Statens vegvesen, Region vest KU - deltema kulturminne og kulturmiljø - E134 Stordalen i Etne kommune. Utgåve: 2 Dato: 2010-12-20

KU - deltema kulturminne og kulturmiljø - E134 Stordalen i Etne kommune Utgåve: 2 Dato: 2010-12-20

KU - deltema kulturminne og kulturmiljø - E134 Stordalen i Etne kommune II DOKUMENTINFORMASJON Oppdragsgjevar: Rapportnamn: KU - deltema kulturminne og kulturmiljø - E134 Stordalen i Etne kommune Utgåve/dato: 1 / 2010-12-08 Arkivreferanse: - Oppdrag: Oppdragsskildring: Oppdragsleiar: Fag: Tema Leveranse: Skriven av: Kvalitetskontroll: 524749 KU kulturminne og kulturmiljø, E134 Stordalen, Etne kommune Konsekvensutgreiing for deltema kulturminne og kulturmiljø Kjell Arne Valvik Plan og analyse Kulturminne og kulturmiljø Rapport med temakart Kjell Arne Valvik Oddhild Dokset Engedal www.asplanviak.no

KU - deltema kulturminne og kulturmiljø - E134 Stordalen i Etne kommune III FØREORD planlegg ny veg på E134 Stordalstunnelen, frå Lauareid til Nernes, i Etne kommune. Tiltaket er utgreiingspliktig jf. forskrift om konsekvensutgreiingar. Statens vegvesen har ansvar for å utarbeide konsekvensutgreiing i samband med reguleringsplan for E134 Stordalstunnelen. Det skal utarbeidast reguleringsplan med konsekvensutgreiing (KU) for E134 Stordalstunnelen, frå Lauareid til Nernes, i Etne kommune. Formålet med prosjektet er mellom anna å betre trafikktryggleiken og miljøtilhøve på strekninga. Planprogrammet og konkurransegrunnlaget gjer greie for utgreiingsbehovet i tilknyting til planlegginga. Denne temarapporten omfattar kulturminne frå forhistorisk tid og nyare tid som er kjent i området. Rapporten inneheld vurderingar av verdi og konsekvensar for kulturminne og kulturmiljø knytt til dei ulike alternative veglinene for ny E134 Stordalstunnelen. Konsekvensutgreiinga for deltema kulturminne og kulturmiljø er utført av. Arkeolog Kjell Arne Valvik har vore temaansvarleg og utført arbeidet med temarapporten. Planområdet er synfare med tanke på synlege automatisk freda kulturminne og kulturminne frå nyare tid. Arbeidet er utført på oppdrag frå Statens vegvesen med Knut Nyland som prosjektleiar. Trygve Andresen (Asplan Viak) har bidrege i samband med utarbeiding av temakart for kulturminne og kulturmiljø. Kvalitetsikring av rapport er utført av arkeolog Oddhild Dokset Engedal, Asplan Viak og Arkeolog Arnulf Østerdal, Statens vegvesen. Føreliggjande fagrapport om konsekvensar for kulturminne og kulturmiljø utgjer eitt av grunnlagsdokumenta til den samla konsekvensutgreiinga. Leikanger 01.12.2010 Kjell Arne Valvik Oppdragsleiar Oddhild Dokset Engedal Kvalitetssikrar

KU - deltema kulturminne og kulturmiljø - E134 Stordalen i Etne kommune IV SAMANDRAG Etne-området er rikt på kulturminne både frå førhistorisk tid, mellomalder og etterreformatorisk tid. Området har gjort seg sterkt gjeldande i det historiske kjedematerialet frå mellomalderen. På strekninga frå Lauareid og vestover til Nernes er vegen planlagd gjennom eit særskilt verdifullt kulturlandskap. Dette byr på ei utfordring i å finna dei beste løysingane med omsyn på kulturlandskapet og kulturminna på strekninga. Det er eit stort tal kulturminne langs den planlagde vegen. I tillegg til fleire gravminne frå bronsealder og jernalder er det kjente lokalitetar med bergbilete (skålgroper) og spor etter busetnad og dyrking attende til overgangen mellom jordbrukssteinalderen og bronsealder (2000-1700 f.kr.). I enkelte område er det særleg vanskeleg å finna gode løysingar. Dette skuldast først og fremst at kulturminna er plassert i landskapet med omhug, og i mange tilfeller vender seg til landskapet kring kulturminna. Dette gjer at den planlagde vegutbygginga vil virke inn på og skiple kulturminne- og opplevingsverdiane, sjølv om vegen ikkje ligg i direkte konflikt med kulturminne. I konsekvensutgreiinga er det definert 6 overordna kulturmiljø. I området frå Lauareid til Nernes langs nordsida av Stordalsvatnet er dei avgrensa kulturmiljøa knytt til dei einskilde namnegardane. Innafor kvart samla kulturmiljø er det fleire lokale kulturmiljø og enkeltståande kulturminne. Alle alternativa er i direkte konflikt med kjende automatisk freda kulturminne og kulturmiljø. Vegutbygging i dagen vil i dette området ha negativ innverknad på opplevinga av kulturminna og kulturlandskapet. Etterreformatoriske kulturminne og ligg i direkte konflikt med fleire av alternativa. Kulturmiljøet på Lauareid er i nokon grad skipla frå før i samband med utbygginga av E134 som går over Lauareid til Kyrping. I influensområdet er det fleire kjente lokalitetar med automatisk freda kulturminne, vedtaksfreda kulturminne og kulturminne frå nyare tid, jf. temakart for kulturminne og kulturmiljø. Dei ulike alternativa for framføring av ny veg vil, i tillegg til der det er direkte konflikt, ha visuell verknad på fleire av kulturminna og kulturmiljøa i området. Den samla visuelle konsekvensen i forhold til kulturminne og kulturmiljø er vurdert til å vere forholdsvis stor på delar av traseane. Alternativet med lang tunnel gjev berre avgrensa konsekvensar for kulturminneverdiane ved tunnelpåslaga på Nernes og Lauareid. Det er samla sett knytt store kulturminneverdiar til dei gode dyrkings- og beiteområda i Stordalen. Området inneheld ei rekkje kulturminne og kulturmiljø med både lokal, regional og nasjonal verdi. Den store konsentrasjonen med øydegardar frå førhistorisk tid og mellomalder syner kvalitetane denne dalen har som busetnadsområde også i førhistorisk tid. Alternativ 3A med kryssløysing på Indre Håland peikar seg ut som det alternativet som har størst konflikt med kjende kulturminne og kulturmiljø. Dette alternativet gjev store inngrep i kulturlandskapet på Indre Håland, tett opp til tunet med stor kulturhistorisk verdi. Dette alternativet, med 3 felts veg og omfattande kryssløysing, vil langt på veg øydelegge den kulturhistoriske samanhengen og bryte opp det samla kulturmiljøet på ein særs uheldig måte. Alternativ 3A er det einaste alternativet som også gjev konsekvensar for det verdifulle kulturmiljøet og dei store kulturlandskapsverdiane på Øvernes. Tiltaket harmonerar svært dårleg i høve til det verdifulle kulturmiljøet, og vil føre til at den kulturhistoriske verdien blir redusert.

KU - deltema kulturminne og kulturmiljø - E134 Stordalen i Etne kommune V Alternativ 1 og 1B gjev også store negative konsekvensar for kulturminneverdiane i området. På Nernes kjem desse vegalternativa heilt ned i gardsmiljøa og det tunnære kulturlandskapet mot Stordalsvatnet. Sjølv om det ikkje er direkte konflikt med freda kulturminne, vil dei visuelt råke og gripe inn i dette kulturmiljøet med stor kulturhistorisk verdi. Alternativ 1B gjev størst konsekvens i dette området. Alle alternativa, bortsett frå alternativ 4 med lang tunnel, vil råke kulturminne og kulturmiljøet på Ytre Håland. Kulturmiljøet her er vurdert til å ha noko lågare kulturhistorisk verdi enn Nernes, Indre Håland og Øvernes. Alternativa grip i dette området ikkje inn i tunområdet eller det tunnære kulturlandskapet på garden. Alternativ 1, 1B og 2 grip inn i delar av det verdifulle kulturmiljøet på Indre Håland. Alternativ 2 er ei betre løysing for dei kulturhistoriske verdiane enn alternativ 1 og 1B, då dette alternativet har mindre innverknad på det verdifulle kulturmiljøet på Nernes. Av alternativa med veg i dagen kjem alternativ 3, med kanalisert kryssløysing ved Håland, best ut i høve til dei kulturhistoriske verdiane i området. Linja går fint i landskapet, utan å gripe inn i tunområda og det tunnære kulturlandskapet. Kryssløysinga er her lagt til Ytre Håland, og grip såleis i mindre grad inn i det samla kulturmiljøet. Alternativ 4, med lang tunnel frå Bakkatunet på Nernes til Lauareid, kjem best ut i høve til viktige kulturminneverdiar. Ein får i stor grad lagt gjennomgangstrafikken utanom dei verdifulle kulturmiljøa i området. Ein liten negativ konsekvens for kulturmiljøa på Nernes og Lauareid, vert veid opp av den positive konsekvensen av å leie gjennomgangstrafikken utanom kulturmiljøa på store delar av Nernes, Ytre Håland, Indre Håland og Øvernes. Alternativet kjem samla ut med ein liten positiv konsekvens. Alternative vegliner omfang og konsekvens for kulturmiljø: Alternativ Kulturmiljø Verdi Omfang Konsekvens Alt 1 1 Nernes Stor Lite til middels Middels negativ (--) negativt 2 Hustuft Liten til middels Intet omfang Ubetydeleg (0) 3 Ytre Håland Middels til stor Middels til stort negativt Stor negativ (---) 4 Indre Håland Stor Middels negativ Middels til stor negativ (--/---) 5 Øvernes Stor Intet omfang Ubetydeleg (0) 6 Lauareid Middels Lite negativt Liten negativ (-) til stor Samla vurdering Middels til stor negativ konsekvens (--/---) Alt 1B 1 Nernes Stor Middels til stort Stor negativ (---) negativt 2 Hustuft Liten til middels Intet omfang Ubetydeleg (0) 3 Ytre Håland Middels til stor Stort negativt Stor negativ (---) 4 Indre Håland Stor Middels negativt Middels til stor negativ (--/---) 5 Øvernes Stor Intet omfang Ubetydeleg (0) 6 Lauareid Middels Lite negativt Liten negativ (-) til stor

KU - deltema kulturminne og kulturmiljø - E134 Stordalen i Etne kommune VI Samla vurdering Middels til stor negativ konsekvens (--/---) Alt 2 1 Nernes Stor Lite negativt Liten negativ (-) 2 Hustuft Liten til middels Intet omfang Ubetydeleg (0) 3 Ytre Håland Middels til stor Middels til stort negativt Stor negativ (---) 4 Indre Håland Stor Middels negativt Middels til stor negativ (--/---) 5 Øvernes Stor Intet omfang Ubetydeleg (0) 6 Lauareid Middels Lite negativt Liten negativ (-) til stor Samla vurdering Middels negativ konsekvens (--) Alt 3 1 Nernes Stor Lite negativt Liten negativ (-) 2 Hustuft Liten til middels Intet omfang Ubetydeleg (0) 3 Ytre Håland Middels til stor Middels til stort negativt Middels til stor negativ (--/---) 4 Indre Håland Stor Middels til stort Middels til stor negativ (--/---) negativt 5 Øvernes Stor Intet til lite Ubetydeleg til liten negativ (0/-) negativt 6 Lauareid Middels Lite negativt Liten negativ (-) til stor Samla vurdering Middels negativ konsekvens (--) Alt 3A 1 Nernes Stor Lite negativt Liten negativ (-) 2 Hustuft Liten til middels 3 Ytre Håland Middels til stor Intet omfang Ubetydeleg (0) Middels negativt Middels negativ (--) 4 Indre Håland Stor Stort negativt Stor til svært stor negativ (---/----) 5 Øvernes Stor Lite negativt Liten negativ (-) 6 Lauareid Middels Lite negativt Liten negativ (-) til stor Samla vurdering Stor negativ konsekvens (---) Alt 4 KM1 Nernes Stor Lite negativt Liten negativ (-) KM2 Hustuft Liten til Intet omfang Ubetydeleg (0) middels KM3 Ytre Håland Middels Lite positivt Liten positiv (+) til stor KM4 Indre Håland Stor Lite positivt Liten til middels positiv (+/++) KM5 Øvernes Stor Lite positivt Liten til middels positiv (+/++) KM6 Lauareid Middels Lite negativt Liten negativ (-) til stor Samla vurdering Liten positiv konsekvens (+) Samla konsekvensar for kulturminne og kulturmiljø.

KU - deltema kulturminne og kulturmiljø - E134 Stordalen i Etne kommune VII Samla konsekvensvurdering og rangering: Alternativ Alt. 0 Alt. 1 Alt. 1B Alt. 2 Alt. 3 Alt. 3A Alt. 4 Samla konsekvens Middels til stor negativ konsekvens (--/---) Middels til stor negativ konsekvens (--/---) Middels negativ konsekvens (--) Middels negativ konsekvens (--) Stor negativ konsekvens (---) Rangering - 4 5 3 2 6 1 Rangering 1 6, der 1 er best. Liten positiv konsekvens (+) Riggområda på Bakkatunet på Nernes og Indre Håland ligg i direkte konflikt med automatisk freda kulturminne og kulturmiljø. Deponiområdet på Lauareid har ikkje direkte konflikt med kjende automatisk freda kulturminne, men vil få innverknad på det samla kulturmiljøet på garden. Kulturmiljø/ deponi - rigg 0-alternativet Rigg Nernes Rigg Indre Håland Konsekvens - Middels negativ konsekvens (--) Stor negativ konsekvens (---) Deponi Lauareid Liten til middels negativ konsekvens (-/--) Deponiområde vurdering av konsekvensar for kulturminne og kulturmiljø. Som vi ser av tabellen og temakart har riggområda på Nernes og Indre Håland, samt massedeponiet på Lauareid innverknad på kulturminne og kulturmiljø. Det er i rapporten gjort greie for avbøtande tiltak, i form av ulike plantilpassingar, i forhold til kulturminne og kulturmiljø. Det blir vidare oppfordra til ei god landskapsmessig plassering av veglinja i forhold til områdets kulturminneverdiar i den vidare planlegginga og gjennomføring av tiltaket.

KU - deltema kulturminne og kulturmiljø - E134 Stordalen i Etne kommune VIII INNHALDSLISTE Føreord...III Samandrag... IV 1 Innleiing... 1 2 Planområde... 1 3 Skildring av tiltak... 2 3.1 Alternativ 0... 2 3.2 Alternativ 1... 2 3.3 Alternativ 1B... 2 3.4 Alternativ 2... 2 3.5 Alternativ 3... 3 3.6 Alternativ 3A... 3 3.7 Alternativ 4... 3 3.8 Deponi og rigg... 3 4 Nasjonale, regionale og lokale mål og retningslinjer... 4 5 Kulturminnelova og forvaltning... 5 5.1 Definisjonar kulturminne og kulturmiljø... 5 6 Krav i planprogram og konkurransegrunnlag... 6 7 Metode... 7 7.1 Generelt... 7 7.2 Verdi... 7 7.3 Omfang... 9 7.4 Konsekvensar... 9 7.5 Definisjon av tiltaks- og influensområdet...10 7.6 Kjelder og feltarbeid...11 7.7 Kulturhistorisk registrering (kml 9) i samband med konsekvensutgreiinga...12 8 Kulturhistorisk utvikling...14 9 Kulturmiljø...16 9.1 Kulturmiljø 1: Nernes gnr 50...17

KU - deltema kulturminne og kulturmiljø - E134 Stordalen i Etne kommune IX 9.2 Kulturmiljø 2: Hustuft gnr 51...25 9.3 Kulturmiljø 3: Ytre Håland gnr 52...26 9.4 Kulturmiljø 4: Indre Håland gnr 53...29 9.5 Kulturmiljø 5: Øvernes gnr 54...35 9.6 Kulturmiljø 6: Lauareid gnr 55...41 10 Konsekvensvurdering...47 10.1 0-alternativet...47 10.2 Alternativ 1...47 10.3 Alternativ 1B...50 10.4 Alternativ 2...52 10.5 Alternativ 3...54 10.6 Alternativ 3A...56 10.7 Alternativ 4...59 10.8 Samla konsekvensar for kulturminne og kulturmiljø...61 10.9 Deponiområde...64 11 Konsekvensar i anleggsperioden...65 12 Avbøtande tiltak...65 13 Oppsummering...66 14 Kjelder og arkivopplysningar...68

KU - deltema kulturminne og kulturmiljø - E134 Stordalen i Etne kommune 1 1 INNLEIING har sett i gang arbeid med reguleringsplan for E134 på strekninga Lauareid Håland Nernes i Stordalen. Planområdet ligg i Etne kommune i Hordaland fylke. Utbygginga er ein del av arbeidet med vidare utbetring av E134 vestover og naudsynte tiltak i nærområdet. Vegen er ei viktig ferdselsåre mellom austlandet og vestlandet. I 1995/96 vart det utarbeida reguleringsplan for strekninga Lauareid Håland, og denne blir no revidert med fleire nye alternativ. Konsekvensutgreiinga for fagtema kulturminne og kulturmiljø er utført i samsvar med planprogrammet, konkurransegrunnlag og innspel frå Hordaland fylkeskommune. Det er definert 6 kulturmiljø innafor planområdet/influensområdet. Kulturmiljøa er vurderte kvar for seg i høve til verdi, omfang og konsekvens. Det er utarbeida temakart for kulturminne og kulturmiljø for heile planområdet, inkludert deponi- og riggområda. 2 PLANOMRÅDE Planområdet for E134 går frå området Lauareid der Åkrafjordprosjektet vart avslutta. Vidare mot vest er vegen i dag svært utsett for ras. Den er smal, svingete, store stigningar, mange farlege avkøyringar, er ulykkesutsett og bustadane ligg heilt opp mot vegen. Fram til Bakka er avstanden om lag 3,5 km. Planområde/influensområde vert avgrensa slik at ein tar med seg eit stort område for å sikra alle moglege vegløysingar. Oversyn over planområde. Illustrasjon: Statens vegvesen.

KU - deltema kulturminne og kulturmiljø - E134 Stordalen i Etne kommune 2 Planområde sett frå Håheim. Fotomontasje: David Simpson, Bergen Museum. 3 SKILDRING AV TILTAK Under blir dei ulike alternativa kort skildra. For nærare skildring av alternativa blir det vist til Statens vegvesen sin samlerapport. 3.1 Alternativ 0 Alternativ 0 er dagens veg på strekninga Lauareid-Håland-Nese. Dette alternativet er med som eit referansealternativ i konsekvensutgreiinga, og effekten av dei andre alternativa blir målt i forhold til dette. 3.2 Alternativ 1 Alternativ 1 er den godkjente planen frå 1995-97 frå Lauareid til Håland og ei ny vegløysing frå Håland langs dagens E134 med tunnel ved Bakka (Skånevikvegen med kryss ved Håland). A1 går i kort tunnel ved Bakka og fortset på nordsida av eksisterande E134 til Håland. Lang tunnel frå Håland til Lauareid. 3.3 Alternativ 1B Alternativ 1B er likt med alternativ 1 i austre del, men fylgjer eksisterande E134 i vestre del (Bakka). 3.4 Alternativ 2 Alternativ 2 er ein kombinasjon av alternativ 1 og 3. Dette alternativet liknar på alternativ 3, men tunnelutløp for første tunnel kjem ut høgare i terrenget, og fylgjer dette over eksisterande E134 fram til lang tunnel frå Håland til Lauareid.

KU - deltema kulturminne og kulturmiljø - E134 Stordalen i Etne kommune 3 3.5 Alternativ 3 Alternativ 3 startar som dei andre alternativa, men ved Håland hevar ein linja med om lag 25-30 m, slik at ein ikkje kjem inn på eksisterande E134 før ein hamnar ved Bakka (Skånevikvegen med kryss ved Ytre Håland). Alternativet liknar på alternativ 2, men kryssar Hålandselva nord for eksisterande E134. 3.6 Alternativ 3A Alternativ 3A startar som dei andre alternativa, men ved Håland hevar ein linja med om lag 25-30 m, slik at ein ikkje kjem inn på eksisterande E134 før ein hamnar ved Bakka (Skånevikvegen med kryss ved Indre Håland). Alternativet liknar på alternativ 2, men kryssar Hålandselva nord for eksisterande E134. Dette alternativet har tre felt, samt avkøyring og påkjøring mot kryssløysing på Indre Håland. 3.7 Alternativ 4 Alternativ 4 er ein lang tunnel mellom Lauareid og Bakka. 3.8 Deponi og rigg Plan- og influensområdet er tilpassa slik at det fangar opp aktuelle område for massedeponi og rigg. Det er derfor definert kulturmiljø og gjort verdi- og konsekvensvurderingar for kulturmiljø som femnar om deponiområda, sjølv om desse ligg utanfor områda for aktuelle vegalternativ. Deponiområda gjer at større delar av gardane i Stordalen blir innafor plan- og influensområde med totalt 6 kulturmiljø. Kart over aktuelle deponiområde. Illustrasjon: Statens vegvesen.

KU - deltema kulturminne og kulturmiljø - E134 Stordalen i Etne kommune 4 4 NASJONALE, REGIONALE OG LOKALE MÅL OG RETNINGSLINJER Formålsparagrafen ( 1) i Kulturminnelova av 9. juni 1978: Kulturminne og kulturmiljø med deira eigenart og variasjon skal vernast både som del av vår kulturarv og identitet og som ledd i ein heilskapleg miljø- og ressursforvaltning. Det er eit nasjonalt ansvar å ivareta desse ressursane som vitskapeleg kjeldemateriale og som varig grunnlag for nolevande og framtidige generasjonars oppleving, sjølvforståing, trivsel og verksemd. Stortingsmelding nr. 16 (2004-2005) Leve med kulturminner er retningsgivande for kulturminneforvaltninga i Noreg. Utgreiinga inneheld vurderingar og formuleringar av verdigrunnlag, mål og strategiar for ein fornya kulturminnepolitikk. Den gjev også ei rekkje konkrete anbefalingar. Fylkestinget i Hordaland vedtok 11. juni 1999 ein fylkesdelplan for kulturminne Kultur viser veg. Handlingsprogrammet for kulturminnevern 1999-2010 for Hordaland inneheld satsingsområde og prioriteringar for den regionale kulturminneforvaltninga som er førande for Hordalandsregionen. Det overordna målet med planen er formulert slik: Forvalta kulturarven i Hordaland slik at ein sikrar ei berekraftig utvikling og vernar kulturminne og kulturmiljø som dokumentasjon av fortida og ressurs for framtida. Kulturarven er ein ikkje fornybar ressurs. Planen set fokus på auka medvit om kulturminna sin eigenverdi og gjev retningsliner for vern av kulturminne og kulturmiljø. Fylkesdelplan for kulturminne er eit verkemiddel til å gjere riktige og langsiktige prioriteringar i kulturminnevernet. Tema som er særlige viktige i det regionale kulturminnevernet. 1. Vernearbeid verneplanar og forvaltningsplanar. 2. Betre forvaltning av kulturminne ved auka fokus på kulturminne i fysisk planlegging, større kreativitet i høve til verdifastsetting og ny bruk av kulturminne, samt betre samordning av virkemiddel og samarbeid. 3. Formidling. Kommunane står framfor store utfordringar innafor miljø- og ressursforvaltning, også innafor kulturminneverdiane som er ein del av dette arbeidet. Kulturminne og kulturmiljø er ein del av omgjevnadene våre, ein del av landskapet og bygningsmiljøet. Dei bidreg med kunnskap om tidlegare tider, dei gjer opplevingane våre rikare, både fysisk og mentalt. Samstundes er dei ein ressurs vi ikkje kan fornye, og som vi derfor må ta godt vare på og forvalte til det beste for komande generasjonar. Kulturminne og kulturmiljø representerar vårt kollektive minne om tida som har gått, og korleis det var å vere menneske før og korleis samfunnet har vore organisert.

KU - deltema kulturminne og kulturmiljø - E134 Stordalen i Etne kommune 5 5 KULTURMINNELOVA OG FORVALTNING Utgreiingstemaet omfattar freda kulturminne (automatisk freda, vedtaksfreda og forskriftsfreda), nyare tids kulturminne, krigsminne, samiske kulturminne, samt kulturmiljø i planområdet. Det er innhenta informasjon om kulturminne og kulturmiljø som kan kome i konflikt med dei ulike alternativa. Ved val av trasé bør det takast omsyn til eventuelle konfliktar med kulturminne og kulturmiljø. 5.1 Definisjonar kulturminne og kulturmiljø Kulturminnelova definerer kulturminne som alle spor etter menneskelig aktivitet i vårt fysiske miljø, herunder lokaliteter det knytter seg historiske hendelser, tro eller tradisjon til. Dette kan vere buplassar, graver, dyrkingslag, fangstanlegg, jernvinneanlegg, kyrkjer og kultstader, samt restar av mellomalderbyar. Med kulturmiljø meiner ein område der eitt eller fleire kulturminne inngår som ein del av ein større heilskap eller samanheng. Ei samla vurdering av eit område si kulturhistorie, kulturminne og tidsdjupne vil danne grunnlag for avgrensing av kulturmiljø. Omgrepet kulturmiljø famnar den samanhengen dei inngår i. Denne samanhengen er viktig for deira verdi som kulturminne. Det er ein nær samanheng mellom kulturmiljø og landskapstype. Forvaltninga skil mellom automatisk freda kulturminne (også kalla fornminne) og etterreformatoriske kulturminne. Fornminne er kulturminne eldre enn 1537 (reformasjonen), med unntak av ståande bygningar og myntar (1650), og samiske kulturminne og kulturminne i vatn og vassdrag (eldre enn 100 år). Automatisk freding gjeld sjølve kulturminnet og ei sikringssone på minst fem meter omkring det, inntil rette forvaltningsmyndigheit har bestemt noko anna. Etterreformatoriske kulturminne, frå tida etter 1537, kan fredast etter vedtak. At eit kulturminne er freda betyr at det er underlagt kulturminnelova. Det finst ulike paragrafar i lova til bruk for ulike typar kulturminne og kulturmiljø. Freding vert vedteke av staten ved Riksantikvaren og gir kulturminnet eit sterkt vern. Ved nyare fredingsvedtak vil det liggje føre detaljerte fredingsbestemmingar. Det er Hordaland fylkeskommune som er rette forvaltningsmynde i høve til kulturminne (automatisk freda / etterreformatoriske) og kulturmiljø for det aktuelle planområdet. I dispensasjonssaker som gjeld kulturminnelova er Riksantikvaren rette mynde. Influensområdet er det området som tiltaket verkar inn på, frå dei direkte konsekvensane tiltaket har i form av fysiske inngrep innanfor planområdet til indirekte konsekvensar i form av visuell påverknad. Dei direkte inngrepa har sjølvsagt størst konsekvensar for kulturminne og kulturmiljø. Det er definert 6 samla kulturmiljø innafor planområdet og i influensområdet til dei ulike alternativ for E134 Stordalstunnelen på strekninga Lauareid-Håland-Bakka og alternative deponi- og riggområde. Vi gjer merksam på at det i området er fleire kulturmiljø, men desse er vurdert til å vera utanfor plan- og influensområdet for alternativa.

KU - deltema kulturminne og kulturmiljø - E134 Stordalen i Etne kommune 6 6 KRAV I PLANPROGRAM OG KONKURRANSEGRUNNLAG Temaet omfattar automatisk freda kulturminne (eldre enn 1537), nyare tids kulturminne og heilskaplege kulturmiljø. Dette inkluderer også den historiske delen av kulturlandskapet. Planprogrammet syner at det er fleire kjende automatisk freda kulturminne innafor planområdet, mellom anna ei gravrøys på garden Nernes og ei samling gravrøyser på Øvrenes. Her er og fleire lokalitetar og kulturminne som ikkje er registrert i Riksantikvarens database Askeladden. Av desse kan nemnast øydegarden Vik nær garden Bakke og gravhaug på Nernes. Fylgjande tekst er henta konkurransegrunnlaget av 02.06.10 for fagtema kulturminne og kulturmiljø på prosjekt E134 Stordalen, Etne kommune, Hordaland fylke. Statens vegvesen (SVV) er i gang med arbeidet med å konsekvensutgreie og utarbeide reguleringsplan for E134 Stordalstunnelen i Etne kommune, Hordaland fylke. Slik statusen på prosjektet no er ligg planprogrammet ute til høyring hjå Etne kommune. Prosjektet femner om bygging av ny tunnel i Stordalen, kryssløysingar, etablering av ny veg / utviding av eksisterande veg, deponi og riggområde. Slik planarbeidet no ligg føre vil det bli utreda 4 ulike vegalternativ over ei strekke på om lag 3,5 km. Etter som det i utgangspunktet låg føre godkjent reguleringsplan i saka - og at det er løyvd pengar til prosjektet i NTP - vil planarbeidet gå raskt framover. Statens vegvesen (SVV) gjer merksam på at arkeologar frå kultur- og idrettsavdelinga ved Hordaland fylkeskommune skal gjere registreringar i det omgjeldande området samstundes som arbeidet med konsekvensutgreiing held fram. SVV vil at konsekvensutgreiinga tek opp i seg resultata frå denne registreringa. SVV tek atterhald når det gjeld dette dersom resultatet av dei planlagde registreringane ikkje vert ferdige innan fristen for KU. I konsekvensutgreiinga skal alle automatisk freda kulturminne og nyare tids kulturminne omtalast. Det skal utarbeidast verdikart, potensialkart og kart over konfliktar med kulturminne / kulturmiljø. I området er det ein del gamal kulturmark som inngår som del av større kulturmiljø. Ein bør ta høgde for minst ei synfaring / gjennomgang av området. Det blir lagt opp til tett samarbeid med arkeolog frå SVV under arbeidet og felles synfaring av området. Etter metodikken i Håndbok140 skal ein vurdere og grunngje den kulturhistoriske verdien til dei ulike kulturminna og til dei heilskaplege kulturmiljøa. Tiltaket sitt omfang på kulturminna og kulturmiljøa skal vurderast og konsekvensane dette gjev på kulturverdiane skal utgreiast. Ein skal syne både dei kortsiktige (anleggsarbeid, riggområde, førebels massedeponi og liknande) og dei varige konsekvensane av tiltaket. Eventuelle avbøtande tiltak skal leggast fram. Men med mindre dei ligg inne i investeringskostnadane, skal dei ikkje reknast med i konsekvensvurderinga.

KU - deltema kulturminne og kulturmiljø - E134 Stordalen i Etne kommune 7 7 METODE 7.1 Generelt Konsekvensutgreiinga er gjennomført i samsvar med planprogrammet. Planområdet er inndelt i 6 kulturmiljø som er vurdert kvar for seg med omsyn til tilstand, verdi og konsekvens. Det er utarbeidd temakart for kulturminne og kulturmiljø for heile planområdet. Hovudmålet med konsekvensutgreiinga for fagtema kulturminne og kulturmiljø er å skaffe kunnskap om kulturhistoriske verdiar i plan- og influensområdet, slik at dette kan leggjast til grunn i val av alternativ. Som grunnlag for utgreiinga er det henta inn dokumentasjon av kulturminne og kulturmiljø. Dokumentasjonen er basert på tilgjengelege kjelder og litteratur. I tillegg er det utført synfaringar (feltarbeid) i planområdet med omsyn på kulturminne. Kulturminne og kulturmiljø er skildra ut frå verdi, omfang og konsekvens. Analysa er gjennomført i samsvar med metodikk for vurdering av ikkje prissette konsekvensar skildra i Vegvesenets Håndbok 140. Retningsliner i Riksantikvarens rettleiar (rapport nr. 31-2003) om Kulturminne og kulturmiljø i konsekvensutgreiingar har vore rettleiande i vurderingane som er gjort. 7.2 Verdi Det første steget i konsekvensutgreiinga er å skildre og vurdere området sine karaktertrekk og verdi innafor temaet. Verdien blir fastsett langs ein trinnlaus skala som spenner frå liten til stor verdi. Kulturminnelova gjev ein brei definisjon av kva som er kulturminne og kulturmiljø. Dette betyr ikkje at alle kulturminne eller kulturmiljø kan eller skal vernast. I forvaltninga av kulturminne vert det lagt vekt på at mangfaldet av kulturmiljø og kulturminne skal takast vare på, og at eit representativt utval skal prioriterast for vern. Det skal leggast vekt på kulturhistoriske samanhengar framfor enkeltobjekt. Grunnlaget for å verne kulturminne og kulturmiljø er at dei har verdi som kjelder til kunnskap, som grunnlag for oppleving og som ressurs for bruk. Ved vurdering av kulturminnet sin kunnskapsverdi skal representativitet, samanheng/miljø, autentisitet og fysisk tilstand vurderast. Menneska opplever kulturminne og kulturmiljø på kvar sin måte. Opplevingane heng blant anna saman med kunnskap, haldningar og tilknyting til staden. Kulturminna er med på å vise kontinuitet og endring i det fysiske miljøet og gir staden karakter. Mange kulturminne og kulturmiljø er i daglig bruk, og har på denne måten verdi som bruksressurs i seg sjølv. I samband med friluftsliv og turisme inngår kulturminna som ein del av opplevingane, og kan såleis også ha pedagogisk verdi. Kulturminna er med andre ord ein indirekte ressurs som gir grunnlag for næringsutvikling. Dei ulike kriteria knytt til vurderinga av kunnskaps- og opplevingsverdiar kan ofte overlappe kvarandre. Kva kriterium som det vert lagt mest vekt på, er derfor avhengig av dei aktuelle kulturminna eller kulturmiljøa. Kunnskapsverdiane vert vektlagt ved vurderingar av nasjonale

KU - deltema kulturminne og kulturmiljø - E134 Stordalen i Etne kommune 8 interesse. Verdivurderinga er halden på eit generelt nivå. Fornminne er automatisk freda etter Kulturminnelova, og har saman med vedtaksfreda og forskriftsfreda kulturminne per definisjon stor verdi. Kriteria for verdisetting av kulturminne og kulturmiljø. Statens vegvesen, håndbok 140. Eit fullstendig oversyn over automatisk freda kulturminne finst ikkje. Ein reknar med at berre om lag 10 % av kulturminna er kjent. Dei resterande er ikkje synlege eller vanskeleg synlege på markoverflata, eller ikkje registrert. Ein del av dei automatisk freda kulturminna som er registrert er innarbeida og kartfesta på økonomisk kartverk sine kartblad i målestokk 1:5000. Symbolet som er nytta er ein rune (R). Så lenge kartfesting og registrering av automatisk freda kulturminne aldri vil kunne bli fullstendig, vil ein i offentleg forvaltning og arealplanlegging vere avhengig av den informasjonen og dei data kulturminnevernet til ei kvar tid kan få fram, dersom ein skal oppfylle intensjonane og dei lovpålagte oppgåvene og dei krav som ligg i kulturminnelova. Dersom ei planlagd utbygging kjem i konflikt med

KU - deltema kulturminne og kulturmiljø - E134 Stordalen i Etne kommune 9 automatisk freda kulturminne, må planen justerast/endrast eller det må søkjast om dispensasjon frå kulturminnelova. Ved ein eventuell dispensasjon, stiller kulturminnelova vilkår, jf 10, at tiltakshavar dekkjer utgiftene til naudsynte arkeologiske undersøkingar for å sikre kunnskapsverdien. 7.3 Omfang Del to består i å skildre og vurdere type konsekvens og omfang av denne. Omfanget blir vurdert med utgangspunkt i kriteria, jf. Håndbok 140, etter ein trinnlaus skala frå stort positivt omfang til stort negativt omfang. Omfang er ei vurdering av kva endringar ein reknar med tiltaket medfører for kulturminne eller kulturmiljø. Omfang blir vurdert for dei same områda som er verdivurdert. Vurderinga blir gjort i forhold til 0-alternativet som er dagens situasjon inkludert forventa endringar langs eksisterande trase i analyseperioden. Kriteria for vurderingar av tiltakets omfang på kulturminne og kulturmiljø. Statens vegvesen, Håndbok 140. 7.4 Konsekvensar Konsekvensutgreiinga består av å kombinere verdien av området og omfanget av konsekvensane for å få den samla konsekvensutgreiinga. Konsekvensar er dei fordelane og ulempene eit tiltak vil gje i høve til 0-alternativet. Den samla konsekvensvurderinga skjer langs ein glidande skala frå svært negativ konsekvens til svært positiv konsekvens. Grunnlaget for vurderinga av verdi og konsekvens går fram av figuren under.

KU - deltema kulturminne og kulturmiljø - E134 Stordalen i Etne kommune 10 Konsekvensvifte, jf. Statens vegvesens Håndbok 140. 7.5 Definisjon av tiltaks- og influensområdet Tiltaksområdet består av alle område som blir direkte påverka av arealbeslag ved den planlagde utbygginga, dvs. vegliner inklusive anleggsvegar, deponi og riggområde som er kjent på dette tidspunktet. Område der ein ventar at kulturminne og kulturhistoriske verdiar kan bli påverka av tiltaka, er definert som influensområde. Influensområdet blir påverka blant anna av tiltakets lokalisering og utforming, visuelle samanhengar, vegetasjon og landskap. For å kunne sjå heilskapen i den kulturhistoriske utviklinga og i bevarte kulturmiljø er desse tilhøva omtalt. Influensområdet er vurdert til å omfatte dei gardane som vert råka, direkte og visuelt, av tiltak knytt til dei ulike alternativa inkludert deponi- og riggområde. Ut frå dette blir gardane på nordsida av Stordalsvatnet; Nernes, Hustuft, Ytre Håland, Indre Håland, Øvernes og Lauareid vurdert som influensområde.

KU - deltema kulturminne og kulturmiljø - E134 Stordalen i Etne kommune 11 7.6 Kjelder og feltarbeid Denne utgreiinga omfattar ei samanfatning av dei opplysningar det er offentlig tilgang på i høve til kjende kulturminne og kulturmiljø i planområdet. Kartlegginga av kulturminne er basert på registreringar i Askeladden og bygningsregisteret SEFRAK. Det er i tillegg nytta ulike arkiv, samt skriftlege og munnlege kjelder. Det har vore tett kontakt med kulturminneforvaltninga i Hordaland fylkeskommune, Etne kommune og fleire grunneigarar. Vidare er det føreteke synfaringar av kjende kulturminne og kulturmiljø. Samstundes med konsekvensutgreiinga har Hordaland fylkeskommune utført 9 registreringar (undersøkingsplikta). Der det er påvist nyregistrerte kulturminne er desse tekne med i konsekvensutgreiinga og på temakart. Som grunnlag for vurderingane av vegalternativa er det gått systematisk gjennom arkivmateriale frå det aktuelle området. På gardane som ligg langs vegtraseane er det kjent eit større tal automatisk freda kulturminne og etterreformatoriske kulturminne enn det som er teke med i denne rapporten. Dei som er tekne med her er vurdert til å vera i influensområdet til dei planlagde vegalternativa. Kjelder som er nytta er: Per Fett registreringar - http://www.dokpro.uio.no/arkeologi/fett/fett_ramme.html Gjenstandsdatabasen http://www.dokpro.uio.no/arkeologi/bergen/hovedkat.html Fornminnedatabasen Askeladden - http://askeladden.ra.no/sok/ Topografisk arkiv Hordaland fylkeskommune - http://kart.ivest.no/hordaland/ Det er tidlegare utført kulturhistoriske registreringar og undersøkingar i området. Nokre av desse strekker seg inn i influensområdet til reguleringsplanen for E134 Stordalstunnelen. Fylgjande rapportar er med i grunnlaget for konsekvensutgreiinga: Oddgeir Hofset, 1994. Arkeologiske registreringar. Stordalen. Parsell Teigland Håland av riksveg 11 i Etne. Hordaland fylkeskommune. Tine Eikehaug, 1994. Kulturminnerapport Stordalen. Vurdering av kulturminner langs veitrase for R11 gjennom Stordalen. Fylkeskonservatoren i Hordaland. Espen Kutschera, 1995. Kulturhistoriske registreringar. RV 11. Framlegg til reguleringsplan. Teigland Lauareid Håland i Etne. Hordaland fylkeskommune. Oddgeir Hofset, 1996. Arkeologiske undersøkelser i samband med bygging av ny Rv11 på strekningen Teigland Sævareid/Lauareid Håland i Etne kommune i Hordaland. Bergen museum, Arkeologisk institutt, Universitetet i Bergen. Martinussen A.O. og Myhre B. 1985. Kulturminne i Etnefjella. Registreringsrapport nr. 9. Fylkeskonservatoren i Hordaland/Historisk museum, Universitetet i Bergen. Martinussen A.O. og Myhre B. 1985. Kulturminne i Etnefjella. Konsekvensanalyse for utbygging i Etnevassdraget. 2 Katalaog. Fylkeskonservatoren i Hordaland/Historisk museum, Universitetet i Bergen. I tillegg er andre kjelder brukt meir sporadisk. Desse går fram av kjeldelista lengst bak i rapporten.

KU - deltema kulturminne og kulturmiljø - E134 Stordalen i Etne kommune 12 7.7 Kulturhistorisk registrering (kml 9) i samband med konsekvensutgreiinga Hordaland fylkeskommune har utført 9 registrering i planområdet. Registreringa har vore utført i to periodar. I samband med registreringane er det avdekka 12 lokalitetar med automatisk freda kulturminne. Dei nyregistrerte kulturminna blir nærare omtala under dei einskilde kulturmiljøa. Oversynskart over nyregistrerte lokalitetar og nokre tidlegare kjende lokalitetar. Kartillustrasjon: Hordaland fylkeskommune. Lokalitetane er overført til temakartet for kulturminne og kulturmiljø.

KU - deltema kulturminne og kulturmiljø - E134 Stordalen i Etne kommune 13 Planområdet er synfare med tanke på synlege automatisk freda kulturminne og kulturminne frå nyare tid. Nye funn er tekne med i denne utgreiinga. Hordaland fylkeskommune har gjennomført kulturhistoriske registreringar jf. 9 i kulturminnelova, i planområdet. Det kan likevel vere fleire funn i området som det må takast omsyn til i den vidare planprosessen. Det er også utført 9 registreringar i deponiområda. Tidfesting av dei ulike periodane i førhistoria og fram til vår tid: 9000-4000 f.kr. ELDRE STEINALDER (MESOLITICUM MESOLITTISK TID) 9000-8200 f.kr. Tidligmesolitikum (TM) 8200-6300 f.kr. Mellommesolitikum (MM) 6300-4000 f.kr. Senmesolitikum (SM) 4000-1750 f.kr. YNGRE STEINALDER (NEOLOTICUM NEOLITTISK TID) 4000-3400 f.kr. Tidligneolitikum (TN) 3400-2700 f.kr. Mellomneolitikum A (MN A) 2700-2400 f.kr. Mellomneolitikum B (MN B) 2400-1750 f.kr. Senneolitikum (SN) 1750-500 f.kr. BRONSEALDER (BRA) 1750-1100 f.kr. Eldre bronsealder (EBRA) 1100-500 f.kr. Yngre bronsealder (YBRA) 500 f.kr. - 1000 e.kr. JERNALDER (JA) 500 f.kr. - 570 e.kr. Eldre jernalder (EJA) 500 f.kr. - Kr.f. Førromersk jernalder (Keltertid) Kr.f. - 400 e.kr. Kr.f - 200 e.kr. Romersk jernalder (Romertid) Eldre romertid 200-400 e.kr. Yngre romertid 400-570 e.kr. Folkevandringstid 570-1000 e.kr. Yngre jernalder (YJA) 570-800 e.kr. Merovingertid 800-1000 e.kr. Vikingtid 1000-1537 e.kr. MELLOMALDER (MA) 1537 e.kr. NYARE TID (ETTERREFORMATORISK TID) Tidstabell med periodenemningar og dateringar brukt i rapporten (etter Indrelid, 2009).

KU - deltema kulturminne og kulturmiljø - E134 Stordalen i Etne kommune 14 8 KULTURHISTORISK UTVIKLING For 20 000 år sidan låg Vestlandet under tjukk is. I tida etter 10 000 f.kr. trekte den store innlandsisen seg tilbake i etappar med mindre tilbakeslag. Dei tidlegaste menneska i Noreg var fangstfolk, som dreiv med jakt, fiske og sanking. Etter kvart som isen trekte seg tilbake, fylgde menneska etter. Desse tidlegaste jegerane og samlarane har utnytta store område og stadig vore på flyttefot. Dei eldste kjende buplassane på Vestlandet er datert til ca 8-9000 f.kr. Perioden yngre steinalder (ca. 4000 1800 år f.kr.) og bronsealder (ca. 1800 500 f.kr.) er ei brytningstid mellom fangst og jordbruk. Med jordbruket vart menneska meir bufaste fordi buskapen vart ein stabiliserande faktor i hushaldet. Dei første jordbrukarane slo seg ned på lettdriven og sjølvdrenerande morenejord i nærleiken av vatn. Mange av buplassane vart lagt i område som framleis blir brukt til jordbruk. Mykje tydar på at det tidlege jordbruket var ei tilleggsnæring til jakt, fangst og sanking, som framleis var den viktigaste næringstilgangen i fleire tusen år. Bondenæringa spreidde seg i aukande tempo i sentrale områder i låglandet. I bronsealderen vart reiskap, våpen og anna utstyr i hovudsak laga av stein, bein, tre og andre naturmaterialar som i steinalderen. Då folk i Sør-Skandinavia gjekk over til jordbruksnæringa, skjedde dette i spreidde tilløp langs kysten, medan innlandet heldt på jegersamfunnet. Enkelte spreidde funn vitnar om at folk har kjent til den nye livbergingsmåten i eigna område, men at jakt og fangst fortsett var det viktigaste livsgrunnlaget på denne tida. Dei tydelegaste teikna på dette er dei nye reiskapane skogsryddingsøksene. Innslag av jordbruk og husdyrhald kom først i siste del av yngre steinalder i dette området. Gjenstandsfunn, buplassar og jordbruksspor dokumenterar dette. Det tidlegaste jordbruket vart drive ekstensivt, med regelmessige flyttingar når jorda var utpint. Funn i området tyder altså på etablering av ei jordbruksbusetnad i yngre steinalder og vidare fram gjennom bronsealderen. Helleristningar, i form av skålgroplokalitetar, viser klåre spor etter jordbruksbusetnaden i området i bronsealderen. Jernaldersgravene i området spenner frå dei enklaste samlingar av brende menneskebein under flat mark, til dei rike gravene med fullt våpensett, smykke og importerte gjenstandar. Dette tydar på at det har vore menneske med ulike ressursar som har levd under ulike sosiale tilhøve i Stordalen. Gravminna finst både enkeltvis og i større gravfelt. Frå romartid kan ein mellom anna ut frå gravfunn sjå at busetnaden vart meir stadbunden. Spor etter busetnad, både i hus og hellarar, samt dyrking viser at jordbruksbusetnaden vart fastare ut over i jernalderen. Fram mot yngre jernalder ser busetnaden i stor grad ut til å liggje i dei same områda som dagens jordbruksbusetnad. Næringsgrunnlaget i mellomalderen var jordbruk og husdyrhald, fiske, jakt og fangst. Dei eldste gardane strekte seg over store område og hadde rettar i skog og fjell. Etter kvart som folketalet auka, vart gardane delt i fleire bruk. På 12-1300-talet fortsette delinga og nyryddinga i stor stil med bondesøner og frigjevne trælar som nybyggjarar. Bøndene eigde ikkje all jorda. Stormenn, kongen eller kyrkja var store jordeigarar. Ei stor gruppe jordbrukarar var leiglendingar.

KU - deltema kulturminne og kulturmiljø - E134 Stordalen i Etne kommune 15 Etter det løfterike 1200-talet ser det ut til å ha vorte ein stagnasjon og nedgang allereie tidleg på 1300-talet. I 1349 kom pesten og etterlet eit ukjent tal ofre. Kor mange ofre den etterlet seg veit ingen, men for heile landet døydde meir enn ein tredjedel av alt folket. Ein veit at det var fleire epidemiar som herja utover heile 1300-talet, men at det var etter Svartedauden at så mange garder vart lagt øyde. Det vart lett å leige jord, då det på kort tid vart fleire gardar ledige enn leigarar. Mange forlatne bruk stod til forfall, husa rotna ned, åkrane grodde til med skog og vart igjen allmenningar, andre vart lagt under nabogarden, eller tekne opp att som stølsområde. Utover 1500-talet byrja landet å koma seg etter nedgangstida i dei harde 1300-åra, og folketalet auka stadig. Fleire av dei nedlagde gardsbruka vart tekne opp igjen. Med aukande folketal fylgde store gjenryddingar av øydegardar, nydyrking og deling av større gardar. Samstundes med at skattane steig utover i 1500- og 1600-åra, opna det seg fleire nye næringsvegar. Bergverksdrift med tilhøyrande ved- og tømmerhogst kom i gang, og trelasthandel og handtverkarfaga utvikla seg. Sjølv om ei bygd ikkje var direkte råka, ville det få innverknader. Bøndene fekk betre høve til å selje det dei hadde til overs av produkt på garden; korn, humle, smør og ost, hestar og slaktefe, huder og skinn. Handelen i byane og de faste marknadane tok seg opp. Ny matrikkel låg ferdig i 1669, og var frem til 1836 grunnlag for berekning av skattar og fordeling av alle slag forutan å vera eit register over jordeigedomar. Kongen la ned forbod for dei nye jordeigarane å auke landskylda og bygselavgifta. Jordeigarane fann det derfor meir lønsamt å setje pengar i sagbruk, skipsfart og handel, og selte derfor eigedomane sine til leiglendingane. På 1700-talet vart derfor dei fleste bøndene i bygdene sjølveigarar, og gardar som høyrte til kyrkja og offentlege institusjonar vart færre. Jordbruket heldt stand i det gamle sporet fram til 1850 då betre driftsmetodar og nye reiskap reformerte drifta. Det vestlandske jordbruket hadde hovudvekta på husdyrhald med kjøt- og mjølkeproduksjon. Tidleg på 1800-talet finn vi derfor ei rekkje meieri rundt om i bygdene. Maskinjordbruket tok til i 1870-åra. Jordbruket hadde vorte eit handelsjordbruk. Byane vaks, og aukande industri med nye arbeidsplassar gjorde at marknaden for landbruksproduksjon auka. Dei store omveltingane i landbruket verka inn på livet i bygdene. Folk hadde pengar, mange ting måtte kjøpast, og landhandleria vaks fram.

KU - deltema kulturminne og kulturmiljø - E134 Stordalen i Etne kommune 16 9 KULTURMILJØ Det vart rydda gardar i Stordalen heilt attende til yngre steinalder. Spor frå steinalder og opp til vår tid finst att i kulturlandskapet. Fleire område kring Stordalsvatnet peikar seg ut med uvanleg verdifulle kulturlandskap med stor tidsdjupne. Eit rikhaldig utval av kulturminne med til dels svært høg verneverdi, saman med eit nærast intakt jordbrukslandskap med få tunge inngrep, gjev området stor pedagogisk, vitskapeleg og estetisk verdi. Samspelet mellom dei ulike elementa i det rikt samansette kulturlandskapet gjev området som heilskap stor opplevingsverdi. Det er verdifulle kulturminne i tilknyting til alle alternativa. I det fylgjande vil freda kulturminne (kjende og fjerna) samt gjenstandsfunn i plan- og influensområdet bli gjennomgått for kvart kulturmiljø. Enkelte lokalitetar med freda kulturminne som ligg utanfor influensområdet blir likevel tekne med etter som dei seier noko om bruken av området i førhistorisk tid. Som ein kan sjå av temakartet er det registrert ei rekkje lokalitetar i og nær planområdet. Nokre av lokalitetane ligg i direkte eller visuell konflikt med tiltaka innafor planområdet. Dette betyr ikkje at det ikkje er fleire automatisk freda kulturminne i området, men heller at det har vore få arkeologiske undersøkingar her. Området har berre i liten grad vorte arkeologisk undersøkt tidlegare. Funn av to øydestølar lokalisert sentralt i planområdet, i samband med synfaringa knytt til konsekvensutgreiinga, syner dette. Nyare arkeologiske undersøkingar i eller nær planområdet har avdekka fleire lokalitetar med automatisk freda kulturminne, og har bidrege til å kastet nytt lys over kulturhistoria i området. Automatisk freda kulturminne i området skriv seg frå fleire periodar i førhistorisk tid og mellomalder. Kulturminna viser at området er busett allereie i eldre og yngre steinalder. Arkeologiske undersøkingar dei seinare åra har avdekka fleire busetnadslokalitetar. Dette viser at området er teke i bruk i jordbrukssamanheng allereie i yngre steinalder. Funnmaterialet tydar på at område framleis var i bruk som busetnads- og jordbruksland i bronsealder, jernalder, mellomalder og vidare fram i tid. Funn frå arkeologiske undersøkingar i området viser spor etter ei meir kontinuerleg busetnad frå bronsealder og eldre jernalder. Kjente kulturminne og nyare undersøkingar i området viser at ein fastare gardsstruktur med tun, innmark og utmark vart etablert i løpet av jernalderen. Spor etter jernaldersgarden kan vi framleis sjå i området i dag, der gardsstrukturen framleis ligg leseleg i landskapet med tun, storåker, geil og bøgard. Gjennomgangen av kjende og fjerna førhistoriske kulturminne og gjenstandsfunn stadfestar i stor grad biletet frå gjennomgangen av kjende lokalitetar. Det er hovudsakleg gravminne frå jernalder og funn frå desse som er registrert. Som vi ser har det tidlegare funnomfanget vore større enn i dag, då fleire kulturminne er fjerna. Gravfeltet på Inntaket på Indre Håland, der mykje er fjerna, må trekkast fram i denne samanheng. Gjennomgangen av gjenstandsfunna frå gardane i planområdet og influensområdet viser at fleire periodar av førhistoria er representert i funnmaterialet. Nokre av gjenstandsfunna skriv seg frå steinalderen, der dei fleste er frå yngre steinalder (jordbrukssteinalderen). I tillegg er det nokre få funn i frå bronsealder, medan hovudvekta av funna i området er frå eldre og yngre jernalder.

KU - deltema kulturminne og kulturmiljø - E134 Stordalen i Etne kommune 17 SEFRAK-registrerte bygningar i området som ikkje er vedtaksfreda er under kvart kulturmiljø vist med tabellar og ei kort skildring av bygningane. SEFRAK er eit landsdekkande register over eldre bygningar og andre kulturminne. Ordet SEFRAK er ei forkorting for Sekreteriatet For Registrering Av Faste Kulturminner i Norge. Registreringane har skjedd gjennom feltarbeid i perioden 1975-1995. Objekta vart då registrert, kartfesta, oppmålt og fotografert. På landsbasis vart alle bygg oppført før år 1900 registrert. SEFRAK er eit kulturhistorisk register som representerer eit stort kjeldemateriale for lokal historie. Det vert også nytta for å finne kvar det er verneverdig bygningar. Sjølve oppføringa i SEFRAK-registeret betyr ikkje at det er spesielle restriksjonar på kva som kan gjerast med bygningen. Sjølv om det ikkje er eit formelt juridisk vern av dei SEFRAK- registrerte bygningane, er det ønskeleg at dei vert tekne vare på og at arbeid skjer i tråd med antikvariske retningsliner. Det at ein bygning er registrert i SEFRAK gjev den ikkje automatisk vernestatus. Stordalen i Etne kommune er ferdig SEFRAK-registert. Dei eldste bygningane finn vi på Nernes, Indre Håland og Øvernes. Hovudsakleg skriv bygningane seg frå jordbruksbusetnaden på 1800-talet. På Håland og Øvernes ligg dei største samlingane med kulturminne frå nyare tid i området. Hovudvekta av kulturminna kan knytast til jordbruksbusetnaden og ressursutnyttinga på desse gardane på 1800-talet. Nokre av gardane i Stordalen ligg framleis i klyngetun, slik som Hålandgardane og Øvernes. Klyngetun og felles tun er ein gardsstruktur som går attende til mellomalderen. Dei førhistoriske busetnadsområda ligg ofte i eller nær opp til dei gamle klyngetuna, i alle fall frå yngre jernalder av. I område som er utsette for ras, slik som i delar av Stordalen, har nok rasproblematikken vore like fullt gjeldande også i førhistorisk tid som i nyare tid. Dei skriftlege kjeldene frå tida etter reformasjonen (skattematriklane) viser at ras har vore eit problem for fleire av gardane i planområdet. Det er ingen opplysningar om registrerte funn av samiske kulturminne, marine kulturminne eller krigsminne i planområdet. Alle kulturminne som er skildra innafor kulturmiljøa er også vist på temakart. Omfang av kartfesta og skildra kulturminne og kulturmiljø er vurdert ut frå det som blir sett på som planområdets influensområde. Planområdet er delt inn i 6 kulturmiljø som vist på temakart. I det fylgjande vil avgrensa kulturmiljø i planområdet bli presentert og vurdert med omsyn på verdi. 9.1 Kulturmiljø 1: Nernes gnr 50 I daglegtalen har garden blitt omtalt som Nese. Dette tyder på at garden er eldre enn Øvernes lenger oppe ved Stordalsvatnet. Nernes høyrde i eldre tid til lesemeisterembetet ved domkapitlet i Bergen. Like vest for Nernes låg den gamle øydegarden Bakka frå mellomalderen.

KU - deltema kulturminne og kulturmiljø - E134 Stordalen i Etne kommune 18 Nernes gnr 50 bnr 2. Bakkatunet på Nernes. Denne garden vart kjøpt av gardbrukarane på Nernes, og ikkje teken opp att med tun. Markane vart haldne i hevd av gardbrukarane på Nernes. I 1718 vart Nernes delt i to bruk. Ein annan øydegard, med namnet Vik, låg like vest for Nernes, under garden Nordhus gnr 49. Denne øydegarden ligg heilt opp ved bytet til Nernes, om lag 2 km frå hovudbølet på Nordheim. Alt i gamal tid var denne garden øydelagd av skred. Grindheim kyrkje eigde ein part, men denne var lenge pantsett til oppsitjarane på Norheim. Dei nytta staden til utslått, men leigde vekk øydegardens utmark, støl og fjellbeite til grannegarden Nernes. Tunet på Nernes gnr 50 bnr 5. Automatisk freda kulturminne Ei gravrøys (Askeladden id nr 90179) ligg på den ytste høge pynten av Hidlenes som stikk ut i Stordalsvatnet. Ho er ein del utkasta i midten, der det skal ha blitt funne ein del trekol. Dette kan vere restar etter ei branngrav. Røysa er 6 meter i tverrmål og 0,5 meter høg. Grava, som truleg er i frå jernalderen, ligg langt frå tunet på garden. Det er nok ferdsla langsetter vatnet som har vore avgjerande for denne plasseringa.

KU - deltema kulturminne og kulturmiljø - E134 Stordalen i Etne kommune 19 Utdrag frå Riksantikvaren sin fornminnedatabase Askeladden. Utdrag frå P. Fett sine registreringar - Førhistoriske minne på Vestlandet. Bergen Museum. Ein stor overpløgd gravhaug ligg 150 NV for tunet på bruk 1 på Nernes. Den ligg på eit markert punkt i terrenget. Gravhaugen er omlag 15 m i tverrmål og 1,5 m høg. Under ei utgraving i 1887 vart det funne ei branngrav i haugen, med brende bein lagt i eit fint leirkar. Leirkaret frå 5-600 talet e.kr. er spannforma, og er mellom dei finaste på Vestlandet. I ei anna gravlegging i same haugen er det funne ein fingerring i gull frå 400 talet e.kr.

KU - deltema kulturminne og kulturmiljø - E134 Stordalen i Etne kommune 20 Ein overpløgd gravhaug ligg 150 meter NV for våningshuset på biletet (gbnr 50/1). Den overpløgde gravhaugen, sett frå E134, ligg framleis godt synleg i kulturlandskapet på Nernes. Spannforma leirkar og fingerring i gull funne i gravhaug på Nernes. Ei gravrøys ligg på den ytste høge pynten på Hidlenes på bruk 3 (Askeladden Id 90179). Røysa er 6 m i tverrmål og 0,5 m høg. Det er funne trekol, som kan vera restar etter ei branngrav, i røysa. Grava er truleg frå jernalderen. Steinkrans ligg i Hagen 150 meter aust for tunet på bruk 3. Den skal ligge midt imellom riksvegen og vatnet. Steinkransen som no er tildekka av rydningsstein, var ein fin steinsett runding med eit tverrmål på ca 4 meter. Innafor var det ei lita forhøgning med jord og stein. Denne er ikkje registrert i Askaledden, opplysningane er henta frå Per Fett Førhistoriske minne på Vestlandet.

KU - deltema kulturminne og kulturmiljø - E134 Stordalen i Etne kommune 21 Gravrøys på Hidlenes på Nernes (bruk 3). Steinkransen som er tildekka av rydningsstein skal liggja om lag midt i biletet. Øydegarden Vik under Norheim I den bratte skråninga frå E134 mot Stordalsvatnet ved skiftesgrensa mellom Nernes og Norheim, ligg øydegarden Vik, som var eigen gard i mellomalderen. Garden vart lagt øyde etter Svartedauden i 1350 og kom seinare inn under Norheim. Norheim har brukt innmarka til slått og beite. I området finst det fin almeskog, og mange trær i det gamle kulturlandskapet er styva. På øydegarden ligg det mange spor etter gamal dyrking; åkrar, åkerreiner, rydningsrøyser. Sjølve tunstaden er ikkje lokalisert, men omlag midt i den gamle innmarka ligg det terrasseflater der husa kan ha stått. Fleire av røysene på øydegarden ser ut til å vera gravrøyser. Garden er truleg rydda i eldre jernalder. Bakkatunet på Nernes er også ein øydegard frå mellomalderen. Delar av øydegarden Vik, like vest for Nernes (Bakkatunet). Garden har ikkje vore i drift som eigen gard med tun etter øydetida.

KU - deltema kulturminne og kulturmiljø - E134 Stordalen i Etne kommune 22 Kulturlandskap På garden Nernes er det større område med intakte kulturlandskapskvalitetar, med til dømes steingardar, geil, åkrar, åkerreiner og rydningar. Kulturlandskapet ber preg av stor tidsdjupne. Det var vanleg å hauste tilleggsfôr ved lauving. Årsskota vart hausta kvar haust. Dette gjev trea den karakteristiske kraftige stammen med tynne greiner. Kulturlandskapet på øydegarden Vik. Biletet syner styvingstre rydningsrøyser og dyrkingsflater tett inn til eksisterande vegfylling på E134 innafor planområdet på Nernes. Alle alternativ kjem inn att på eksisterande veg her. Kulturlandskapet mellom eksisterande E134 og Stordalsvatnet på Nernes. Hidlenes i bakgrunnen. Nyregistrerte freda kulturminne Hordaland fylkeskommune har i samband med 9 registreringa i 2010 avdekka fleire nye lokalitetar med automatisk freda kulturminne på Nernes. Dei nye kulturminnelokalitetane er hovudsakleg lokalisert på og ved Hushaug og Kidlingehaug (Lok. 1 5 og 9). Lok. 6 ligg like ovanfor tunet på bruk 5.

KU - deltema kulturminne og kulturmiljø - E134 Stordalen i Etne kommune 23 Lok. nr Lok. 1 Lok. 2 Kulturminne To gravrøyser/røysrestar oppå Kidlingehaugen, samt 3 rydningsrøyser (røyser) og dyrkingslag. 2-3 ovnsanlegg (bilete syner det tydelegaste anlegget), ei gravrøys oppå Hushaugen og ei røys i skråninga som kan vere rydning eller grav (det er eitt synleg jernfragment på ca 10 cm lengde i den), samt dyrkingslag (1 fase). Lok. 3 Lok. 4 Lok. 5 Dyrkingslag. Eldstader (5-6) og dyrkingslag (2 fasar). Geil på overflata, under geila er det fleire fasar med dyrking. Geila stikk berre så vidt ned i topplaget, men den ligg i alle høve oppå sikkert førhistoriske dyrkingslag (sjå foto DSC-0387). Steinane i toppen av biletet er botnen av geila). Lok. 6 Dyrkingslag og 1 struktur (truleg eit stolpehol) + 1 økseavslag av diabas i matjorda. Omfanget på strukturar her er ikkje avklart. Lok. 9 Dyrkningslag. Tabell over nyregistrerte lokalitetar i planområdet på Nernes. Opplysningar og bilete frå Heidi Handeland, Hordaland fylkeskommune. Nyregistrert gravrøys på Hushaugen på Nernes. Bilete: Arnulf Østerdal, Statens vegvesen. Nyare tids kulturminne Bakkatunet på Nernes (bnr 2) er ein øydegard frå mellomalderen. Denne har vore eit viktig tilskot til Nernesgarden. Bakka vart kjøpt av ein brukar på Nernes i 1680-åra, og sidan har det vore drive gardsbruk Bakka. SEFRAK- registeret syner at det på garden er bustadhus,

KU - deltema kulturminne og kulturmiljø - E134 Stordalen i Etne kommune 24 kårstove (brukt som hønsehus), stabbur (brukt som utleigehytte), bryggjarhus, verkstad og naust på Skåradn. Alle bygningane er i frå 1800-talet. Vidare er det på bruk 1-4 på Nernes registrert bustadhus, to løer, murar etter to naust og eit fehus. Fehuset ligg ovanfor tunet og er bygd saman med ein steingard (bøgarden som skil innmark frå utmark). Alle bygningane er frå 1800-talet, men murane etter fehuset og dei to nausta kan vera eldre. Ein kjenner namn på brukarar på garden attende til 1500-talet. På bruk 5 Løhaugen er det registrert to bygningar frå 1800-talet. Dette er eit bustadhus og eit kjerrehus. SEFRAK ID GARD KULTURMINNE DATERING KATEGORI 12110002055 Skåradn, Bakka Naust. Grunnmuren og ytterveggen er tørrmura. Ytterveggen har ingen kledning 12110002052 Bakka Bustadhus. Grunnmuren er mura i gråstein og pussa. Stovene er tømra og resten av huset er reist i bindingsverk. Huset er kledd med liggjande fasadekledning. Arkene i nord og sør vart bygde i 1924. 12110002053 Bakka Hønsehus. Grunnmuren mura i teglstein og fuga. Huset er tømra og kledd med liggjande fasadekledning. Huset var opphavleg kårhus, men er i dag nytta som hønsehus. Det er flytta frå Frette til Bakka i dette hundreåret. 12110002054 Bakka Stabbur. Grunnmuren er av betong. Bua er tømra og resten av bygningen er reist i bindingsverk. Huset var opphavleg stabbur, men har i dag fleire funksjonar. Det vert brukt som utleigehytte, bryggjarhus og verkstad. 12110002076 Hushaugen Fehus. Grunnmuren og ytterveggen er tørrmura og er utan fasadekledning. Muren er om lag 2 m på det høgaste. Fehuset er mura att i ein steingard, som utgjer grensa mellom innmark og utmark. Fehuset var i bruk om sommaren, då ein mjølka kyrne her. 12110002057 Nernes, Neset Våningshus. Grunnmuren er mura i gråstein, dels fuga og dels pussa. Delar av huset er tømra og kledd med liggjande fasadekledning. 12110002058 Nernes, Neset Fjøs/løe. Grunnmuren er mura i gråstein og fuga. Løa er reist i grindverk og er hovudsakleg kledd med ståande fasadekledning. I aust og vest er veggen kledd med liggjande fasadekledning. 12110002074 Nernes Løe. Grunnmuren er av betong og tørrmur. Løa vart riven for om lag 20 år sidan og ny løe vart bygt på dei gamle murane. Heile første etasjen er støypt i betong. 12110002075 Eskjoviko Naustgrunn. Grunnmuren og ytterveggen er tørrmura og er utan fasadekledning. På nordsida er muren 2 meter høg. Taket fall saman i 1950-åra. 12110002059 Nernes, Neset Naust (ruin). Grunnmuren og ytterveggen er tørrmura og er utan fasadekledning. Ein del store steinar dannar delar av veggen i vest. 12110002061 Løhaugen, Våningshus. Grunnmuren er hovudsakleg tørrmura og fuga. Nernes I nord er muren av betong. Stova er tømra og resten av huset er reist i bindingsverk. Huset er kledd med liggjande 12110002062 Løhaugen, Nernes fasadekledning. Kjerrehus/vedhus. Grunnmuren er tørrmura og fuga. Ytterveggen er reist i bindingsverk og kledd med ståande fasadekledning. Kjerrehuset har vore brukt som vedskjul sidan 1933. Meldepliktig ihht kml 25, Anna SEFARK- bygg, Ruin eller fjerna objekt 1800-talet, 4.kvartal 1800-talet, 4.kvartal 1800-talet, 4.kvartal 1800-talet, 4.kvartal 1800-talet 1800-talet 1800-talet 1800-talet, 1.kvartal 1800-talet, 4.kvartal 1800-talet 1800-talet 1800-talet

KU - deltema kulturminne og kulturmiljø - E134 Stordalen i Etne kommune 25 Vurdering av verneverdi Samla har kulturminna stor kunnskapsverdi, stor opplevingsverdi og stor bruksverdi. Samla verdivurdering for kulturmiljø 1 Nernes er stor verdi: Liten Middels Stor I--------I--------I--------I Verdi 9.2 Kulturmiljø 2: Hustuft gnr 51 Øydegarden Hustuft vart teken i bruk kring 1610. I daglegtale er den kalla Tofto. Truleg vart det gamle mellomaldernamnet på garden bortgløymt i øydetida, og at det var då den fekk namnet Hustuft. I 1664 var garden eigd av kyrkja i Skånevik og Holmedal, samt Skånevik prestebol. Delar av kulturlandskapet på Hustuft, fram mot Kuhaug og Branahaug. Automatisk freda kulturminne Ei gravrøys ligg på det høgaste punktet på Midthaug, ikkje så langt frå tunet på Hustuft bnr 1. Ho er 6x4 m stor og 0,5 m høg. Midtpartiet er noko utkasta, og det er her funne trekol som truleg kjem frå ei branngrav. Gravrøysa kan vera bygd frå ein gard på Hustuft. Utdrag frå P. Fett sine registreringar - Førhistoriske minne på Vestlandet. Bergen Museum.

KU - deltema kulturminne og kulturmiljø - E134 Stordalen i Etne kommune 26 Nyare tids kulturminne Det gamle tunet låg der som bustadhuset (SEFRAK Id 2104) står. Dei andre husa vart flytta lenger sør i 1934. SEFRAK ID GARD KULTURMINNE DATERING KATEGORI 12110002104 Hustoft Våningshus. Grunnmuren er tørrmura. Huset er tømra og Ukjent vedskuten i sør er reist i bindingsverk. Bygningen er kledd med liggjande fasadekledning. Huset var i bruk som kårstove fram til 1938. Meldepliktig ihht kml 25, Anna SEFARK- bygg, Ruin eller fjerna objekt Vurdering av verneverdi Samla har kulturminna liten til middels kunnskapsverdi, liten til middels opplevingsverdi og liten bruksverdi. Samla verdivurdering for kulturmiljø 2 Hustuft er liten til middels verdi: Liten Middels Stor I--------I--------I--------I Verdi 9.3 Kulturmiljø 3: Ytre Håland gnr 52 Håland breier seg i eit vidt sørvendt søkk i landskapet mellom Helgenuten og Hålandshovda og ligg om lag 150 meter høgare enn Stordalsvatnet. Første leddet i namnet tyder høg. Ovanom garden går søkket over i eit dalføre som leier ned til Åkrafjorden og Skånevik. Her har gått ferdsle til alle tider. Ytre Håland er den høgste men flataste av dei to Hålandsgardane. Truleg er Hustuft utskild herifrå, då dei to gardane hadde fellesstøl i gamal tid og sams rettar i utmarka her. Garden har hovudsakleg vore i bondeeige, med unnatak av ein liten del som høyrde til Grindheim kyrkje. Ved eit par høve har delar av garden vore i hendene på baronen i Rosendal, men berre i kortare periodar. Den flate terrassen på Ytre Håland, med tunet liggande fram mot terrassekanten. Sett mot Stordalsvatnet i sør.

KU - deltema kulturminne og kulturmiljø - E134 Stordalen i Etne kommune 27 Tunet på Ytre Håland sett mot nord. Hustuft til venstre. Kulturlandskapet på ytre Håland ber meir preg av moderne jordbruksdrift. Automatisk freda kulturminne På Ytre Håland er det funne ein lokalitet med myrpinnar i ei myr like ovanfor tunet. Det vart i alt funne kring 20 myrpinnar; ca 42 cm lange og 10 cm i rundmål. Pinnane, som var tilvirka i eik og furu, var tilkvesste i begge endar. Denne lokaliteten er ikkje registrert i Askeladden, opplysningane er henta frå Per Fett Førhistoriske minne på Vestlandet. Hovudvekta av tidlegare kjende fornminne og gjenstandsfunn er gjort på garden Indre Håland. Dette kan tyde på at den eldste tunskipnaden, før garden vart delt i to, har lege på Indre Håland. Utdrag frå P. Fett sine registreringar - Førhistoriske minne på Vestlandet. Bergen Museum.

KU - deltema kulturminne og kulturmiljø - E134 Stordalen i Etne kommune 28 Nyregistrerte freda kulturminne Hordaland fylkeskommune har i samband med 9 registreringa i 2010 avdekka tre nye lokalitetar med automatisk freda kulturminne på Ytre Håland. Dei nye kulturminnelokalitetane, som ligg ovanfor eksisterande E134, er alle dyrkingslokalitetar (Lok. 7, 10 og 11). Lok. nr Kulturminne Lok. 7 Dyrkingslag 1 fase Lok. 10 Dyrkingslag Lok. 11 Dyrkingslag Tabell over nyregistrerte lokalitetar i planområdet på Ytre Håland. Opplysningar frå Heidi Handeland, Hordaland fylkeskommune. Det har tidlegare vore utført registreringar og undersøkingar i delar av planområdet på Ytre Håland (1996). Ved desse undersøkingane vart det registrert og undersøkt ein lokalitet med automatisk freda kulturminne på Ytre Håland (Lok. 24 på temakart). Lok 24: Dyrkingslag frå bronsealder. Nyare tids kulturminne Det er registrert to bustadhus, to løer, murar etter fehus, kvernhus, vedhus, smie og tuft etter stabbur på Ytre Håland. Bygningane kan knytast til jordbruksdrifta på 1800-talet, men fehuset kan vere eldre. Denne bygningen ligg i utmarka og vart brukt som flor for geit ut over på 1800-talet. SEFRAK ID GARD KULTURMINNE DATERING KATEGORI 12110002078 Håland Bustadhus. Grunnmuren er mura i gråstein og fuga. Huset er tømra forutan tilbygget i sør, som er reist i bindingsverk i 1968. Årstalet 1853 er rissa inn i grunnmuren. Huset stod opphavleg om lag 50 m lenger nord. 12110002079 Håland Løe. Grunnmuren etter den eldste delen av løa (1859) er tørrmura. Resten er støypt i betong i slutten av 1960-talet. I aust er det bygt til ein garasje. Løa er grindbygd og det gamle fjøset er tømra. Ho er hovudsakleg kledd med ståande fasadekledning. Gavlveggen i vest har liggjande fasadekledning. 12110002080 Håland Smie. Grunnmuren og ytterveggen er tørrmura. Smia er utan fasadekledning, men ho er kledd med ståande kledning i gavlane. Smia vart brukt av bygdasmeden. 12110002081 Håland Stabburstuft. Stabburet stod på fire stabbesteinar tørrmura. Dei fremre stabbesteinane står att. Stabburet har tømra bu, resten var reist i bindingsverk. Stabburet vart flytta til bekken og brukt som røykjehus, men vart seinare teke av flaumen. 12110002082 Håland Bustadhus. Grunnmuren er tørrmura. Halve huset er tømra. Den nordre halvdelen er reist i bindingsverk i 1927. Ytterveggen er kledd med liggande fasadekledning. 12110002083 Håland Løe. Grunnmuren er tørrmura og betong. Løa er reist i grindverk og fjøset tørrmura. Løa er kledd med ståande fasadekledning. Eigar vølte løa og bygde ny køyrebru i 1931. 12110002084 Håland Vedhus. Grunnmuren er tørrmura. Austre delen av vedhuset er eit tømra sauefjøs. Vedhusdelen er reist i bindingsverk. Bygningen er kledd med ståande fasadekledning. I 1937 blas vedhuset ned, men det vart 1800-talet, 3.kvartal 1800-talet, 3.kvartal 1800-talet, 4.kvartal 1800-talet, 3.kvartal 1800-talet, 4.kvartal 1800-talet, 4.kvartal 1800-talet, 4.kvartal

KU - deltema kulturminne og kulturmiljø - E134 Stordalen i Etne kommune 29 bygt opp att same året. Meldepliktig ihht kml 25, Anna SEFARK- bygg, Ruin eller fjerna objekt Like nedanfor eksisterande E134 på Ytre Håland står det ein milestein (K2 på temakartet). Vurdering av verneverdi Samla har kulturminna middels til stor kunnskapsverdi, middels opplevingsverdi og middels til stor bruksverdi. Samla verdivurdering for kulturmiljø 3 Ytre Håland er middels til stor verdi: Liten Middels Stor I--------I--------I--------I Verdi 9.4 Kulturmiljø 4: Indre Håland gnr 53 Alt i 1667 vart Indre Håland eigen matrikkelgard. Grunnen til dette er truleg at dei to Hålandstuna var klart skilde frå einannan. Det indre tunet låg eit stykke nedanfor og aust for det ytre. Størsteparten av Indre Håland låg under Halsnøy kloster. Fram til 1715 vart garden driven av klosterets leiglending. Garden hadde eiga kvern og støl kort veg unna. Stølen var truleg sams med Ytre Håland og Hustuft. Frå midten av 1700-talet merkar Hålandsgardane seg ut med hastehandel i stort omfang. Håland vart eit midtpunkt og ein samlingsstad for folk og drifter som skulle til Røldalsmarknaden, og kanskje like til Austlandet. Indre Håland vert også kalla Nedre Håland. Klyngetunet på Indre Håland ligg høgt og fritt i kulturlandskapet over Stordalsvatnet.

KU - deltema kulturminne og kulturmiljø - E134 Stordalen i Etne kommune 30 Automatisk freda kulturminne På garden Indre Håland er det fleire tidlegare kjende fornminne og gjenstandsfunn. Funna kan hovudsakleg knytast til gravminne frå jernalderen. Eit gravfelt vart undersøkt på 1950- talet. Utdrag frå P. Fett sine registreringar - Førhistoriske minne på Vestlandet. Bergen Museum. Egil Bakka undersøkte i 1954 tre graver på Inntaket ved Bøgarden på Indre Håland. Dette er på ein litt slakare hjell i elles bratte bakkar mot sør. Gravene låg under ein gamal veg der no den nye vegen går, om lag 150 meter aust for tunet på Indre Håland. To av gravene inneheldt ubrende mannsgraver frå vikingtid (B10897 og B10898). I desse gravene vart det funne sverd, øks, spyd og skjold. Ei grav inneheldt ei brend mannsgrav frå yngre jernalder (B10896). I denne vart det funne pil, båtsaum, spikar, brend flint og brende bein. Eventuelle haugar må ha vore overdekt av rasmassar. Ein gravhaug låg på ein naturleg haug på Utløemyro. Det er ikkje kjende funn frå denne haugen. I bakkekanten 30 40 meter aust for stova på bruk 2 i tunet på Indre Håland vart det funne ei skjeggøks frå merovingartid (B10895). Det har vore dyrka lenge på staden der øksa vart funnen, så det er uvisst om steinane på staden har tilhøyrt ei gravrøys.

KU - deltema kulturminne og kulturmiljø - E134 Stordalen i Etne kommune 31 Inntaket på Indre Håland i 1954. Staden for funn av graver frå vikingtid, grav 1-3 ved Bøgarden. Foto: Egil Bakka, mai 1954 - Bergen Museum. Tunet på Indre Håland ligg markert plassert i kulturlandskapet i 1954. Det gjer det også i dag. Ei skjeggøks frå merovingartid er funne nær bakkekanten til venstre for tunet. Garden Hustuft i bakgrunnen. Bjørndalen og det gamle skulehuset nede ved Riksvegen. Foto: Egil Bakka, mai 1954 - Bergen Museum.

KU - deltema kulturminne og kulturmiljø - E134 Stordalen i Etne kommune 32 Ein gropestein med 11 skålgroper låg i ein vegmur like ovanfor skiftet med Øvernes, på bruk 2 på Indre Håland. Gropesteinen må ha lege der i nærleiken fær den vart brukt i vegmuren. Det kan vere denne gropesteinen som no ligg i tunet på Øvernes. Byte mellom Indre Håland og Øvernes (1954). Funnstad for gropastein med 11 skålgroper - liten veg opp bakken midt i biletet, til eit le i skogkanten; Velle-le. Steinen ligg i vegmuren nokre meter bortom leet i skogkanten. Foto: Egil Bakka, mai 1954 - Bergen Museum. Nyregistrerte freda kulturminne Hordaland fylkeskommune har i samband med 9 registreringa i 2010 avdekka to nye lokalitetar med automatisk freda kulturminne på Indre Håland. Dei nye kulturminnelokalitetane (lok. 8 og 12) ligg i området ved Inntaket, der det vart funne eit gravfelt frå yngre jernalder på 1950-talet. Lok. nr Lok. 8 Kulturminne Rydningsrøys eller gravrøys. Den har strengt tatt lite stein for rydningsrøys å vera. (sjå foto 2010-067-230). Røysa ligg ikkje langt frå Inntaket, kor det vart funne 3 mannsgraver frå vikingtid på 50-talet. Lok. 12 Dyrkingslag Tabell over nyregistrerte lokalitetar i planområdet. Opplysningar og bilete frå Heidi Handeland, Hordaland fylkeskommune.

KU - deltema kulturminne og kulturmiljø - E134 Stordalen i Etne kommune 33 Det har tidlegare vore utført registreringar og undersøkingar i delar av planområdet på Indre Håland (1996). Ved desse undersøkingane vart det registrert og undersøkt fire lokalitetar med automatisk freda kulturminne på Indre Håland (Lok. 23, 26, 27 og 28 på temakart). Lok 23: Trekolhaldig lag frå bronsealder. Lok 26: Kolgroper og dyrkingslag frå romertid. Lok 27: Dyrkningslag frå førromersk jernalder. Lok 28: Mogleg rest av gravhaug på Utlemyro, samt kolgrop frå mellomalder. Kulturlandskapet på Indre Håland På Indre Håland er det store områder med særleg verdifulle kulturlandskap. Kulturlandskapet på garden ber preg av stor tidsdjupne, og har eit rikt innhald av spor etter menneska si ressursutnytting på garden til ulike tider. Også det tunnære kulturlandskapet er halde godt i hevd på Indre Håland, med mange spor etter den tradisjonelle jordbruksdrifta på garden. I kulturlandskapet på Indre Håland finn vi spor etter ei rekkje gamle jordbrukselement. Dette er åkrar, åkerreiner, rydningar, steingardar, gamle vegar og styvingstre. Det gamle åkerlandet ligg framleis godt synleg i kulturlandskapet på Indre Håland. Kulturlandskapet strekkjer seg høgt over tunområdet på garden, og syner det heilskaplege ressursområdet på garden. Innhegning for åker eller kve, like ovanfor Inntaket på Indre Håland.

KU - deltema kulturminne og kulturmiljø - E134 Stordalen i Etne kommune 34 Nyare tids kulturminne På garden Indre Håland er det registrert fire bustadhus, der berre grunnmurane står att etter to av dei. Dei ståande bustadhusa er tømra. Vidare er det registrert tre løer, to vedhus, murar etter stabbur / sauehus, kvernhus og to fehus. Dei fleste bygningane og murane etter bustadhusa er truleg frå før 1800. Eit tømra bustadhus frå 1800-talet vart flytta ned til Utløemyra i 1900. Indre Håland hadde eiga kvern, og dei synlege murane etter kvernhus stammar truleg frå kverna som er nemnd i skattematrikkelen av 1723. SEFRAK ID GARD KULTURMINNE DATERING KATEGORI 12110002091 Nedre Håland 12110002094 Oppigarden, Nedre Håland 12110002098 Nedre Håland 12110002092 Nedre Håland 12110002097 Nedre Håland 12110002093 Nedre Håland 12110002089 Nedre Håland 12110002090 Nedre Håland 12110002095 Nedre Håland 12110002096 Nedre Håland Mur etter bustadhus. Grunnmuren er tørrmura. Det skal ha vore arrest i kjellaren. Bustadhuset vart flytta til Stødle, men ein veit ikkje når. Mur etter våningshus. Grunnmuren er tørrmura. Huset var tømra og utan fasadekledning. Lokal nemning på stova var Hå-huse. Huset vart rive i 1929. Mur etter stabbur/sauehus. Grunnmuren er tørrmura. Stabburet var tømra og utan fasadekledning. Sauehuset var under stabburet i kjellaren. Stabburet vart rive i 1924. Våningshus. Grunnmuren er mura opp i gråstein og delvis fuga. Huset er tømra og kledd med liggjande fasadekledning. Stova i sør vart bygd på før 1900. Vedhus. Grunnmuren er tørrmura. Vedhuset er reist i grindverk og kledd med ståande fasadekledning. Det er framleis i bruk som vedhus. Løe. Grunnmuren er tørrmura. Løa er reist i grindverk med mura fjøs i kjellaren. Ytterveggen er kledd med ståande fasadekledning. Ein reiv løa i 1929, men fjøset stod att. Ein bygde ny løe same året. Løe. Grunnmuren er tørrmura. Løa er reist i grindverk med tømra fjøs i nord. Ho er hovudsakleg kledd med liggjande fasadekledning. I vest er det ståande fasadekledning. Det tømra fjøset vart bygt på i 1838 og i 1879 heva ein løa med ein halv etasje. Vedskut. Grunnmuren er tørrmura. Vedhuset er reist i grindverk og kledd med ståande kledning. Det er framleis i bruk som vedhus. Løe. Grunnmuren er tørrmura. Løa er reist i grindverk med mura fjøs i kjellaren. Ytterveggen er kledd med ståande fasadekledning. Våningshus. Grunnmuren er mura i gråstein og fuga. Huset et tømra og kledd med liggjande fasadekledning. Det har tidlegare stått der som vedhuset står i dag. 12110002102 Nedre Håland Mur etter kvernhus 12110002086 Utløemyra Våningshus. Grunnmuren er mura i gråstein og fuga. I nord er muren pussa med betong. Huset er tømra forutan gangen i nord, som er reist i bindingsverk. Det er kledd med liggjande fasadekledning. I 1900 vart huset flytta frå Nedre Håland til Utløemyra. 12110002088 Bjørndalen Mur etter husmannsplass. Grunnmuren og ytterveggen er tørrmura. Ytterveggen er utan fasadekledning. Bruket har vore husmannsplass under Nedre Håland. 12110002087 Bjørndalen Mur etter husmannsplass. Grunnmuren og ytterveggen er tørrmura. Ytterveggen er utan kledning. Bruket har vore husmannsplass under Nedre Håland. 12110002067 Bjørndalen Våningshus. Grunnmuren er mura i gråstein og fuga. Huset er tømra forutan skuten i vest som er reist i bindingsverk. Det er kledd med liggjande fasadekledning. Huset er sambygd og skal ha vore brukt som skulestove. Ein har flytta frå huset i 1950-åra. 12110002064 Bjørndalen Naust. Grunnmuren og ytterveggen er tørrmura og er utan fasadekledning. 12110002065 Bjørndalen Naust. Naustet er tørrmura og er utan fasadekledning. Naustet er bygt vegg i vegg med eit anna naust. Meldepliktig ihht kml 25, Anna SEFARK- bygg, Ruin eller fjerna objekt 1800-talet 1800-talet 1800-talet 1800-talet 1800-talet 1800-talet 1800-talet 1800-talet 1800-talet 1800-talet 1800-talet Ukjent Ukjent Ukjent Ukjent Ukjent Ukjent

KU - deltema kulturminne og kulturmiljø - E134 Stordalen i Etne kommune 35 Bruket i Bjørndalen var ein husmannsplass under Indre Håland. Det kom folk på plassen tidleg på 1700-talet. I 1769 vart det reist løe, fjøs, sengebu, stove og eldhus på plassen, men kjeldene nemner husmann i Bjørndalen allereie i 1715. Det er registrert eitt bustadhus og to murar etter hus på staden. I eitt av husa skal det ha vore fargeri og stamperi for vedmel i kjellaren. Det eldste delen av bustadhuset er truleg frå midten av 1700-talet. Indre Håland hadde naust på Nautneset. Her ligg to naust som er bygd saman. Nausta kan truleg daterast til midten av 1700-talet. Like på austsida brua på gamlevegen på Indre Håland (skifte mellom Indre og Ytre Håland) ligg det eit drikkekar for hestar (K3 på temakartet). Gamlevegen slyngar seg her vidare opp til Håland. Vurdering av verneverdi Samla har kulturminna stor kunnskapsverdi, stor opplevingsverdi og middels til stor bruksverdi. Samla verdivurdering for kulturmiljø 4 Indre Håland er stor verdi: Liten Middels Stor I--------I--------I--------I Verdi 9.5 Kulturmiljø 5: Øvernes gnr 54 Garden ligger på et langt nes mellom bakkar og berg på den eine sida og Stordalsvatnet på den andre sida. Garden lei stor skade etter ein kraftig flaum i 1770, og mykje åkerland og eng vart øydelagt. I tillegg var der fleire store skred som gjorde skade på garden. Øvernes var delt mellom dei tre eigarane; Grindheim, Skånevik og Eid kyrkjer. Ein kjenner namn på brukarar attende til siste del av 1500-talet. Garden leigde seg kvernplass på Indre Håland, men hadde eigen støl. Klungetunet på Øvernes ligg heilt nede ved Stordalsvatnet. Kulturlandskapskvalitetane på garden utmerkar seg, og då særleg kulturlandskapet aust for tunet. I dette området er det spor etter gamal ressursutnytting med spreidde jordbrukselement slik som; åkrar, åkerreiner, geil, steingardar, rydningar, gamle vegar og styvingar.

KU - deltema kulturminne og kulturmiljø - E134 Stordalen i Etne kommune 36 Automatisk freda kulturminne På det høge neset, Øvernesklubben, som stikker ut i Stordalsvatnet ligg det fire gravrøyser tett saman. På gravfeltet er det ei langrøys på 12 x 3 meter og tre runde røyser med eit tverrmål på 5-6 meter. Det er ikkje kjende gjenstandsfunn frå røysene. Gravfeltet på Øvernesklubben, like nedanfor tunet. Det er registrert ei grophelle med ei skålgrop i tunet. Denne ligg i ein gamal løemur. Bilete av grophella (Bakka 1954) med ei skålgrop stemmer ikkje med hella som ligg i tunet i dag. I denne er det truleg minst 7 skålgroper. Anten er det to skålgropsteinar i tunet, eller så er det ei forveksling mellom skålgropsteinar. Det kan vere skålgropsteinen som har lege i ein vegmur i bytet mellom Indre Håland og Øvernes som har blitt henta ned i tunet på Øvernes. Grophella med ca 7 skålgroper som ligg i tunet framføre stova på bruk 3.

KU - deltema kulturminne og kulturmiljø - E134 Stordalen i Etne kommune 37 Utdrag frå Riksantikvarens fornminnedatabase Askeladden. Bustadhus (SEFRAK id 12110002108). Grophella ligg på tunet, inntil løemuren, ved mjølkespanna. Det er kjende gjenstandsfunn frå steinalderen på garden. Dette er ei Vestlandsøks (B10616) funne på Nedre Tjukkeli, 50 meter nedafor riksvegen og 50 meter nord for vegen ned til garden (bruk 1). På bruk 3 er det funne ei trinnøks frå siste del av eldre steinalder og ein slipestein i kvartsitt.

KU - deltema kulturminne og kulturmiljø - E134 Stordalen i Etne kommune 38 Utdrag frå Per Fett, Førhistoriske minne på Vestlandet, Bergen museum. Kulturlandskapet på Øvernes På Øvernes er det store områder med særleg verdifulle kulturlandskap. Kulturlandskapet på garden ber preg av stor tidsdjupne, og har eit rikt innhald av spor etter menneska si ressursutnytting på garden til ulike tider. I kulturlandskapet på Øvernes ligg det ei rekkje gamle jordbrukselement, slik som; geil, steingardar, åkrar, åkerreiner, rydningar, gamle vegar og styvingstre. Delar av det verdifulle kulturlandskapet på Øvernes med eit stort innhald av gamle spor i terrenget.

KU - deltema kulturminne og kulturmiljø - E134 Stordalen i Etne kommune 39 Kulturlandskapselement på austsida av gardsvegen ned til Øvernes. Kulturlandskapet strekker seg heilt opp til eksisterande E134. Nyare tids kulturminne Øvernestunet ligg nede ved Stordalsvatnet. I dag er det bygningar frå bruk 1 og 3 i tunet. Bruk 2 vart flytt lenger opp i bakkane i 1940. Det er registrert seks bustadhus, tre løer, tre fehus og tre naust på garden. Bustadhusa og murane etter hus er frå 1800-talet eller tidlegare. Ei av løene er frå 1796, og eitt av bustadhusa er truleg frå før 1800. Dette er flytt frå Kyrping på slutten av 1800-talet. To av fehusa ligg i utmarka like nedafor vegen. Om lag 200 meter aust for tunet ligg eit fehus som er bygd i eitt med bøgarden som skil utmarka frå innmarka. Det er eit omfattande system av steingardar og geil på garden, særleg på austsida av tunet. SEFRAK ID GARD KULTURMINNE DATERING KATEGORI 12110002117 Øvernes Naust. Grunnmuren og yttervegen er tørrmura og er utan 1800-talet fasadekledning. I gavlane er det ståande kledning. Vestre veggen er felles med naustet til gnr.54/1. 12110002118 Øvernes Naustgrunn. Grunnmuren og ytterveggen er tørrmura og er 1800-talet utan fasadekledning. Austre veggen er felles med naustet til gnr 54/2. 12110002114 Øvernes Løemur. Grunnmuren er tørrmura. Løa var kledd med ståande fasadekledning. Ho var flytta til det nye tunet i 1800-talet, 3.kvartal 1940. 12110002113 Øvernes Fjøs. Grunnmuren er tørrmura. Løa er reist i grindverk og kledd med ståande fasadekledning. Det er fjøs i kjellaren. I Ukjent 1940 vart løa riven og bygd opp att. 12110002108 Øvernes Bustadhus. Grunnmuren er tørrmura og delvis fuga. Stovene er tømra og resten er reist i bindingsverk. Huset er kledd med liggjande fasadekledning. Kjellaren er delt i tre. I austre delen tørka ein korn og i midtre var det smie. Austre delen av kjellaren er no brukt som sauehus. Den austre stova vart bygd som bedehus og kalla Glaslykta. Årstalet 1814 er hogd inn i kjellarmuren. 12110002109 Øvernes Løe. Grunnmuren er tørrmura. Løa er reist i grindverk og kledd med ståande fasadekledning. I 1885 var løa forlenga med 3 m mot aust. 12110002110 Øvernes Uthus. Grunnmuren er tørrmura. Stova er av rundtømmer og resten er reist i bindingsverk. Huset er hovudsakleg kledd med liggjande kledning. Stova er flytta frå Ishaugen 1800-talet, 1.kvartal 1800-talet 1800-talet på slutten av 1800-talet. Lokal nemning på huset er Isahuse. Huset er ei gammal husmannstove og i 1930 delte ein det av. I dag har bygningen fleire funksjonar. 12110002111 Øvernes Mur. Grunnmuren er tørrmura. Stova var tømra og resten 1800-talet,

KU - deltema kulturminne og kulturmiljø - E134 Stordalen i Etne kommune 40 er reist i bindingsverk. Ytterveggen er kledd med liggjande fasadekledning. Kårhuset var i bruk til 1970-åra, då det vart rive. 12110002112 Øvernes Bustadhus. Grunnmuren er tørrmura. Huset er tømra og kledd med liggjande fasadekledning. Huset, som stod på grunnmuren, vart flytta lenger opp i bakken i 1940. Eit kårhus vart flytta nokre meter og sett oppå muren. 12110002115 Øvernes Bustadhus. Grunnmuren er mura i gråstein og pussa med betong. Huset er tømra og har eit tilbygg som er reist i bindingsverk i 1930-åra. Huset vart flytta frå gnr 54/3 i 1940. 12110002116 Øvernes Uthus. Grunnmuren er tørrmura. Huset er reist i bindingsverk og kledd med ståande fasadekledning. I 1890 vart kårhuset bygt om til kjerrehus og i 1940 bygt om og teke i bruk som reiskapshus. 12110002119 Øvernes Naust. Grunnmuren og ytterveggen er tørrmura og er utan fasadekledning. Naustet fall saman i 1981. 12110002105 Øvernes Fehus. Grunnmuren og ytterveggen er tørrmura. Ytterveggen er hovudsaklig utan fasadekledning. Fehuset vart rive og bygt opp att i 1924. På lemmen hadde ein høy. Fehuset er framleis i bruk. 12110002106 Øvernes Mur. Grunnmuren og ytterveggen er tørrmura. Ytterveggen er utan fasadekledning. Bygningen fall saman i 1982. 12110002107 Øvernes Fehus. Grunnmuren og ytterveggen er hovudsakleg tørrmura og delvis fuga. Ytterveggen er utan fasadekledning. I gavlane er det ståande fasadekledning. Fehuset er bygt i eit med ein steingard, som skil innmarka frå utmarka. Meldepliktig ihht kml 25, Anna SEFARK- bygg, Ruin eller fjerna objekt 2.kvartal 1800-talet, 3.kvartal 1800-talet, 4.kvartal 1800-talet, 3.kvartal 1800-talet 1800-talet, 2. kvartal 1800-talet 1800-talet, 2.kvartal Skiferbrota på Øvernes og ved Stordalsvatnet På Øvernes ligg det største skiferbrotet like attmed vegen (K4 på temakartet). Skiferførekomsten vart oppdaga då vegen her vart bygd kring 1890. Men det finst fleire skifergangar andre stader i fjellet her inne. Skifer frå dei øvste brota vart frakta ned med taubane. Ein har sidan funne ut at skiferen ligg i ei åre heilt frå Åkrafjorden til Stordalsvatnet, og at han også kjem att på sørsida av vatnet. Også ved Stordalsvatnet har ein teke ut skifer, men denne gruva ligg i dag under vatn. På oppsida av vegen på Nernes ligg det også eit skiferbrot (K1 på temakartet). Skifertekking av tak vart vanleg på Vestlandet mot slutten av 1800-talet og vart etter kvart eit etterspurd materiale til taktekking. Øvernesskifer synte seg å vera godt eigna til helleproduksjon. I hovudsak vart det produsert klipte takheller, særleg lappskifer. Arbeidet som steinarbeidar var tungt då alt arbeidet vart gjort for hand. Skiferen vart hoggen ut av fjellet med handborr, spett og slegge. Deretter vart hellene hogde til eigna stykke før ein klipte dei til rett storleik med skifersaks. Mange av hellene vart selde i Etne og nærområda, men størsteparten vart transportert med hest og kjerre til Kyrping og skipa ut med båt til ein større marknad.

KU - deltema kulturminne og kulturmiljø - E134 Stordalen i Etne kommune 41 Arbeidarar i skiferbrotet i 1920-åra. Fotograf: Willum Ekerheim. Eigar: Etne kommune. I starten vart føretaket på Øvernes drive av ulike privatpersonar, men i 1920 overtok A/S Etne Skiferfelter. På det meste i denne perioden jobba det kring tretti mann i skiferbrotet. I dei dårlege mellomkrigsåra fekk Etne Skiferfelter økonomiske problem og gjekk konkurs i 1927. Grunneigaren Gunnar Øvernes overtok då og dreiv vidare med 4-5 mann i arbeid fram til 1955. Etter det har det vore meir periodisk smådrift like fram til vår tid (Tine Eikehaug, Kulturhistorisk Leksikon). Vurdering av verneverdi Samla har kulturminna stor kunnskapsverdi, stor opplevingsverdi og middels til stor bruksverdi. Samla verdivurdering for kulturmiljø 5 Øvernes er stor verdi: Liten Middels Stor I--------I--------I--------I Verdi 9.6 Kulturmiljø 6: Lauareid gnr 55 Namnet har ikkje noko med lauv å gjera, men har sitt utspring i Laug, det gamle namnet på Stordalsvatnet. Laugareid i Stordalen og Sævareid nede ved Åkrafjorden tyder Laugeidet og sjø-eidet. Dette tyder på svært gamal ferdsle over eidet. Både Lauareid og Sævareid høyrde i gamal tid til Halsnøy kloster. Småkongane og seinare rikskongen må ha sikra seg denne strategiske staden, og sidan fylgde gardane Erling Skakkes krongodsgåve til klosteret. I 1770 åra lei Lauareid same skjebne som Øvernes, og vart skada av flaum og ras. Garden hadde i gamal tid ei kvern og eigen støl.

KU - deltema kulturminne og kulturmiljø - E134 Stordalen i Etne kommune 42 Tunområdet på Lauareid. Automatisk freda kulturminne Det er kjent tre lokalitetar med kulturminne frå førhistorisk tid innanfor influensområdet på Lauareid. Dette er ein lokalitet med rydningslag for beite eller dyrkingslag som er radiologisk datert til yngre steinalder/eldre bronsealder. Lokaliteten som ligg på Nonshaug er ikkje registrert i Askeladden. På høgste toppen av Vardahaugen ligg det ei gravrøys som er tidfesta til bronsealder eller jernalder (Askeladden Id 90174 på temakart). Det er ikkje kjende gjenstandsfunn frå garden Lauareid. Utdrag frå Per Fett, Førhistoriske minne på Vestlandet, Bergen museum.

KU - deltema kulturminne og kulturmiljø - E134 Stordalen i Etne kommune 43 Utdrag frå Riksantikvarens fornminnedatabase Askeladden. Gravrøysa (Askeladden Id 90183 på temakartet) ligg i utkanten av planområdet, der ny E134 allereie er utbygd. Denne røysa er markert som Lok. 17 på kartet neste side. Utdrag frå Riksantikvarens fornminnedatabase Askeladden. På Husaleitet, som ligg på austsida av E134 og bygdevegen ned til Frette, er det eit gamalt kulturbeite med spor etter rydningar og gamle vegfar til Stordalen.

KU - deltema kulturminne og kulturmiljø - E134 Stordalen i Etne kommune 44 Kartet syner tidlegare registrerte vegfar og andre kulturminne på og ved Husaleitet (Kutschera, 1995). På nedsida av vegen, mot tunet på Lauareid i sør, kjem vegfylling og deponi ned i eit kulturlandskap med ulike jordbrukselement og murar. Det er generelt brattlendt og kupert terreng på den aktuelle strekninga som går over Lauareid. Planområdet på Lauareidsida er brattlendt ned mot tunet på garden. Eit stykke ned i skråninga kjem ein inn i eit kulturbeite rydningar, ruinar og steingardar.