Energiutgreiing Samnanger kommune

Transkript

1 Energiutgreiing Samnanger kommune 2011

2 SAMANDRAG Frå Kvittingen (kjelde: wikipedia) Samnanger kommune Innbyggarar Storleik husstandar Næringsliv pr Liten auke 2,43 pers. pr. husstand. Om lag som snittet i fylket. Tekstilindustri, kraftproduksjon, Servicenæringar Jordbruk, fiskeoppdrett Nybygging 6 nye bueiningar i 2010 Vassboren varme Vasskraft Vasskraftpotensiale Nokre kommunale bygg og nokre bueiningar har vassboren varme Stor el.produksjon i kommunen Om lag 105 GWh (NVE) Realistisk pot.: 35 GWh I følgje Forskrift om Energiutredninger utgitt av NVE i januar 2003 skal områdekonsesjonær utarbeide, årleg oppdatere og offentleggjere ei energiutgreiing for kvar kommune i konsesjonsområdet. Frå 2009 er forskrifta endra, slik at rullering berre vert kravd annakvart år. Energiutgreiinga skal beskrive noverande energisystem og energisamansettinga i kommunen med statistikk for produksjon, overføring og stasjonær bruk av energi. Energiutgreiinga skal vidare innehalde ei vurdering av forventa energietterspurnad i kommunen, fordelt på ulike energiberarar og brukargrupper. Endeleg skal energiutgreiinga beskrive dei mest aktuelle energiløysingane for område i kommunen med forventa vesentleg endring i etterspurnaden etter energi. Inkludert i dette skal områdekonsesjonæren ta omsyn til grunnlaget for bruk av fjernvarme, energifleksible løysingar, varmegjenvinning, innanlandsk bruk av gass, tiltak for energiøkonomisering ved nybygg og rehabiliteringar og verknaden av å ta i bruk energistyringssystem på forbrukssida m.m. Intensjonen med forskrifta er at lokale energiutgreiingar skal auke kunnskapen om lokal energiforsyning, stasjonær energibruk og alternativ på dette området. På denne måten skal lokale energiutgreiingar medverke til ei samfunnsmessig rasjonell utvikling av energisystemet. Nettutfordringar Feil- og avbrot (salt) Tabellen nedanfor viser sentrale nøkkeltal for den stasjonære energibruken i kommunen. Detaljert oversyn fins i vedlegg. Hovudtal for 2010 [GWh] Elektrisitet Petroleum Gass Biobrensel Avfall, kol, koks Hushald 17,8 0,1 0,2 5,5 0,0 23,7 Hytter og fritidshus 2,9 0,0 0,0 0,0 0,0 2,9 Tenesteyting 6,4 1,0 0,1 0,0 0,0 7,6 Industri 3,3 0,0 0,0 0,0 0,0 3,3 Fjernvarme 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Primærnæring 0,3 0,3 0,0 0,0 0,0 0,6 Sum 30,8 1,4 0,4 5,5 0,0 38,1 I denne rulleringa har vi spesielt sett på utbygging av Samnanger barneskule (passivhus). Det bør vurderast ei felles varme-/ kjøleløysing (sjø/ grunn) for området. (sjå kap. 6) Kommunen bør utarbeide ein eigen enøk-plan som omfattar dei største kommunale bygga. Enova kan gje inntil kr. i støtte til utarbeiding av slike planar. Totalt Side 2 av 33

3 INNHALD SAMANDRAG... 2 INNHALD UTGREIINGSPROSESSEN KOMMUNEN FOLKETAL OG BUSETNAD NÆRINGSLIV 7 3 LOKALT ENERGISYSTEM INFRASTRUKTUR FOR ENERGI ENERGIBRUK VASSBOREN VARME LOKAL ENERGITILGANG 14 4 UTVIKLING ENERGIBRUK FRAMSKRIVING AV ENERGIBRUK UTFORDRINGAR FOR ENERGIFORSYNINGA 16 5 NY ENERGITILGANG SMÅKRAFT VINDKRAFT BIOENERGI SPILLVARME AVFALL ANDRE ENERGIKJELDER 19 6 AKTUELT OMRÅDE SAMNANGER BARNESKULE 20 7 FØRESETNADER SPESIELLE FØRESETNADER FOR SAMNANGER KOMMUNE GENERELLE FØRESETNADER 22 8 VEDLEGG ENERGIBRUK DEMOGRAFI OG NÆRINGSLIV ENERGIMERKING AV BYGG STRAUMNETTET I FRAMTIDA ENERGITEKNOLOGIAR 26 9 REFERANSAR PUBLIKASJONAR, RAPPORTAR ETC. 32 ILLUSTRASJONAR 32 FIRMA/ PERSONAR 33 Side 3 av 33

4 1 UTGREIINGSPROSESSEN Som områdekonsesjonær har BKK Nett AS engasjert SFE Rådgjeving til å bistå i utarbeiding av energiutgreiing for Samnanger kommune i Hordaland fylke. Den første energiutgreiinga for Samnanger kommune vart utarbeidd og presentert i Forrige energiutgreiing for Samnanger kommune vart utarbeida i SFE Rådgjeving (rådgjevingsavdelinga til SFE Kraft AS) har rullert utgreiinga for Statistikkane vart ajourførte og utvida i høve til Veileder for lokale energiutredninger Endringane var i hovudsak framstilling av energibruk både med og utan temperaturkorrigering og innføring av brukarkategorien Hytter og fritidshus. Det vart lagt inn nye prosentsatsar for temperaturkorrigering og utgreiinga vart oppdatert med omsyn på kjende endringar i framtidige energibehov. Ved rullering 2011 har utgreiinga fått ny layout der tekst med grøn bakgrunn gjeld den aktuelle kommunen. Dette kapittelet skildrar kort korleis områdekonsesjonæren har valt å organisere arbeidet med den lokale energiutgreiinga. Samarbeid og eventuell kontakt med andre lokale aktørar vil du finne her. Organiseringa av samarbeidet med kommunen finn du og her. Dette inkluderer både avhaldne møte og oversyn over kva delar av kommunen si verksemd som har vore involvert eller bidrege med data. Der det er gjort lokale kartleggingar og innhenting av statistikk som ikkje er offentlig tilgjengeleg, er det gjort greie for kva data som er innhenta, korleis innhentinga er gjort og korleis denne informasjonen er lagra og eventuelt videre bearbeidd. Rullering 2011 Tysse (kjelde: wikipedia) Oppstartsmøte 10. mars 2011 Stad Frå kommunen Frå BKK BKK, Kokstad Leiar plan og miljø: Ragnhild Lønningdal Ivar Magnus Natås Sverre Hellesen Det vart gjort ein grundig gjennomgang av status og framtid, denne gongen med hovudvekt på energi- og miljøvennleg nybygging i kommunen. Kommunen bidrog på alle vis i dette arbeidet. Kommunen Ved denne rulleringa har vi sett spesielt fokus på utbygging av Samnanger barneskule (passivhus) Side 4 av 33

5 2 KOMMUNEN Samnanger kommune ligg i Hordaland fylke og hadde innbyggjarar pr Kommuneadministrasjonen held til på Tysse. Samnanger er ein kraftkommune med 3 store kraftverk i Samnanger vassdraget. Kommune har eit areal på km², og med 267 vatn og tjørner. Innan kommunen finn me mange landskapstypar, frå fjord til høgfjell, og med lier dominert av furuskog og lauvskog. Mellom dei store fjella er det tronge vassførande dalar og juv. Kommunen har eit klima med mykje nedbør, høgare middeltemperatur og færre graddøgn enn landsgjennomsnittet (4662). Klimadata for Samnanger (Tysse) Middeltemperatur 6,8 C Nedbørsnormal mm Graddagstal 3666 Energibruk i ein kommune avheng av faktorar som folkesetnad, type bygg, antal personer pr husstand, korleis lokalt næringsliv er sett saman, klimatiske tilhøve med meir. I dette kapittelet har vi tatt med slik informasjon som bakteppe for vidare skildring av energisystemet i kommunen. Vi har og tatt med særeigne tilhøve i kommunen som betyr noko for samansettinga og storleiken på energibruken. Dette gjeld til dømes viktige industri- og næringsverksemder. Alle detaljar om demografi og sysselsetting er å finne i vedlegg. Side 5 av 33

6 Bueiningar pr. år Energiutgreiing Samnanger kommune Folketal og busetnad Utvikling folketal Utviklinga av folketalet i har betydning både for framtidig energibruk i husstandar og dei tenesteytande næringane. Mange kommunar i fylket opplever at folketalet har vorte redusert i større eller mindre grad. Folketal i kommunen Om lag innbyggjarar Liten auke i folketalet Personar pr. husstand 2,6 2,5 2,4 2,3 2,2 2, Det er ein nasjonal trend at storleiken på husstandane vert mindre. Dette ser vi igjen både i fylka og i dei aller fleste kommunane i landet. Husstandar i kommunen Om lag same antal personar pr. husstand som snittet i fylket. Kommunen Fylket Landet Nye bueiningar Utviklinga innan nybygging kan gi ein peikepinn på om folk satsar på å bu i kommunen og om det er tilflytting. (Tala før 2010 er usikre grunna etterslep i registrering i GAB-registeret) Nybygging i kommunen 6 nye bueiningar i 2010 Erikajordet er under planlegging (tilrettelagt for funksjonshemma, servicebygg m.m.) Hytter og fritidsbygg Her ser vi antal hytter og fritidsbygg i kommunen registrert ved utgangen av kvart år Hytter i kommunen 644 fritidsbustader i kommunen pr Side 6 av 33

7 2.2 Næringsliv Hovudnæringar i Samnanger har tradisjonelt vore tekstilindustri, kraftverk, service og jordbruk. Dei seinare åra har ein og fått til treindustri, betongindustri og fiskeoppdrett. I tillegg har ein i Eikedalen det største ski-anlegget i Bergensregionen, med over 30 tilsette i sesongen. Eit særtrekk med næringslivet i Samnanger er at det er relativt få arbeidsplassar i kommunen. Rundt 40 % av arbeidstakarane har arbeidsstad utanfor kommunens grenser. Primærnæring er sysselsetting innan jordbruk, skogbruk og fiske. Sysselsetting innan industri vert og kalla sekundærnæring. Dei tenesteytande næringane vert ofte kalla tertiærnæringar. Her er både offentleg og privat tenesteyting tatt med. Sysselsetting Kommunen Fylket Landet 0 % 20 % 40 % 60 % 80 % 100 % Primærnæring Industri Tenesteyting Sysselsetting i kommunen Relativt få arbeidsplassar i kommunen, mange pendlarar Side 7 av 33

8 3 LOKALT ENERGISYSTEM 3.1 Infrastruktur for energi Lokale energiutgreiingar skal i samsvar til forskrifta inkludere ei skildring av infrastruktur for energi og statistikk for denne. Av omsyn til tryggleik, har vi skildra infrastrukturen med tekst Elektrisitet Det alt vesentlege av det stasjonære energiforbruket i Samnanger kommune blir dekt av elektrisitet. BKK Nett AS er områdekonsesjonær for kommunen og eig og driv straumnettet. Nettverksemda er regulert av Noregs vassdrags- og energidirektorat gjennom energilov og forskrifter. Dette inneber at økonomiske rammer og krav til opptreden og samhandling med andre aktørar er fastlagt. Det totale forbruket av elektrisk energi i Samnanger kommune var i 2008 på 28,5 GWh. BKK Produksjon har kraftverk i Samnanger vassdraget med total transformatoryting på 102,7 MW. Næringsverksemd har i tillegg 3 private minikraftverk som leverer inn på BKK sitt nett. Dette gjeld Dyrhovden, Hisdal og Bedrifta Safa. Dyrhovden leverer inn på Kvittingen-linja. Minikraftverk Hisdal leverer inn på Trengereid-linja. Bedrifta Safa har eige kraftverk som leverer til eigen produksjon og i tillegg kan levere inn på Tysse-linja. Samnanger kommune har 3 utvekslingspunkt. Desse er mot Kvam herad, Rolfsvåg-linja frå Os kommune og Trengereid-linja med samband mot Bergen. Mot Kvam herad er det fjernstyrt brytar med ca.5 MVA tilgjengelig dersom kraftverket i Kvam ligg inne. Overføringskapasitet på linjenettet er ein grensande faktor for overføring. Frå Rolfsvåg-linja på Os kan det overførast ca. 1 MVA. Denne samankoplinga krev ein kort straumstans. Frå Trengereid-linja kan det overførast ca. 7,5 MVA. Her må generator i Trengereid kraftverk vere innkopla for å ha god nok spenning. Dette sambandet går vidare til Arnavågen sekundærstasjon. Kraftsystemet i Samnanger kommune er hovudsakeleg bygt opp med eit 21 kv luftnett, men det er også kabelnett i Tysse-området. Spenningsnivået på distribusjonsnettet ligg på 21 kv. Dette er ca. 1 kv lågare enn dei omkringliggande områda. Ein reknar med å gå over til 22 kv om nokre få år. Ising og problem med snø på Kvittingen og Høyseter-linja kan vere eit problem om vinteren som kan føre til straumutkopling. Nettet i Samnanger består 20% kabelnett og 80% luftnett. Nettverksemda er ei monopolverksemd, regulert av Norges Vassdrags- og Energidirektorat. Produksjon av elektrisk kraft er underlagt same reguleringsstyresmakt, men her er valgt ei konkurransebasert omsetningsform og eigarskapen er spreidd på fleire aktørar. Lokale energiutgreiingar har fokus på lokale tilhøve og då spesielt det som påverkar distribusjonsnettet. Dersom det er tilhøve som tilseier at tiltak i overliggande nett (regionalnettet) er nødvendig av omsyn til det lokale energisystemet, bør dette beskrivast i den lokale utgreiinga. Elles vil slike tiltak normalt vere å finne i dei regionale kraftsystemplanane. I skildringa av det lokale distribusjonsnettet har vi innarbeidd statistikk som kan danne grunnlag for vurdering av leveringstryggleik og framtidig utvikling av nettet i kommunen. Side 8 av 33

9 % GWh Energiutgreiing Samnanger kommune Hovudtal 2010 Grafen til venstre gir eit oversyn over dei ulike brukargruppene og kva type energi desse nyttar. 0 Elektrisitet Petroleum Gass Biobrensel Avfall, kol, koks Hovudtal for kommunen Elektrisitet er den mest nytta energikjelda 100,00 99,95 99,90 99,85 99,80 Leveringstryggleik Kommunen Fylket Landet Feil- og avbrotsstatistikk for kommunen er framstilt grafisk her, samanlikna med tilsvarande data for fylkes- og landsgjennomsnittet. Vi har og tatt med utviklinga fram til i dag. NVE sin feil- og avbrotstatistikk er bearbeidd slik at leverings-tryggleiken (0 til 100 %) kjem fram. Detaljane i statistikken ligg i vedlegg. Leveringstryggleik i kommunen Leveringstryggleiken i 2010 var på 99,964 % Data for distribusjonsnett Høyspentlinjer m Høyspentkabler m Nettstasjoner 123 stk. Mastetransformatorer 26 stk. Lavspentlinjer m Lavspentkabler m Kabelskap lavspent 17 stk. Tilknytningspunkt stk. Nettkunder stk. I tabellen til venstre er dei viktigste elementa til distribusjonsnettet lista opp. Detaljane i statistikken ligg i vedlegg. Distribusjonsnett i kommunen Høgspent-nettet skal oppgraderast frå kv Fjernvarme/ nærvarme Det er ikkje bygt ut fjern- eller nærvarme i Samnanger kommune Gass Gass vert ikkje nytta i nemneverdig grad i Samnanger kommune. I enkelte byar og tettstader er det etablert fjernvarmeanlegg og/eller distribusjonssystem for gass. Side 9 av 33

10 3.2 Energibruk Ved skildring av energibruk til stasjonære føremål i kommunen, er bruken delt opp mellom ulike energiberarar og ulike brukargrupper. Historisk utvikling og prognose for framtidig energibruk er framstilt grafisk i kapittel 4.1. Samansettinga i dagens energibruk er framstilt i form av diagram som illustrerer fordelinga mellom ulike energiberarar og brukargrupper. Vi har nytta SSB si detaljinndeling til dette. Energibruk i kommunen fordelt på energiberar: Energibruk pr. energiberar 100 % 80 % 60 % 40 % 20 % 0 % Kommunen Fylket Landet El Petroleum Gass Bio Avfall, kol, koks Energibruken er delt på følgjande energiberarar: Elektrisitet Biobrensel Gass Petroleum Kol/koks/avfall Energiberarar i kommunen El. mest brukte energiberaren Større bruk av bio enn snittet i fylket Liten bruk av gass Energibruk i kommunen fordelt på brukargrupper: Energibruk pr. brukargruppe 100 % 80 % 60 % 40 % 20 % 0 % Kommunen Fylket Landet Hushald Hytter og fritidshus Tenesteyting Industri Fjernvarme Primærnæring Energibruken er delt på følgjande brukargrupper: Hushald Fritidsbustader Tenesteyting Industri Fjernvarme Primærnæring Energibruk pr. sektor i kommunen Hushalda brukar mest energi. Tenesteytande næring brukar meir enn snittet for fylke og land. Faktisk energibruk 2010 GWh Hushald 23,7 Hytter og fritidshus 2,9 Tenesteyting 7,6 Industri 3,3 Fjernvarme 0,0 Primærnæring 0,6 Sum 38,1 Energiutgreiinga viser både faktisk og klimakorrigert energibruk. Faktisk energibruk er den mengda energi som brukast det aktuelle året. Side 10 av 33

11 Kommunen Fylket Landet Energiutgreiing Samnanger kommune 2011 Klimakorrigert energibruk 2010 GWh Hushald 22,6 Hytter og fritidshus 2,9 Tenesteyting 7,2 Industri 3,3 Fjernvarme 0,0 Primærnæring 0,6 Sum 36,6 Klimakorrigert energibruk er den mengde energi som ville ha vore nytta dersom det aktuelle året hadde hatt middeltemperatur. Energibruk i kommunen Større bruk av el enn fylke og land Liten bruk av gass Alle detaljar om energibruk finn du i vedlegg Kommunal energibruk Tabellen under viser dei aktuelle bygg-gruppene med energibruk og areal i Energi Areal (GWh) (m²) Administrasjon 0, Barnehagar 0, Skular 1, Institusjonar 0, Idrettsbygg 0,0 440 Kulturbygg 0,0 : Sum 2, Tabellen nedanfor viser spesifikk energibruk samanlikna med snitt fylke og land. Spesifikk energibruk (kwh/m²) Administrasjon Barnehagar Skular Institusjonar Idrettsbygg Kulturbygg Energiutgreiinga skal seie noko om energiøkonomisering i kommunen med framlegg til konkrete tiltak. Denne gongen ser vi på kommunale bygg. I dette kapittelet er det sett nærare på energien som går med til å drive dei kommunale bygga. Dette bør vere av stor interesse for kommunane, då ein på denne måten kan sjå kor energieffektiv kommunen er. Etter kvart vil ein og få inntrykk av utviklinga i kommunen sin energibruk. For å gjere framstillinga meir informativ, samanliknar vi nøkkeltal med snitt i fylke og land for tilsvarande grupper bygg. Det finst ingen offentleg statistikk for dette, men vi har bearbeidd verdiar for areal og energikostnader som kommunane sjølve har rapportert inn gjennom KOSTRA (SSB). Kommunen sine bygg Skulane, barnhagane og adm.bygg brukar mindre enn norm for tilsvarande bygg. Institusjonar ligg over norm. Truleg datafeil for idrettsbygg Manglar tal for kulturbygg Sparepotensiale Kommunen Norm Sparepot. (kwh/m²) (kwh/m²) (kwh/år) Administrasjon Barnehagar Skular Institusjonar Idrettsbygg Kulturbygg Sum Sparepotensiale kommunale bygg Om lag kwh med dei tal vi har, truleg er potensialet større. Side 11 av 33

12 3.2.2 Aktuelle tiltak i kommunale bygg Kommunen har totalt om lag m² byggareal (registrert i KOSTRA). Bl.a. skular, kommunale barnehagar, kommunehus og sjukeheim. Her ser vi på aktuelle tiltak som kan redusere energibruken i dei kommunale bygga. Dette kan vere tiltak retta mot bygningskropp, oppvarmingsutstyr, ventilasjonsanlegg, styringssystem osv. Samnanger helsetun (kjelde: Samnanger kommune har utarbeidd ein Energiog klimaplan, der står det bl.a. at: Kommunen skal redusere energibruken i eigne bygg med minst 15 %. Auke areal med vassboren varme med minst 20 %. Vurdere alternative energikjelder og energieffektive løysingar i all nye bygg. Desse måla skal ein nå med bl.a. følgjande tiltak: Energioppfølging i alle kommunale bygg med forbruk over kwh. Alle nye kommunale bygg over 500 m² skal ha vassboren varme. Vurdere SD-anlegg i alle kommunale bygg med forbruk over kwh. Optimalisere driftstider i idrettsbygg. Vurdere driftstider for veglys. Her føl ein opp intensjonane i den statlege energipolitikken, stadfesta i dei nye tekniske forskriftene. Sparetiltak kommunale bygg Kommunen bør utarbeide ein eigen enøkplan for større kommunale bygg. Enova kan gje inntil kr. i støtte til utarbeiding av slike planar. Side 12 av 33

13 3.2.3 Hushaldningar Bustadstruktur Dette er ei framstilling som syner korleis folk bur i kommunen. Bur ein stor del av innbyggarane i blokk, vert energibruk pr. husstand lågare enn om dei fleste bur i einebustad Einebustad 86% Tomannsbustad 6% Rekkehus 4% Bustadblokk 3% Bufellesskap 0% Andre byggtypar 1% Bustadstruktur i kommunen Dei aller fleste bur i einebustad Energibruk pr. husstand I grafen og tabellen til venstre ser du eit oversyn over energibruken til gjennomsnittshusstanden i kommunen, samanlikna med tilsvarande tal for snitt i fylke og land. Tala kjem frå SSB. Kommunen Fylket Landet Husstandar i kommunen Energibruk husstandar 2010 kwh Kommunen Fylket Landet Brukar meir el. enn snittet i fylke og land Brukar meir bio enn snitt for fylke og land 3.3 Vassboren varme Det er få bygg i kommunen med vassboren varme. I Ytre Tysse har eit butikk-kompleks, 4 omsorgsbustader og ein einebustad med vassboren varme. Den tidligare banken er blitt ombygd til fire bueingar med vassboren varme. Alternativ til elektrisitet for byggoppvarming og tappevassoppvarming føreset vassbore (eller luftbore) system. Med vassbore system kan ein i tillegg til elektrisitet utnytte mange ulike energiberarar til oppvarming. Kommunen kan legge til rette for lokal utvikling av fjernvarmesystem ved å gjere aktiv bruk av Lov om planlegging og byggehandsaming. Frå energi- miljø og klimaplanen Alle nye kommunale bygg skal ha vassboren varme. Side 13 av 33

14 GWh Energiutgreiing Samnanger kommune Lokal energitilgang Utgreiinga skal innehalde eit oversyn over nytta energiressursar i kommunen. Det finst ingen god statistikk for uttak av biomasse til energiformål, men saman med ansvarlige for primærnæring i kommunen sin administrasjon har vi freista å gjere eit anslag for storleiken på uttaket Eksisterande el. produksjon Samnanger er ein stor kraftkommune. Det blir produsert om lag 430 GWh el. frå dei 11 registrerte kraftverka i kommunen. I dette punktet er det gjort ei oppsummering av utbygd vass- og eventuell annan el.produksjon i kommunen, medrekna vindkraft. Elproduksjon i kommunen Stor vasskraftproduksjon Annan, utnytta energitilgang Ved er den viktigaste form for biobrensel som er i bruk i Samnanger kommune. Veden vert i stor grad henta av forbrukaren sjølv i eigen skog eller kjøpt på rot. Det er ingen engrosomsetning av ved i Samnanger kommune. Det er ikkje venta reduksjon i bruk av biobrensel dei kommande åra. Her har vi lista opp andre energikjelder som vert nytta i kommunen i dag Annan energitilgang i kommunen Bioenergi (ved) Lokale varmepumpeinstallasjonar eksisterer ved to institusjonar/bedrifter (Gjerde skule og barnehage,samt Helsetunet). Det er ikkje tilrettelagt for varmepumpeutnytting i varmesentralar eller liknande. Fleire private bustader på lønnebakken har bora etter grunnvatn som blir brukt til varmekjelder for varmepumper. Elles er komfortvarmepumper installerte i private hus i tilsvarande omfang som elles i regionen Energibalanse Samnanger kommune har stor el.produksjon. Det blir produsert 4-5 gongar meir kraft enn det som vert brukt i kommunen. Alle oljeprodukt vert henta utanfrå, medan bioressursane (ved) til produksjon av varme for det meste vert hogd i eigen skog, eller kjøpt. Energibalanse beskriv forholdet mellom bruk av ulike energikjelder i kommunen, produksjon og import og eksport av energi over kommunegrensene Energibalanse 2010 Kommunen sin energibalanse Forbruk dekka med import Forbruk dekka med produksjon Eksport Stort overskot av elektrisk energi Side 14 av 33

15 GWh GWh Energiutgreiing Samnanger kommune UTVIKLING ENERGIBRUK Her har vi laga prognose for en sannsynleg utvikling av energietterspurnaden fordelt på energiberarar og brukargrupper i kommunen. Eventuelle større, framtidige endringar i infrastruktur og energianlegg vil du og finne her. Her finn du og generelle og lokale føresetnader for framskrivingane, saman med kommentarar til trendar i utviklinga. Utviklinga i energibruk kommenterast med omsyn til energiprisar og eventuelle andre større hendingar som kan ha betydning for utviklinga i energibruk. 4.1 Framskriving av energibruk Energibruken vert påverka av mange faktorar som klima, demografiske tilhøve, teknologisk utvikling, energiprisar, næringsstruktur og bustadstruktur. I tillegg betyr det mykje korleis folk sine forbruksvanar utviklar seg. Også lover og forskrifter vil ha effekt, t.d. gjennom krav til isolasjon og byggstandard. Faktisk energibruk fordelt på brukargrupper med prognose for dei neste 10 åra: Energibruk med prognose Hushald Tenesteyting Fjernvarme Hytter og fritidshus Industri Primærnæring Dette er ein stadstilpassa prognose som bygger på følgjande prinsipp: Kommunen sin eigen prognose for befolkningsutvikling Endringar i busetnad Vedtekne utbyggingar i kommunen Planlagde endringar innan industrien Detaljar om talmaterialet ligg i vedlegg. Faktisk energibruk fordelt på energiberar med prognose for dei neste 10 åra: Energibruk med prognose El Petroleum Gass Bio Avfall, kol, koks Prognosert energibruk i kommunen Størst venta vekst innan hushald Bruk av elektrisitet aukar mest Side 15 av 33

16 4.2 Utfordringar for energiforsyninga Framskriving av dagens energibruk går i retning av auka bruk av elektrisk energi. Dette vil ikkje medføre større forsyningsproblem I høve vurdering av alternative energiløysningar, er det viktig å kjenne til lastsituasjonen i distribusjonsnettet. I område der elektrisitetsnettet nærmar seg ei kapasitetsgrense, kan det vere større samfunns-økonomisk lønsemd i å etablere alternative løysningar framfor å forsterke eksisterande infrastruktur Kommunen Nettet har ingen større flaskehalsar i ein normal driftsstiuasjon Energiomlegging Nokre av dei større bygga i Samnanger har vassboren varme og oljefyr. Skal det leggast om til meir miljøvennlege energiberarar, vil det vere naturleg å sjå på auka bruk av termisk energi. Større bruk av varmepumper er også aktuelt, enten luft/vatn eller vatn/vatn i dei delane av kommunen der det kan hentast lavtemperert energi (varme/ frikjøling) fra grunn, sjø eller vatn. Tilhøva ligg til rette for at fleire skal kunne gjere dette. Energiutgreiinga skal innehalde konkrete framlegg til energiomlegging. Det kan til dømes vere omlegging frå bruk av panelomnar til oppvarming til bruk av fornybar varme. Erfaringsmessig tar energiomlegging tid, spesielt der bygg må konverterast frå el til vassboren varme for å kunne realisere omlegginga. Det er heller ikkje alltid så lett å rekne ut dei økonomiske konsekvensane av ei slik omlegging. Det er viktig at nokon går føre og viser veg. Dette har ofte vore kommunar og andre offentlege eigarar som har andre krav til lønsemd enn private byggeigarar. Enova SF har støtteordningar for omlegging til fornybar energi i varmesentralar. Side 16 av 33

17 5 NY ENERGITILGANG I forskrift om energiutredninger er det ikkje gitt direkte pålegg om å kartlegge lokale energiressursar og høve til å utnytte desse. Dette er likevel eit tema av stor interesse for kommunen og for nettselskapet sjølv. I denne utgreiinga har vi lagt vekt på å skaffe fram best moglege anslag på slike ressursar. 5.1 Småkraft NVE har utvikla ein metode for digital ressurskartlegging av små kraftverk mellom 50 og kw. Metoden bygger på digitale kart, digitalt tilgjengeleg hydrologisk materiale og digitale kostnader for dei ulike anleggsdelane. I dei lokale energiutgreiingane må det visast til denne kartlegginga. Områdekonsesjonæren har gjort ei vurdering av kva produksjonseiningar som vurderast som mest aktuelle og vurdert dei konsekvensane ei realisering av desse vil få for det lokale energisystemet. NVE har berekna at det samla potensialet for småkraftverk i kommunen er på 104,6 GWh fordelt på 24 anlegg. Det er berekna at 65,3 GWh av dette potensialet har ein kilowattime pris på under 3 kr. Potensialet for kraftverk som synes realistisk å bygge dei næraste åra er vurdert til ca. 35 GWh. Det er mykje merksemd kring lokal kraftproduksjon og det er mange planar for nye kraftverk i kommunen. Dette er omtala i BKK si kraftsystemutgreiing der det står at det ikkje er mogleg å tilknytte fleire små kraftverk i Samnanger kommune før eksisterande transformator er T1 i Samnanger er skifta ut. Samordna forsterkning i nett og auke av transformeringskapasitet til transmisjonsnett kan få avgjerande verknad for dei økonomiske og driftsmessige vilkåra for små kraftverk i området. Det er difor ynskjeleg at NVE legg til rette for at ei slik samordning finn stad og i best mogleg grad legg forholda til rette for kraftutbyggjarar i kommunen. Fleire småkraftprosjekt avventar utbygging grunna for liten linje-/ trafokapasitet. Det er oppretta eit kompetansesenter for småkraft i Samnanger. Kompetansesenteret skal bidra til kompetanseutvikling og nyskaping mellom lokale, regionale, nasjonale og internasjonale aktørar innan læring, innovasjon og kunstuttrykk knytt til vasskraft, vassbruk, klima og energi. Det vart tilsett prosjektleiar for Kompetansesenter for småkraft i juni Samnanger kommune har utarbeidd eit planprogram for kommunedelplan for små vasskraftverk som no ligg ute på høyring. Side 17 av 33

18 5.2 Vindkraft Vindressursar i kommunen Det er ikkje registret noko vindpotensial for utbygging av vindkraft i Samnanger Kommune. 5.3 Bioenergi Det er i dag ikkje registert noko avverking av skog for formalisert sal i kommunen. Kommunen har satt i gang formidling av områdar for sjølvhogst til ved. Dette viser at det er eit uutnytta potensial for bioenergi i kommunen. Då det i dag ikkje er avverking av skog til industriformål i kommunen. Det er i dag ingen produksjon av brikettar, pellets, fils eller andre bioenergiprodukt i Samnanger kommune. I områder med stor tilgang på biomasse bør det gjerast eit anslag av potensialet. Bioressursar i kommunen Lite skogsdrift Vedhogst i privat regi Side 18 av 33

19 5.4 Spillvarme Det er ikkje noko restvarme frå industri o.a. som kan brukast til energiføremål, utanom det som i dag brukast ved Hæglands Interiørfabrikk AS. 5.5 Avfall Avfallet vert i hovudsak levert til Rådalen i Bergen kommune. Gjenvinning av energi frå avfall skjer difor ikkje i Samnanger kommune. Dersom det er etablert industri i kommunen, er det interessant å undersøke om det er tilgjengeleg spillvarme som kan nyttast til oppvarming. Dette føreset at det ikkje er lang avstand mellom spillvarmekjelda og aktuell bebyggelse. Søppel skal sjåast på som ein ressurs. Det er mange måtar å avhende søppel på, alt frå deponi til resirkulering eller utnytting av energi. 5.6 Andre energikjelder Samnanger kommunen har eit mildt klima og nærleik til sjø noko som gjev eit godt utgangspunkt for bruk av varmepumper. Store delar av innbyggarane i Samnanger kommune bur nær sjø eller vatn. Nokre få utnyttar denne energikjelda til oppvarming og frikjøling. Potensialet for auka utnytting av desse låg-tempererte energikjeldene er betydeleg. I område med tilgang til sjø eller andre gode lågtempererte varmekjelder, kan det vere aktuelt å vurdere bruk av varmepumper. Grunnvatn og berggrunn kan vere aktuelle varmekjelder i nokre område. Andre energikjelder i kommunen Det er potensiale for utnytting av låg-temperert energi frå sjø/vatn Samnangerfjorden (kjelde: wikipedia) Side 19 av 33

20 6 AKTUELT OMRÅDE Ei vurdering av alternative energiløysingar er først og fremst aktuelt i geografiske område der det er venta vesentleg vekst i etterspørsel eller forskyving til andre energiberarar. Dette gjeld spesielt område som er lokaliserte slik at det er gode høve til å utnytte lokale energiressursar. Tiltak for å fremje meir effektiv energibruk er også aktuelt i område der det ikkje er venta vekst. 6.1 Samnanger barneskule Ved denne rulleringa vart nettselskap og kommune samde om å setje spesielt fokus på utbygging av Samnanger barneskule. Tilbygget skal byggast som passivhus. (sjå s. 21) Tilbygget blir på m² og skal dimensjonerast for 250 elevar og 41 tilsette. Bygget er tenkt plassert på den tidlegare barnehagetomta, så langt som mogeleg ut i skråninga mot nordvest for å spare uteareal. Det er viktig at områdekonsesjonær i samarbeid med kommunen gjer ei kvalifisert vurdering av kva område som skal veljast ut. Valet skal grunngjevast. Samnanger barneskule kjelde: Energibehov Totalt energibehov i eit passivhus bør ligge under kravet på 80 kwh/m² og vanlegvis rundt kwh/m². Det planlagde tilbygget med m² oppvarma areal vil ut frå dette ha eit årleg energibehov på ca kwh. Forskriftene set krav om at ein vesentleg del av netto varmebehov skal kunne dekkast av anna energi enn direkteverkande elektrisitet og/eller fossilt brensel. Minimum 60% av netto varmebehov i bygg over 500 m² Aktuelle løysingar Det bør vere aktuelt å tenke seg ein energisentral i området med nærvarmenett (varme/ kjøling) som ev. og kan levere energi til andre bygg. Dette føreset at bygga har vassboren varme. Energi- og klimaplan for Samnanger seier at alle nye kommunale bygg over 500 m² skal ha vassboren varme. Det er mest aktuelt å kartlegge oppvarmingsbehovet. For dei fleste andre føremål vil elektrisitet vere einaste aktuelle alternativ. Det elspesifikke behovet skal sjølvsagt takast med i ei samla framstilling av energibehovet for det aktuelle området. Konsesjonæren kan i samarbeid med andre energiaktørar foreslå kva alternativ som bør undersøkast vidare. Målet er å få fram kunnskap og starte ein dialog om løysingar. Det sentrale temaet vil vere dekning av lokalt varmebehov med ei rasjonell samansetting av ulike energiberarar og energieffektiviseringstiltak. Aktuelle løysingar kan til dømes vere etablering av fjernvarmeanlegg, etablering av energifleksible løysingarr i enkeltbygg, bruk av gass (naturgass, propan), direkte bruk av elektrisitet, ulike tiltak for energiøkonomisering ved nybygg og rehabiliteringer, etablering av energistyringssystem på forbrukssida m.m. Side 20 av 33

21 6.1.3 Vurdering av alternativ Det kan vere aktuelt å sjå på varmesentralar basert på grunnvarme eller biobrensel. Alternativt kan det vere aktuelt å sjå på ei varmeløysing med varmepumpe som hentar energi frå sjøen. Det er sikker tilgang på elektrisk energi med 22 kv framføring til området. Difor vil el.kjel kunne egne seg som spisslast og backup Framlegg til vidare arbeid Vi gjer framlegg om at kommunen i samarbeid med entreprenør og BKK utarbeider eit forprosjekt for varme- / kjøleløysinga i området. Det kan gjerne utførast enkle samfunnsøkonomiske analyser av aktuelle tiltak. Føresetnadene som vert nytta i analysen må kommenterast. Det er ikkje venta at utgreiingane skal presentere fullstendige miljømessige vurderingar av aktuelle prosjekt, men moglege miljøkonsekvensar knytt til energitiltak bør trekkast fram i utgreiinga. På bakgrunn av utgreiinga kan det vere vanskeleg for kommune, områdekonsesjonær og andre aktørar å avgjere kva tiltak som er samfunnsøkonomisk mest gunstige. Om enkelte nye energiløysingar likevel peikar seg ut som særlig aktuelle for vidare analyser, bør utgreiinga peike på dette. Utgreiinga kan også peike på kva analyser eller tiltak som bør vere av spesiell interesse for dei ulike aktørane. PASSIVHUS: Passivhus skil seg frå vanlege bygg ved at det vert stilt vesentleg strengare krav til varmetap i bygget, tetting etc. Å bygge eit passivhus skal medføre at varmebehovet blir vesentleg lågare. Dette oppnår ein ved å stille strenge krav til isoleringsgrad (U- verdiar) på veggar, golv, tak, vindauge og dører, og krav til at bygget vert oppført med minimale luftlekkasjar og varmelekkasjar (kuldebruer). I passivhus vert det i hovudsak nytta passive løysningar med lang levetid. Fordelane med passivhus er i hovudtrekk eit lavt energiforbruk og betre komfort. Val av passivhus må sjåast på som en langsiktig investering. Totalt energibehov i eit passivhus bør ligge under kravet på 80 kwh/m² og vanlegvis rundt kwh/m². Eit passivhus oppført med 150 m² oppvarma areal vil ut frå dette ha eit årleg energibehov på ca kwh. Illustrasjon - passivhus (kjelde: Side 21 av 33

22 7 FØRESETNADER 7.1 Spesielle føresetnader for Samnanger kommune Ingen spesielle føresetnader er brukt for Samnanger kommune. Alle framskrivingar er gjort med grunnlag i dei generelle føresetnadane. 7.2 Generelle føresetnader Alle framskrivingar av folketal er henta frå SSB, alternativ MMMM dersom ikkje anna er opplyst. Graf for nye bueiningar er henta frå SSB, men føreset at kommunen har innrapportert dette i rett tid. Data for utrekning av leveringstryggleik i kommunen er opplyst frå det aktuelle energiverket. Grunndata for energibruk i kommunen er henta frå SSB med nyaste data frå Dette er framskrive til 2010 (trendframskriving med grunnlag i historiske data) for alle energiberarar utanom elektrisitet som har faktiske tal oppgjeve frå energiverket. Energibruk i kommunale bygg er henta frå SSB (KOSTRA) og er avhengig av nokolunde korrekt kostnadsanslag for dei ulike energikjeldene. For 2010 er det nytta 0,7 kr/kwh i snitt for energikjeldene. Sparepotensialet i kommunale bygg framkjem ved bruk av normtal innan kvar byggkategori. Lokal energitilgang bygger på oversyn frå NVE, kommunen og det lokale energiverket. Prognose for utvikling av energibruk er stadtilpassa ut frå historisk utvikling. Dette tar opp i seg summen av endringar i folketal, bustadstruktur, næringsutvikling, m.m. I tillegg er det teke spesielt omsyn til vedtekne utbyggingar og planlagde endringar innan industri. Potensialet for uttak av bioenergi til oppvarming er anslått av kommuneadministrasjonen. Data for avfall er henta frå selskapet som handsamar dette. Historikk innan feil og avbrot (FASIT) er tinga og velvillig levert av NVE. Side 22 av 33

23 8 VEDLEGG 8.1 Energibruk Tabellen under syner faktisk energibruk pr. brukargruppe med prognose: År Hushald 21,9 22,6 23,3 23,1 23,3 22,6 23,6 23,7 Hytter og fritidshus - - 1,9 2,2 2,3 2,5 2,6 2,9 Tenesteyting 6,7 5,9 7,5 7,6 8,0 7,9 7,5 7,6 Industri 1,1 1,0 5,9 3,7 2,4 3,8 3,3 3,3 Fjernvarme 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Primærnæring 0,7 0,7 0,5 0,6 0,6 0,5 0,6 0,6 Sum 30,4 30,2 39,1 37,2 36,6 37,3 37,6 38,1 År Hushald 24,4 25,1 25,8 26,5 27,2 28,0 28,7 29,4 30,2 30,9 Hytter og fritidshus 3,1 3,2 3,4 3,6 3,8 3,9 4,1 4,3 4,5 4,6 Tenesteyting 7,8 8,0 8,2 8,4 8,5 8,7 8,9 9,1 9,3 9,5 Industri 3,3 3,3 3,3 3,3 3,3 3,3 3,3 3,3 3,3 3,3 Fjernvarme 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Primærnæring 0,6 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,4 0,4 0,4 0,4 Sum 39,1 40,1 41,2 42,3 43,4 44,4 45,5 46,6 47,7 48,8 Tabellen under syner klimakorrigert energibruk pr. brukargruppe med prognose: År Hushald 23,3 24,1 24,8 25,6 24,8 24,6 25,3 22,6 Hytter og fritidshus - - 1,9 2,2 2,3 2,5 2,6 2,9 Tenesteyting 7,1 6,3 7,9 8,4 8,5 8,5 8,0 7,2 Industri 1,1 1,0 5,9 3,7 2,4 3,8 3,3 3,3 Fjernvarme 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Primærnæring 0,7 0,7 0,5 0,7 0,6 0,5 0,6 0,6 Sum 32,2 32,1 41,0 40,6 38,6 39,9 39,8 36,6 År Hushald 24,4 25,1 25,8 26,5 27,2 28,0 28,7 29,4 30,2 30,9 Hytter og fritidshus 3,1 3,2 3,4 3,6 3,8 3,9 4,1 4,3 4,5 4,6 Tenesteyting 7,8 8,0 8,2 8,4 8,5 8,7 8,9 9,1 9,3 9,5 Industri 3,3 3,3 3,3 3,3 3,3 3,3 3,3 3,3 3,3 3,3 Fjernvarme 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Primærnæring 0,6 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,4 0,4 0,4 0,4 Sum 39,1 40,1 41,2 42,3 43,4 44,4 45,5 46,6 47,7 48,8 Tabellen under syner faktisk energibruk pr. energiberar med prognose: År El 27,0 27,2 27,3 22,7 23,2 31,5 29,0 29,1 30,2 30,4 30,8 Petroleum 1,9 1,8 2,0 2,5 2,1 1,6 1,6 1,5 1,5 1,5 1,4 Gass 0,1 0,1 0,3 0,3 0,3 0,3 0,5 0,4 0,6 0,3 0,4 Bio 4,8 4,8 4,9 4,9 4,6 5,7 6,1 5,6 5,0 5,4 5,5 Avfall, kol, koks 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Sum 33,8 33,9 34,5 30,4 30,2 39,1 37,2 36,6 37,3 37,6 38,1 År El 31,7 32,6 33,5 34,4 35,3 36,2 37,1 38,0 38,9 39,8 Petroleum 1,3 1,3 1,2 1,2 1,2 1,1 1,1 1,1 1,1 1,1 Gass 0,4 0,5 0,6 0,6 0,7 0,8 0,8 0,9 1,0 1,0 Bio 5,7 5,8 5,9 6,1 6,2 6,3 6,5 6,6 6,7 6,9 Avfall, kol, koks 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Sum 39,1 40,1 41,2 42,3 43,4 44,4 45,5 46,6 47,7 48,8 Side 23 av 33

24 8.2 Demografi og næringsliv År Folketal Husstandar Kommunen 2,55 2,54 2,54 2,53 2,53 2,53 2,47 2,46 2,46 2,47 2,45 Fylket 2,53 2,51 2,51 2,51 2,51 2,50 2,49 2,46 2,45 2,44 2,43 Landet 2,32 2,29 2,29 2,30 2,30 2,31 2,30 2,29 2,28 2,28 2,28 År Folketal Husstandar Kommunen 2,43 2,42 2,41 2,39 2,38 2,37 2,37 2,35 2,34 2,32 Fylket 2,42 2,42 2,40 2,39 2,38 2,37 2,35 2,35 2,34 2,33 Landet 2,27 2,27 2,27 2,27 2,26 2,26 2,25 2,25 2,25 2,24 Sysselsetting 2010 Kommunen Fylket Landet Primærnæring Industri Tenesteyting Anna SUM Side 24 av 33

25 8.3 Energimerking av bygg 1. juli 2010 vart det innført krav om at alle nybygg, eksisterande bustader og yrkesbygg som skal seljast eller utleigast skal ha energiattest. Alle yrkesbygg over m² skal alltid ha gyldig energiattest. Energimerkinga skal auke forståinga om energibruk og løysingar som kan gjere bustaden eller bygget meir energieffektivt. Energimerking av bygg er byggeigar sitt ansvar. For detaljerte opplysningar; sjå Energiattesten inneheld eit energimerke som viser kor god energistandard bygget har. Bustader Energimerking skjer på internett ved at opplysingar om bustaden vert lagt inn i ei sjølvmelding. Nye bustader vert energimerka av utbyggar, eksisterande bustader kan merkast av byggeigar. Yrkesbygg Energiattest for yrkesbygg skal lagast av ein ekspert. Ekspertar kan vere personar i eigen organisasjon som fyller kompetansekrava på bygningsteknikk og energifag, eller det kan vere rådgjevande ingeniørar og andre som har denne kompetansen. (sjå forskrifta her: Straumnettet i framtida I 2011 kom NVE med ei forskrift som pålegg alle nettselskapa i landet å innføre Avanserte Måle- og Styringssystemer (AMS) innan Forutan å pålegge automatisk målaravlesing kvar time, legg dette kravet også til rette for meir framtidsretta bruk av energisystemet. Kvart enkelt hushald vil få kontinuerleg og oppdatert informasjon om straumprisar og eige forbruk. Ein ventar at dette vil bidra til energieffektivisering, dels gjennom auka medvit som ein spore til endra åtferd, dels gjennom løysingar som automatisk flyttar oppvarming av vatn og bruk av varmekablar frå periodar med høg straumpris til periodar med lav pris utan merkbar redusert komfort. På denne måten vil AMS kunne gi lågare straumkostnader for den enkelte kunde gjennom smartare energibruk. Dette vil også kunne gi ein vinst for drifta av straumnettet: Flytting av forbruk kan bety at ein reduserer flaskehalsar i delar av nettet og dermed reduserer og/eller utset behov for nettforsterkingar. I tillegg vil eit jamnare døgnforbruk bidra til å redusere tapa i nettet. Forskrifta om økonomisk regulering av nettverksemda avgrensar nettselskapa sine høve til å ta ut overskot. Vinsten frå ei meir effektiv utnytting av nettet vil derfor på lang sikt også kome kundane til gode. Innføring av AMS betyr at det må byggast ut eit eige informasjonsnett for å hente inn alle måleverdiane. Saman med den nye, tilgjengelege informasjonen om forbruk og status i distribusjonsnettet, kan denne infrastrukturen brukast til ytterlegare automatisering. Eit døme er automatisk feilsøking og omkopling for å minimere straumlause periodar. Slike løysingar er enno ikkje ferdig utvikla og det er for tidleg å seie noko om lønsemda i slike tiltak. I eit framtidig perspektiv ventar vi det at klima- og miljø får betydeleg innverknad på energisystemet. Det globale kravet om større del fornybar energi, får konsekvensar for straumnettet på fleire måtar: På den eine sida vil det føre til utvikling av stadig meir såkalla distribuert produksjon, dvs. produksjon av energi frå mange små einingar fordelt rundt i distribusjonsnettet. Dette handlar først og fremst om mini- og mikrokraftverk, men på lengre sikt kan det og tenkast større bidrag frå solceller og mikrovindturbinar i industri- og bustadområde. Dette stiller nye krav til både utbygging og drift av nettet. Periodevis kan straumretninga verte snudd og dei tekniske utfordringane som oppstår i slike situasjonar må løysast. Side 25 av 33

26 8.5 Energiteknologiar Energi vert overført til nyttbar energi og vert brukt til ulike formål. Samfunnet vi har i dag er fullstendig avhengig av energi både til oppvarming, belysning, industri og ulikt teknisk utstyr. Distribusjon av energi Infrastrukturen for energi i Norge er vel utvikla. Stort sett alle bygg er tilknytt distribusjonsnettet for elektrisitet. Overføringsnettet mellom produksjonsstad og sluttbrukaren vert delt i nivåa sentralnett, regionalnett, høgspennings-distribusjonsnett og lågspennings-distribusjonsnett. Spenninga for nivåa er vist på figur ovanfor. I enkelte tettstader og byar i Norge er det utvikla distribusjonsnett for fjernvarme. Eit fjernvarmenett er bygd opp av varmesentralar fyrt på ulike brensler som søppel, flis, gass o.s.v. Ved lange avstandar er det praktisk å ha fleire varmesentralar plassert rundt i nettet. Vidare er det et distribusjons-nett for varmt vatn ut til dei ulike kundane. Vasskraft Vasskraft som omgrep inkluderer all bruk av vatn til kraftproduksjon, enten krafta blir utnytta mekanisk eller vert transformert til elektrisk kraft. I begge tilfeller vil det seie at ein gjer seg bruk av det fallenergi-potensialet som vatnet har. Vasskrafta er transformert solenergi. Varmen frå sola har fordampa vatn på hav/bakkenivå til skyer. Vassdampen i skyene vert avkjølt og blir til regn. Regn som fell ned på eit høgare nivå i terrenget inneheld fallenergi, og den potensielle energimengda er avhengig av høgda over havet. Ved omforming av vasskraft til elektrisitet vert vatnet drive igjennom ein turbin. Den roterande akslingen vert kopla til ein dynamo eller ein generator, og resultatet blir elektrisk straum. Dette skjer ved å utnytte elektromagnetisk induksjon. For å kunne regulere effekten som eit vasskraftverk leverer ut til nettet vert det bygd vassmagasin/ demningar. På denne måten kan eit vasskraftverk levere energi i periodar med høgt elektrisitetsbehov eller høge prisar. Side 26 av 33

27 Det er slutt på utbygging av store vasskraftverk i Norge. Det er i dag meir fokus på utbygging av småkraftverk. Det vil seie vasskraftverk under 10 MW. Desse har som oftast ikkje vassmagasin og leverer ut straum etter kor stor vassføring det er i elva. Fordelar: Vasskraft er ei fornybar energikjelde og har ikkje CO2 utslepp. Ein kan bruke vassmagasin som eit energilager. Ulemper: Mindre vassføring i elvane kan gå utover faunaen. Nokre oppfattar damanlegg, nedtappa magasin og varierande vassføring i elver som visuelt skjemmande. Vindkraft Vindkraft er den kinetiske energien til vinden, eller måten å omdanne denne energien til elektrisitet på. Ved hjelp av store vindturbinar vert energien henta frå vinden i ein dynamo som omdannar energien til elektrisitet. Vindmøllene er vanlegvis knytta til det nasjonale elektrisitetsnettet. Vindkraft og vasskraft er komplementære energiformer, der vasskrafta kan representere grunnlasta som vert auka og redusert alt etter kor mykje det bles. Det bles mest i periodar når det ofte er lite nedbør og lite vatn i magasina, t.d. seinvinteren. Tradisjonelt har vindmøllene blitt plassert på stader med mykje vind på land, mens det no er det meir vanleg å plassere dei til havs der dei vert festa på botnen. Det er i dag planer om offshore vind-kraftverk fleire stader langs norske-kysten. Det vert arbeidd med teknologiar for å bygge flytande vindmøller til havs, men dette ligger truleg eit stykke fram i tid. Fordelar: Fornybar energikjelde Mogeleg å produsere betydelge mengder med elektrisitet frå vindkraft i Norge. Teoretisk verdi er 76 TWh. Ulemper: Nokre ser på vindmøller som visuelt skjemmande. Fører til ein del støy. Det fins eksempel på at fuglar blir drept av rotorblada. Side 27 av 33

28 Solenergi Solenergi er nemninga på den energien som sola produserer og avgir gjennom stråling. På jorda er det i ulik grad mogeleg å utnytte denne energien til produksjon av energi. Den årlege sol-innstrålinga i Norge varierer frå ca. 700 kwh/m2 i nord til 1100 kwh/m2 i sør. Dette svarer til % av innstrålinga ved ekvator. Solenergi kan i hovedsak nyttast på to ulike måter: Termisk solenergi - der sola sin energi vert brukt til å varme opp eit flytande medium slik at denne igjen kan brukast til oppvarming av vatn og oppvarming av bygningar. Innan termisk solenergi fins det igjen ei mengd ulike teknologiar for å nytte sola sin energi. Mellom desse er plate-solfangarar med drenerbar løysing, plate-solfangarar med glykol under trykk, vakuumrør med glykol under trykk og termosifon der væska sirkulerer ved eiga hjelp. Drenerbare løysingar brukar reint vatn til å fange opp og transportere solenergien. Reint vatn er effektivt i høve til å ta opp og lagre varme, meir enn 5 gongar så effektivt som sand og nesten 10 gongar så effektivt som stål. Moderne solfangarar kan nytte opp i mot 90 % av sola sin energi. Straumproduserande solenergi - der sola sin energi vert brukt til å skape spenningsforskjell mellom plater av silisium. Spenningsforskjellen vert tatt ut som likeretta straum. Det er utvikla fleire ulike teknologiar med bl.a. tynnfilm. Solceller utnyttar % av sola sin energi ved optimal innstråling. Fordelar: Fornybar energikjelde Stort potensial Ulemper: Plasskrevjande Høge kostnader Bølgjekraft Bølgjekraft er mekanisk effekt frå overflatebølgjer på havet samt omsetjing av denne effekten til ei nyttig form, t.d. elektrisk effekt via ein generator. Et eksempel på bølgjekraft er at ein brukar bølgjer til å føre vatn opp i eit reservoar for så å føre vatnet gjennom ein turbin ned til havoverflata. Det har vore gjort ulike forsøk på effektiv utnytting av bølgjekraft, også i Norge, men førebles har desse ikkje ført til nokon permanente installasjonar. Fordelar: Fornybar energikjelde Ulemper: Visuelt skjemmande Utfordring å dimensjonere anlegg som tåler påkjenningar ved vind opp mot orkan styrke. Side 28 av 33

29 Tidevasskraft Tidevasskraft er ei form for kraftproduksjon der tidevatnet produserer energi ved å drive ein generator. Det er eit stort potensiale for utnytting av tidevassenergi i tronge sund slik som t.d. Gibraltarstredet, Bosporos-stredet, Messinastredet, osv. Tidsvasskraftverk passer også godt på stader med stor forskjell mellom flo og fjære. Det er i hovudsak tre metodar som er blitt brukt for å utnytte denne energien. Den eine er at ein nyttar potensiell energi i vatnet si fallhøgde i den vertikale forskjellen mellom flo og fjære. Tidevatnet blir stengt ute av ei demning når det kjem inn mot land, og då kan det kontrollerast inn mot ein turbin. Så blir det demt opp igjen når det skal ut, og kan kontrollerast mot den samme turbinen. Dette vil i praksis fungere som et elvekraftverk. Metoden krev store inngrep i strandsona og skapar ei økologisk barriere. Den andre måten er ein undersjøisk turbin som utnyttar kinetisk energi i tidsvasstraumen i vatnet. Ein kan samanlikne det med eit vindkraftverk som står under vatn. Møllene har ein eller to turbinar som er festa til en aksling som drive ein generator. Metoden har låge kostnader og er truleg skånsom mot økologien på havbotnen. Ein kan og utnytte en kombinasjon av potensiell og kinetisk energi, ved å bygge km lange T-forma demningar frå kysten og rett ut i havet med ei rettvinkla demning i enden (T-form), og la desse utnytte fallhøgda eller straumane i tidevatnet. Fordelar: Fornybar Mogeleg å produsere betydelege mengder med elektrisitet i Norge Ulemper: Inngrep i det maritime miljøet Bioenergi Bioenergi er energi som har sitt opphav i materiale som er danna ved pågåande biologiske prosessar - til forskjell frå fossil energi, som ein får frå biologisk materiale danna på et tidlegare stadium i jorda si historie. Bioenergi omfattar ved, tre-pellets, skogsflis, hogstavfall, halm, torv, avfall fra treforedlingsindustri og anna organisk avfall. Bioenergi i Norge vert brukt først og fremst til oppvarming, men det fins eksempel på at det vert produsert el og varme (kombinert) frå organisk avfall på søppelforbrenningsanlegg. Det fins i hovudsak to måtar å nyttiggjere seg av varme frå forbrenning av biomasse, punktoppvarming eller forbrenning og distribusjon av varme via et vassbore system: Punktoppvarming: Eit eksempel på dette kan vere forbrenning i vedomnar som er den vanlegaste formen for bioenergi i Norge i dag. Varme fordelar seg i rommet via lufta. Vassboren oppvarming: Dette kan vere fjernvarme basert på avfallsforbrenning eller anna biologisk materiale som distribuerer varmt vatn til bustadar og næringsbygg. Eit anna eksempel er eit pelletsfyrt sentralanlegg som distribuerer energien via eit vass-bore anlegg i eit næringsbygg eller i ein bustad. Fordelar: Fornybar Eit godt alternativ for å redusere elektrisitetsforbruket Ulemper: Utfordring å få bioenergi konkurransedyktig med elektrisitet Kan vere kjelde til lokal luftureining (Nye omnar i dag representerer lita luftureining). Side 29 av 33

30 Naturgass Naturgass eller tørrgass er petroleum i gassform som i hovudsak består av metan, men og med varierande mengder hydrogensulfid og ikkje brennbare gassar som karbondioksid, nitrogen og vassdamp. Den vert henta opp frå grunnen og vert overført via gassrøyr til deponi i land. Energien i gassen kan nyttast direkte i hushalda til oppvarming og matlaging, til industriføremål, til drivstoff for transport og til å lage elektrisitet eller kombinert varme og elektrisitet i gasskraftverk. Gassen kan og brennast og distribuerast til bygg via fjernvarme-/ nærvarmeanlegg. Fordelar: Norge har store mengder gass. Økonomisk lønsamt ved avgrensa overføringsdistansar. Bidrar lite til lokal luftureining Ulemper: Ikkje fornybar energikjelde. Utslepp av klimagasser. Fyringsolje og parafin Fyringsolje er flytande petroleum som vert brukt i omnar eller fyrkjelar. Parafin er eit lettare flytande petroleumsprodukt. Både fyringsolje og parafin eigner seg godt til oppvarming, og varmen kan distribuerast gjennom luft eller eit vassbore anlegg via eit sentralt eller lokalt distribusjonsanlegg. Fordelar: Låge driftskostnadar Bidrar til å redusere elforbruket. Ulemper: Utslepp av klimagassar Fører til lokal luftureining ved utslepp av NOx, SO2 Side 30 av 33

31 Varmepumpe Ei varmepumpe er ei maskin som framskaffar varme på ein spesielt effektiv måte. Den nytter høgverdig energi (ofte elektrisitet) til å frambringe låg-verdig energi (varme). Varmepumpa nytter seg av prinsippet at ein gass (fluid) blir varmare dersom trykket vert auka, medan den blir kaldare dersom trykket vert redusert. Ved å komprimere og ekspandere et fluid er det dermed mogeleg å flytte (pumpe) varme frå ein relativt kald omgjevnad (ute), til ein varmare omgjevnad (inne). Trinna i kretsløpet: Kompressoren (4) sug inn den kalde kuldemedium-dampen og komprimerer kuldemediet slik at temperaturen aukar. Gassen vert ført inn i ein kondensator (1) der den vert kondensert til væske fordi kuldemediet er varmare enn omgjevnadane og dermed avgir varme. Væska går igjennom ein reduksjonsventil (2) der trykket blir redusert og med det temperaturen. Væska (og vanligvis noko gass) vert ført inn i ein fordampar (3) og væskefraksjonen fordampar igjen. Væska fordampar fordi kuldemediet har et lågt trykk, og dermed låg kokepunkt-temperatur. Omgjevnadane er no varmare enn mediet, og varme strøymer frå omgjevnadane til mediet. Varmepumper får namn etter kva slags medium dei tek varme frå og kvar dei avgir varme. "Luft-tilluft"-varmepumpe hentar varme frå ute- eller ventilasjonslufta og avgir den direkte til innelufta i ei bygning. Ei "vatn-til-vatn"-varmepumpe hentar varme frå sjø, innsjø, grunnvatn e.l. og avgir varme i et vassbore system i bygninga, og gjerne også varmt tappevatn. Fordelar: Reduserer elektrisitetsforbruket Låge driftskostnadar Ulemper: Høge investeringskostnadar Side 31 av 33