Energiutgreiing Stryn kommune

Energiutgreiing Stryn kommune 2011

SAMANDRAG Stryn kommune Innbyggarar Storleik husstandar Næringsliv Stryn, foto: Asle Veien/ NRK 7 018 pr. 01.01.2011 Aukande 2,51 pers. pr. husstand Større enn snittet i fylket Stor jordbrukskommune Industri Handel og service Turisme Nybygging 34 nye bueiningar i 2010 Vassboren varme Vasskraft Vasskraftpotensiale Nettutfordringar Skal aukast Om lag 98 GWh utbygd Om lag 113 GWh Ingen spesielle I følgje Forskrift om Energiutredninger utgitt av NVE i januar 2003 skal områdekonsesjonær utarbeide, årleg oppdatere og offentleggjere ei energiutgreiing for kvar kommune i konsesjonsområdet. Frå 2009 er forskrifta endra, slik at rullering berre vert kravd annakvart år. Energiutgreiinga skal beskrive noverande energisystem og energisamansettinga i kommunen med statistikk for produksjon, overføring og stasjonær bruk av energi. Energiutgreiinga skal vidare innehalde ei vurdering av forventa energietterspurnad i kommunen, fordelt på ulike energiberarar og brukargrupper. Endeleg skal energiutgreiinga beskrive dei mest aktuelle energiløysingane for område i kommunen med forventa vesentleg endring i etterspurnaden etter energi. Inkludert i dette skal områdekonsesjonæren ta omsyn til grunnlaget for bruk av fjernvarme, energifleksible løysingar, varmegjenvinning, innanlandsk bruk av gass, tiltak for energiøkonomisering ved nybygg og rehabiliteringar og verknaden av å ta i bruk energistyringssystem på forbrukssida m.m. Intensjonen med forskrifta er at lokale energiutgreiingar skal auke kunnskapen om lokal energiforsyning, stasjonær energibruk og alternativ på dette området. På denne måten skal lokale energiutgreiingar medverke til ei samfunnsmessig rasjonell utvikling av energisystemet. Tabellen nedanfor viser sentrale nøkkeltal for den stasjonære energibruken i kommunen. Detaljert oversyn finst i vedlegg. Hovudtal for 2010 [GWh] Elektrisitet Petroleum Gass Biobrensel Avfall, kol, koks Totalt Hushald 38,0 0,4 0,2 15,3 0,0 53,9 Hytter og fritidshus 2,9 0,0 0,0 0,0 0,0 2,9 Tenesteyting 36,7 0,8 1,0 5,3 0,0 43,8 Industri 21,5 7,2 1,9 4,4 0,0 35,0 Fjernvarme 0,0 0,0 0,0 0,0 6,3 6,3 Primærnæring 8,3 0,1 0,0 0,0 0,0 8,4 Sum 107,4 8,5 3,1 25,0 6,3 150,3 I denne utgreiinga har vi spesielt sett på planane for nytt fjernvarmeanlegg på Visnes. Kommunen bør utarbeide ein ny enøk-plan som omfattar dei største kommunale bygga. Enova kan gi inntil 100 000 kr. i støtte til utarbeiding av slike planar. Side 2 av 40

INNHALD SAMANDRAG... 2 INNHALD... 3 1 UTGREIINGSPROSESSEN... 4 2 KOMMUNEN... 5 2.1 FOLKETAL OG BUSETNAD 6 2.2 NÆRINGSLIV 8 3 LOKALT ENERGISYSTEM... 9 3.1 INFRASTRUKTUR FOR ENERGI 9 3.2 ENERGIBRUK 12 3.3 VASSBOREN VARME 16 3.4 LOKAL ENERGITILGANG 17 3.5 ENERGIBALANSE 18 4 UTVIKLING ENERGIBRUK... 19 4.1 FRAMSKRIVING AV ENERGIBRUK 19 4.2 UTFORDRINGAR FOR ENERGIFORSYNINGA 20 5 NY ENERGITILGANG... 21 5.1 VASSKRAFT 21 5.2 VINDKRAFT 22 5.3 BIOENERGI 23 5.4 SPILLVARME 23 5.5 AVFALL 23 5.6 ANDRE ENERGIKJELDER 24 6 AKTUELT OMRÅDE... 25 6.1 BIOANLEGG - VISNES 25 7 FØRESETNADER... 28 7.1 SPESIELLE FØRESETNADER FOR STRYN KOMMUNE 28 7.2 GENERELLE FØRESETNADER 28 8 VEDLEGG... 29 8.1 ENERGIBRUK 29 8.2 DEMOGRAFI OG NÆRINGSLIV 30 8.3 ENERGIMERKING AV BYGG 31 8.4 STRAUMNETTET I FRAMTIDA 32 8.5 LANDSTRAUM TIL CRUISESKIP 33 8.6 AKTUELLE ENERGITEKNOLOGIAR 34 9 REFERANSAR... 39 PUBLIKASJONAR, RAPPORTAR ETC. 39 ILLUSTRASJONAR 39 FIRMA/ PERSONAR 40 Side 3 av 40

1 UTGREIINGSPROSESSEN Som områdekonsesjonær har SFE Nett AS engasjert SFE Rådgjeving til å bistå i utarbeiding av energiutgreiing for Stryn kommune i Sogn og Fjordane fylke. Den første energiutgreiinga for Stryn kommune vart utarbeidd og presentert i 2004. Førre energiutgreiing for Stryn kommune vart utarbeidd i 2009. SFE Rådgjeving har rullert utgreiinga for 2011. Statistikkane vart ajourførte og utvida i høve til Veileder for lokale energiutredninger 2-09. Endringane var i hovudsak framstilling av energibruk både med og utan temperaturkorrigering og innføring av brukarkategorien Hytter og fritidshus. Det vart lagt inn nye prosentsatsar for temperaturkorrigering og utgreiinga vart oppdatert med omsyn på kjende endringar i framtidige energibehov. Ved rullering 2011 har utgreiinga fått ny layout der tekst med grøn bakgrunn gjeld den aktuelle kommunen. Dettte kapittelet skildrar kort korleis områdekonsesjonæren har valt å organisere arbeidet med den lokale energiutgreiinga. Samarbeid og eventuell kontakt med andre lokale aktørar vil du finne her. Organiseringa av samarbeidet med kommunen finn du og her. Dette inkluderer både avheldne møte og oversyn over kva delar av kommunen si verksemd som har vore involvert eller bidratt med data. Der det er gjort lokale kartleggingar og innhenting av statistikk som ikkje er offentlig tilgjengeleg, er det gjort greie for kva data som er innhenta, korleis innhentinga er gjort og korleis denne informasjonen er lagra og eventuelt vidare bearbeidd. Skålatårnet (kjelde: www.nordfjord.info ) Rullering 2011 Oppstartsmøte 21. september 2011 Stad Frå kommunen Frå Stryn Energi Kommunehuset, Stryn Odd Rønningen Anbjørn Sølvberg Det vart gjort ein grundig gjennomgang av status og framtid. Kommunen bidrog på alle vis i dette arbeidet. Fokusområde Ved denne rulleringa har vi sett spesielt fokus på den planlagde bygginga av nytt bioanlegg på Visnes. Side 4 av 40

2 KOMMUNEN Området som i dag utgjer Stryn kommune (1 382 km²) ligg rundt inste delen av Nordfjord og er samansett av det som fram til kommunesamanslåinga i 1964 var Stryn kommune og Innvik kommune. Kommunen grensar til Møre og Romsdal fylke, Oppland fylke og kommunane Hornindal, Eid, Gloppen, Jølster og Luster i Sogn og Fjordane. Stryn er kommunesenteret i den vidstrakte kommunen. I kommunesenteret bur om lag 2 500 menneske. Jostedalsbreen, som i stor utstrekning ligg i Stryn kommune, er største isbreen på fastlandet i Europa. Breen utgjer størstedelen av arealet i Jostedalsbreen nasjonalpark. Dei mest kjende brearmane er Kjenndals-breen i Lodalen og Briksdals-breen i Oldedalen. I dette området ligg også høgaste fjelltoppen i kommunen, Lodalskåpa som er 2.083 m.o.h. Kommunen har ekspressbus-samband med Oslo, Bergen, Trondheim og Ålesund fleire gongar for dagen. Næraste flyplass er Sandane lufthamn Anda. Folketalet var pr. 1. januar 2011 var 7 018. Energibruk i ein kommune avheng av faktorar som folkesetnad, type bygg, antal personer pr husstand, korleis lokalt næringsliv er sett saman, klimatiske tilhøve med meir. I dette kapittelet har vi tatt med slik informasjon som bakteppe for vidare skildring av energisystemet i kommunen. Vi har og tatt med særeigne tilhøve i kommunen som betyr noko for samansettinga og storleiken på energibruken. Dette gjeld til dømes viktige industriog næringsverksemder. Alle detaljar om demografi og sysselsetting er å finne i vedlegg. Klimadata for Stryn Middeltemperatur 6,4 C Nedbørsnormal 1 100 mm Graddagstal 3747 Side 5 av 40

Bueiningar pr. år Energiutgreiing Stryn kommune 2011 2.1 Folketal og busetnad 2.1.1 Husstandar og bustader Utvikling folketal 8000 6000 4000 2000 Utviklinga av folketalet i har betydning både for framtidig energibruk i husstandar og dei tenesteytande næringane. Mange kommunar i fylket opplever at folketalet har vorte redusert i større eller mindre grad. Folketal i kommunen Stabilt, svakt aukande 0 2000 2005 2010 2015 2020 2,6 2,4 Personar pr. husstand Det er ein nasjonal trend at storleiken på husstandane vert mindre. Dette ser vi igjen både i fylka og i dei aller fleste kommunane i landet. 2,2 2 2000 2005 2010 2015 2020 Kommunen Fylket Landet Husstandar i kommunen Avtakande storleik Det blir bygd omlag 15-20 bueiningar kvart år. Det er ledige tomter for einebustader i alle bygdelag, men kan verte mangel i Stryn sentrum. Eit større prosjekt med konsentrert bustadbygging er i gang på Visnes. I Stryn sentrum er Bø-feltet klart for regulering. Eigedomen Gamle Husmorskulen på Hol er seld til private og er klargjort for utbygging til konsentrert bustadbygging, og omsorgsenteret skal utvidast. Utanom dette er det få byggeklare tomter i sentrum. Tendensen er no snudd til meir interesse for einebustader og mindre bygging i byggekompleks. Utviklinga innan nybygging kan gi ein peikepinn på om folk satsar på å bu i kommunen og om det er tilflytting. Nye bueiningar 80 60 40 20 0 2000 2005 2010 Nybygging i kommunen Det vert bygd om lag 15-20 nye bueiningar i året. Side 6 av 40

2.1.2 Hytter og fritidsbygg 1200 1000 800 600 400 200 0 Hytter og fritidsbygg 2000 2005 2010 Hytter og fritidsbygg i kommunen Ca. 1 000 hytter og fritidsbustader. Det blir bygd ca. 20 hytter/ fritidshus pr. år i kommunen. Venta auke i talet på hytter. Det blir bygd ca 20 hytter/ fritidshus pr år. Kommunedelplan lagt ut for offentleg ettersyn legg opp til etablering av meir enn 200 nye hytter i Bøasetra/ Ullsheim-området. Fullt utnytta vil hytteområda i dette fjellpartiet kunne romme meir enn 1 000 hytter. Bøasetra, (kjelde: www.meld.no) Side 7 av 40

2.2 Næringsliv Industrien i Stryn er svært variert og er stort sett bygd opp av små og mellomstore verksemder. På bakgrunn av dette har sysselsettinga i kommunen heile tida vore god, sikre arbeidsplassar og stabil arbeidskraft. Stryn er den største reiselivskommunen (utanom dei store bykommunane) på Vestlandet, med 150 år lang tradisjon. Hotell Alexandra/Loenfjord Hotell er flaggskip i næringa. Kvart år er det om lag 300.000 overnattingar på i reiselivsbedriftene (hotell, camping, hyttegrender) i kommunen. Stryn er den nest største jordbrukskommunen i Sogn og Fjordane. Dei største verksemdene målt i sysselsetting er: - Nordfjord Kjøtt - næringsmiddelproduksjon - Vidre AS - bussproduksjon - Hagen Treindustri - trappe-, dørproduksjon - Pre-Tre - takstolproduksjon - Ricco Vero - konfeksjon - Skogstad Sport - konfeksjon - Moods of Norway - konfeksjon - Tonning møbel - møbelproduksjon - Stryn møbel - møbelproduksjon - Fluor-Lux - skiltproduksjon m.m. - Innvik Sellgren - tekstilproduksjon - Olden Brevatn - mineralvatn - Stryn betong - betongelement Sentrumsnært er det lite areal til ny næringsverksemd. Næringsareal på Rise er ferdig regulert og innløyst for utbygging. Stryn Miljø- og næringspark vil verte utvida med ca 40 daa. Primærnæring er sysselsetting innan jordbruk, skogbruk og fiske. Sekundærnæring er sysselsetting innan industri Tertiærnæring er sysselsetting innan offentleg og privat tenesteyting. Sysselsetting i kommunen Flest sysselsette innan offentleg og privat tenesteyting og industri. Sysselsetting Kommunen Fylket Landet 0 % 20 % 40 % 60 % 80 % 100 % Primærnæring Industri Tenesteyting Side 8 av 40

3 LOKALT ENERGISYSTEM 3.1 Infrastruktur for energi Lokale energiutgreiingar skal i samsvar med forskrifta inkludere opplysningar om infrastruktur for energi og statistikk for denne. Av omsyn til tryggleik, har vi skildra infrastrukturen med tekst. 3.1.1 Elektrisitet Stryn Energi AS har konsesjon for kraftforsyninga i Stryn Kommune. I kommunen er det i overkant av 4 200 kundar, med eit samla el.forbruk på om lag 120 GWh. Nettverksemda er regulert av Norges vassdrags - og energidirektorat gjennom energilov og forskrifter. Økonomiske rammer og krav til framferd og samhandling med andre aktørar er fastsett der. Stryn Energi AS sitt distribusjonsnett består i det alt vesentlege av 22 kv luftnett og jordkabel. Innmatinga skjer frå SFE sine stasjonar i Bø, Utvik og Drageset. Det er reserveforsyning frå Eid (SFE) på Oskeberget og frå Skjåk Energi AS i Ospeli-tunnelen. Desse kan berre forsyne mindre område som Nordsida til Robjørgane og Oppstryn til Mindresunde. SFE sin 66/ 22 kv transformator i Bø sek.stasjon er skifta. Det er bygd ny sek.stasjon på Drageset (SFE). Stryn Energi har lagt ny kabel mellom portalbygg ved Innvik kraftverk til Drageset sek.stasjon. Mestedelen av forsyningsområdet er forsynt med maska nett. Eit evt. utfall av 60 kv til Bø sek. vil føre til at innmatinga til Stryn sentrum må skje på 22 kv linjene frå Markane og Loen. I periodar med høgt forbruk er dette ei knapp forsyning. Transformatoren i Bø (66/22 kv) har, etter den vart skifta, god kapasitet også i høglastperiodar. Stryn Energi AS (SE) har eigenproduksjon i Dalane kraftstasjon. Årleg produksjon er om lag 3,9 GWh. SE er hovudaksjonær (ca. 68 %) i Innvik Kraftverk AS, årsproduksjon på om lag 55 GWh. Det er fleire små private kraftverk i kommunen. Overskotsproduksjonen vert levert inn på Stryn Energi AS sitt nett. Nettverksemda er ei monopolverksemd, regulert av Norges Vassdrags- og Energidirektorat. Produksjon av elektrisk kraft er underlagt same reguleringsstyresmakt, men her er valgt ei konkurransebasert omsetningsform og eigarskapen er spreidd på fleire aktørar. Lokale energiutgreiingar har fokus på lokale tilhøve og då spesielt det som påverkar distribusjonsnettet. Dersom det er tilhøve som tilseier at tiltak i overliggande nett (regionalnettet) er nødvendig av omsyn til det lokale energisystemet, bør dette beskrivast i den lokale utgreiinga. Elles vil slike tiltak normalt vere å finne i dei regionale kraftsystemplanane. I skildringa av det lokale distribusjonsnettet har vi innarbeidd statistikk som kan danne grunnlag for vurdering av leveringstryggleik og framtidig utvikling av nettet i kommunen. Illustrasjonsfoto Distribusjonsnett i kommunen Nettet har ingen spesielle flaskehalsar i ein normal driftssituasjon Side 9 av 40

% GWh Energiutgreiing Stryn kommune 2011 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 Hovudtal 2010 Grafen til venstre gir eit oversyn over dei ulike brukargruppene og kva type energi desse nyttar. Hovudtal for kommunen Elektrisitet er den mest nytta energikjelda Det vert nytta ein del biobrensel (ved) til oppvarming av bustader Elektrisitet Petroleum Gass Biobrensel Avfall, kol, koks 100 99,95 99,9 99,85 99,8 Leveringstryggleik 2000 2005 2010 Kommunen Fylket Landet Feil- og avbrotsstatistikk for kommunen er framstilt grafisk her, samanlikna med tilsvarande data for fylkes- og landsgjennomsnittet. Vi har og tatt med utviklinga fram til i dag. NVE sin feil- og avbrotstatistikk er bearbeidd slik at leveringstryggleiken (0 til 100 %) kjem fram. Detaljane i statistikken ligg i vedlegg. Leveringstryggleik i kommunen Leveringstryggleiken i 2010 var på 99,991% Side 10 av 40

3.1.2 Fjernvarme/ nærvarme Stryn Energi AS og Stryn kommune har bygd eit bioenergianlegg som forsyner nærliggande bygg, mest offentlege, med høg-temperert vatn til oppvarming. Stryn Fjernvarme vart sett i drift sommaren 2007. Kundeavtalar for alle kundane er på plass, samt avtale om levering av flis inntil 2 500 tonn pr. år frå Tenden Container og Gjenvinning AS. Flisforbruket er på om lag 1 200 tonn pr. år. Varmesentralen er utstyrt med ein biokjel på 1,5 MW for grunnlast og ein gasskjel på 3 MW for topplast. Anlegget har om lag 2 200 meter røyrleidning. Sentralen er knytt opp mot 16 kundar i sentrumsnært område, der Stryn kommune og Stryn vidaregåande skule er dei største kundane. Det vart fyrt inn 0,93 GWh gass og 5,3 GWh flis i anlegget i 2010, totalt 6,3 GWh. Varmeleveransen målt hos kundane var på om lag 5 645 000 kwh i 2010. (Gjennomsnittleg tap på ca. 10 %) Varmeleveransen reduserer CO 2 -utsleppet i området tilsvarande 1 300 tonn årleg. I enkelte byar og tettstader er det etablert fjernvarmeanlegg og/ eller distribusjonssystem for gass. Varmesentralen Stine Foto: Kjell Opheim, Stryn Energi AS 3.1.3 Gass Det vart brukt i underkant av 1 GWh gass i fjernvameanlegget i 2010. Det er og eit visst forbruk av propan i institusjonar og storkjøkken. 3.1.4 Andre energikjelder Hushaldsavfallet vert levert til Nomil. Gjenvinning av energi frå avfall skjer difor ikkje i kommunen. Varmepumper Det er varmepumpeinstallasjonar ved fleire bygg i Stryn kommune: Det er installert varmepumper i fleire kommunale bygningar; bl.a. Storesunde skule, Olden barnehage, sosialbustadar, Loen skule og Stryn kulturhus. Forretningsføretaket NSM Bygginvest AS eig og driv ei sjøvarmepumpe, og forsyner industribygga i Vik med fjernvarme. Luft/ luft-varmepumper i private hus er installert i noko større omfang i Stryn kommune enn elles i regionen. Illustrasjon - fjernvarmeanlegg Side 11 av 40

3.2 Energibruk Ved skildring av energibruk til stasjonære føremål i kommunen, er bruken delt opp mellom ulike energiberarar og ulike brukargrupper. Historisk utvikling og prognose for framtidig energibruk er framstilt grafisk i kapittel 4.1. Samansettinga i dagens energibruk er framstilt i form av diagram som illustrerer fordelinga mellom ulike energiberarar og brukargrupper. Vi har nytta SSB si detaljinndeling til dette. Energibruk i kommunen fordelt på energiberar: Energibruk pr. energiberar 100 % 80 % 60 % 40 % 20 % 0 % Kommunen Fylket Landet El Petroleum Gass Bio Fjernvarme Energibruken er delt på følgjande energiberarar: Elektrisitet Biobrensel Gass Petroleum Kol/ koks/ avfall Energiberarar i kommunen Prosentvis mindre bruk av el. enn snittet i fylket. Større bruk av bio enn snittet i fylke og land. Liten bruk av gass. Energibruk i kommunen fordelt på brukargrupper: Energibruk pr. brukargruppe 100 % 80 % 60 % 40 % 20 % 0 % Kommunen Fylket Landet Hushald Hytter og fritidshus Tenesteyting Industri Fjernvarme Primærnæring Energibruken er delt på følgjande brukargrupper: Hushald Fritidsbustader Tenesteyting Industri Fjernvarme Primærnæring Energibruk pr. sektor i kommunen Hushalda brukar mest energi. Tenesteyting brukar prosentvis meir enn snittet i fylke og land. Faktisk energibruk 2010 GWh Hushald 53,9 Hytter og fritidshus 2,9 Tenesteyting 43,8 Industri 35,0 Fjernvarme 6,3 Primærnæring 8,4 Sum 150,3 Energiutgreiinga viser både faktisk og klimakorrigert energibruk. Faktisk energibruk er den mengda energi som brukast det aktuelle året. Side 12 av 40

Kommunen Fylket Landet Energiutgreiing Stryn kommune 2011 Klimakorrigert energibruk 2010 GWh Hushald 51,4 Hytter og fritidshus 2,9 Tenesteyting 41,9 Industri 35,0 Fjernvarme 5,7 Primærnæring 8,0 Sum 145,0 Klimakorrigert energibruk er den mengde energi som ville ha vore nytta dersom det aktuelle året hadde hatt middeltemperatur. Alle detaljar om energibruk finn du i vedlegg. 3.2.1 Kommunal energibruk Tabellen under viser dei aktuelle bygg-gruppene med energibruk og areal i 2010. Oversyn bygg Energi Areal (GWh) (m²) Administrasjon 0,3 2 713 Barnehagar 0,6 3 659 Skular 2,7 15 935 Institusjonar 2,4 7 763 Idrettsbygg - Kulturbygg 2,6 5 720 Sum 8,6 35 790 Tabellen nedanfor viser spesifikk energibruk samanlikna med snitt fylke og land. Energiutgreiinga skal seie noko om energiøkonomisering i kommunen med framlegg til konkrete tiltak. Denne gongen ser vi på kommunale bygg. I dette kapittelet er det sett nærare på energien som går med til å drive dei kommunale bygga. Dette bør vere av stor interesse for kommunane, då ein på denne måten kan sjå kor energieffektiv kommunen er. Etter kvart vil ein og få inntrykk av utviklinga i kommunen sin energibruk. For å gjere framstillinga meir informativ, samanliknar vi nøkkeltal med snitt i fylke og land for tilsvarande grupper bygg. Det finst ingen offentleg statistikk for dette, men vi har bearbeidd verdiar for areal og energikostnader som kommunane sjølve har rapportert inn gjennom KOSTRA (SSB). Spesifikk energibruk (kwh/m²) Administrasjon 100 225 207 Barnehagar 164 240 226 Skular 171 208 211 Institusjonar 309 208 207 Idrettsbygg 333 200 Kulturbygg 453 196 115 Kommunen sine bygg Adm.bygg, skular og barnehagar ligg godt under norm for tilsvarande bygg. Institusjonar og kultur ligg over snitt. Sparepotensiale Kommunen Norm Sparepot. (kwh/m²) (kwh/m²) (kwh/år) Administrasjon 100 215 - Barnehagar 164 195 - Skular 171 174 - Institusjonar 309 236 570 000 Idrettsbygg 249 - Kulturbygg 453 237 1 230 000 Sum 1 800 000 Sparepotensiale kommunale bygg Om lag 1 800 000 kwh med dei tal vi har Side 13 av 40

3.2.2 Aktuelle tiltak i kommunale bygg Stryn kommune har i mange år hatt fokus på effektiv energibruk i eigne bygg. Kommunen har utarbeidd ein eigen energi- og klimaplan. I denne planen har kommunen sett seg som mål å redusere (15 %) og effektivisere energibruken i eigne bygg. Her ser vi på aktuelle tiltak som kan redusere energibruken i dei kommunale bygga. Dette kan vere tiltak retta mot bygningskropp, oppvarmingsutstyr, ventilasjonsanlegg, styringssystem m.m. Stryn omsorgssenter foto: Ottar Starheim/ NRK Tiltak for nå desse måla er: Energioppfølging pr. veke for alle kommunale bygg med energiforbruk over 50 000 kwh. Alle nye kommunale bygg over 500 m² skal ha vassboren varme. Optimalisere brukstid for ventilasjon og varme. Installere sentral driftskontroll (SD-anlegg) i alle kommunale bygg med energibruk over 200 000 kwh. Installere behovsstyring i gymnastikksalar og garderobar. I tillegg blir byggtekniske tiltak med kort innteningstid prioritert. Års- og levetidskostnad vert prioritert framfor investeringskostnad for å sikre låge drifts- og vedlikehaldskostnader i dei kommunale bygga. Eksempel på ET-kurve Sparetiltak i kommunale bygg Kommunen bør utarbeide ein ny enøkplan for større kommunale bygg. Enova kan gi inntil 100 000 kr. i støtte til utarbeiding av slike planar. Side 14 av 40

m2/bueining Energiutgreiing Stryn kommune 2011 3.2.3 Hushaldningar Bustadstruktur Dette er ei framstilling som syner korleis folk bur i kommunen. Bur ein stor del av innbyggarane i blokk, vert energibruk pr. husstand lågare enn om dei fleste bur i einebustad. Bustadstruktur i kommunen Dei aller fleste bur i einebustad. Einebustad 76% Tomannsbustad 7% Rekkehus 7% Bustadblokk 2% Bufellesskap 3% Andre byggtypar 5% 20 000 15 000 10 000 5 000 0 Energibruk pr. husstand Kommunen Fylket Landet I grafen og tabellen til venstre ser du eit oversyn over energibruken til gjennomsnittshusstanden i kommunen, samanlikna med tilsvarande tal for snitt i fylke og land. Tala kjem frå SSB. Husstandar i kommunen Brukar mindre el. enn snittet i fylke og land. Brukar litt meir bio enn snittet for fylket. Energibruk husstandar 2010 kwh Kommunen 20 265 Fylket 23 171 Landet 20 879 300 Areal pr. ny bueining Denne grafiske framstillinga syner kor store dei nybygde bu-einingane i kommunen er, samanlikna med snitt-tal for fylke og land. Tala er henta frå SSB. 200 100 0 2000 2005 2010 Kommunen Fylket Landet Areal pr. bu-eining i kommunen Bu-einingane er gjennomsnittleg større enn snittet i fylke og land. Side 15 av 40

3.3 Vassboren varme Fleire større bygg på Stryn har vassboren varme. Alle kommunale bygg reist etter 1985 har vassboren varme. I tillegg har relativt mange private bygg denne oppvarmingsforma. I den kommunale energi- og miljøplanen for Stryn er det nedfelt mål om å auke arealet med vassboren varme. Alternativ til elektrisitet for byggoppvarming og tappevassoppvarming føreset vassbore (eller luftbore) system. Med vassbore system kan ein i tillegg til elektrisitet utnytte mange ulike energiberarar til oppvarming. Kommunen kan legge til rette for lokal utvikling av fjernvarmesystem ved å gjere aktiv bruk av Lov om planlegging og byggehandsaming. (plan- og bygningslova) Frå energi- og miljøplanen I alle nye kommunale bygg over 500 m² skal det leggast til rette for vassboren varme. I alle kommunale rehabiliteringsprosjekt for bygg under 500 m² skal vassboren varme vurderast spesielt. Side 16 av 40

3.4 Lokal energitilgang Utgreiinga skal innehalde eit oversyn over nytta energiressursar i kommunen. Det finst ingen god statistikk for uttak av biomasse til energiformål, men saman med ansvarlige for primærnæring i kommunen sin administrasjon har vi freista å gjere eit anslag for storleiken på uttaket. 3.4.1 Eksisterande el.produksjon I følgje NVE og Stryn Energi AS er desse kraftverka registrerte i Stryn kommune: Utbygde kraftverk MW GWh Innvik Kraftverk AS 15,5 55 Steindøla Kraft AS 2,7 9 Hjelledalen Kraftlag AS 1,4 9 Valaker Kraft AS 1,1 3 Utvik Elektrisitetsverk P/L 1,0 6 Vasstaket kraftverk AS 0,7 3 Dalane kraftstasjon 0,6 4 Glomnes Kraft AS 0,4 1 Briksdal Minikraft AS 0,3 2 Utigardselva kraft 0,1 0 Lauki og Meli Kraftlag BA 0,1 0 Hågjøla kraftverk 0,1 1 Åning Mikrokraftverk AS 0,0 0 Sum 23,8 94 I dette punktet er det gjort ei oppsummering av utbygd vass- og eventuell annan el.produksjon i kommunen, medrekna vindkraft. Innvik Kraftverk (foto: Kjell Opheim, Stryn Energi AS) Utbyggingsplanar Planlagde kraftverk MW GWh Tvinna 9,0 36 Hoplandselva/ Randaelva 5,5 20 Vikaelva 5,4 20 Sum 19,9 76 El. produksjon i kommunen Mange små kraftverk Framleis stort potensiale Side 17 av 40

GWh Energiutgreiing Stryn kommune 2011 3.4.2 Annan, utnytta energitilgang - Bio Ved er den viktigaste form for biobrensel som er i bruk i Stryn kommune. Veden vert i stor grad henta av forbrukaren sjølv i eigen skog eller kjøpt på rot. Det er ingen engrosomsetning av ved i Stryn kommune. Stryn Fjernvarme AS sitt bioenergianlegg produserte om lag 6,3 GWh varme i 2010. Til dette vart det brukt om lag 5,3 GWh med flis i tillegg til gass. Her har vi lista opp andre energikjelder som vert nytta i kommunen i dag Annan energitilgang i kommunen Fjernvarme/ Bioenergi 3.5 Energibalanse Stryn kommune produserer mindre elektrisk energi enn det som blir brukt i kommunen. 120,0 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0,0 Energibalanse 2010 Forbruk dekka med import Forbruk dekka med produksjon Eksport For å oppsummere informasjon om dagens energisystem bør det gis en skjematisk beskrivelse av energiflyten i kommunen. En slik beskrivelse bør inkludere en oversikt over hvordan energibruken i kommunen dekkes sett i forhold til den lokale energitilgangen. Hvordan eventuelle overskudd eller underskudd av energi transporteres over kommunegrensen bør kommenteres. Energiressurser som ikke utnyttes lokalt bør inkluderes i balansen. Dette kan eksempelvis være husholdningsavfall og biomasse som benyttes til varmeproduksjon i andre kommuner. Kommunen sin energibalanse Underskot av elektrisk energi. Fjernvarmeanlegg (bio/ gass). Bioenergi (ved) til lokal bruk. Side 18 av 40

GWh GWh Energiutgreiing Stryn kommune 2011 4 UTVIKLING ENERGIBRUK Her har vi laga prognose for en sannsynleg utvikling av energietterspurnaden fordelt på energiberarar og brukargrupper i kommunen. Eventuelle større, framtidige endringar i infrastruktur og energianlegg vil du og finne her. Her finn du og generelle og lokale føresetnader for framskrivingane, saman med kommentarar til trendar i utviklinga. Utviklinga i energibruk kommenterast med omsyn til energiprisar og eventuelle andre større hendingar som kan ha betydning for utviklinga i energibruk. 4.1 Framskriving av energibruk Energibruken vert påverka av mange faktorar som klima, demografiske tilhøve, teknologisk utvikling, energiprisar, næringsstruktur og bustadstruktur. I tillegg betyr det mykje korleis folk sine forbruksvanar utviklar seg. Også lover og forskrifter vil ha effekt, t.d. gjennom krav til isolasjon og byggstandard. Faktisk energibruk fordelt på brukargrupper med prognose for dei neste 10 åra: Energibruk med prognose 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 2000 2005 2010 2015 2020 Hushald Tenesteyting Fjernvarme Hytter og fritidshus Industri Primærnæring Faktisk energibruk fordelt på energiberar med prognose for dei neste 10 åra: Dette er ein stadstilpassa prognose som bygger på følgjande prinsipp: Kommunen sin eigen prognose for befolkningsutvikling Endringar i busetnad Vedtekne utbyggingar i kommunen Planlagde endringar innan industrien Detaljar om talmaterialet ligg i vedlegg. Prognosert energibruk i kommunen Størst venta vekst innan hushald og tenesteyting. Bruk av elektrisitet aukar mest Energibruk med prognose 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 2000 2005 2010 2015 2020 El Petroleum Gass Bio Fjernvarme Side 19 av 40

4.2 Utfordringar for energiforsyninga Framskriving av dagens energibruk går i retning av auka bruk av elektrisk energi. Dette vil ikkje medføre større forsyningsproblem. Bruken av bio, gass vil truleg auke dei næraste åra grunna utviding fjernvarmeanlegget i sentrumsområdet. I forbindelse med vurdering av alternative energiløsninger, er det viktig å kjenne til belastningssituasjonen i distribusjonsnettet. I områder der elektrisitetsnettet nærmer seg en kapasitetsgrense, kan det være større samfunnsøkonomisk lønnsomhet ved å etablere alternative løsninger fremfor å forsterke eksisterende infrastruktur. Energiforsyning Nettet har ingen større flaskehalsar når det gjeld framtidig elforsyning. 4.2.1 Energiomlegging En del av dei større bygga i Stryn har vassboren varme og oljefyr. Skal det leggast om til meir miljøvennlege energiberarar, vil det vere naturleg å sjå på auka bruk av fjernvarme/ bioenergi. Enova har gitt støtte til Stryn Fjernvarme AS for utviding av fjernvarmeanlegget til og å omfatte Visnes-sida i sentrum. Energiutgreiinga skal innehalde konkrete framlegg til energiomlegging. Det kan til dømes vere omlegging frå bruk av panelomnar til oppvarming til bruk av fornybar varme. Erfaringsmessig tar energiomlegging tid, spesielt der bygg må konverterast frå el til vassboren varme for å kunne realisere omlegginga. Det er heller ikkje alltid så lett å rekne ut dei økonomiske konsekvensane av ei slik omlegging. Det er viktig at nokon går føre og viser veg. Dette har ofte vore kommunar og andre offentlege eigarar som har andre krav til lønsemd enn private byggeigarar. Enova SF har støtteordningar for omlegging til fornybar energi i varmesentralar. Større bruk av varmepumper er også aktuelt, enten luft/vatn eller vatn/vatn i dei delane av kommunen der det kan hentast låg-temperert energi fra grunn, sjø eller vatn. Tilhøva ligg til rette for at fleire skal kunne gjere dette. Side 20 av 40

5 NY ENERGITILGANG I forskrift om energiutredninger er det ikkje gitt direkte pålegg om å kartlegge lokale energiressursar og høve til å utnytte desse. Dette er likevel eit tema av stor interesse for kommunen og for nettselskapet sjølv. I denne utgreiinga har vi lagt vekt på å skaffe fram best moglege anslag på slike ressursar. 5.1 Vasskraft NVE har utvikla ein metode for digital ressurskartlegging av små kraftverk mellom 50 og 10 000 kw. Metoden bygger på digitale kart, digitalt tilgjengeleg hydrologisk materiale og digitale kostnader for dei ulike anleggsdelane. I dei lokale energiutgreiingane må det visast til denne kartlegginga. Områdekonsesjonæren har gjort ei vurdering av kva produksjonseiningar som vurderast som mest aktuelle og vurdert dei konsekvensane ei realisering av desse vil få for det lokale energisystemet. Elektrisitetsproduksjonen i kommunen er på om lag 98 GWh. Det er iflg. ei oversikt frå Stryn Energi potensiale for å bygge ut om lag 113 GWh meir el. i kommunen. Ei oversikt over utbygde og planlagde kraftverk finn du i kap. 3.4.1. Tvinna (kjelde: www.sfj.no) Side 21 av 40

5.2 Vindkraft I Stryn kommune er det berre enkelte fjellområde som har gode vindtilhøve. Vindressursar i kommunen Potensialet for vindkraft er lite Side 22 av 40

5.3 Bioenergi I 2010 vart det iflg. www.skogdata.no avverka 4 843 m³ til sagtømmer og massevirke i Stryn kommune, av dette om lag 104 m³ lauvskog. Det er ikkje offisielle tal for kor mykje som blir hogd av ved i 2010. Kommunen har potensiale for uttak av meir bioenergi. Det teoretiske potensialet for bioenergi frå hogstavfall er det av greinar, toppar og råtestammar som blir liggande igjen etter hogst. Det er planar om vidare utbyggingar av fjernvarme i sentrumsområdet i åra framover. Stryn Fjernvarme AS ynskjer å utvide det eksisterande fjernvarme-anlegget i Stryn sentrum. (sjå kap.6) I kommuneplanen 2012-2015 vil det verte arbeidd med utgreiing av etablering av bioenergi-anlegg i Loen som forsyning til dei delane av tettstaden som i dag nyttar elektrisk straum til oppvarming. I områder med stor tilgang på biomasse bør det gjerast eit anslag av potensialet. Bioenergi i kommunen Planar om meir fjernvarme. Store skogressursar, auka hogst vil skape lokal verdiskaping. Vedhogst i privat regi. 5.4 Spillvarme Nordfjord Kjøtt AS i Loen har spillvarme som vert nytta internt i bedrifta. Dersom det er etablert industri i kommunen, er det interessant å undersøke om det er tilgjengeleg spillvarme som kan nyttast til oppvarming. Dette føreset at det ikkje er lang avstand mellom spillvarmekjelda og aktuelle bygg. 5.5 Avfall Hushaldsavfallet vert levert til Nomil. Gjenvinning av energi frå avfall skjer difor ikkje i Stryn kommune. Søppel skal sjåast på som ein ressurs. Det er mange måtar å avhende søppel på, alt frå deponi til resirkulering eller utnytting av energi. Side 23 av 40

5.6 Andre energikjelder Hotel Alexandra er i ferd med å utvide bruken av varmepumper ved å bygge eit nytt anlegg med fjordvarme. I område med tilgang til sjø eller andre gode lågtempererte varmekjelder, kan det vere aktuelt å vurdere bruk av varmepumper. Grunnvatn og berggrunn kan vere aktuelle varmekjelder i nokre område. Andre energikjelder i kommunen Det er potensiale for utnytting av lågtemperert energi frå sjø. Hotel Alexandra Foto: Harald M. Walderhaug (kjelde:nrk) Side 24 av 40

6 AKTUELT OMRÅDE Ei vurdering av alternative energiløysingar er først og fremst aktuelt i geografiske område der det er venta vesentleg vekst i etterspørsel eller forskyving til andre energiberarar. Dette gjeld spesielt område som er lokaliserte slik at det er gode høve til å utnytte lokale energiressursar. Tiltak for å fremje meir effektiv energibruk er også aktuelt i område der det ikkje er venta vekst. 6.1 Bioanlegg - Visnes Ved denne rulleringa vart Stryn Energi AS og Stryn kommune samde om å setje spesielt fokus på utbyggingsplanane for Stryn Fjernvarme AS. Stryn Fjernvarme AS ynskjer å utvide det eksisterande fjernvarmeanlegget i Stryn sentrum til å omfatte Visnes-området samt to bygg i Stryn sentrum. Den auka leveransen av fjernvarme vil i hovudsak vere på Visnes-området. Det vil krevje ei forlenging av eksisterande fjernvarmenett på om lag 1,2 km. Ved kryssing av Stryne-elva skal dei nye røyra leggast på undersida av brua. Utbygginga skal omfatte eksisterande bygg som har vassboren varme, eller konkrete planlagde byggeprosjekt i områder med godkjende reguleringsplanar. For å fange opp framtidige potensiale utanfor det planlagde leveringsområdet vil det nye fjernvarmenettet ha ein overkapasitet for å kunne forsyne tilgrensa områder. Det vert arbeidd med å få på plass alle kundekontraktane for tilknyting til fjernvarmeanlegget. Stryn Energi AS har fått stønad frå Enova til dette prosjektet. Det er viktig at områdekonsesjonær i samarbeid med kommunen gjer ei kvalifisert vurdering av kva område som skal veljast ut. Valet skal grunngjevast. Frå Visnes (kjelde: www.meld.no) Side 25 av 40

6.1.1 Energibehov Total varmelevering blir 4,2 GWh på det nye anlegget. Det eksisterande anlegget har om lag 5,6 GWh varmeleveranse. Potensielle bygg som er tenkt tilknytt det nye anlegget: Bedrifter Stryn hotell: Hagen Treindustri: Stryn Møbelindustri: Kr. A. Vik AS: Visnes Industripark: Utbygging på ESSO-tomta: Stryn omsorgsbustader: Totalt varmebehov: Varmebehov 100 000 kwh 1 500 000 kwh 650 000 kwh 250 000 kwh 800 000 kwh 400 000 kwh 500 000 kwh 4 200 000 kwh 6.1.2 Aktuelle løysingar Dei eksisterande kjelane har ein kapasitet på 1 500 kw bio og 3 000 kw gass og må difor kompletterast med ein ny biokjel på 1 000 kw og ein ny gasskjel på 2 500 kw. Det er tenkt at gasskjelen vert plassert i tilknyting til den eksisterande varmesentralen, og at eksisterande gasstank med gassutstyr kan brukast. Det er aktuelt å bruke ein eksisterande fliskjel på 1 000 kw på Visnes-området som vert kopla via varmevekslarar til fjernvarmenettet. Denne skal brukast i delar av året og avlaste overføringsleidningen under brua. Det er mest aktuelt å kartlegge oppvarmingsbehovet. For dei fleste andre føremål vil elektrisitet vere einaste aktuelle alternativ. Det elspesifikke behovet skal sjølvsagt takast med i ei samla framstilling av energibehovet for det aktuelle området. Konsesjonæren kan i samarbeid med andre energiaktørar foreslå kva alternativ som bør undersøkast vidare. Målet er å få fram kunnskap og starte ein dialog om løysingar. Det sentrale temaet vil vere dekning av lokalt varmebehov med ei rasjonell samansetting av ulike energiberarar og energieffektiviseringstiltak. Aktuelle løysingar kan til dømes vere etablering av fjernvarmeanlegg, etablering av energifleksible løysingarr i enkeltbygg, bruk av gass (naturgass, propan), direkte bruk av elektrisitet, ulike tiltak for energiøkonomisering ved nybygg og rehabiliteringar, etablering av energistyringssystem på forbrukssida med meir. Det kan gjerne utførast enkle samfunnsøkonomiske analyser av aktuelle tiltak. Føresetnadene som vert nytta i analysen må kommenterast. Det er ikkje venta at utgreiingane skal presentere fullstendige miljømessige vurderingar av aktuelle prosjekt, men moglege miljøkonsekvensar knytt til energitiltak bør trekkast fram i utgreiinga. Side 26 av 40

På bakgrunn av utgreiinga kan det vere vanskeleg for kommune, områdekonsesjonær og andre aktørar å avgjere kva tiltak som er samfunnsøkonomisk mest gunstige. Om enkelte nye energiløysingar likevel peikar seg ut som særlig aktuelle for vidare analyser, bør utgreiinga peike på dette. Utgreiinga kan også peike på kva analyser eller tiltak som bør vere av spesiell interesse for dei ulike aktørane. Stryn fjernvarme (kjelde: Stryn Energi AS) Side 27 av 40

7 FØRESETNADER 7.1 Spesielle føresetnader for Stryn kommune Ingen spesielle føresetnader er brukt for Stryn kommune. Alle framskrivingar er gjort med grunnlag i dei generelle føresetnadane. 7.2 Generelle føresetnader Alle framskrivingar av folketal er henta frå SSB, alternativ MMMM dersom ikkje anna er opplyst. Graf for nye bueiningar er henta frå SSB, men føreset at kommunen har innrapportert dette i rett tid. Data for utrekning av leveringstryggleik i kommunen er opplyst frå det aktuelle energiverket. Grunndata for energibruk i kommunen er henta frå SSB med nyaste data frå 2009. Dette er framskrive til 2010 (trendframskriving med grunnlag i historiske data) for alle energiberarar utanom elektrisitet som har faktiske tal oppgjeve frå energiverket. Energibruk i kommunale bygg er henta frå SSB (KOSTRA) og er avhengig av nokolunde korrekt kostnadsanslag for dei ulike energikjeldene. For 2010 er det nytta 0,7 kr/kwh i snitt for energikjeldene. Sparepotensialet i kommunale bygg framkjem ved bruk av normtal innan kvar byggkategori. Lokal energitilgang bygger på oversyn frå NVE, kommunen og det lokale energiverket. Prognose for utvikling av energibruk er stadtilpassa ut frå historisk utvikling. Dette tar opp i seg summen av endringar i folketal, bustadstruktur, næringsutvikling, m.m. I tillegg er det teke spesielt omsyn til vedtekne utbyggingar og planlagde endringar innan industri. Potensialet for uttak av bioenergi til oppvarming er anslått av kommuneadministrasjonen. Data for avfall er henta frå selskapet som handsamar dette. Historikk innan feil og avbrot (FASIT) er tinga og velvillig levert av NVE. Side 28 av 40

8 VEDLEGG 8.1 Energibruk Tabellen under syner faktisk energibruk pr. brukargruppe med prognose: År 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Hushald 52,8 52,4 55,3 55,5 55,7 55,5 56,3 56,0 51,8 55,3 53,9 Hytter og fritidshus - - - - - 2,2 1,9 2,3 2,9 3,4 2,9 Tenesteyting 37,0 38,1 38,3 40,0 37,8 37,6 39,3 40,6 37,8 37,6 43,8 Industri 40,5 33,2 29,6 27,9 29,0 26,3 28,8 25,6 30,6 35,5 35,0 Fjernvarme 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 6,3 Primærnæring 10,3 10,4 10,4 10,4 10,4 11,3 10,5 10,6 8,4 8,2 8,4 Sum 140,7 134,1 133,6 133,8 132,9 132,9 136,8 135,1 131,5 140,0 150,3 År 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 Hushald 54,3 54,7 55,0 55,5 56,1 56,6 57,1 57,6 58,1 58,6 Hytter og fritidshus 3,2 3,5 3,8 4,1 4,4 4,7 5,0 5,3 5,6 5,9 Tenesteyting 43,9 43,9 44,3 44,7 45,1 45,5 45,9 46,3 46,7 47,1 Fjernvarme 6,3 6,3 6,3 6,3 6,3 6,3 6,3 6,3 6,3 6,3 Primærnæring 8,2 7,9 7,7 7,5 7,2 7,0 6,8 6,5 6,3 6,1 Sum 150,8 151,3 152,1 153,1 154,1 155,0 156,0 157,0 158,0 159,0 Tabellen under syner klimakorrigert energibruk pr. brukargruppe med prognose: År 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Hushald 57,3 52,7 59,0 59,1 59,5 59,0 62,5 59,5 56,3 59,3 51,4 Hytter og fritidshus - - - - - 2,2 1,9 2,3 2,9 3,4 2,9 Tenesteyting 39,9 38,3 40,7 42,3 40,2 39,8 43,2 42,9 40,8 40,0 41,9 Industri 40,5 33,2 29,6 27,9 29,0 26,3 28,8 25,6 30,6 35,5 35,0 Fjernvarme 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 5,7 Primærnæring 11,1 10,5 11,0 11,0 11,0 12,0 11,6 11,2 9,1 8,7 8,0 Sum 148,9 134,6 140,3 140,3 139,7 139,3 148,0 141,6 139,7 146,9 145,0 År 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 Hushald 54,3 54,7 55,0 55,5 56,1 56,6 57,1 57,6 58,1 58,6 Hytter og fritidshus 3,2 3,5 3,8 4,1 4,4 4,7 5,0 5,3 5,6 5,9 Tenesteyting 43,9 43,9 44,3 44,7 45,1 45,5 45,9 46,3 46,7 47,1 Industri 35,0 35,0 35,0 35,0 35,0 35,0 35,0 35,0 35,0 35,0 Fjernvarme 6,3 6,3 6,3 6,3 6,3 6,3 6,3 6,3 6,3 6,3 Primærnæring 8,2 7,9 7,7 7,5 7,2 7,0 6,8 6,5 6,3 6,1 Sum 150,8 151,3 152,1 153,1 154,1 155,0 156,0 157,0 158,0 159,0 Tabellen under syner faktisk energibruk pr. energiberar med prognose: År 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 El 99,7 100,5 100,6 100,7 100,9 107,8 110,2 110,3 109,4 109,3 107,4 Petroleum 15,7 15,7 10,9 11,2 11,5 5,7 6,8 6,5 5,2 9,0 8,5 Gass 0,6 0,8 0,8 1,0 1,2 0,4 0,5 0,3 2,6 2,2 3,1 Bio 24,7 17,1 21,3 20,9 19,3 19,0 19,3 18,0 14,3 19,5 25,0 Fjernvarme 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 6,3 Sum 140,7 134,1 133,6 133,8 132,9 132,9 136,8 135,1 131,5 140,0 150,3 År 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 El 108,2 109,0 109,9 110,7 111,5 112,3 113,1 114,0 114,8 115,6 Petroleum 8,0 7,5 7,3 7,3 7,3 7,3 7,3 7,3 7,3 7,3 Gass 3,1 3,1 3,1 3,1 3,1 3,1 3,1 3,1 3,0 3,0 Bio 25,2 25,4 25,6 25,7 25,9 26,1 26,3 26,4 26,6 26,8 Fjernvarme 6,3 6,3 6,3 6,3 6,3 6,3 6,3 6,3 6,3 6,3 Sum 150,8 151,3 152,1 153,1 154,1 155,0 156,0 157,0 158,0 159,0 Side 29 av 40

8.2 Demografi og næringsliv År 2 000 2 001 2 002 2 003 2 004 2 005 2 006 2 007 2 008 2 009 2 010 Folketal 6 666 6 774 6 734 6 768 6 855 6 843 6 779 6 706 6 769 6 844 6 967 Husstandar Kommunen 2,56 2,54 2,54 2,55 2,56 2,56 2,57 2,56 2,54 2,51 2,48 Fylket 2,53 2,51 2,51 2,51 2,51 2,50 2,49 2,46 2,45 2,44 2,43 Landet 2,32 2,29 2,29 2,30 2,30 2,31 2,30 2,29 2,28 2,28 2,28 År 2 011 2 012 2 013 2 014 2 015 2 016 2 017 2 018 2 019 2 020 Folketal 7 004 7 022 7 047 7 073 7 087 7 084 7 112 7 131 7 137 7 160 Husstandar Kommunen 2,52 2,51 2,50 2,49 2,48 2,47 2,46 2,45 2,45 2,44 Fylket 2,42 2,42 2,40 2,39 2,38 2,37 2,35 2,35 2,34 2,33 Landet 2,27 2,27 2,27 2,27 2,26 2,26 2,25 2,25 2,25 2,24 Sysselsetting 2010 Kommunen Fylket Landet Primærnæring 328 3 953 64 000 Industri 850 8 155 283 000 Tenesteyting 2 599 44 115 2 164 000 Anna 16 290 1 000 SUM 3 793 56 513 2 512 000 Side 30 av 40

8.3 Energimerking av bygg 1. juli 2010 vart det innført krav om at alle nybygg, eksisterande bustader og yrkesbygg som skal seljast eller utleigast skal ha energiattest. Alle yrkesbygg over 1 000 m² skal alltid ha gyldig energiattest. Energimerkinga skal auke forståinga om energibruk og løysingar som kan gjere bustaden eller bygget meir energieffektivt. Energimerking av bygg er byggeigar sitt ansvar. For detaljerte opplysningar; sjå www.energimerking.no Energiattesten inneheld eit energimerke som viser kor god energistandard bygget har. Bustader Energimerking skjer på internett ved at opplysingar om bustaden vert lagt inn i ei sjølvmelding. Nye bustader vert energimerka av utbyggar, eksisterande bustader kan merkast av byggeigar. Yrkesbygg Energiattest for yrkesbygg skal lagast av ein ekspert. Ekspertar kan vere personar i eigen organisasjon som fyller kompetansekrava på bygningsteknikk og energifag, eller det kan vere rådgjevande ingeniørar og andre som har denne kompetansen. (sjå forskrifta her: http://www.lovdata.no/for/sf/oe/xe-20091218-1665.html#18) Side 31 av 40

8.4 Straumnettet i framtida I 2011 kom NVE med ei forskrift som pålegg alle nettselskapa i landet å innføre Avanserte Måleog Styringssystemer (AMS) innan 2017. AMS inneber at alle husstandar får ein såkalla smart målar som registrer straumforbruket på timebasis og sender automatisk informasjonen om forbruket til nettselskapet. Dette gir raskare innsamling og meir rette måleverdiar og eit betre grunnlag for fakturaen. Nettselskapa har ansvar for registrering og innsamling av alle måleverdiar fra straumkundane. Dei nye vedtektene om AMS stiller som krav at kraftleverandørar og andre tenesteleverandørar skal få tilgang til å utveksle informasjon med alle straumkundane gjennom AMS-utstyret som skal installerast. Dette legg forholda til rette for ei rekke nye tenester straumkundane vil ha glede av. Forkrifta krev bl.a. at det skal vere mogeleg å sende informasjon om prisar og straumforbruk via straummåleran til den enkelte kunden. Denne informasjonen kan t.d. bli synleggjort for kunden i eit eige display som skal kunne kommunisere med målaren. For å sikre at kunden sjølv kan velje display eller at andre styringseiningar som kan knytast til AMS, stiller forskrifta krav om at grensesnittet mellom AMS og kunde skal baserast på opne standardar. Avanserte Måle- og Styringssystem (AMS) AMS gjer at straumkundane får betre informasjon om kraftforbruket sitt, meir nøyaktig avrekning og mogelegheit for automatisk styring og ei betre fordeling av forbruket sitt. Side 32 av 40

8.5 Landstraum til cruiseskip For å spare miljøet kan norske hamner bli pålagt å tilby kraft til skip som ligg i hamn. Dette kan føre til kraftkrise i fleire norske hamner. For Stryn kommune vil dette kunne bli gjeldane for cruisekaia i Olden. Cruisekaia i Olden kjelde: www.tripadvisor.co.uk De fleste skip og andre sjøgåande fartøy har 60 Hz spenningsforsyning om bord, medan el.forsyninga på land er 50 Hz. For å tilby skipa straum, må kaianlegga ha tekniske løysingar som gjer dette mogeleg. California forbyr bruk av skips- og hjelpemotorar for å produsere straum når skip ligg i hamn. I USA er det investert 180 millionar dollar på slike anlegg. Europeiske hamner føl no etter. Skip står for ein stor del av dei uønskte utsleppa av klimagassar, og mykje vert generert av skip ved kai. Svovelutslepp frå skip utgjer mellom 4,5 til 6,5 millionar tonn i året, mens NOx -utsleppa utgjer om lag 5 millionar tonn i året. Utviklinga av regelverket for tryggleik og miljø i skipsfarten skjer i hovudsak gjennom arbeidet i FN sin sjøfartsorganisasjon International Maritime Organization (IMO). Sverige og Tyskland har tatt initiativ i IMO for utarbeiding av ein internasjonal standard (ISO) for nettstraum. Det fins allereie en standard for dette utarbeidet av International Electrotechnical Commission (IEC). Skip som ligg til kai i dag går for eigen maskin på dieselaggregat, og står for betydelege uønskte utslepp av klimagassar. Dette uroar FN sin sjøfartsorganisasjon IMO som har foreslått at skip i hamn bør få kraftforsyninga si frå land. Dette har blitt følgt opp av EUkommisjonen med ei tilråding til medlemslanda. Fleire ekspertar meiner det er berre spørsmål om tid før eit påbod vil komme. Norsk natur tiltrekkjer seg fleire og fleire cruiseskip. Eit moderne cruiseskip slepp ut i underkant av fire tonn CO2 i timen. I tillegg kjem store Nox-utslepp. Energibruken til eit cruiseskip tilsvarar ein norsk småby, så det vil krevje enormt mykje straum. Ei annen utfordring er at skipsfarten ikke er A4. Det fins mange forskjellige skip med ulike behov og det vil bli en stor operasjon å få innført landstraum. Dersom hamnene skal kunne tilby landstraum, må staten komme på bana, meiner Kystdirektoratet. Fleire hamner har vore interessert i å kunne tilby landstraum, men det har vist seg å bli ekstremt dyrt. Hamnene er ikkje interessert i å finansiere dette. Byane har heller ikkje kapasitet til å levere straum til cruiseskip, og det er også et spørsmål om det er teknisk gjennomførbart. Teknologien er her. Forsvaret har brukt den i lang tid. Side 33 av 40

8.6 Aktuelle energiteknologiar Energi vert overført til nyttbar energi og vert brukt til ulike formål. Samfunnet vi har i dag er fullstendig avhengig av energi både til oppvarming, belysning, industri og ulikt teknisk utstyr. Distribusjon av energi Infrastrukturen for energi i Norge er vel utvikla. Stort sett alle bygg er tilknytt distribusjonsnettet for elektrisitet. Overføringsnettet mellom produksjonsstad og sluttbrukaren vert delt i nivåa sentralnett, regionalnett, høgspenning-distribusjonsnett og lågspenning-distribusjonsnett. Spenninga for nivåa er vist på figur ovanfor. I enkelte tettstader og byar i Norge er det utvikla distribusjonsnett for fjernvarme. Eit fjernvarmenett er bygd opp av varmesentralar fyrt på ulike brensler som søppel, flis, gass o.s.v. Ved lange avstandar er det praktisk å ha fleire varmesentralar plassert rundt i nettet. Vidare er det et distribusjons-nett for varmt vatn ut til dei ulike kundane. Side 34 av 40

Vasskraft Vasskraft som omgrep inkluderer all bruk av vatn til kraftproduksjon, enten krafta blir utnytta mekanisk eller vert transformert til elektrisk kraft. I begge tilfelle vil det seie at ein gjer seg bruk av det fallenergi-potensialet som vatnet har. Vasskrafta er transformert solenergi. Varmen frå sola har fordampa vatn på hav/bakkenivå til skyer. Vassdampen i skyene vert avkjølt og blir til regn. Regn som fell ned på eit høgare nivå i terrenget inneheld fallenergi, og den potensielle energimengda er avhengig av høgda over havet. Ved omforming av vasskraft til elektrisitet vert vatnet drive igjennom ein turbin. Den roterande akslingen vert kopla til ein dynamo eller ein generator, og resultatet blir elektrisk straum. Dette skjer ved å utnytte elektromagnetisk induksjon. For å kunne regulere effekten som eit vasskraftverk leverer ut til nettet vert det bygd vassmagasin/ demningar. På denne måten kan eit vasskraftverk levere energi i periodar med høgt elektrisitetsbehov eller høge prisar. Det er slutt på utbygging av store vasskraftverk i Norge. Det er i dag meir fokus på utbygging av småkraftverk. Det vil seie vasskraftverk under 10 MW. Desse har som oftast ikkje vassmagasin og leverer ut straum etter kor stor vassføring det er i elva. Fordelar: Vasskraft er ei fornybar energikjelde og har ikkje CO2 utslepp. Ein kan bruke vassmagasin som eit energilager. Ulemper: Mindre vassføring i elvane kan gå utover faunaen. Nokre oppfattar damanlegg, nedtappa magasin og varierande vassføring i elver som visuelt skjemmande. Side 35 av 40

Bioenergi Bioenergi er energi som har sitt opphav i materiale som er danna ved pågåande biologiske prosessar - til forskjell frå fossil energi, som ein får frå biologisk materiale danna på et tidlegare stadium i jorda si historie. Bioenergi omfattar ved, tre-pellets, skogsflis, hogstavfall, halm, torv, avfall fra treforedlingsindustri og anna organisk avfall. Bioenergi i Norge vert brukt først og fremst til oppvarming, men det fins eksempel på at det vert produsert el og varme (kombinert) frå organisk avfall på søppelforbrenningsanlegg. Det fins i hovudsak to måtar å nyttiggjere seg av varme frå forbrenning av biomasse, punktoppvarming eller forbrenning og distribusjon av varme via et vassbore system: Punktoppvarming: Eit eksempel på dette kan vere forbrenning i vedomnar som er den vanlegaste formen for bioenergi i Norge i dag. Varme fordelar seg i rommet via lufta. Vassboren oppvarming: Dette kan vere fjernvarme basert på avfallsforbrenning eller anna biologisk materiale som distribuerer varmt vatn til bustadar og næringsbygg. Eit anna eksempel er eit pelletsfyrt sentralanlegg som distribuerer energien via eit vassbore anlegg i eit næringsbygg eller i ein bustad. Fordelar: Fornybar Eit godt alternativ for å redusere elektrisitetsforbruket Ulemper: Utfordring å få bioenergi konkurransedyktig med elektrisitet Kan vere kjelde til lokal luftureining (Nye omnar i dag representerer lita luftureining). Side 36 av 40

Varmepumpe Ei varmepumpe er ei maskin som framskaffar varme på ein spesielt effektiv måte. Den nytter høgverdig energi (ofte elektrisitet) til å frambringe låg-verdig energi (varme). Varmepumpa nytter seg av prinsippet at ein gass (fluid) blir varmare dersom trykket vert auka, medan den blir kaldare dersom trykket vert redusert. Ved å komprimere og ekspandere et fluid er det dermed mogeleg å flytte (pumpe) varme frå ein relativt kald omgjevnad (ute), til ein varmare omgjevnad (inne). Varmepumper får namn etter kva slags medium dei tek varme frå og kvar dei avgir varme. "Lufttil-luft"-varmepumpe hentar varme frå ute- eller ventilasjonslufta og avgir den direkte til innelufta i ei bygning. Ei "vatn-til-vatn"-varmepumpe hentar varme frå sjø, innsjø, grunnvatn e.l. og avgir varme i et vassbore system i bygninga, og gjerne også varmt tappevatn. Fordelar: Reduserer elektrisitetsforbruket Låge driftskostnadar Ulemper: Høge investeringskostnadar Trinna i kretsløpet: Kompressoren (4) sug inn den kalde kuldemedium-dampen og komprimerer kuldemediet slik at temperaturen aukar. Gassen vert ført inn i ein kondensator (1) der den vert kondensert til væske fordi kuldemediet er varmare enn omgjevnadane og dermed avgir varme. Væska går igjennom ein reduksjonsventil (2) der trykket blir redusert og med det temperaturen. Væska (og vanligvis noko gass) vert ført inn i ein fordampar (3) og væskefraksjonen fordampar igjen. Væska fordampar fordi kuldemediet har et lågt trykk, og dermed låg kokepunkt-temperatur. Omgjevnadane er no varmare enn mediet, og varme strøymer frå omgjevnadane til mediet. Side 37 av 40