddeavfall, kvist og stubbar blir samla og brent på eigna stader. Aller helst bør det fraktast ut av området, sidan dødt organisk materiale verkar som gjødsel. Ryddeavfall som ligg spreidd utover vil raskt føre til at uønska hurtigveksande og konkurransesterk vegetasjon blir dominerande. Av same grunn er oppflising og spreiing av flis i området ikkje å anbefale. Gradvis rydding Døde røter av tre og buskar som har blitt rydda bort frigjer næring. Dette gir ein gjødslingseffekt som lett fører til oppslag av bringebær, brennesle, geitrams og andre nitrogenkrevjande artar. Gjødslingseffekten saman med auka lysinnstråling fører gjerne òg til ein del etterrenningar. Gradvis rydding/gjenopning er difor viktig! Etterrydding Det er mest effektivt å slå lauvrenningane i juli, når det er minst energi samla i rotsystemet. Dette fell normalt saman med slåttetidspunktet. Det kan likevel vere nødvendig å rydde lauvrenningar og stubbeskot fleire gonger dei par første sesongane. Særleg or/older og osp kan vere utfordrande. Større stubbar vil rotne raskare om en skil barken frå veden med eit spett eller liknande, og deretter stappar jord i mellom. Med unntak av osp og or kan ein òg unngå renningar på denne måten. Dette kan til dømes vere aktuelt i kantar som skal vere opne for å få mest mogleg lys til slåttemarka. Problemartar som bringebær- og rosekratt, brennesle og mjødurt vil normalt forsvinne ved slått over tid. Men for å få dei bort kan det i byrjinga vere nødvendig å slå fleire gonger per sesong med ljå eller krattryddar. Felt med einstape (bregne) bør slåast ned med kjepp, ikkje skjerast ned. På denne måten held bregna fram med å transportere næring frå røtene, og utarmar rotsystemet sitt. Den bør så fjernast på hausten. Osp bør ringbarkast Osp spreiar seg med rotskot, og rydding fører oftast til meir oppslag. Det løner seg difor å ringbarke osp ved å skjere eit ca. fem cm breitt band rundt treet nedanfor den nedste greina. Det er viktig at snittet er såpass djupt at all barken forsvinn, slik at transporten av næringsstoff stoppar heilt opp. Det er lettast å ringbarke om våren. Etter tre somrar må dei døde trea fjernast. Lite å gjere på oppgjødsla areal På vanleg eng som er oppgjødsla er det særs vanskeleg å reetablerte artsrik slåttemark. Berre på tørre, skrinne bakkar der det framleis finst fleire indikatorartar, kan ein lykkast. I dei fleste tilfella kan ein 'aldri' få tilbake den tradisjonelle slåttemarka som var på staden før gjødsling eller dyrking. Det tar i tilfelle mange generasjonar. Meir om skjøtsel og restaurering: Skjøtselsboka for kulturlandskap og gamle norske kulturmarker: http://www.dirnat.no/content/1916/ Norsk Landbruksrådgiving Hordaland v/gunnlaug Røthe tlf 98 24 58 35 / gunnlaug.rothe@lr.no
2. Spesiell del 2.1 SØKBARE EIGENSKAPAR *Namn på lokaliteten Helle ID i Naturbase BN00019265 *Kommune Vaksdal *Registrert i felt av: Brith Natlandsmyr Avgrensing/areal og kulturminne supplert av Øyvind Vatshelle Eventuelle tidlegare registreringer (år og namn) og andre kjelder (skriftlige og munnlege) Munnleg kjelde: Sigurd Helle, far til grunneigar, 8.8.2010. og grunneigar Svein Helle, 15.7.2011. *Hovudnaturtype: Slåttemark Utformingar: Frisk fattigeng *Områdenr. BN00019265 *Dato: 8.8.2010 15.7.2011 Skjøtselsavtale: Inngått år: Utløper år: Tilleggsnaturtypar: *Verdi B (Viktig) Anna dokumentasjon (bilete, artar m.m.) Påverknadsfaktorar (kodeliste i handbok 13, vedlegg 11) Stadkvalitet Tilstand/Hevd Bruk (nå): Vegetasjonstypar: < 20 m X God X Slått X Torvtekt 20 50 m Svak Beite X Brenning 50-100 m Ingen Pløying Park/hagestell > 100 m Gjengrodd Gjødsling Dårlig Lauving 2.2 OMRÅDEOMTALE INNLEIING Lokaliteten er oppsøkt på oppdrag frå miljøvernavdelinga hos Fylkesmannen i Hordaland, i samband med kvalitetssikring av slåttemarkslokalitetar i Naturbase. Beskrivelsen er gitt av Brith Natlandsmyr, basert på eige feltarbeid og opplysningar frå Sigurd Helle. Med supplering av Øyvind Vatshelle, basert på eige feltbesøk og opplysningar frå Svein Helle. LOKALISERING OG NATURGRUNNLAG: Helle ligg aust for Osterøy, mellom E39 og Dalevågen, ein arm av Veafjorden. Lokaliteten ligg 35-55m o.h., øvst i kulturlandskapet på Helle. Slåttemarka ligg inn mot dei bratte stupa opp mot Husafjellet i nordaust, og skrånar ganske bratt mot sør. Nord og sør for lokaliteten ligg konvensjonelt drive, gjødsla mark. I nord og aust grensar lokaliteten til areal som berre blir beita. Avgrensinga av lokaliteten er basert på ortofoto, og har god presisjon. Helle ligg i sørboreal vegetasjonssone, klart oseanisk seksjon (Sb-O2; Moen 1998). Berggrunnen i området er gneis- og granitt-bergartar (Ragnhildstveit og Helliksen 1997).
NATURTYPAR, UTFORMINGAR OG VEGETASJONSTYPAR Det er snakk om ei slåttemark av utforming frisk fattigeng. Vegetasjonen på det meste av slåttemarka kan beskrivast som jordnøtteng (G4), bortsett frå eit areal som er dominert av blåtopp. Jordnøtteng blir vurdert som ein sterkt truga vegetasjonstype av Fremstad og Moen (2001). ARTSMANGFALD: 33 karplanteartar vart observert på lokaliteten ved ein rask gjennomgang. Av desse reknast gulaks og blåklokke blant dei karakteristiske artane for artsrike slåttenger. 14 av artane er indikatorartar for tradisjonell slåttemark på Vestlandet. Det er ryllik, blåklokke, hårsvever, englodnegras, firkantperikum, følblom, engfrytle, smalkjempe, tepperot, jordnøtt, kystmaure, skjermsvever, tiriltunge og blåknapp. Lokaliteten er prega av mykje skjermsveve. Ingen spesielt basekrevjande artar vart funne på lokaliteten. Av dei observerte artane er blåknapp, sølvbunke og englodnegras litt fuktkrevjande. Det finst òg nitrofile artar som hundegras og løvetann, og innslag av engsoleie, engsyre og kvitkløver, som òg indikerar ei viss næringsanriking. Jordnøtt finst òg på lokaliteten. Vegetasjonstypen jordnøtteng er her karakterisert av jordnøtt, englodnegras, smalkjempe og raudkløver. BRUK, TILSTAND OG PÅVERKNAD: Sauer beitar på slåttemarka vår og haust. Enga blir slått kvart år seint på sommaren (i 2010 i første veka i august). Høyet blir tørka på bakken, og blir raka saman i ein dunge i utkanten av marka. Slåttemarka har stort sett ikkje vore gjødsla, med unntak av litt husdyrgjødsel ein sjeldan gong. Hevda er noko svak. Det ligg ein del store steinblokker her, dels på rekke, dels spreidd. Nokre kan ha blitt lagt slik, men dei største har nok rast ned frå berget ovanfor. Ved blokkene står det nokre store bjørker. Areal nord for dei store steinane blir berre beita og ikkje slått. Gardsvegen går i nedre del av slåttemarka, men det er òg ei stripe med artsrik slåttemark nedom gardsvegen. FRAMANDE ARTAR: KULTURMINNE: Tuftar etter to geithus i oppkant av slåttemarka. Her kan òg vere restar etter ein gamal steingard / steinar som er rydda bort frå slåttemarka. I utkant av lokaliteten i nedre del mot gjødsla slåttemark er far etter ein gamal lunnarveg. Her har ein med hestekreftar trekt tømmer over ospelunnar. SKJØTSEL OG OMSYN Om slåttemarka framleis skal ha verdi som artsrik lokalitet, må dagens drift med sein slått og sauebeite vår og haust halde fram, og helst aukast noko. Det må ikkje gjødslast! DEL AV HEILSKAPLEG LANDSKAP: GRUNNGJEVING FOR VERDISETTING: Slåttemarka er i noko svak hevd, men den er lite gjødsla, og har framleis ein del av dei tradisjonelle engartane. På bakgrunn av dette blir lokaliteten vurdert som viktig (B). 2.3 SKJØTSELSPLAN DATO skjøtselsplan: 15.11.2011 UTM 32 Ø: 322 496 N: 6 718 678 UTFORMA AV: ØYVIND VATSHELLE Gnr/bnr. 1251 21/7 AREAL (noverande): 1,9 daa FIRMA: NORSK LANDBRUKSRÅDGIVING HORDALAND AREAL etter evt. restaurering: Del av verneområde?
MÅL: Hovudmål for lokaliteten: Halde fram med dagens drift, slik at artsmangfald og artsfordeling blir bevart. Konkrete delmål: Redusere engmose TILTAK: Prioritering (år) Ant daa og kostnad/daa Kontroll: (Dato) 1,9 daa 2000 kr/daa Beiting vår og haust: Vårbeite frå slutten av april til andre halvdel av mai. 40-50 sauer pluss lam beitar denne teigen som del av større beite. Haustbeite ca. frå andre halvdel av september og ut oktober. Årleg Sein slått: Slått med slåmaskin rundt midten av august. Bakketørk av graset og bruk til fôr. Dersom tørkinga blir mislukka må ein likevel rake og køyre bort graset. Unngå gjødsling Lett kalking er gunstig mellom anna for å få mindre engmose. Ein kan prøve eit mindre område med grovdolomitt for å sjå resultat og at enga ikkje blir skadd. Skjelsand skånar enga meir. Raking vil òg ha effekt mot mosen. Årleg Årleg Frå 2011 Aktuelle restaureringstiltak: Rydde vekk selje og anna lauvoppslag i kantane. Klungeren blir ståande for å ha nyper. Sauene eter noko så han skuggar lite. På nedsida av gardsvegen kan det skje at sauene grev små gropar i sandjorda for å liggje. Ein tradisjonell reparasjon har vore å fylle holet med møk for å unngå meir graving. Dersom sauene grev på ny kan ein prøve å heller fylle i ei blanding av møk og sand for å redusere næringsoppsamlinga. Det er då lettare for artane i slåttemarka å vekse inn på plassen utan sterk konkurranse frå næringskrevjande artar. Ved behov Ved behov BEHOV FOR UTSTYR: OPPFØLGING: Skjøtselsplanen skal bli evaluert innan 2016. Behov for registrering av spesifikke artsgrupper: sopp. Tilskot søkt år: Tilskot tildelt år: Skjøtselsavtale partar: Søkt til: Tildelt frå: ANSVAR: Person/personar som har ansvar for at skjøtselsplanen blir sett i verk: Grunneigar: Svein Helle Fylkesmannen: Solveig Kalvø Roald
2.4 Ortofoto/kart Tidlegare avgrensing av lokalliteten med blått. Ny avgrensing med svart visar kva som per i dag blir drive som artsrik slåttemark og som er aktuelt å drive vidare.
2.5 Bilete Oversiktsbilete tatt frå gardsvegen, viser mesteparten av arealet oppom vegen opp mot steinane. Bilete teke 15.7.2011 frå UTM posisjon Ø:322530 N:6718663 mot nordvest. Øvre del sett mot gardsvegen og tunet. Bilete teke 15.7.2011 frå UTM-posisjon ca. Ø: 322522 N:6718679 mot vest.
I 2011 var her mellom anna mykje engsmelle, blåklokke og skjermsvæver. Bilete teke 15.7.2011 frå UTM-posisjon ca. Ø: 322510 N:6718681 mot nordvest. Arealet blir slått bort til steinane, resten blir berre beita. Bilete teke 15.7.2011 frå UTM-posisjon ca. Ø: 322522 N:6718679 mot søraust.
Nokre område er meir grasdominert, dette gjaldt særleg for året 2011. Bilete teke frå UTM-posisjon ca. Ø: 322492 N:6718683 mot sørvest.
2.6 Liste over artar Frå re-registrering av Brith Natlandsmyr 8.8.2010 Norsk namn blåklokke blåknapp blåtopp engfrytle engkvein englodnegras engrapp engsmelle engsoleie engsyre firkantperikum føllblom gulaks harestarr hårsvever hundegras hvitkløver jordnøtt kystmaure linbendel løvetann mjukdå revebjelle rødkløver ryllik skjermsvever smalkjempe småsmelle småsyre smyle sølvbunke tepperot tiriltunge Latinsk namn Campanula rotundifolia Succisa pratensis Molinia caerulea Luzula multiflora Agrostis capillaris Holcus lanatus Poa pratensis Silene vulgaris Ranunculus acris Rumex acetosa Hypericum maculatum Leontodon autumnalis Anthoxanthum odoratum Carex leporina Hieracium pilosella coll. Dactylis glomerata Trifolium repens Conopodium majus Galium saxatile Spergula arvensis Taraxacum vulgaris coll Galeopsis pubescens Digitalis purpurea Trifolium pratense Achillea millefolium Hieracium umbellatum coll. Plantago lanceolata Atocion rupestre Rumex acetosella Avenella flexuosa Deschampsia cespitosa Potentilla erecta Lotus corniculatus