FØRE VAR. Hovudfunn. Rustrender i Stord kommune Vår 2006

Cecilie Berger, Terje Eriksen og Thomas Mikkelsen. SLT og Utekontakten i Stord kommune. FØRE VAR Rustrender i Stord kommune Vår 2006 Hovudfunn - Nedgang i sal av alkohol - Sterk auke i bruk og tilgang på Xanor - Gradvis auke i bruk av Cannabis - Rapportert auke om bruk og tilgang på Heroin - Stabil situasjon og tilgang for dei fleste illegale rusmiddel og andre medikament

Forord Utekontakten og SLT i Stord kommune er stolte over å kunna presentera vår første Føre Var rapport. Vi vil i denne rapporten prøva å visa kva som er trendane innan rus her i kommunen for det siste halve året. Vi har teke utgangspunkt i perioden oktober 2005 til mars 2006, og samanlikna det med funn frå perioden før; dvs. april 2005 til september 2005. Det har vore svært spanande å jobba med denne rapporten. Vi har fått mykje god hjelp frå mange, og vi er glade for at folk vi har spurt etter informasjon frå, har vore positive og imøtekomande. Takk for det! Ein spesiell takk går til Siv-Elin Leirvåg og Jane Mounteney ved Stiftelsen Bergensklinikkene. Utan dei hadde vi ikkje fått dette til! Med innføringa av Føre Var - rapporteringa trur vi at vi no har fått eit godt verktøy til å analysera det vi heile tida ser rundt oss, men ikkje heilt har fått samanhengen i tidlegare. Vi håpar at alle som jobbar med rusproblematikk vil bruka det vi kjem fram til for det det er verdt, som ei viktig kunnskapskjelde! Stord, juni 2006 Cecilie Berger, Terje Eriksen og Thomas Mikkelsen

Innhald Innleiing... 4 Kjeldeoversikt... 5 Behandling av data... 6 Hovudfunn... 8 Russpesifikke funn... 9 Alkohol... 10 Hallusinogene rusmiddel... 13 Sentralstimulerande rusmiddel... 14 Opioidar... 14 Andre medikament og syntetiske stoff... 16 Oppsummering... 19 Fakta om ulike stoffgrupper... 20 Appendiks... 22 Takk til... 26 Litteratur... 26

Innleiing Kva er Føre Var? Føre Var har sitt utsprang frå det som vert kalla Rustrendovervaking, ei samnemning for prosjekt der ein ynskjer å etablera eit omfattande system som er i stand til å gje ein rask og påliteleg identifikasjon, overvaking og rapportering av lokale trendar og tendensar når det gjeld rusmiddelbruk. Hovudmålet med denne typen rapportering, er å korta ned tidsspennet frå nye rusmiddeltrendar oppstår ute i miljøa, til informasjonen om dette når fagmiljøet i kommunen. På den måten kan ein jobba meir målretta ved å vera betre førebudd, meir pro-aktiv og meir effektiv i arbeidet med rusrelaterte problem. Difor er det viktig at Føre Var vert gjennomført regelmessig. Vårt mål er å gje ut rapportar to gonger i året. Stiftelsen Bergensklinikkene, kompetansesenter for rusmiddelspørsmål, var dei første her i landet til å utarbeida og gjennomføra eit slikt prosjekt. Og det er i tett samarbeid med dei at vi no kan presentera Stord kommune sin første Føre Var - rapport. Målsetjing Målsetjinga for Føre Var i Stord kommune er å innhenta påliteleg og oppdatert data om rusvanar innan ulike miljø. Det vi ynskjer å kartleggja er: - Bruk av nye rusmiddel - Endringar i bruk av etablerte rusmiddel - Endring i tilgang på ulike rusmiddel Kven er rapporten for? Det primære publikum for denne rapporten er fagpersonar i rusfeltet og politikarar i Stord kommune. Rapporten vil òg vera av interesse for forskarar og andre som er interesserte i, eller som jobbar generelt med rusmiddelbrukarar eller med rusproblematikk. Fordelar med Føre Var Det fins mykje kunnskap om den lokale russituasjonen blant ulike instansar og personar i kommunen. Mykje av denne kunnskapen er ofte låst, då det ikkje er noko system for å dela denne informasjonen. Ved å samla denne informasjonen, og sjå den i eit heilskapeleg bilete, kan ein betre vera føre var. Når ein får fram relevant informasjon på eit tidleg tidspunkt, kan fagfolk ta evidensbaserte vedtak, og raskare setja i gong tiltak. 4 F ø r e V a r - V å r 2 0 0 6

Framgangsmåte Det er Utekontakten og SLT i Stord kommune som har gjennomført undersøkinga og som står bak denne rapporten. Vi har samla inn kvalitative og kvantitative data, dvs. data frå salsstatistikkar og eit handplukka informantnettverk. Opplysningane vi har fått, har vi analysert og kvalitetssikra ved å samanlikna, og gje ulik vekting på ulike kjelder (for meir informasjon sjå Appendiks, side 22-25). Kjeldene vi har nytta til denne rapporten er: - Salsstatistikk frå Vinmonopolet, Leirvik apotek og Rema 1000 Heiane. - Beslagsdata frå Tollvesenet og Kripos. - Oppslag i presse frå Bladet Sunnhordland, Haugesunds Avis og Bergens Tidende. - Fokusgrupper med nøkkelinformantar. Kjeldeoversikt: Føre var rapport vår 2006 Sekundærdata Media Nøkkelinformantar R u s t r e n d e r i S t o r d k o m m u n e 5

Fokusgruppene med nøkkelinformantar har vore plukka ut med tanke på deira ekspertkunnskap frå innsida av rusmiljø i kommunen både når det gjeld brukstrendar og tilgang. Informantane er anonymiserte i rapporten. Til saman 13 nøkkelinformantar har vore med; 5 informantar innanfor gruppa risiko/tung, 4 informantar frå utelivsbransjen og 4 informantar frå gruppa profesjonelle. Med gruppa risiko/tung meinar vi informantar i miljø der rus tidleg vert oppdaga og/eller brukt. Utelivsbransjen består av informantar som jobbar i eller driv utestader, og informantar med god kjennskap til utelivet. Gruppa profesjonelle består av fagfolk som jobbar innan rusfeltet i kommunen. Fleirtalet av nøkkelinformantane våre rapporterer dermed med kjennskap til tung-/risikoarenaen. Vi har nytta spørjeskjema, fokusgrupper og ein-til-ein-intervju. Ei viktig kjelde i Føre Var-rapporten er statistiske data. Dette er data som innhentast og rapporterast regelmessig. Data må vera offentleg tilgjengelege, nøyaktige, relevante og kunna rapportera innanfor vår rappoteringstid. Vi har inngått eit vidare samarbeid med dei ulike kjeldene, og vil framover få utlevert data for dei aktuelle periodane for Føre Var. Vi har i denne rapporten brukt 5 kjelder for statistiske data: Kripos tal på og storleik på beslag Tollevesenet - tal på og storleik på beslag Apotek - salstal Vinmonopolet - salstal Rema 1000- salstal Behandling av data Nesten ingen av datakjeldene som blir brukt i prosjektet er direkte samanliknbare, men det er fruktbart å plassera dei ved sida av kvarandre for å prøva å sjå mønster, samanhengar og motsetnader. Dei ulike kjeldene er vekta ulikt på bakgrunn av at nokre kjelder gir eit meir korrekt bilete på det faktiske livet enn andre. Vinmonopolet og Rema 1000 er til dømes vekta høgt i høve til det å kunna gje indikasjonar på bruksmønster av alkohol. (For nærare detaljar sjå Appendiks, side 22-25). 6 F ø r e V a r - V å r 2 0 0 6

Dei statistiske data frå Kripos og Tollvesenet inneheld små tal og må difor tolkast med varsemd. Stord er ein forholdsvis liten stad, og tala vil vera små frå desse kjeldene. Det er likevel interessant å bruka desse data, då dei kan vera med på å gje et bilete av korleis situasjonen er. R u s t r e n d e r i S t o r d k o m m u n e

Hovudfunn Nedgang i sal av alkohol på Stord - Nedgang både for Rema 1000 og Vinmonopolet. Sterk auke i bruk og tilgang på Xanor 1 - I følgje informantane var det ei sterk auke i bruken av og tilgangen til legemiddelet Xanor denne siste perioden. - Apoteket har hatt ei sterk auke i salet av dette legemiddelet. - Kripos har hatt ei sterk auke i mengda beslaglagd Xanor. - Xanor vert seld for om lag 100 kroner for 2 mg og 150 kroner for 3 mg. - Slanguttrykk og kallenamn er X eller X ar. Gradvis auke i bruk av Cannabis på Stord - Tal frå Kripos viser at det vart gjort fleire beslag av cannabis på Stord i inneverande periode, og at det vart beslaglagt større mengder enn i førre periode. - Informantane rapporterer om ei sterk auke i bruk og ei gradvis auke av tilgang på cannabis. - Cirkaprisen ligg på 100 kroner per gram. - Kallenamn på cannabis er m.a. tjall, gall, G, joint, rev, blås. Rapportert auke i bruk og tilgang på Heroin - Dei profesjonelle informantane rapporterer om ei sterk auke i tilgangen og gradvis auke i bruk av Heroin i siste periode. - Informantane innan risiko/tungarenaen fortel om ei gradvis til sterk auke både når det gjeld tilgang og bruk. - Kripos har hatt eit beslag meir enn i førre periode. Dette var eit svært stort beslag. - Slanguttrykk er minus, smack, dop, brunt. 1) Xanor er eit legemiddel som verkar dempande på på sentralnervesystemet og som blir brukt ved behandling av panikksyndrom. (www.fhi.no) 8 F ø r e V a r - V å r 2 0 0 6

Stabil situasjon og tilgang for dei fleste illegale rusmiddel og andre medikament - Amfetamin: Ingen beslag frå verken Tollvesenet eller Kripos. Ei gradvis auke i antal medieoppslag om stoffet. Ei oppfatning om inga endring i bruk og tilgang frå nøkkelinformantane. - Kokain: Ingen beslag frå Tollvesenet eller Kripos. Stabil situasjon når det gjeld medieoppslag og eit fleirtal har ikkje observert stoffet på Stord. - Ecstasy, GHB og LSD: Ingen beslag frå verken Tollvesenet eller Kripos. Ingen medieoppslag i nokre av periodane. Eit fleirtal av nøkkelinformantane har ikkje observert stoffa på Stord. - Temgesic og metadon: Ei auke i bruk og tilgang på Temgesic og metadon er rapportert frå nøkkelinformantane. Apoteket rapporterer også om ei gradvis auke i sal av Temgesic. Nøkkelinformantane sine rapportar om bruk og tilgang på metadon må tolkast forsiktig då dette nødvendigvis ikkje gjeld den illegale marknaden. - Subutex: Auke i bruk og tilgang vert rapportert både frå gruppa profesjonell og tung/risiko. Innanfor begge gruppene finn vi også informasjon om ei auke i forhold til bruk og tilgang på Subutex på den illegale marknaden. Ingen funn frå verken Tollvesenet eller Kripos. Ein nedgang i medieomtale siste perioden. - Dolcontin og Valium: Apoteket opplev ei sterk auke i salet av Dolcontin, medan informantane rapporterer om ein stabil situasjon i bruk og tilgang av stoffet. Eit beslag av Valium er gjort i første periode frå Tollvesenet, medan informantane og apoteket rapporterer inga endring for dette medikamentet. Russpesifikke funn Her presenterer vi russpesifikke data frå perioden oktober 2005 til mars 2006. Data blir sett opp mot førre periode, det vil seia april 2005 til september 2005. Unntaket er informasjonen vi har frå nøkkelinformantar der vi berre har data for den siste perioden. Når vi snakkar om hallusinogene stoff inkluderar vi LSD, fleinsopp og cannabis. Data om stoff som amfetamin, ecstasy og kokain blir presentert under sentralstimulerande stoff, medan heroin, Subutex, Temgesic, Metadon og Dolcontin blir presentert under opiodar. Under andre medikament og syntetiske stoff finn ein data om anabole steroider, Rivotril, Xanor og GHB. R u s t r e n d e r i S t o r d k o m m u n e 9

Alkohol Den generelle tendensen for alkohol indikerar ein liten nedgang i sal frå oktober 2005 til mars 2006. Dette kan ha med sesongsvingingar i bruken av alkohol. Dette vil være interessant å følgje opp i neste Føre Var - rapport. I tabell 1 finn ein salstal for dei spesifikke alkoholtypane frå Vinmonopolet, i tabell 2 finn ein salstal frå Rema 1000 Heiane. Vinmonopolet på Stord har hatt ein nedgang i det totale salet på 3,58 % frå førre periode. Den største nedgangen finn vi i salet av svakvin, der det har blitt seld 7, 4 % mindre i inneverande periode. Den største auken finn vi derimot på sal av øl, med 54 % auke frå førre periode. Mykje av forklaringa finn vi her i desember månad. Ein kan tenkje seg at det i den månaden går meir av sterkare øl/ juleøl enn elles i året. Tabell 1. Salstal for Vinmonopolet Alkoholtype Sum liter seld Sum liter seld april - september 200 oktober 2005 - mars 2006 Alkoholfritt og lettvin 151 178 Øl 729 1583 Svakvin 113 190 105 354 Sterkvin 1 478 1 600 Brennevin 22 619 24 677 Totalt sal 138 167 133 392 Salstal frå Rema 1000 viser at ølsalet går ned i inneværande periode, samanlikna med perioden før. Tala visar at nedgongen i ølsalet var på 16, 4 %. Ser vi på tal for alkoholfritt øl og lettøl er tendensen den same. Her finn vi ein nedgang på 27, 3 %. Noko av forklaringa kan vera at det vert drukke meir øl i sommarperioden, og at ein del av ølsalet vert erstatta av Vinmonopolet i julemånaden. Vi ser også ein nedgang i alkoholsal i inneverande periode når det gjeld sal av rusbrus, dette samsvarar med det ein ser på nasjonalt plan. 10 F ø r e V a r - V å r 2 0 0 6

Tabell 2. Salstal for Rema 1000 Heiane Alkoholtype Sum liter seld Sum liter seld april - september 200 oktober 2005 - mars 2006 Øl 64 945 52 359 Alkoholfritt og lettøl 4 161 2 394 Rusbrus og cider 6 502 3 339 Totalt sal 5 608 58 092 Det er først og fremst innan gruppa risiko/tung vi finn eit fleirtal som oppfattar at det har vore ein gradvis auke i bruk av alkohol (tabell 3). Tabell 3: Nøkkelinformantar - brukstrendar av alkohol etter gruppe Endring Uteliv Profesjonelle Risiko/tung Total Sterk auke 0 0 0 0 Gradvis auke 1 0 3 4 Ingen endring 3 4 2 9 Ikkje observert 0 0 0 0 Ubesvart 0 0 0 0 Total 4 4 5 13 Informantane svarar på tendensar for ulike alkoholtypar at det har vore få endringar dei siste 6 mnd (tabell 4). Fleirtalet svarar inga endring, men heimebrent skil seg likevel ut. Eit fleirtal av nøkkelinformantane meinar det har vore ein stor nedgang av dette i inneverande periode. Det er òg innan gruppa risiko/tung at vi finn oppfatningar om at det har vore ei gradvis auke i ølkonsumet i inneverande periode. R u s t r e n d e r i S t o r d k o m m u n e 11

Tabell 4: Nøkkelinformantar - Tendensar for ulike alkoholtypar Alkoholtype Rapporterte tendensar Øl Cider Rusbrus Vin Brennevin Heimebrent Inga endring Inga endring Inga endring Inga endring Inga endring Sterk nedgang Ved spørsmål om kjennskap til tilgang av alkohol seier nøkkelinformantane at det ikkje har vore noko endring i dei siste seks månadene. Tala vi har fått frå Politiet på Stord, har utgangspunkt i litt andre periodar enn resten av talmaterialet vi har. Men då det berre er ein månad forskyving vil vi likevel bruke denne informasjonen i vår Føre Var rapport. Dette vil me prøva å endra på i neste Føre Var - rapport. I løpet av perioden mai til oktober 2005 registrerte politiet på Stord fylgjande: 29 arrestar grunna fyll (politilova 9), og 20 tilfeller av promillekøyring (vegtraffikklova 22). I perioden november 2005 - april 2006, var tala 21 (fyll) og 11 (promillekøyring). Det vil altså seie at vi ser ein relativt stor nedgang i promillekøyring. Tollvesenet har hatt ein gradvis nedgang både i tal på beslag og mengde beslaglagd alkohol denne perioden. Samanlikna med førre periode har Tollvesenet hatt ein nedgong på 21,7 % i tal på alkoholbeslag. Samanlikna med førre periode var det beslaglagd 20,5% mindre alkohol. Alkoholtypane som vart beslaglagde mest var øl og brennevin. På mediesøk i Bergens Tidende (BT), Haugesund avis (HA) og Bladet Sunnhordland blir alkohol i samband med Stord omtalt i ulike artiklar og notisar. Bladet Sunnhordland hadde ein stor nedgang i talet på artiklar om alkohol samanlikna med førre periode. I Både Haugesund avis og Bergens Tidende var det få artiklar om Stord og bruk av alkohol i begge periodane. Utval av overskrifter: - Ingen likar stupfulle jenter (HA) - Mat bra for fulle folk (HA). 12 F ø r e V a r - V å r 2 0 0 6

Hallusinogene rusmiddel (Cannabis, LSD, fleinsopp) Hallusinogene middel påverkar sentralnervesystemet og kan gje sansebedrag, illusjonar og hallusinasjonar. Det finst mange vekster i naturen som har hallusinogene verknader, til dømes fleinsopp. Hallusinogener kan òg framstillast syntetisk, til dømes LSD. Cannabis har også ein svak hallusinogen effekt (www.fhi.no), og me kategoriserer dermed dette under gruppa hallusinogene rusmiddel. Cannabis Totalt sett ser det ut som det er ei auke når det gjelder cannabis. Tala for Tollvesenet visar ein nedgang i antal beslag, frå svært få beslag i førre periode til ingen i inneverande periode. Kripos har derimot hatt ei auke både i tal på beslag og mengd beslaglagd cannabis i siste periode. Tala er små, men visar ei dobling i antal beslag når me samanliknar dei to periodane. Både dei profesjonelle og nøkkelinformantane frå tung/risiko- gruppa var av den oppfatning at det har vore ei auke i bruk av cannabis i perioden frå oktober 2005 til mars 2006. Tre av fem informantar frå tung/risiko meinte det hadde vore ei gradvis auke, og alle dei profesjonelle informantane meinte det same. Tilsvarande oppfatningar fant vi også blant nøkkelinformantane når det gjaldt tilgang på cannabis. Informantane meinte her at det hadde vore ei gradvis auke i tilgang på stoffet. Media har i inneverande periode hatt så å seia den same dekninga av cannabis på Stord som i førre periode. Tabell 5: Cannabis. Nøkkelinformantar- brukstrendar etter gruppe Endring Uteliv Profesjonelle Risiko/tung Total Sterk auke 0 0 0 0 Gradvis auke 0 4 3 7 Inga endring 0 0 2 2 Ikkje observert 4 0 0 4 Ubesvart 0 0 0 0 Totalt 4 4 5 13 R u s t r e n d e r i S t o r d k o m m u n e 13

Sentralstimulerande rusmiddel (Amfetamin, Kokain, Ecstasty) Sentralstimulerande rusmiddel påverkar sentralnervesystemet, noko som m.a. fører til ei udertrykking av søvntrong og stimulering av hjarte- og karsystemet. (www.fhi.no) Brukaren blir meir vaken, aktiv og uthaldande. Ved store inntak kan det føra til rastløyse, søvnvanskar og nedsett matlyst, noko som kan føra til alvorleg utmatting. (www.fmr.no) Verken Kripos eller Tollvesenet har gjort beslag av Amfetamin, Kokain eller Ecstasy i dei aktuelle periodane. Når det gjeld Amfetamin rapporterer informantane at det ikkje har vore noko endring, verken når det gjeld brukstrendar eller tilgang på stoffet. I intervju med dei profesjonelle informantane rapporterast det at Metaamfetamin er eit nytt stoff som har blitt brukt i løpet av dei siste seks månadane. Informantane rapporterer at informasjonen har blitt bekrefta frå fleire personar. Dette er eit interessant funn, men blir ikkje bekrefta frå nokre andre kjelder i rapporten. Vi vil i neste rapport undersøkja dette funnet nærare. Det blir ikkje rapportert om kjennskap til bruk eller tilgjengelighet av Ecstasy eller Kokain frå nokre kjelder. Informantane rapporterer at dei ikkje har observert desse stoffa på Stord. Opioidar (Heroin, Metadon, Subutex, Temgesic, Dolcontin) Opioidar er ei fellesnemning på medikament som festar seg til bestemte reseptorar i kroppen. I moderne vestleg medisin blir opioidar ofte brukt i behandling av smerte. Vanlege opioidar er Heroin, Morfin og metadon. Stoffa kan òg misbrukast, og føra til rusmiddelvanebruk. Opioidar som Subutex og metadon blir brukt i legemiddelassistert rehabilitering. (www.fhi.no) Heroin Auka bruk og tilgang på heroin i siste periode. Kripos rapporterar om få beslag av heroin i begge periodane. Det er likevel ei sterk auke i mengda som har blitt beslaglagd når me samanliknar periodane. Nøkkelinformantane rapporterer om ei sterk auke både i høve til brukstrendar og tilgang på Heroin dei siste seks månader. Denne auken finn vi registrert både frå risiko/tungarenaen og frå dei profesjonelle informantane. Samanlikna med førre periode har media hatt ein gradvis nedgang i tal på oppslag om Heroin. 14 F ø r e V a r - V å r 2 0 0 6

Tabell 6: Heroin. Nøkkelinformantar- brukstrender etter gruppe Endring Uteliv Profesjonelle Risiko/tung Total Sterk auke 0 0 1 1 Gradvis auke 0 4 2 6 Inga endring 0 0 0 2 Ikkje observert 4 0 2 4 Ubesvart 0 0 0 0 Totalt 4 4 5 13 Metadon og Subutex Metadon er eit syntetisk stoff som liknar Morfin og blir nytta i rehabiliteringa av Heroinmisbrukarar (www.fhi.no). Subutex er syntetiske opioidar der buprenorfin er den aktive substansen. Subutex blir brukt til substitusjonsbehandling ved opiatavhengighet, i samanheng med medisinsk, psykologisk og sosial behandling (www.felleskatalogen.no). Verken Kripos eller Tollvesenet har gjort beslag av metadon eller Subutex den siste perioden. Fleirtalet av nøkkelinformantane har svart ei auke i høve til brukstrendar og tilgang. Her må svara tolkast med varsemd. Informantane kan rapportera i forhold til ei auke på Maris 2, og ikkje illegal bruk og omsetnad. Det er likevel rapportert om ei gradvis auke i brukstrendar og tilgjenge av Subutex på den illegale marknaden, både frå gruppa risiko/tung og profesjonelle i siste periode. Media har hatt ein nedgang i antal omtalar av desse stoffa i høve til førre periode. Dolcontin og Temgesic Dolcontin er morfintablettar med lang verketid som blir brukt mot sterke smerter, spesielt kreftsmerter. Temgesic er eit syntetisk opioidstoff som inneheld buprenorfin. Temgesic brukast også til behandling av sterke smerter, eksempelvis ved kreft (www.felleskatalogen.no). Frå Leirvik apotek blir det rapportert om ei sterk auke i salet av Dolcontin i den siste perioden. Nøkkelinformantane var av den oppfatning at det ikkje var endringar, verken i bruk eller tilgang på Dolcontin i løpet av oktober 2005 til mars 2006. 2) Maris - Medikament Assisstert Rehabilitering i Stord R u s t r e n d e r i S t o r d k o m m u n e 15

Temgesic har i følge Leirvik apotek hatt ei gradvis auke i sal i perioden oktober til mars. Det er ikkje rapportert om Temgesicbeslag fra Kripos eller Tollvesenet i nokre av periodane. Nøkkelinformantane rapporterar til liks med apoteket om ein gradvis auke i bruk av Temgesic dei siste seks månadane, medan tilgangen på stoffet blir oppfatta av nøkkelinformantane som uendra i same periode. Andre medikament og syntetiske stoff (Benzodiasepiner og Anabole Steroidar) Benzodiasepiner er legemiddel som blir brukt som sovemedisin, roande og mot epilepsi. Det er utbreidd medisinsk bruk, men også misbruk av desse stoffa. Fleire forskjellige Benzodiasepiner finst på den norske marknaden i dag. Dei mest kjende er Vival, Valium og Rohypnol. I tillegg finst ei rekkje Benzodiasepinliknande legemiddel. Dei vanlegaste av desse er Zopiklon (Imovane) og Zolpidem (Stilnoct). Internasjonalt er det mange fleire Benzodiasepiner. (www.fhi.no) Xanor Xanor er eit legemiddel som verkar dempande på på sentralnervesystemet og som blir brukt ved behandling av panikksyndrom. (www.fhi.no) Vi ser at det har vore ei auke i sal og bruk av Xanor den siste perioden. Apoteket oppgir ei sterk auke i sal i inneverande periode, medan Kripos oppgjer ei auke i mengde beslaglagd Xanor. Dei profesjonelle fortel om ei sterk auke av Xanor både når det gjeld bruk og tilgang. I gruppa tung/risiko er ikkje tendensane så tydelege, men informantar som har observert bruk svarar også her ei auke i bruk av stoffet. Desse oppfatningane stemmer og med dei nye tala frå den siste Føre Var - rapporten i Bergen for same periode, der auke av Xanor framstår som eit av hovudfunna. Kan det tenkast at det er samanheng mellom auken i Bergen og på Stord når det gjeld Xanor? Det er var ingen informantar frå utelivsbransjen som hadde kjennskap til Xanor. Rapporteringa om bruk og tilgjenge av Xanor kom altså berre frå informantar med kjennskap til tung/risikoarenaen. 16 F ø r e V a r - V å r 2 0 0 6

Tabell 7: Xanor. Nøkkelinformantar- brukstrendar etter gruppe Endring Uteliv Profesjonelle Risiko/tung Total Sterk auke 0 4 1 5 Gradvis auke 0 0 1 1 Inga endring 0 0 2 2 Ikkje observert 4 0 1 5 Ubesvart 0 0 0 0 Totalt 4 4 5 13 Rohypnol I byrjinga av 1990-tallet var Flunitrazepam (virkestoffet i Rohypnol og Flunipam) det mest selde søvnmiddelet i Noreg, under handelsnamna Flunipam og Rohypnol. Rohypnol var det mest selde av dei to. I januar 2003 blei Flunitrazepam flytta frå reseptgruppe B til A, noko som innebar at preparatet blei lagd under same utleveringsordning som det sterkt smertestillande middelet Morfin. Frå denne dato blei føreskriving og lovleg sal av flunitrazepam meir enn halvert. På grunn av lågt sal trakk produsenten Rohypnol frå marknaden i august 2004. Dette gav ingen ytterlegare nedgang i Flunitrazepamsalet totalt. Det blei i staden ei rekkje nye brukarar av Flunipam mot slutten av 2004, visar tal frå Reseptregisteret (Bramness 2006, www.fhi. no). Nemninga Rohypnol vert framleis brukt på gata. Dette kan gjelda illegalt innført stoff. Informantane både innanfor tung/risiko og profesjonelle rapporterer om ein nedgang i bruk og tilgang på Rohypnol. Innanfor gruppa profesjonelle svarar alle informantane ein sterk nedgong i bruk og ein gradvis nedgong i tilgang. Innanfor gruppa tung/risiko er det få informantar som har observert Rohypnol, men dei som svarar rapporterer om ein nedgong i bruk og tilgang. Det er ingen frå utelivsarenaen som rapporterer om kjennskap til bruk av Rohypnol. Media har ingen artiklar om Rohypnol i nokre av periodane, og det er ikkje rapportert om beslag frå verken Tolletaten eller Kripos. Valium Valiumtablettar brukast ved behandling av angst, fobiar, uro, spenningar, aggresjon, krampar og ved søvnvanskar. Saman med andre preparat blir Valium brukt ved depresjonar med angst, uro og rastløyse. Valium vert også brukt som beroligande middel før operasjonar, undersøkingar og prøvetaking som kan skapa uro (www.felleskatalogen.no). R u s t r e n d e r i S t o r d k o m m u n e 17

Nøkkelinformantane rapporterer om inga endring i verken bruk eller tilgang på Valium. Tal frå Apoteket visar også eit stabilt sal av medikamentet. Tollvesenet har gjort beslag av Valium i inneverande periode, men har få beslag av medikamentet generelt. Anabole Steroidar Anabole Steroidar er ei gruppe syntetiske stoff med dei same verknadane som androgener (mannlege hormonar). Det finst fleire ulike klassar av Anabole Steroidar, og verknader og biverknader varierer i stor grad etter kjemisk struktur og etter om dei vert tekne som tablettar eller injeksjonar. Anabole Steroidar er reseptpliktige legemiddel, som blir føreskrivne for å behandla tilstandar som forstyrringar i testosteronnivået, seinka pubertet, enkelte typar impotens, brystkreft og nedbryting forårsaka av HIV/AIDS eller andre sjukdommar. I tillegg til medisinsk bruk, blir Anabole Steroidar brukt ulovleg av ein del kroppsbyggjarar, idrettsutøvarar og unge kroppsfokuserte menn. (Føre Var vår 2004, Bergensklinikkene) Kripos har få beslag og beslaglagde mengder er små. Samanlikna med førre periode er det ein stabil situasjon når det gjeld beslag av Anabole Steroidar. Eit fleirtal av nøkkelinformantane meinar at det har vore ei gradvis auke i bruken av Anabole Steroidar, medan tilgangen blir rapportert å vera stabil. Ulike måtar å bruka steroidar på blir gjerne omtala som ulike kurar med kortare eller lengre opphald og samansetnad, alt etter formål med bruken. Intervju med informant; Det er mange som brukar effedrin, eca og stack, ei blanding mellom effedrin, koffein og aspirin. På denne kuren forbrenn du fett, samtidig som du får økt energi. Dette er den mest vanlege kuren å bruka no. Media har skrive om Anabole Steroidar på Stord, men tala er høvesvis små. Det har vore auka fokus på Anabole Steroidar og kosttilskot gjennom seminar og møter innan deler av idrettsarenaen på Stord. Dette kan skuldast ei auka bekymring for bruk av kosttilskot innan idretten på Stord. 18 F ø r e V a r - V å r 2 0 0 6

Oppsummering Kartlegginga i denne rapporten gjev eit stabilt bilete for dei fleste rusmiddel. Det er interessant å sjå at ingen av nøkkelinformantane har kjennskap til bruk av Ecstasy eller Kokain. I Bergen viser Føre Var- rapportane at bruken av Ecstasy ser ut til å hatt ein nedgåande tendens i fleire år. Der har bruken vore knytt opp mot endringar i trendbiletet innan ungdomskulturen, og endringar på klubbarenaen (Føre Var 2005, Bergensklinikkene). Utestadane på Stord har nok ikkje i same grad vore prega av desse kulturelle bruksmønstera, som knyt bruken opp mot bestemte musikksjangrar og meiningssamanhengar. Ein annan interessant tendens er nedgangen i bruk av Rohypnol. Er det slik at tomrommet etter Rohypnol til ein viss grad erstattast av legemiddelet Xanor? (Føre Var 2005, Bergensklinikkene). Vi ser at apoteket rapporterer om ei sterk auke i sal, og nøkkelinformantane rapporterer om ei auke i tilgang på Xanor. Finst det ein samanheng mellom auka sal av Xanor på apoteket, og rapportering om auka tilgang på stoffet frå informantane med kjennskap til risiko/tungarenaen? Alkoholkonsum og salsdata er vanskeleg å måle på halvårsbasis, spesielt sidan alkoholsalet er sesongbetont i høve til sommar og jul. Det betyr at ein må samanlikne same periode år for år, for å få fram eventuelle endringar i sal. Alkoholsalet påverkast også av vêrtilhøve, konkurranse, prisar og lovgjeving (Føre Var 2005, Bergensklinikkene). Vi håpar rapporten vil vera av interesse for fagpersonar i rusfeltet, politikarar og andre som jobbar med rusproblematikk på Stord. R u s t r e n d e r i S t o r d k o m m u n e 19

Fakta om ulike stoffgrupper, henta frå www.fmr.no: Hallusinogene rusgifter Gruppa omfattar ei rekkje stoff som påverkar sentralnervesystemet på ein slik måte at sanseopplevingane endrast. Fargar, lyd og lukt vert opplevd annleis enn normalt, opplevingar av tid og rom endrast og ein kan oppleva vrangførestillingar som kan gå over i reine hallusinasjonar. Stoff i denne gruppa er både naturlige og syntetiske. Dei mest kjende er meskalin, spiss fleinsopp, LSD, Phencyclidin (PCP) og Ecstasy. Rusgifter av cannabistypen Stoffa i denne gruppa kjem frå planta Cannabis Sativa, og finns i form av marihuana, hasj og cannabisolje. I Noreg er hasj det mest utbreidde av alle illegale rusgifter. Rusverknaden frå cannabisstoffa skuldast den kjemiske substansen THC (delta-9-tetrahydrocannabinol). Cannabis kan i tillegg til ruseffekten gi både dempande og hallusinogen verknad. Sentralstimulerande rusgifter Kjenneteiknet ved denne stoffgruppa er at den verkar stimulerande på sentralnervesystemet. Brukaren blir meir vaken, aktiv og uthaldande. Ved store 20 F ø r e V a r - V å r 2 0 0 6

inntak kan det føra til rastløyse, søvnvanskar og nedsett matlyst, noko som kan føra til alvorleg utmatting. Amfetamin og kokain er dei mest kjende stoffa i denne gruppa. Rusgifter av opiumstypen Stoffgruppa har sitt utsprang i opiumsvalmuen som m.a. inneheld opiata morfin og kodein, men som og er opphav til halvsyntetiske stoff som heroin. I tillegg inneheld gruppa ei rekkje syntetiske stoff med opiatliknande verknad, som t.d. metadon, petidin og fentanyl. Stoffa er sterkt vanedannande, og bruken medfører betydeleg toleranseutvikling og etterfølgjande abstinenssymptom ved avslutta stofftilførsel. Rusgifter med roande og søvngjevande verknad (Sedativa og hypnotika) Eit fellestrekk for denne stoffgruppa er at stoffa sett ned aktiviteten i sentralnervesystemet (hjernen og ryggmargen) med den følgje at ein blir rolegare, mindre anspent og meir avslappa. I aukande mengd fører dei til søvn, medvitsløyse og eventuell død. Verknadane er og i stor grad liknande på alkoholverknadar. Benzodiazepiner og barbiturater er dei mest kjende stoffa i denne gruppa. Dette er legemiddelverkestoff som har ei utstrakt utbreiing og bruk (Rohypnol, Stesolid, Valium, Fenemal osv.). GHB tilhøyrer denne gruppa. R u s t r e n d e r i S t o r d k o m m u n e 21

Appendiks Skalaforklaring I tabell 8 har vi brukt følgjande skala for å identifisera endringar i løpet av dei siste seks månadane for kvart rusmiddel, og verdien er rutinedata gjeve i tabellane og analysetabellane. Skala for beslagsdata, salstal apotek og media 1 = sterk auke dvs. frå +75% og oppover 2 = gradvis auke dvs. mellom +25% til +74% 3 = ingen endring dvs. mellom +24% til 12% 4 = gradvis nedgang dvs. mellom 13 til 37% 5 = sterk nedgang dvs. frå 38% og nedover Skala for data om alkoholsal 1 = sterk auke dvs. frå +11% og oppover 2 = gradvis auke dvs. mellom +5% til +10% 3 = ingen endring dvs. mellom +4% til - 4% 4 = gradvis nedgang dvs. mellom - 5% til -10% 5 = sterk nedgang dvs. frå -11% og nedover Skala for nøkkelinformantar 1 = gjennomsnittet ligg frå 2,3 og oppover 2 = gjennomsnittet ligg mellom 2,4 og 2,6 3 = gjennomsnittet ligg mellom 2,7 og 3,3 4 = gjennomsnittet ligg mellom 3,4 og 3,6 5 = gjennomsnittet ligg frå 3,7 og nedover Skala for talmateriale under 5 Når talet er 5 eller mindre vert dette indikert med teiknet * bak oppgjeven tendens. Når talmaterialet er under 5, blir ikkje sterk/svak brukt (1 eller 5), men berre inga endring eller gradvis auke/nedgang (2*, 3*, 4*). Dersom talmaterialet går frå 0 til 0, blir dette indikert med teiknet - og ikkje med 3*. Endrast talmaterialet berre med 1, gjev dette inga endring = 3*. 22 F ø r e V a r - V å r 2 0 0 6

Endrast talmaterialet med 2, gjer dette anten ei gradvis auke = 2*, eller ein gradvis nedgang = 4*. Talet 1 visar at det er ei sterk auke, medan talet 2 indikerar at det er ei gradvis auke. Der det ikkje føreligg endring visast dette med talet 3. Talet 4 visar at det er ein gradvis nedgang, medan 5 markerar at det er ein sterk nedgang. Teiknet * brukar vi der det føreligg eit lite tal eller nummer, til dømes dersom det dreiar seg om små beslag. Ulike skalaer er brukt for å identifisera endringar for kvart enkelt rusmiddel og gje dei ein verdi i løpet av dei siste seks månadane. Me nyttar ein meir sensitiv skala der talmaterialet er lite. Analysetabellen nedanfor er ikkje vekta. Tabell 8: Samanfatting av statistiske data, informasjon frå nøkkelinformantar og media i høve til rustrendar Nøkkelinformantar Rusmiddel Apotek Tollbeslag Toll mengde Kripos beslag Kripos Mengde Rema 1000 Media Vinmonopolet Brukstrender Anabole steroider 3* 5 3* 2 3 Alkohol 4 4 3 5 5 2 3 Cannabis 4* 5 1 1 3 1 2 Amfetamin 2 3 3 Kokain 3* GHB 3* 3* Heroin 3* 1 4* 1 1 Metadon 5 1 2 Subutex 5 1 1 Temgesic 2 1 3 Xanor 1 3* 1 2 1 Valium 3 3* 1 3 3 Rohypnol 3 5 4 Dolcontin 1 3 3 Andre medikament 3* 3 Ecstasy Fleinsopp LSD Vekting X3 X2 X2 X2 X2 X4 X4 X1 X3 X3 Tilgang 1= sterk auke 2= gradvis auke 3= inga endring 4= gradvis nedgang 5= sterk nedgang *= visar at det er snakk om svært små tal R u s t r e n d e r i S t o r d k o m m u n e 23

Vekting av kjeldene Informasjonskjeldene vert kategorisert og vekta avhengig av kor pålitelege dei er i høve til å indikera rusbruk og tilgang. Størst vekt (gonger fire) er gjeve alkoholsal fra Vinmonopolet og Rema 1000. Desse data gjev relativt gode indikasjonar på faktisk bruk av alkohol. Nest størst vekt (gonger tre) er salsdata frå apoteket og informasjon frå informantane iht. bruk av og tilgang på rusmiddel. Medium vekt (gonger to) er gjeve til data frå Tollvesenet og data frå Kripos, som gjer ein indikasjon på rustilgang, men som kanskje seier meir om etatane sin eigen aktivitet og prioriteringar. Minst vekt (gonger ein) er gjeve media og låge førekomstar av funn, uavhengig av kjeldeopphav (dette gjeld dei som er markert med stjerne i tabellen). Endringane me gjengir, er frå førre periode; april 2005 til oktober 2005, samanlikna med den siste perioden, september 2005 til mars 2006. Analysetabellane inneheld verdiar på ein skala frå 1 til 5, og tala angir ulike tendensar for kvart rusmiddel i løpet av de siste seks månadane. 24 F ø r e V a r - V å r 2 0 0 6

Samadrag av verdiar - ikkje vekta og vekta for spesifikke rusmiddel For å identifisera forskjellige mønster blant dei forskjellige rusmiddel, samanfattar tabellen nedanfor verdiane når dei ikkje er vekta og etter at dei er vekta (Føre Var - Bergensklinikkene 2005). Tabell 9: Samandrag av verdiar Rusmiddel IKKJE VEKTA VEKTA SUM 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 + - DIFFERANSE Anabole steroider 0 1 3 0 1 0 3 5 0 2 3 4-1 Alkohol 0 1 2 2 2 0 3 7 4 5 3 14-11 Cannabis 3 1 1 1 1 7 3 1 1 2 17 5 +12 Amfetamin 0 1 2 0 0 0 1 6 0 0 1 0 +1 Xanor 3 1 1 0 0 8 3 1 0 0 19 0 +19 Valium 1 0 4 0 0 2 0 10 0 0 4 0 +4 Rohypnol 0 0 1 1 1 0 0 3 3 3 0 9-9 Dolcontin 1 0 2 0 0 3 0 6 0 0 3 0 +3 GHB 0 0 2 0 0 0 0 2 0 0 0 0 0 Heroin 3 0 1 1 0 8 0 1 1 0 16 0 +16 Metadon 1 1 0 0 1 3 3 0 0 1 9 2 +8 Subutex 2 0 0 0 1 6 0 0 0 1 12 2 +10 Temgesic 1 1 1 0 0 3 3 3 0 0 9 0 +9 Kokain 0 0 1 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 Andre medikament 0 0 2 0 0 0 0 3 0 0 0 0 0 Fleinsopp LSD Ecstasy Utrekning av differanse Differansen for kvart rusmiddel baserar me på ei summering av positive og negative verdiar. Vi ser altså på 1 arane og 2 arane, som indikerar ei auke (positive verdiar), i høve til 4 arane og 5 arane, som indikerar ein nedgang (negative verdiar). R u s t r e n d e r i S t o r d k o m m u n e 25

Takk til...... Jane Mounteney og Siv-Elin Leirvåg ved Stiftelsen Bergensklinikkene.... Våre gode nøkkelinformantar... Leirvik Apotek, ved Hege Kvalnes... Rema 1000 Heiane, ved John Ståle Eldøy... Vinmonopolet, ved Jens Nordahl... Kripos... Politiet... Tollvesenet... Utestadane Frugård, Tapperiet, Half Way house... Prosjektkopi Vest, ved Laila Haugen og Ingolf Sætrevik Litteratur: Stiftelsen Bergensklinikkene (2003): Rustrender i Bergen. Føre Var nr. 1 mai 2003 Stiftelsen Bergensklinikkene (2005): Rustrender i Bergen. Føre Var vår til høst 2005 www.bergenclinics.no www.felleskatalogen.no www.fhi.no www.fmr.no Kopi av heile rapporten kan ein få ved å venda seg til Utekontakten, Stord kommune, tlf. 53 49 66 44 26 F ø r e V a r - V å r 2 0 0 6

R u s t r e n d e r i S t o r d k o m m u n e 27

Prosjektkopi Vest