Knud Pedersen Harboe Dictionarium Danico-Norvegico-Latinum 1698 ' v.. DET KONGELIGE BIBLIOTEK 130003492983
*>
SKRIFTER FRÅ NORSK MÅLFØREARKIV XLI Knud Pedersen Harboe Dictionarium Danico-Norvegico-Latinum 1698 Utgjeve med merknader og register av Oddvar Nes Universitetsforlaget
Universitetsforlaget AS 1988 ISBN 82-00-02757-0 Omslag: Anne Katrine Aamodt Utgitt med støtte fra Norges allmennvitenskapelige forskningsråd Det må ikke kopieres fra denne bok i strid med åndsverksloven og fotografiloven eller i strid med avtaler om kopiering inngått med Kopinor, interesseorgan for rettighetshavere til åndsverk. Henvendelser om denne bok kan rettes til: Universitetsforlaget Postboks 2959 Tøyen 0608 Oslo 6 Printed in Norway by Lie & Co.s Boktrykkeri A.s, Oslo
F 0 R E O R D Manuskriptet til denne utgåva gjorde eg ferdig sommaren 1986. Eg er takksam for at professor Andreas Bjørkum ved Norsk Målførearkiv straks sa seg viljug til å gje ut Harboes ordsamling i Skrifter frå Norsk Målførearkiv. Også Noregs allmennvitskaplege forskingsråd (RHF) skal ha takk for dekking av prentekostnader. Bergen i august 1988 Oddvar Nes
INNHALD I Innleiing... V 1 Moths ordbokarbeid og Harboes respons... V 2 Tidlegare omtalar av ordsamlinga... VII 3 Denne utgåva... IX 4 Skipnaden og innhaldet i ordsamlinga... XI 5 Forfattaren... XVI II Dictionarium Danico-Norvegico-Latinum.. 1 III Merknader... 4 5 IV Avstyttingar... 6 5 V Litteratur... 66 VI Register... 69^ 1 Danske ord... 69 2 Norske ord... 80 3 Personnamn... 84
*
I INNLEIING 1. Moths ordbokarbeid og Harboes respons Knud Pedersen Harboe, forfattaren av ordsamlinga som vert gjeven ut her, var "en Huus Capellan udj Nordalens Meenig- hed" på Sunnmøre. Han tykte vel at han fekk eit høve til å oppnå betre kår då det via bisp Niels Randulf i Bergen kom brev frå geheimeråd og oversekretær Matthias Moth i kansel- liet i København. I brevet (dagsett 14.12 1697) vart det bede om hjelp frå bispen for å få prestane til å samle tilfang til ei dansk og norsk ordbok. Eg siterer or Moth sitt brev til bispen Krog i Trondheim, prenta i Bork 1956:7-8: "Saasom mand til disse tvende Rigers reputation sindet er efter haanden at samle og engang til trøchen at befordre et Dansk og Norsk Lexioon saa fuldkommit som det havis kunde. Da efterdi udi Norge snart udi hvert Sogn findis nogle besynderlige ord som hvercken med det Dansche Sprog el ler med de andre Sogners Dialeoter aocorderey, Saa er min venligste begiæring hr. biscop ved provsterne udi hans stift ville formaa præsterne eller andre beqvemme personer paa landet og i Kiøbsted'ne, at de hver udi sit Sogn Same ældgamle ord /: være sig, være sig de som med danschen aldelis intet overenskome eller och de som nogenledis overenskomer mens anderledis flecteris, enten det ere nomina verba eller particulre inflexibiles:/ med flid samle, denem paa latin och dansch translaterer, och hvad icke med ord givis kand tydeligen circumscribere, och saadan en Centonem Norvegico latino Danioum til hr. biscop io før io bædre oversende, som den tillige med deris nafne som herudi arbeydet have med forderligste mig ville ubesvergit tilschiche; besynderligen ville bem. præster erindris, at de med deris significationibus genuinis och translatis, men endog de Phrases och loqvendi formulas som deraf flyde helst de som megit vige fra deris thematum bemerchelse; I sær ville dem lade dem være angelegen flitteligen at samle alle de nafne som bønder, hantvercks och andre folck bruge til deris redschab, saavelsom nomina avium piscium qvadrupedum, herbarum partium domus in Summa Nomenclaturas omnium rerum. De som herudi lader see deris Vindschibelighed och nogit til gafns suppeditere schulle derimod naar noget forefalder frem for andre blive betencte med en reoommendation til befordring, om de ellers til det de søge icke
VI ere udygtige. I det øvrige ombedis hr. biscop venligst mig særdelis at notificere, om der icke i hans stift nogen schulle findis som af egen inclination lyst hafde til det Norsche Sprog paa denne maade at excolere och saaledes noget herudi frem for andre at præstere, paa det mand sig til saadan en person om dend befandtes i sær kunde adressere." Knud Harboe sitt følgjeskriv til ordsamlinga (datert 14.10 1698) er prenta i Seip 1923:194-96. Han har "som den ringeste og ydmygeste tienner, samlet oc samenskreved de norske ord oc phraser, som her udi den Nordeste part af Bergen-stift, nemlig udi Norddalen paa Søndmør blant gemeene almue ere brugelige, oc denne saaledes enten Latine eller Danice forklared at ieg formoder den rette meening paa dem af een hver kand forstaas, haver oc hosføyed adskillige Ordsprog oc ordtø iker, hvor de kunde indfalde, som den høylærde Peder Syv..., beklagede ikke at kunne faa, der hånd lod sin Danske Ordsprogbrug udgaa Ao. 1688. Jtem hvor der fandtes en lighed imellem det Norske og Engliske sprog, haver ieg de Engliske ord tillagt, hvorom udi bogens præfation videre meldes, hvilke ieg udj dybeste ydmyghed Eders Excell. ved vores velædle H: hr. Biscops befordring, tilstiller." Det arbeidet Harboe skildrar her, er ikkje identisk med det som har korne til København, og som berre gjeld bokstaven A, utan engelske jamføringsord. Merkeleg er det Sg at Harboe har sett 1699 på tittelbladet, for samlinga er gjord ferdig før 14.10 1698. Rimelegvis er samlinga ei reinskrift av det materialet Harboe hadde sanka for bokstaven A, og meininga har vel vore å sende Moth resten seinare. Men Moth laut gå av i 1699 (sjå nedanfor), og då tapte vel Harboe interessa for å gjere ferdig arbeidet. Matthias Moth (1649-1719) var nyadla kansellisekretær då han tok fatt på Glosebog paa Dansk-Latin og Latin-Dansk. Han opplyser ein stad at materialet til ordboka vart "Be- gynt i Jesu Nafn at samles paa d. 16. Martii 1680". Bak- grunnen for arbeidet er ikkje klar. Moths annsemd i kansel- liet gjorde at arbeidet låg nede i mange år. Først i 1697, etter at han hadde fått ein sterkare posisjon i kanselliet, vart arbeidet teke opp att, og Moth sende ut brev til kvar av bispane i tvillingrika med oppmoding om ordinnsamling. Men i 1699 døydde kong Christian 5., og dermed miste Moth stillinga som oversekretær og geheimeråd. Han fekk god tid til ordbokarbeid, og han laga fleire redaksjonar, heile fire
VII av bokstaven A. Moth har late etter seg eit handskrive verk på vel 60 store band, av dei gjeld 20 band (i tredje redaksjon) sjølve ordboka, den såkalla 'verbalordboka', medan resten er ei 'realordbok', nærast eit slags konversasjonsleksikon. Verket er dessverre enno utrykt, men det har likevel vorte grundig utnytta i seinare dansk leksikografi. - Gode framstillingar av Moth si ordbokverksemd er gjevne av H. Griiner-Nielsen (1939 og 1941) og Peter Skautrup (1947: 282-84). 2. Tidlegare omtalar av ordsamlinga Den første som omtalar Harboe-samlinga er Didrik Arup Seip. I ei lita setning i Dansk og norsk i Norge i etdre tider nemner han "en liten ordliste fra Sunnmør", ihopsett av "presten Knud Harbow til Norddal"; "han har samlet ordene "efter Høy Øfrigheds Befalning"" (1921:23 og merknad 2). Året etter hadde Seip eit stykke i Syn og Segn, og der får vi vite meir om ordsamlinga. Namnet på forfattaren er fram- leis skrive Harbow. Harboe "kann ikkje alltid skilje greitt mellom dansk og norsk. Men han veit da f. eks. at dansk aaben heiter opin eller open på norsk; aagab heiter Oos eller Elvoas; aabenbare sig heiter Late seg siaa; Axelbær heiter Hasalbær (ei form som Aasen fører op just frå Sunnmøre); Axesamling heiter Axepøs (ved sia nemner han verbet pøs se "smaaligen sanker", jfr. Aasen frå Sunnmøre: pyse konn), avind heiter avund (og verbet avundes); dansk arpe (hudsjukdom i hovudet på barn) heiter lldroot og guulskurve. Mange fleire slike ord har han som syner han har freista å skilje mellom dansk og norsk" (1922:79-80). I 1923 vert ordsamlinga nemnd atter ein gong, men utan døme og karakteristikk, i ein interessant artikkel om "Planer om en norsk ordbok før 1700" (Seip 1923:187). Seip kom mange år seinare attende til Harboe-lista. I ei fram- stilling om suffikset -else i norske bygdemål hermar han - og tykkjest ha tillit til - følgjande ord frå ordsamlinga: Open- baarelse, Oplukkelse, Fraatellelse og Stivels. Derimot vert nokre danske else-ord omsette med norske ing-ord: Afbarkelse - Tabørking, Afbyrdelse - Aflæssing, Afhuggelse - Tahaagging,
VIII Afkortelse - Afkorting (Seip 1952:57). Torleiv Hannaas vart merksam på ordlista ved Seip sin 1922- artikkel. I eit utsyn over norske bygdemålsarbeid før Aasen opplyser han nøye tittelen på Harboe-skriftet og kommenterer: "Av eit brev frå Harbo [prenta i Seip 1923:194-96] ser me at han hev samla meir enn den prøva han sende inn, og at han "haver oc hosføyed adskillige Ordsprog oc ordtøiker". Men denne prøva er no det einaste me kjenner til av arbeidet hans, og den er både liti og vesall. Han skriv fyrst upp danske ord og set deim so um til norsk og latin. Stundom skil han godt millom dansk og norsk, som når han segjer at "aftensang" heiter noonsmesse på norsk, eller "anforvandt" skyld, eller "anstikker" kvæike ti. Men so kjem han og med slike heimløysor som at "anbinder" heiter anbitter på norsk, og "afbryder" tabry ter" (1924:91). H. Griiner-Nielsen er lite orientert: "Den af Biskop Krog omtalte Præst paa Søndmør [prenta i Seip 1923:197] maa vel være Pastor Torsten Hool i Norddalen" (1941:112). Nei, Hool skreiv si ordsamling i 1743, sjå Hamre 1961:87-93. Gustav Indrebø har ei utgreiing om Moth-innsamlinga og er knapp: "Ei liti, ufullkomi ordlista frå Norddal på Sunnmøre av presten Knud Harbo hev og vore innsend ved dette høvet" (1951:351). Reidar Djupedal skreiv i Norsk Allkunnebok om Harboe. meiner ordsamlinga Han "er sers forvitneleg, for det finst elles få opplysningar om no. mål frå denne tida. H[arboe] seier og at han har "hosføyed adskillige Ordsprog og Ordtøiker", men desse ser ut til å vera bortkomne" (1954:sp. 824). Per Hovda nemner ordsamlinga i ein fotnote i ein artikkel om norske målføretilhøve i eldre nynorsk tid. Både han og Djupedal fortel at lista inneheld ca. 500 ord, men det er rangt, anten dei no meiner norske eller danske ord. Den siste som har funne Harboe-samlinga verd å nemne, er Ingeborg Hoff, men ho tek i miss når ho opplyser at Indrebø har gjeve ut samlinga i Nokre eldre vestnorske bygdemåls- skrifter (1934) (1968:402, merknad 25).
IX 3. Denne utgåva Ordsamlinga ligg i Det kongelige Bibliotek, København, og har signaturen GI. kgl. Samling 2390. 4to. Det er eit hefte med tittelblad og 12 kvartblad tekst. Teksten står på toteiga sider, og eg har i margen på sidene i denne utgåva sett til sidetal og tal for venstre og høgre spalte (respektive 1 og 2). Denne utgåva byggjer på ein mikrofilma kopi eg fekk låne av biblioteket i København i 1966. Mikrofilmen var god, og eg gjorde ei grannsam avskrift same hausten. Avskrifta vart nøye jamført på nytt med filmen ei tid seinare. Skrifta til Harboe er jamnast god og stø, og berre nokre få gonger har eg vore i nemnande tvil om lesinga; det vert då markert med [?]. Attgjevinga er diplomatarisk; med unntak av innleiinga s. 3 (der lineskifta er merkte med skråstrek: /) har eg følgt Harboe si spalte- og lineoppstilling, med slike innrykk på lina som han har gjennomført. Teiknsetjinga til Harboe er lite konsekvent, men eg har ikkje vilja brigde på den. Stundom har han gløymt bindestrek ved orddeling, eller teksten er bortskoren ved innbindinga (håndskriftet s. 8, sp. 2, 16, sp. 2 og 26, sp. 2). I slike høve har eg sett bindestreken eller eventuelt ein manglande bokstav i hakeparentes: [ ],[i J. Det er ikkje alltid lett å avgjere om Harboe har skrive stor eller liten førebokstav i eit ord, men eg har då brukt eit skjøn. På same måten er det stundom ugreitt å sjå om ord er saman- eller særskrivne. Skriftteikna til Harboe er nøyaktig attgjevne: [h (eig. = sz) har eg konsekvent skrive som ss, jamvel om teiknet stundom står for s, t.d. er Hufiebod reprodusert som Hussebod og Afjioner som Afssoner. Det er skilt mellom i og j, o og ø,se: og oe (attgjeve som oe i utgåva); skiftinga er helst regellaus i teksten. Harboe brukar ofte breve ('' ) og macron ( ) for å merkje kvantiteten i latinske ord, og eg har teke det med. Like eins har eg følgt han ved bruken av dieresis ("), t.d. Tastryer og Tasyer.
X Einaste forkortinga eg har løyst opp, er den lite nytta na- salstreken over m: T.d. er Himel skrive Himmel i utgåva. Elles er avstyttingane (som oftast finst i den latinske S teksten) uskipla, t.d. ie: eller ve: for id est, ~qz for -qve og dei mange latinske forfattarnamna og grammatiske termane. Openberre misskrivingar er anten retta, t.d. andn > and\_e\n, Nadere > Nad[v]ere, udn > ud[e]n, eller det er sett [sic] attom, t.d. Aben (for Aaben), Lydagligen (for Lydigligen), Leyde (for Leede), Jnaugurgito (for Jnurgito), sorabra (for scabra), anatiria (for anataria). - Mange tilsynelatande range latinske former har eg late vere å setje [sic] etter, då eg har funne heimel for dei, t.d. i ordbøkene over mellom- alderlatin av Du Cange og Niermeyer og dei hjelperåder Har- boe har brukt. Inkonsekvent ortografi står ubrigda. - Eg takkar her professor Vegard Skånland, som har vore hjelpsam og sett gjennom dei latinske lesingane mine. - Sjå elles under 4.3. Dei orda Harboe fører opp som norske, er understreka (ikkje kursiverte) i teksten. 4. Skipnaden og innhaldet i ordsamlinga Skipnaden av ordsamlinga er i samhøve med tittelen: Fremst står eit dansk ord, deretter kjem eventuelt eit norsk ord og sist den latinske omsetjinga. 4.1. Den danske delen Dei danske orda er ordna etter eit alfabetisk og dertil - underordna - eit etymologisk prinsipp. Den alfabetiske rekkjefølgja er ikkje strengt gjennomført. Det etymologiske prinsippet syner seg ved at forfattaren samlar samansetningar og avleiingar under eit hovudord, t.d. Aar, Aarlig, Aarligen, Aar oo dag, Aargammel, Aar s føde, Aarsgrøde, Aaremaal, aar-rig. Ofte fører forfattaren opp eitt eller fleire danske synonym bak oppslagsordet, t.d. Aaleteine ruse, Aanderum, aande-hull; Afkradser, afskraber, afskaver, afrager (nesten alle verb har presens som oppslagsform, etter latinsk møns-
ter); Arm, fattig, ussel. Eg har rekna orda i slike oppradingar som eigne oppslagsord i registret, og i alt er det då 757 ord: 589 ord kjem under bokstaven A, 18 under Æ, 69 under Å og 81 under bokstavane B-V, 0. Mange ord vantar i ordboka til Otto Kalkar (1881/85-1908/18), t.d. Adstadeligen, Afbarker, Afbarkelse, Afbildelse, Afbrendelse, Afbyrder, Afbyrdelse, Afdeeling, Afferdigelse, Affødsel, Afgnider, Afhøvler, Afkradselse, Afleeder, Afnøder, Afskikker. Ein del av desse orda synest å vere omsetjingar av latinske verb og abstrakte substantiv; særleg får vi dette inntrykket ved e/se-orda: Afbarkelse - decorticatio, Afbildelse - effictio. - Derimot er dei fleste verba som vantar hos Kalkar, registrerte i Ordbog over det danske Sprog (ODS). Minst fire av Harboe-orda har tydelegvis vorte tekne inn i Moths ordbokmanuskript. Det er afvittig, agerskreppe, Agnhold og Anger v. Kalkar har nemleg ingen andre tilvisingar; men agerskreppe har Harboe helst henta i Paullis store Flora danica. Det danske ordtilfanget hos Harboe har store hol, og det ser verkeleg ut som ein cento, eit lappverk. Ein del ord har han truleg hått etter sjølv: Abegant, Afbarker, Afkrenger, Afraader, Afside, Agerlod, Agn, Amdam, Aaleteine, Aalknude, Aalkvabbe og Aveløs. Av desse orda og ordformene vert dei fleste haldne for å vere iyffef (jfr. ODS, Kalkar og Feilberg). Jfr. dg opplysningane om jysk uttale som Harboe gjev i innleiinga under a (s. 1). Somme ord har nok Harboe henta frå bibelmålet; eg viser her til sitata i Kalkar og ODS. Elles har han sikkert hatt god hjelp av Paullis flora (1648). Dei fleste plantenamna har han vel funne der, med same latinske nemningane, men han har modernisert den danske ortografien noko, jfr. Paulli Ackeleye, Afnbøg, Alandt, Aandemad, Arfve, Attick mot Harboes Akkeleye, Avnbøg, Alant, Andemad, Arve, Attik. Vidare er Coldings leksika nytta; mindre visst Etymologicum latinum (1622), men sikkert Dictionarium Herlovianum (1626), som er den første dansk-latinske ordboka. Ord herifrå er
XII t.d. Absaonsel, Adfær, Adskillighed, Affiler, Afgnaver, Afgudsdyrker, Afgyrtler, Afhøster, Afhuggelse, Afkaster, Afkæmmer, Afkom, Afkradser, Aflangt, Aflosser, Afperser, Afplukker, Afrager, Afrusker, Afftenstund, Afvej, Alun-Vand, Amellere. Endeleg nemner eg Stephanius sin Nomenelatoris (1. utg. i 1645). Harboe har plukka mykje frå dette verket, minst 123 ord, t.d. Aa, Aabred, Aabod, Aag, Aagbunden, Aargammel, Aareblad, Aarvaagen, Admiral, Admiral-Skib, Adspørger, Adstadighed, Rdik, Afdrager, Affarved, Affecter, Afgrund, Aflagt, Afmægtig, Afridsning, Afsindig, Af takker, Afftenbakke, Agerhøne, Agerreene, Alebaster, Allarm, Albue, Alen, Alder, Alderdom, Almanak, Almisse, Amme, Amme-løn, Amindelse, Anden, Andengang, Andensteds hen, Andensteds fra. Harboe har nok og nytta eit anna verk av Stephanius, Nomenelatoris... pars altera, frå 1654 el. 1688 (sjå litteraturlista). Hans Rhodes Dend gandske Verden fuld af de Ting, som kand sees og sandses afmalet, som er dansk utgåve (1672) av J. A. Comenius: Orbis sensualium piatus (1. utg. 1657), kan vel Harboe ha brukt, men eg har dessverre ikkje hatt tilgjenge til verket. Det er ikkje teikn til at Harboe har hatt for handa Peder Syvs Prøve paa en dansk og latinsk Ordbog, item Speeimen lexici Latino-Daniai Bogstav A (1692, 64 s.). Eg har heller ikkje funne prov på ordlån frå t.d. Jens Bjelkes Termini Juridiei (1634 og 1657), Christen Jensøns Den Norske Dietionarium (1646), Chr. Ostersen Weylles Glossarium iuridieum daniao-norvegicum (1652) eller Christian Gartners Horticultura (1694). 4.2. Den norske delen Dei norske orda har Harboe visseleg ikkje funne på prent. Han må ha lært dei på dei stadene han har opphalde seg. Tidlegare har Per Hovda brukt forma "sneefodner" i eit brev av Harboe, med <dn> av gno. nn, som indisium på at sunnmørsmålet kring 1700 enno hadde eit slikt målføredrag (1956:70). Men det er truleg eit mistak. Først litt om det norske ordfanget. Det norske ordet kjem mest
XIII alltid på plassen etter det danske; herre i nokre fåe høve har Harboe einast eit norsk oppslagsord med latinsk forklaring: Afbrøyte, at Aamæle ein, Afleyer, Afleyskap, Afmuns vel amuns; hertil kjem mannsnamna Asgrim, Asmund, Aslak og Askield. Elles gjev Harboe ein norsk ekvivalent til det danske oppslagsordet, ofte til same bokstaven, t.d. Aabred - aatrem, Aadsel - Aatsel, Aale-fang - Aale-fiskie, Aareskafft - aareloom, Aareslag - Aaredrag aaredrædt. Ofte gjev Harboe att - meir eller mindre vellukka - det norske motsvaret, t.d. Aagab - Oos Elvoos, Aabenbarlig - Openbarlæ, Aabenmund - Openskaar, Aadertyk - æfuld, ædefuld, Aager Leige, Aandefar Aandens udladelse - Andlaat. Men utruleg ofte, i totalt 69 tilfelle, har forfattaren eit uakseptabelt 'norsk' motstykke til det danske oppslagsordet. Dette gjeld særleg verb samansette med preposisjonen af i dansk, i norsk "a vel sæpissime ta". Han brukar dermed nesten støtt ta (utav) som motsvar til dansk af og konstruerer heimløyser som Tabiter, Tabry ter, Tateeler, Tagnager, Taskraper. Jamvel ved subtraksjon av førelekkar som an-, taog fram- er verbalformene stundom range (etter vestnorsk målføregrunnlag): Ta-gnager, an-sjaar, fram-settier, vaa-srrørier, Open-baarer. Nesten alle norske verb har presensform med -er, etter mønster av (dansk og) latin. Substantiva er jamnast betre attgjevne. Men også her finst det merkelege lagingar, jfr. Aabenbarelse - Openbaarelse, Aabnelse - Oplukkelse, Accord - førlikalse. Linne feminine substantiv i ubunden form har ymsande former: Leige, Toffte, dængsle, Noonsmesse, Aakerreine, Vildmynte, Alkie, Aalmosse, kaatre, Grue, guulskurve, Rumpe, Aaske, men Kvældstienna, Bainsfostra, Kvanna, aakla. Formene med -a peikar mot sørvestlandsk. Ein slump ord til har heller ikkje sunnmørsk eller nordvestlandsk grunnlag, etter det eg kan sjå: Andvarpe, ære-mon, aflæsser, Afleyer, Tastryer, afsellier, Afskoller, Gærkvæld, Smiddie stee, ein Vessal Lødt, Dunaand, Skvataand, Skværaand, Akkier, Akkierstreng, antleedt, avund, Avundes. Sams for desse orda er at dei mest alle er ordbokførte (rett nok etter Harboes dagar)
XIV frå Hordaland, særleg Sunnhordland (sjå merknadene). - Ved dette høvet vil eg dra fram dei anger-namna Harboe nemner (han reknar anger som variant av ænger pi., lat. prata, pas- oua 'beitemarker'!). Han radar opp desse: Stavanger, Hard- anger, Kopanger (Kaupanger i Sogn), Samnanger og Geranger; særleg er Samnanger forvitneleg. Endå meir påfallande er forma aattia for '18' og <dn> adnen (da. Anden), Adnengaang (da. Andengang), Adna (Anne), Aadne (Arne), Asbiødn (Asbiørn), (ale) bodn (afler, auler børn), Kodne (skyter skiuder ax) (Kornet axes). Jfr. også "sneefodner" i brevet frå 1698 (sjå Seip 1923:195, men det ]S e vere prentefeil, jfr. at skrivemåten er "sneefonder" i Lillebø 1949:53). Derimot står det Kvanna, Kvældstienna, Om Mænnaa, jfr. 5g allereye, Aallestaa. Eg kan knappast tenkje meg at /dn/ har vore norddalsuttale i 1690-åra, så Harboe har nok desse <dn>-formene frå Hordaland, vil eg meine. Dei ovan- nemnde orda talar for ein slik konklusjon. Men delar av <dn>-materialet, orda med <dn> som motsvarar gno. rn (Aadne, Asbiødn, bodn, Kodne), er tankevekkjande: Den sunnmørske opplysningsmannen og tradisjonssamlaren Sivert Aarflot (1759-1817), frå Bondalen i Ørsta, har i nokre oppskrifter (prenta 1949) frå heimelsfolk som vart fødde i tida ca. 1680-1700 fleire påfallande ordformer (eg har kontrollert i originalmanuskripta) : eit Hazvrekodn, Saakodn-Børaa (en dyb Kiste), baade vaxne aa Bodn, grødi aa Kodn (1949:38), Kodn (2 g.), Bodna (pi.) (1949: 46), men (truleg p.g.a. rimet) tyrkje Koinn... i Haustaoinn. Det er ingen grunn til å tru at Aarflot skal ha prydd' dei gamle Ørsta-vessane med slike sørvestlandske målmerke. Amund B. Larsen har kanskje rett når han trur at gno. rn har utvikla seg til *[6n], som så "i e-maalene har faat en palatal uttale" (1915:7) - m o g l e g attgjeven som <dn> av Harboe og Aarflot. Til slutt kan nemnast fire interessante ord som etter det eg veit er heimla berre i denne ordsamlinga. Det er adjektivet sambygd, som evlaust er korrekt, verbet åmæle 'tale lastande om' (gno. amæla), verbet tele 'file' (i Tateeler, gno. péla) og substantivet tel f. 'fil' (i teel, gno. pél f.). Gno. pél har altså hatt ein avleggjar kring 1700 ein stad på Vestlandet, vel helst i den avstengde Norddalen. I alt har eg registrert 279 meir eller mindre norske ord, og dei står alle i registret. - Korleis R. Djupedal (1954:sp. i
824) og P. Hovda (1956:70) har korne til at ordsamlinga inne- held kring 500 (norske) ord, er ei gåte. Til jamføring med Harboe sine 82 (akseptable) ord frå A, Æ og Å, vil eg nemne ordtalet i dei andre 1698-ordsamlingane: Thomas Bloch (Fyresdal) har 58 ord, Jacob Bork (Bø i Vesterålen) har 40, Jonas Ramus (Norderhov) har 26 og Jacob Rasch (Stavanger) har med 25 ord. Samlinga til Harboe - "alleene et Specimen... af den Litera A" - er såleis ikkje så "liti og vesall" som Hannaas meiner (1924:91). Men vurderer ein det norske ordfanget i høve til det danske, er det audsynleg at forfattaren har hatt ring kunnskap om norsk mål, ja, han kan knapt ha vore nordmann. Jamført med dei andre 1698-ord- listene har han forsvinnande få ord frå livet på landsbygda i Noreg. 4.3. Den latinske delen Denne delen av ordsamlinga er langt grundigare enn dei to som er omtala. Harboe opplyser ofte om verbalbøyinga (DStrSho, xi, ctum, heri), og om substantivbøyinga (genitiv: Detractio i/ nis). Han markerer ofte vokallengd ( og )(og han er ikkje sjeldan raus med latinske synonym: Affalder, Def-Covo, Dissen- tio, recedo, rebello, defero. Tidt nyttar han - i pakt med ordbøkene og tida - greske ord i latinsk bunad, ofte med eit latinsk uttrykk ved sida, t.d. Affalden Christen. Apostata [gresk], Defector fidei; han har og stundom greske ord i latinsk drakt som attgjeving av greske ord i dansk: Apoteeh. Pharmacdpolium, Een Apoteeher. Pharmacopeus, Pharmacopola. Ja, stundom - i etymologiske merknader - har han reint greske sitat og (sjå Alebaster, Alen, Almisse, Almue, Amdam). Elles er han ikkje knipen med hermingar frå latinske forfat- tarar for å illustrere bruken av latinske ord; hjelperådene hans har vore gode, men eg har ikkje funne det turvande ettervise dei. Dansk-norske ordtøke og faste vendingar har han og gjeve att på latin, og han forklarar nærare ein del lite kjende ord, t.d. Afbrøyte, Afmuns, Agnhold. I pakt med tida har Harboe nokre etymologiar, men dei fleste er mislukka (sjå Aabred, Aar, Alebaster, Alant, Alen, Almue, Ambolt, Amdam, April og Tateeler). å
XVI Den latinske ortografien er naturleg nok støare enn den danske. Avvika Harboe har i høve til moderne ordbokformer, samstavar med dei verka han har aust or: Ofte brukar han enkel konsonant, t.d. solicitat for sollicitat, aniversarius for anniversarius, apellere for appellere, vidare ah for c, t.d. charus for carus, simulachrorum for simulacrorum. Hyppig er bruken av oe for normalt (i dag) æ, t.d. coena for cazna, soepissime for sæpissime. Alt i alt er det berrsynt at utgangspunktet for Harboe oftast har vore latinen, og det ser ut til at han helst har tenkt seg det påemna ordbokverket som ei dansk-latinsk ordbok, ei hjelperåd for latinlæring. 5. Forfattaren Forfattaren av denne ordsamlinga kallar seg Knud Pedersen Harboe, eller, latinisert, Canutus Petri Harbonius. - Seip skriv Harbow første gongene han nemner ordlista (1921:23 og 1922:79), men det er feil. Livslaupet til Harboe er lite kjent, og eg trur det vert vanskeleg å finne ut stort meir om han enn det som vert lagt fram her. I verket sitt om presteskapet i Bergen stift etter reformasjonen, har J. Fr. Lampe ein knapp omtale av Harboe (1896: 251). Han meiner Harboe "turde være identisk med den Canutus Petri, som depon[erede, dvs. tok studenteksamen] fra Bergens Skole 20. Juli 1669." Lampe trur at Harboe mogleg var res. kap. i Norddalen på Sunnmøre frå ca. 1690 til 1701; han var gift med Margrethe, dotter til føremannen Peder Rasmussen Brandal (1628-1706, frå Hareid). Vidare fortel Lampe om den sørgjelege lagnaden Harboe fekk: Då Harboe og følgjet hans var på veg til preike i Sunnylvs-kyrkja den 15. mai - første pinsedag - 1701, hende det at "et Fjeldskred kastede ham og Baadmandskabet op paa en Pynt, som heraf har Navnet Præstefonden". Vanlagnaden er nemnd av Hans Strøm (1766:277-78) og nærare opplyst av lokalhistorikarane P. A. Lillebø (1949: 53) og Ivar Kleiva (1976:65). Men Kleiva har årstalet 1700,
XVII truleg frå ei sak i 1720 mellom presten Christopher Tanche og allmugen i gjeldet, der Tanche ville forsvare seg mot klager om embetsforsøming (han skulle vere ein reddhare på sjøen i dei fonnfarlege fjordane). Tanche spurde då - retorisk - om ikkje det var sant at Harboe miste livet i 1700 (Kleiva 1976:291). Også Leonhard Tafjord opererer med 1700 (1952:378 og 1966:271). Dette årstalet er likevel rangt; eg held fast på 1701, m.a. av di Magnus Reutz har opplyst dette i 1706 (sjå brevet frå Engelstad seinare). - Fødselsåret og fødestaden til Knud Harboe har Lampe inga opplysning om, og heller ikkje om han let etter seg born. D. A. Seip prenta i 1923 eit brev, datert 16.10 1698, skrive av Harboe til Matthias Moth (jfr. framanfor s. VI). Harboe fortel her at han "nu haver tient her for en Huus Capellan udj Nordalens Meenighed siden Ao 1687 og været mange gange i Lives fare under Steen og sneefodner". Han bed om at han ved Moths "høyvirkende Recommendation hos voris allernaadigste arve Herre oc Konge motte ihukommes naar Gud behager at giøre nogen forandring med min gamle Pastore Hr. Peder Brandal, enten ved nogen forfremmelse til hovedsognet Ørskoug,..., eller ved døden". Harboe fortel og at han "for nogle aar siden" hadde sendt "et lidet transfereret skrift som kaldtes De saliges Himmel oc de fordømtes Helvede" til Moth, men manuskriptet "blef foruløkked oc kom bort" undervegs. Seip refererer frå eit approbasjonsbrev av bisp Randulf i Bergen (7.10 1689) at boka var omsett frå engelsk; det var nok få teologar som hadde slike kunnskapar den gongen. - Seip meiner at Harboe "har sikkert omkring 1700 suksedert sin svigerfar, den gamle Brandal". Forfattaren vår har og oppnådd plass i eit konversasjonsleksikon. Reidar Djupedal har skrive 14 liner i Norsk Allkunnebok; innhaldet er mest bygt på Seip 1923 (sjå Djupedal 1954). I samband med eit anna arbeid skreiv eg i 1974 til førstearkivar Sigurd Engelstad i Riksarkivet og bad om nærare opplysningar om prestane Bork (Bø i Vesterålen) og Harboe, då deira bakgrunn var uklar. M.o.t. Harboe var svaret temmeleg nedslåande. Men Engelstad har greidd opp fleire flokar når
XVIII det gjeld Harboe og dei andre teologane i Norddalen på den tida, og eg siterer derfor storparten av svaret hans (dagsett 20.12 1974) her. "Når det gjelder prestene i Norddalen, viser det seg at Lampes prestehistorie inneholder atskillige unøyaktigheter. Peder Rasmussen Brandal var residerende kapellan her allerede før 1664, med den følge at Troels Glad visstnok må utgå av presterekken. 17/6 1677 inngikk Peder Brandal og sogneprest Troels Christensen (Krog) i Ørskog en avtale angående inntekter, m.m., og denne avtalen fikk kgl. konfirmasjon 6/3 1678 (Norske åpne brev). Kongebrevet inneholder dessuten et løfte om at Peder Brandal skulle etterfølge Troels Krog som sogneprest til Ørskog, men dette ble aldri aktuelt, da Peder Rasmussen Brandal døde før Krog, 8/9 1706. Han levde altså meget lenger enn Lampe regner med. Sønnen Rasmus Brandal har aldri vært res. kapellan til Norddalen, men kanskje en slags hjelpeprest for faren, ved siden av de egentlige huskapellanene Knud Pedersen Harboe og Magnus P.eutz. Sistnevnte etterfulgte Brandal som res. kapellan 1706. Professor Seip er klar over Lampes feiltagelse med hensyn til Brandals virketid, men også han gjør seg skyldig i en feilslutning når han lar Harboe etterfølge ham i embedet. (Dessuten bruker han noe anakronistisk tittelen sogneprest. Norddalen ble ikke eget sognekall før i 1767.) Som De selv sier, er det ingen tvil om Harboes dødsår. Datoen, - 1. pinsedag - som Lampe anfører, blir bekreftet i en søknad fra Magnus Reutz 17/9 1706 (N. innlegg 19/10 s. å.). Harboe døde altså før manntallet i 1701, og vi går derved glipp av en aldersoppgave som kunne ha vært grunnlag for beregning av fødselsåret. Både dette og Harboes fødested og foreldre synes å være ukjente. Også i det nevnte register av Friis-Petersen [uprenta, over kommunitetsmatrikkelen ved universitetet i København] er han identifisert med den Canutus Petri som ble student i 1669, og Friis-Petersen viser i den forbindelse til Lampe. Det hadde unektelig vært bra om han også hadde hatt noe annet å vise til, men det finnes ingen annen student Knud Pedersen på den aktuelle tid, som kan identifiseres med Harboe. (Slektsnavnet forekommer ikke i matrikkelen.) Det ser derfor ut til at vi må akseptere dette. Den eldste sikre opplysning om Harboes prestetjeneste er den han selv gir i brevet til ober-sekretær Moth, nemlig at han hadde tjent som huskapellan i Norddalen fra 1687. I oppgavene for kop- og ildstedskatten navngir Brandal ikke Harboe før 1692, men han oppgir en "medtjener" fra 1688 av. I de foregående år omtaler han en ikke navngitt "præceptor", og det skulle ikke være umulig at det er Harboe som har hatt en slik stilling til å begynne med." Etter dette brevet frå Sigurd Engelstad fann eg Harboe nemnd i J. Aalands Nordfjord-soge (1932:158). På eit glasmåleri frå 1675 er "stud." K. P. Harboe nemnd som huslærar for borna til
XIX Innvik-presten Absalon Jørgensen Beyer (1625-79, frå Gloppen). Systra til Beyer, Magdalene, var gift med Peder Brandal. Denne skyldskapen er visseleg grunnen til at Harboe hamna i Norddalen etter at han hadde vore fleire år i Innvik. Absalon Beyer døydde som nemnt i 1679, og på den tida eller noko seinare har nok Knud Harboe drege til Norddalen. Til Norddalen var i alle fali Harboe komen i september 1683, for i dokument frå ein rettstvist frå Relling (ein gård som ligg i denne bygda) er han omtala som "Hederl[ige] oc vellerde Studiose Knud Pedersen Harboe" (Tafjord 1966:366, jfr. Kleiva 1976:65). Harboe vart gift med Margrethe Brandal i 1689; ho var vel fødd ca. 1670 (Øyane 1986:472), og ho døydde i 1737. Etter at mannen miste livet, gifte ho seg på ny med Magnus Reutz (ca. 1675-1717), som vart personelt kapellan i Norddalen 1701 og res. Kap. etter at Brandal døydde i 1706. I søknaden sin om embetet (dagsett 17.9 1706) opplyser Reutz at han har "Hustru og 5 Børn" (Lampe 1896:251). Lampe nemner dei slik: 1. Peder, fødd 1704, 2. Stevelin, fødd 2.12 1706, etc. Men dette må vere dei borna Magnus Reutz hadde med Margrethe, og Stevelin vart fødd etter at faren skreiv søknaden, slik at Knud Harboe har sikkert hatt tre, men rimelegast fire, born med Margrethe. Desse borna er ukjende, med unntak av dottera Magdalene, fødd 1700 (sjå Øyane loc. cit.). Det sentrale spørsmålet om fødselsåret og fødestaden til Knud Harboe er like uløyst. Kjeldene tryt. Men etter ei vurdering av det danske og norske ordtilfanget i ordsamlinga, har eg korne til følgjande: Knud Pedersen Harboe vart fødd i Danmark kring 1650, kanskje noko tidlegare. Namnet Harboe har vore nytta av personar som kjem frå Hardsyssel (no: Ringkøbing amt i Vest-Jylland). Den første Harboe vi kjenner frå Noreg, er Niels Pedersen Harboe (død 1651), først fut i Nordfjord (1639-41), og frå 1641 rådmann i Bergen. Presten Peder Nielsen Harboe i Selje (1635 1703) var son til Niels Harboe. Eg kan tenkje meg at Knud Harboe var i slekt med Niels Harboe, og at han forlet Hardsyssel i ung alder og kom til Hordaland
XX (helst Sunnhordland) og seinare til Bergen, der han gjekk på Bergens skole. Etter tre-fire års studium ved universitetet i København (frå 1669) har Knud Harboe korne attende til Noreg og han har vorte huslærar hos presten Absalon Beyer i Innvik, seinast i 1675. Dette resonnementet byggjer på dei danske og norske dialektale særdraga i ordsamlinga. Grunnlaget er unekteleg spinkelt men eg ser inga betre forklaring.
II s. 1 DICTIONARIUM Dan-La o-n o rveg-lo o-la tinum Effter Hoy Ofrigheds Befalning Samlet Oc alleene eet Specimen der paa af den Litera A. fremsendt af Canuto Pet: Harbonio Eccl: Nordalinæ Comm: Anno 1699. s. 3 A A er den forste blant Bogstaverne i det Danske saa vel som andre Evro-/piske Sprog, oc haver for sig selv ingen bemerkelse udj skrivningen,/ uden nogen consonant legges der til, dog udj pronunciationen bruger/ de Jydske a i steden for ieg, oc de Norske a i steden for af. / Apoc: 1. v. 8 bruges A for begyndelse. Jeg er A oc O. Begyndelse oc Ende./ Udj Kiobmands handel oc andre Regenskaber bruges denne bogstav paa/ tvende maader/ 1 for Alen. Exempl: 6 alne Klæde, a 2 dr. ): huer alen 2 dr. oc er/ saa siden henfordt til andre sorter baade til maal oc vegt./ 2 for Eller, Exempl: 3 a 4. ): tre eller fire, oc siunes da at komme/ af det Latinske ord aut, ): eller. s. 3, Aa. Nor. aa, Amnis. m. t. sp.1 Aabred. N. aatrem (ex aa et trem ): ora extrema cujusvis rei) Rlpa, Crepldo, labrum amnis. Een liden Aabred RIpula æ. Den som boer oc holder til hos Aabredden Riparius. Plin: Ripariæ volucres. Aagab N. Oos Elvoos. Ostium amnis.
-2- Den som boer hos een Aa. Amnicola. æ. Aben [sic]. N. Opin, vel, open. Apertus, pianus manifestus, patens; ante oculos positus. Aabenbarlig N. Openbarla. Adv: Aperte clare, manifeste, perspicué. Aabenbarer. N. Openbaarer Verb: Act: Revelo, are; manifesto; Palam facio. sp. 2 s. 4, sp. 1 Aabenbarelse. N. Openbaarelse Revelatio. Aabenbaring Apocalypsis eos. Aaben Himmel Dium. Under aaben Himmel, Sub dio, sub Jove frigido. Aabenbare sig. N. Late seg siaa. Verb: Neut. Appareo ére. Aabenbarelse Åpparitio nis. Aabner. Nor: Oplukker V. Act: Aperio Tre. Resero, are. Patefacio ere. Aabnelse. N. Oplukkelse. Apertio, Patefa- ctio. Som kand aabnes, Apertilis, is, e.«staar Aaben. N. stænd opin. Pateo patui, sine Supino. ere. Aabenmund, som intet kand tie. Nor: Openskaar. Homo futilis, qvi continere tacenda non potest, sed ea effundit. Homo rimarum pienus. Aabod, Hussebod. Pretium vel addita[_] mentum pro domibus reparandis impositum Aad, N Aat. Pastus Aadig. vide æder. Aadsel N Aatsel, Cadaver. neut: gen: Aad, Od, N. oid Cuspis dis f. Mucro nis. m. acuta pars gladii, hastæ, clavi & hujus- modi. Setter aad paa Cuspxdo are. Aadded, som haver aad, N. Kvast, Cuspi- %/ datus, a, um, Mucronatus, Acutus.
-3- sp. 2 Spids som een aad. Adv: Cuspidatim Aader, vel ader, N. aare, æde, blodæde. Vena. Aaderlade. Venam scalpello ferire, aperire, secare, incidere. Aaderladelse, Venæ sectio, Phlebotomia, cujus hic est usus. Exhilarat tristes, iratos placat, amantes Ne sint dementes, Phlebotomia facit. Aaderjern. Scalprum. Scalpellum. Pulsaader. Arteria, Vena vitalis. Aadertyk. N. æfuld, ædefuld, som haver mange oc store aadrer. Venosus. Vand=aader. N. vasæ, under jorden Vena subterranea. Cataractæ subterraneæ. Aader i Bergverkerne. Venæ minerales. Gyldenaader, Hovedaader, Leveraader, etc: vide in Anatom: Aag. Jugum. Aagbunden, jugatus Binder samen i eet aag Jugo are, ad unum jugum alligo. Aagrer. Foenero are & Foeneror ari Laane ud, sette ud paa aager, rente Nor: Settie ut paa Leige. Foenori do. in foenore colloco; Foenerari alicui. Begiære til laans for Rente. Foenori accipio, Foeneror ab aliqvo. Betale med aager, rente. Foenerare, cum foenore reddere vel refundere. Aager. Nor: Leige. Foenus oris, usura Liden Rente, Foenusculum. Aagerkarl, Rentenerer, Rentenist, Foe[-] nerator, Qvi foenus exercet. Aagren Foeneratio. Foenoris exercitatio Pecuniæ nundinatio. Det som horer til aager oc Rente. Foe[-] neratitius. Pecunia foeneratitia, Penge som gives i rente af een Capita
-4- s. 5, s p. 1 Aage Nornen propr: Viri. Aakande, Soblad, Soblommer, Nymphæa, huilke ere to slag. Huide oc gule. Nymphæa alta major. Nym[-] phæa lutea major. Aal. Angvilla æ. qvasi diminutivum ab angvis een snog, propter similitudine Angvilla non generat qvia lactibus et ovis caret. L[??] Mixald: Angvilla angvillam cev tenebam teneba [?] secundam. Non parit, hos limus putris & alga pari Cauda tenes angvillam. Est proverbium in eos dici solitum, qvibus res est cum ho[-] minibus lubrica fide perfidisqz: Aut. Qvi rem incertam habent, qvam diu tueri non possunt. Aalejern, huor med aalen fanges Fuscina æ. Aalkvabbe, Aalknude, Mustela aqvatica. Aale=fang N. aale=fiskie. Captura angvillarum. Aaleteine, ruse, Fiscella, Vas vimineum ad angvillas capiendas structum. Aamund Aasmund. Nom: prop: Virorum apud Norvegos. Aander N: ander. Spiro åre, Spiritum duc o Een Aand. N. And. Spiritus, us q: deel: Aandelig Spiritualis Aandelighed. Sanctitas Aandagt, Devotio nis Aandægtig Devotus, a, um. Aandægteligen. Devote Adv: Aanderum, aande=hull, huor igiennem mand kand aande oc faa lufft. Spiraculum. Spiramentum, Spiramen ut, Spiramina naris.
-5- sp. 2 Een Aande N: Ånde. Halitus Drager min aande. N. Andvarpe. SuspXro åre Suspirium dueo Aandedrædt. Suspirium. Aandefar, Aandens udladelse N: Andlaat, Emissio Spiritus, At ligge i Andlaatin Norv: Mori. Som besværlig drager sin Aande. Nor: Andmodt Anhélus a um At drage sin Aande besværlig. Anhélare Tung oc besværlig Aandedrædt Anhelatio, Respirandi difficultas. Aar. Annus, a Præposit: an vel am & No, fluo, qvia in se qvasi fluit et revolvitur. Est tempus 365 dierum, qvo Sol cursum suum conficit, constans qvatuor partibus, de qvibus Ver, Æstas, Autumnus, Hyems sunt qvatuor unum. Qvæ si membra simul junxeris annus erit. Aarlig, som varer aaret om, Annuus, a, um, Qvod spatio unius anni continetur Aarligen. Qvovis anno. Aar oc dag ): Eet aar oc 6 uger Annus vertens. Aargammel, AnnXculus To aar gammel. Bimus bimulus sic, Trimus, Qvadrimus etc: Aarsfode Annona æ, Fruges et omnia qvæ Annus ad annuam sustentationem reqvirit. Aarsgrode Hornæ fruges. Proventus annuus. Aarlig indkomme, Reditus, qvi singulis annis redit. Det som kommer huert aar igien Aniversarius, ut, Festa Aniversaria Aaremaal ): Tre aars forlob. Triennium. aar=rig gammel af aar, Annosus, ut, annosa mulier.
-6- s. 6, sp. 1 Aarie Mane, Mature Om morgenen aarie. Nor: Om Morgon tilig, Om Mannaa. Tempore matutino. Aare, Eet instrument huor med skibe oc baade fremdrives. Remus i. Remis velisqz: ventis remisgz. Proverbialis e locutio, qva utimur, qvoties summam alicujus rei festinationem significare volumus, ut. Remis velisqz aliqvid fugere. Bruge Aarene at Ro, Remigare Aarenes brugelse, N. Roor Remigatio Aareklap, aarepind. N. Kieyp, Scalmus i. Aarebaand huor med aarene bindes Norv: hamlebaand, Lorum, vel vimen, qvo remi scalmis alligantur. Aarebenk. Rorsbenk. N. Toffte. Transtra Transtrorum. Virgil. Præcipites vigilate viri & confidite transtris. Aareblad. Palmula, æ. Aareskafft. N. aareloom. Manubrium remi. Aareslag N: Aaredrag aaredrædt, Rémigium. Remigio findere aqvas. Ovid: Virg: transfert ad aves, ut, Volat ille per aera magnum, Remigio alarum. Aarsage. Causa æ, ratio nis. Een liden Aarsage. Causula æ, Cic: Det som horer til aarsagen, Causalis: Er aarsage til; giver aarsage til, Causor ari. Verb: dep: At være Aarsage til, Jn causa esse. Med billigere aarsage Causalius Adv. Plin: At aarsage sig Excusare se. vid. Undskylde. Aarvaagen. N aarvakin, Vigilans, Vigil Aarvaagenhed, Vigilantia æ Med aarvaagenhed, Vigilanter adv: Er aarvaagen Vigilo are, vigilias ago. Vigilare de multa nocte, Cicero, pro ad multam noctem.
-7- Aas, den overste ryg paa eet bierg eller huus. Tractus montis: Culmen. Aasæde, Præcipua pars, vel locus primarius hæreditatis agrestis. sp. 2 Aasidder vel Opsidder, som bosidder oc beboer een jordepart, cslonus Aastæd, huor noget skal besigtes, som trættes om. Fundus controversus. Aase. Nom: prop: Mul: apud Norv: Osea Aasiun, Vultus, Conspectus. us. q. Aaberke Eet Abc. Alphabet. Alphabetum En [sic] orden effter Abc. Ordo Alphabeticus. Een Abc bog. Liber Elementarius. Abe, abekat N. ape. STmia, Simius Een liden Abe. Simiolus. Een Abegant, een Nar, som driver adskilligt narrerj. Morio nis. At Abe en anden, holde een for nar agere een, Ludificare aliqvem; Ludibrio aliqvem habere. Aberj. N. aperi. Ludificatio, derisio. Een effter aber, som aber effter een anden. Mimus. Abbed i eet Kloster Abbas tis, Antistes Coenobii. Coenobiarcha Abbedisse i eet Nunnekloster. Abbatissa Abel. Nom prop: Vir: Abild. N. Apald vid: Ebletræ. Aborre. Perca Abrod. Abrotanum. Genus herbæ. Abrod=vin. Abrotonites æ. m. g. Absolon. nom: prop: Vir: Absconsel. Umbraculum Academi. Hoyskole, N. hogskule. Academia. s. 7, Accise, Vectigal, Portorium sp. 1 Accise=bo, Telonium; Domus in qva vestigal penditur
-8- sp. 2 Accord. N. forlikalse, Contractus u s. q. Ad N. aat. Præposit: Ad, in, per. Adam Nom: prop: Viri. Adbære N. aatbære, Gerere se. Modeste se gerit, hånd bær sig smugt ad; skikker sig hofligen Adel Nobilis Een Adelsmand, Een Ædeling, Ædel= knabe, ædelbaaren, Nobilis; Nobili loco, genere, sangvine natus. Adeligen, Nobiliter adv: Adelskab Nobilitas atis. Splendor nominis. At Adle giore een til Adel, Nobilitere Een. NSbilitare aliqvem. Dydædel. Virtute nobilis Nobilitas morum plus ornat qvam genitorum Virtute nobilis solus habendus erit. Adfær. N. aatfær. Gestus, mos, modus se gerendi. Adgang, vid: tilgang. Aditus. Adkomst. Jus possessionis. Adlyder. N. Lye pro lyde, Obedio Tre, Pareo ere. obseqvor i. Obsecundo åre, Obtempero åre, morigeror ari. Construuntur cum Dativo. Adlydelse Obedientia, Obseqventia, Obseqvium. Med adlydelse, Lydagligen [sic] Obedienter Obseqventer. plura vid: Lydig. Admiral. Thalassiarcha. Præfectus classis. Admiral=skib. Navis prætoria. Admiralskab, Prætura maritima Admiralitet, Collegium maritimum. Admiralitetz Raad. Consiliarius Collegii maritimi Adolph ~\Nom: propr: Viror: AdrianJ Adskiller, N aatskoller. Separo åre, disjungo gere.
-9- s. 8, sp. 1 Adskillelse. Separåtio, diremptio Det som kand adskilles, sepårabtlis, e, adskille eller skille een trette ad. Litem dirimere. Adskillig. N. Maange slags. Varius, diversus. Adskillighed, Varietas, diversitas Paa adskillig maade, Varié, diversimode. Adverb: Adsporger, N. Aatsporrie. Interrogo are Qværo ire, Acqviro. AdspSrgelse, Jnterrogatio, Qvæstio, vid: Sporsmaal. Adspreder, Dissipo are, Dispergo; in diversas partes spargo. Adspredelse, Dispersio, Dispersus, ns, Cic: Adstadig, Gravis, constans, severus, autoritate præditus. Cic: Vir autoritate gravis. Een adstadig oc myndig mand. Adstadighed, Gravitas, Constantia, Severitas Adstadeligen, paa een adstadig maade, Graviter, constanter. * Advarer, N. Varskuer, Præmoneo ére Advarsel, Admonitio, Præmonitus q. deel: Ovid: Advisser. Nye Tidender RumSres Advisere, forkynde nye tidender. Rumores Spargere, Nuntiare, Rumiferare Plaut: Den som forer Adviser oc nye tidender omkring. Rumiger, Rumigerulus Æder N. Eter Edo, es, est, edi esum vel estum edere, vel esse. Vescor, Manduco are, Comedo ere Æder offte, ideligen Esito are. Verb: freqv: Een som æder meget. Ligurio, Edo, nis. Store ædere, fraadsere oc drankere Mandones, Manducones, Manduci, Comedones, Edones, Edaces, Epulones, Lurcones, Curguliones, Helluones, Parasiti, Gulones, Phagones, Liguritores.
-10- sp. 2 Aadig graadig Norv: hakin, sopin, E- dax, vorax. Cic: Hospes edax. Estrix Foem: hun som æder meget. Aadighed; graadighed. Edicitas atis. Cic: Esculentus a, um. Qvod vescendo est. Vescus a, um. Esui aptus, Edilis vel Edulis, mandibilis. Æden. N. Eting. Esus, us, Manducatio comestio. Een som æder lidet, Edaculus. Æder til Middags, giore Middags maal= tid. N. Ete te daurs, te Noons, Merendo prandeo, Meridio. Æde til afftenen, holder Nad[v]ere. Norv: Ete te Kvælds, Coeno åre Æde glubskeligen graadigen. N. Sope ti seg. Voro are. Jnaugurgito E sic], Helluor, Ligur io. Æder op altsamen, Abedo, Exedo, peredo Æde omkring, gnave omkring. Ambedo obedo Æder opunder. Subedo. Ovid. E Scopulo qvem rauca subederat unda Decidit in pontum. Der ædes, Estur. Jmperson: halvædt, halv opædt, N. haletin, Semiesus. Ædel nom: propr: Mul: Adelia. Ædelsteen N. Ædelstein, Gemma æ, lapis pretiosus ac pellucidus. Een liden ædelsten Gemmula æ Det som er af een ædelsten eller haver skikkelse som en ædelsten. Gemmeus, a, u[m.] Cic: Radix gemmæ rotunditatis. Skinnende som een Ædelsteen, Gemmantis. Jnstar gemmæ resplendens. Det som er prydet med Ædelsteene, Gemmatus, gemmosus; gemmis instructus & ornatus.
Det huor udj ædelsteene findes, Gemm[i-] fer, a, um, Gemmiferi amnes; Gem- mifera Corona: Gemmiferum mare. Ædik. Acétum U _ v. Bliver suur som ædik, Acesco ere Horat: Sincerum est nisi vas qvodcunqz infundis, acescit. Ædik=suur eller suur som ædik. A- cidus Ære, som gives een anden Honor, honos Reverentia, qvam alinis exhibemus. At ære een, giore een ære. Honorare, Honorificare aliqvem. Honortem alicui deferre: Honore aliqvem afficere. Det som horer til ære, Honorarius, ut, Ludi honorarii, Porta honoraria. Een æres=gave=skenk. Norv: ære= mon. Honorarium Den som holdes i agt oc ære, Honoratus,. Ovi in honore habetur. Cic: Vir honoratus. Ærværdig, som er ære værd. N. Ein ære=mand. Honorabilis, Venerabilis; dignus honore: dignus qvi hono + retur. Ærligen, som skeer med ære. Honorate Cic: Honorate aliqvem custodire: Honorabiliter aliqvem sepelire. Det som forer ære med sig Honorus Honorificus, centior, centissimus. Ærligen, ærbodeligen. Honorifice. Vanærlig Nor: ærelous. Jnhonorus. Ærbar, agtbar, Honestus. Honore præstans. Ærbarhed ærlighed. Honestas Det som er ærligt, Honestum. Substant: Virtutem probitatemqz significat, qvo cavetur ne qvid indecore et turpiter a- gatur aut cogitetur.
-12- sp. 2 Ære som mand selv forhuerver sig Gloria, æ. vid: Roos, berommelse. Æsel vid: Asen. Ævig, Æternus, perpetuus, æviternus, sem[-] piternus, a, um. Ævighed. Æternitas. Perpetuitas, qvæ nulla temporis mensura, nulloqz temporis spatio designari potest. I ævighed. Æternum, adv: Jn æternum Jn secula seculorum. Gior ævig, udodelig. Æterno are: Perpetuum facio. Af Præposit: Nor: a vel sæpissime ta. A Ab, Abs, de, e, ex. regentes Ablativ: Afbarker, skaller, piller barken af, Norv: Taborkier. Decortxco are. Corticem detraho. Afbarkelse. Nor: TabSrking Decorticatio. nis. Afbeder Deprecor ari V. dep. Afbedelse, af bed. Deprecatio *, Den som gior afbedelse enten for sig selv, eller een anden. Deprecator. Den som gierne vil giore Afbedelse Deprecabundus, a, um. Afbetaler. Persolvo ere. Debitum persolvere. Ære alieno se totum liberare. Afbetale sin gieid. Afbider N. Tabiter DémSrdeo demordi morsum dere. Morsu decerpo. Plaut. Afbilder. Gior eet billede effter eet andet Éffigio: ad effigiem formo. Jtem, Effin go ere. Effigiem rei alicujus ad vivum exprimo. Cic: Afbildet Partic: Effictus, expressus Afbildelse Effictio, nis. Afborster afkæmmer, Depecto. vid: infra. Afbrender, gandske med ild fortærer Exuro ussi ustum. Comburo: Igne prorsus consu m o.
-13- s. 10 sp. 1 sp. 2 Afbrændt Partic: Exustus Igne plane consumptus. Virgil: Ager exustus morientibus æstuat herbis. Afbrændelse, Exustio, nis. Afbryder. N : Tabryter Åbrumpo ere. Vincula abrumpere. Sic dicitur, Sermonem; somnum: vitam: otium abrumpere. Afbrydelse, Abruptio nis. Afbroyte, Vocabulum Norvegis usitatum qvoties a communi receptaqz consvetudine defléctitur. Afbyrder, tager byrden af. N. aflæsser. Exonero are. Onere levo: onus detraho. Metu aliqvem exonerare. Befri een fra frogt. Afbyrdelse. N. aflæssing, Éxoneratio. Afbyrded, befriet fra byrden. Exoneratus Afdeeler i visse parter, Jn certas partes: classes: sectiones divido, seco, distingvo Afdeeling Sectio, partitio. Den som afdeeler. Divisor. Hine versus antiqvus. Si fueris qvarum divisor particularum Hane discas artem meliorem suscipe partern. Afdoer Demorior Afdod, afgangen, affalden. Demortuus. Afdrager Detraho, xi, ctum, heri; trahendo aufero: proprie de vestimentis aliisqz rebus Metaphor: autem dicitur. Detrahere famæ, g l o n æ et ex i stimat ion i alicujus. le Famam et existimationem alicujus lædere. Norv: at Aamæle ein. le tale een til forkleinelse. Jnde Detractor, qvi absentis famæ detrahit, & ;clanculum cuipiam obloqvitur. Afdragelse. Détractio nis. Affalder, Deficio, Dissentio, recedo, rebello, defero. Deficere a Rege. Salust: Deficere a virtute. Cic:
-14- s. 11 s p. 1 Affald. Defectio, Rebellio, nis. Affalden Christen. Apostata, Defector fidei Affældig. Deficiens, Rebellis. Affarved Decolor adj. omn: gen: Affecter. Affectus, Motus animi. Affection. Benevolentia, favor. Afferdiger Ablego are, Amando are: dimitto. Afferdigelse Ablegatio Den som er afferdiged. Ablegatus. Affiler. N. Tateeler (a teel ): een fiil) Eli mo, are. Lima polio; Lima abrado. Afføder. N. Ale ta seg, Progigno genui nitum. Affødsel N. ælde. Progenies. Horat: Ætas parentum pejor avis, tulit nos neqviores mox daturos progeniem vitiosiorem. Affører afdrager Exuo ui utum ere; proprie. de indumentis, ut Vestes exuere. Afgifft, Pensio nis. Vectigal qvod pro re con ducta solvitur. Een liden afgifft. Pensiuncula, f Den som ståar for Afgifft Pensionarius Qvi pensionem alicui solvere tenetur. Afgifft som Bonden giver aarlig; Land[-] gilde. Nor: Landskyld. Colonarium Afgnaver Nor: Tagnager. Abrodo ere Afgnider N: Taskraper Defrico are. Afgrund N. Botnelous, qvod fundo caret. Abyssus. foem: gen: Afgud Idolum Afgudsdyrker. Idololatra, Cultor Idolorum. Afguderi. Idololatria, Simulachrorum cultura Afgunstig, vid: gunst, ugunstig Afgyrtler, Discingo xi ctum ere. Liv: Discinctus et inermis eqves. Afhandler, aftaler, giør foreening. Contraho, Paciscor. Conventionem facio. Afhandling Contractus us.
Afhænder, saaledes, at det som vaar [sic] mit w ^_ bliver eens andens. Abalieno are. Vendo. Afhændelse. Abalienatio. Venditio. Afhold Abstinéntia Afholdig Abstinens, continens, temperans. adj. omn: gen: Jeg er afholdig, holder mig fra, Åbstine- o, ere. construitur cum Ablat: vel cum, vel sine præpositione Afholden. Kiær, Charus, gratus, acceptus, Afhøster. N: afslaar, afskiær, Démeto, messui, messum ere. Sic dicitur Ense aliqvem de- metere. At hugge een ned. Afhøvler. Dédolo are, fe Qvæ scrabra [sic] et impolita sunt dolabra lævigo. Mart: Fractasqz fabrili dedolat ossa manu. Afhugger N. Tahaagger; Amputo, AbscTdo. Afhuggelse. N. Tahaagging, Amputa- tio, Præcisio. Afkæmmer afbørster Dépecto, xui; vel xi, xum ere. Afkald. Apocha Hæreditatis. le Schedula qva fatemur nobis de pecunia Hæredi- taria satisfactum esse. Afkaster, vid: Bortkaster Afkiøber, kiøber af. Emo, ere ab aliqvo. Afklipper. N. Takløpper, Détondeo, detondi sum, Afkontrafeyer. Exemplum vel effigiem. Pingo xi ctum ere. Afkom vid supra, affødsel. Afkorter, Abbrevio are. Afkortelse. N Afkorting. Abbreviatio Afkradser, afskraber, afskaver, afrager, Ab- rado si, Derado ere. Afkradselse. Abrasio Afkrenger Deglubo, bi, itum ere. Excorio, are Afkrog, N. Afkraa. Recéssus, us. Locus secretior turba & tumultu vacuus. Aflader. N. Aflater. Desino ere, FXnio Tre, cesso, are. Desine mollium Tandem qverelarum, dicit Horat: per Græcismum [?].
-16- s. 12 sp. 1 Afladelse Cessatio, Jntermissio nis. Afladsbreff, som bruges i Pavedømmet [sic], Jndulgentiæ, arum. Aflangt Nor: Kringlet, Oblongus a, um. Af ler børn. N. ale bodn. Genero åre, Liberos procreo, åre. Af legger, saa det ikke mere bliver i brug Aboleo, lui vel levi, litum vel letum ere Afleggelse. AbolTtio. nis Aflegges, bliver ikke mere i brug. Abolesco, Obsolesco ere Verb: Neut. ie Ab usu recedo. Aflagt, gammel, kommen af brug. Obsoletus. Jn desvetudinem inductus. Exempl: Dictio obsoleta: Eet gammelt aflegt ord Vestes obsoletæ, gamle aflagde lilæder. Afleeder Abduco, Deduco, xi, ctum ere Afleyer. Vocab. Nor: ): Setter op fra den eene dag til den and[e]n. Procrastino are. Afleyskap Procrastinatio. Afliver. Interficio, Jnterimo, occido. Vita privo. Den som tager livet af een anden. Jnterfector. Jnterfectrix. Foem: Aflosser. Exonero, are, Exonerare Conscientiam Curt: Afløber, vid: Løber Afløser. N. afløyser, Absolvo ere. Absolvere aliqvem criminis, peccati. Afløsning. Absolutio Afluger. N: Taluker. Herbas ignobiles exstirpo are, evello, eradico are. Afmaaler. Determino are. Terminis designo, Terminos constituo. Demetior mensus sum. Afmaaling Dimensio Afmaler Depingo ere. Tabellas depingere. Verbis aliqvid depingere. Plaut. Afmalning. Pictura æ.
-17- sp. 2 Afmaler, udmaler, N: Tamaler, Maler ta, Emolo ere. Perfecte molo, Molituram absolvo. Afmagt. N: Amagt Jmpotentia Defectio. Afmægtig Jmpotens Afmeyer. vid: supra. afhøster. Afmerker. Designo are. Afmuns vel amuns Vocab: Nor: Significans qvod fit præter opportunitatem temporis JntempestTvus, a, um. Afnoder. Norv: Tastryer Extorqveo, torsi tortum ere, vi aliqvid aufero, eripio. Veritatem extorqvere. Donat: Torqvemus homines: extorqvemus veritatem. Den som afnoder, afpresser noget fra een anden Extortor. Terent: Bonorum Extortor: legum contortor. Afpasser. Demetior, vel dimetior. Verb: depon: qvart. Conj. Afpæler. Nor: afstourer. Palis designo are^ Afperser. N. Aftrokker. Exprimo ere. Premendo extraho, Elicio. Afpiner, vid: afnoder. Afplukker. Decerpo pti ptum ere Afprygler. N. Dænger, giver ein dængsle Fustibus coedo, Verbero are, Fuste in aliqvem sævio. Afpukker. Efflagito are Afraader. N. fraateller, Dehortor, tatus sum ari. depon. Afraadelse. fraatellelse N. Dehortatio Afrager vid supr: afkradser. Afrasped Descobinatus, a, um. Afregner. N. afrekner Compfuto are, Numero. Rationem subduco. Afregning N. Afrekning. Computatio ratio. Afretter, ofuer. N: tæmmer Exerceo, ui, itum Eqvos, canes, exercere.
-18- s. 13 s p. 1 Afridser. N: afriper DelTneo, Ruditer depingo: Lineamenta futuri operis dueo. Afridsning. N. Afriping. DelXneatio Afriver. N: Tariver. Abrumpo upi ptum ere. Abrumpere se ab aliqvo: Cic: Fata sua abrumpere. Senec: forkorte sit liv. Afrusker. N: Tarusker. Evello, evelli, vel evulsi, evulsum ere. Af ruskelse. Evulsio. Afryster. N: Afskaker. Excutio cussi, cussum tere. act: t. Afsaver. N. Tasager. Serra disseco, are Afselder. N. Afsigter. CrTbro are. Secerno, ere. Afsigt. Qvod post purgationem in cribro remanet. Afselger. N. afsellier. Distraho,, xi, ctum ere Afsetter. Setter een af. Removeo, vi, motum ere. Depono Sveton: Jmperio Depositus. Afsettelse. Remotio ab officio. Depositio. Af side. Secessus, u s. Locus secretus._ Afsiger, dommer, fælder dom. Jus dico Afsigt, afsagt dom. Sententia, Censura, Decisio. Afsindig. Nor: Galin, Vitlous, Arnens, Demens, Mente captus. Afsindighed, N. Galenskap Galskap, Dement ia. Afskærer. N. Taskiær. Abscindo ere, Deseco. Afskærelse. Abscissio nis. Afskaffer, Abrogo are. Jrritum facio. Afskaller, afskæller, tager skællene af, Desqvamo are, Sqvamis exuo; Desqvamare pisces. Afskeed. Tage afskeed, N. Bede vel leve, Vale dico. Afskeed, forord, aftale. Condictum Afskikker afsender. Ablégo are. Afskildrer. afmaler Depingo. vid: sup: Afskiller. N. Fraaskiollier. Secludo ere.
-19- sp. 2 Afskraber, vid: sup: afkradser. Afskrækker. N. Afskræmer, Deterreo ere Afskriver. N. Taskriver. Describo ere. Afskummer, Despumo are. Spumam aufero. Afskyelighed. N. Afsky. Aversatio. Afskyelig, Detestabilis, Exsecrandus Hafuer afskyelighed til, Detestor ari. A- bominor ari Afskyder. N. afskioter, Explodo bombardam. Afskyller, afspyller. N. Af skoller. Abluo. Eluo ere. Afslager. N. afslaar, Siger ney til, Abnuo ui utum. ere. Afslag. Repulsa æ. Af sletter. N. Utstryker, Deleo ev.i etum ere afslettelse Deletio nis. Som kand afslettes Delebilis, e. Afsmag. N. Keim. Sapor injucundus Det som haver een afsmag. Jnsipidus Sine grato sapore. Afsnyder. N. Tasnyter. Emungo xi. ctum, e[re] Afssoner. Expio are Afsoning Expiatio Som kand afsones Expiabilis Af sondrer. N. Fraaskiollier. Separo are Afspendig. N. Motvillig, Refractarius, Contumax. Pertinax. Afspisser. Cibo are. Afstaar. Desisto ere. V. Neut: Jncepto: Proposito desistere. Afstaar min paatale. Concedo cessi, cessum, dere. Afstevner. N. Naver, (saaledis at hugge eet træ, at stubben kand voxe oc gronnes igien). Detrunco are. A trunco abscindo. Afstevning N. Tanaving, Detruncatio ramorum. Afstiver, at afstive klæder Glutine vel amylo vestes firmare.
-20- Afstoder. N. Tastoyter. ElTdo elisi elisum ere Afstryger N. Tastryker. Abstergo & Abstergeo. Af styrer, styrer til gode i slagsmaal jurgio & qvæ ex iis oriuntur verbera averto. Afsvier, afbrænder Aduro ussi ustum Afsyder, N. Tasyer. Decoqvo coxi coctum Afsod Decoctum. Aftakke soldatere. Exautorare. A juramento militari solvere. s. 14, Afteller. Dinumero are. sp. 1 Aften. N Kvæld. Vespera Aftenbakke N. skindveng, VespertTlio Aftens maaltid. N Kvælds mat. Coena, æ. Afftensang. N. Noonsmesse. Contio vespertina. Afftenstierne. N. Kvældstienna. Hesperus Vesperugo. Afftenstund. N. ftvældsboll Tempus, vespertinum. Det blifuer afften. N. Dæ Kvælda. Vesperascit. J afftes, gaar-afften. N. Gærkvæld. Hesterna vespera. Om afftenen. N. Om Kvældaa. Vesperi, Tempore vespertino. Aftersker. N. Tatrosker. Fruges tribula decutio Aftinger N. Tapruter. De summa detraho. Aftienner. N. afteener, Demereor eri. Aftoer N. Tavasker. Abluo ere Aftommer Evacuo are Aftorrer N. Afturker, Tergeo si sum, Aftrenger. vid: sup: afnoder, afpiner. Aftrykker. Premendo extraho, Exprimo ere Aftrygler, Emendico are. Aftvinger afnoder. ut. sup: Afvasker, vid: aftoer Afvej. Devium, Diverticulum
-21- sp. 2 Afvelter Devolvo ere. Afvender, Averto tere. Prohibeo ui itum ere Afvenner, Desvefacio, ere Afvant Desvefactus Afvenner fra brosted, Ablacto are. A lacte removeo. Virg: A lacte depello. Afverger. Propulso are, Averto ere Afvever, vever af eller ud til enden Pertexo ere, Texendo absolvo. Afvexler. Permuto are Afvexling forandring, Vicissitudo inis. Afviger Decedo cessi cessum ere Afvinder Evinco vici ctum ere Afviser haanligen. Repudio are. Cic: Nun[~] qvam Nobilitas Pop: Rom: supplex repud- ata fuit. Afvisker, vid: aftorrer afvittig. N. Vitlous, Amens, tis. V S Ager. N. Aaker. Ager gri. Agerdyrkning, Agricultura Agerkarl. N. Bonde, Agricola Agerhone. N Aaker=fugl Perdix Agerlod, saa meget som een huer udj ageren tilkommer N. Aakerteig, Par[s] agri certis distincta terminis Agerreene. N: Aakerreine. Porca. Agerburre, agerskreppe. Lappa major. Agerkaal Rapistrum. Agermone. Agrimonia. Evpatorium Agermynte. N. Vildmynte. Calamintha Agerpors, agerrun, Centaurium minus Agerurt Chrysanthemum hegetum. Ager N. Kioyrer. Carro veho, vehor Agen. N. Kioyrinq Vectura. Agesvend, Kudsk, N. Kioyresvend, Auriga com: gen: Vehicularius, Rhedarius, Essedarius Agevogn, Agekurf. Corbis, hic & hæc. Agern. N. Eikenotter Glans gvercinus
-22- s. 15 sp. 1 sp. 2 Agn Esca piscatoria. Sette Agn paa Krogen Nor: ægner Jnesco åre. Transfertur etiam ad homines qvando illecebris falluntur et capiuntur. Terent: Agnhold N. Agnhald Extrema & præacuta pars hami piscatorii cum aculeolo ad latus posito, cui Esca infigitur. Agter Skotter. N. Andser. Curo åre. Agter, haver henseende til, Specto åre. Agter, horer noye til med agtsomhed Attendo is ere. Attendere aliqvem Cic: & alicui, Sveton: Attendere lectioni. Agtsom. Attentus, Consideratus. Agtsomhed Attentio: Consideratio. Med agtsomhed. Attente: animo intento. Giver agt paa: tager i agt. Considero avi atum. åre. Agtbar vid: ærbar, supr: Akkeleye. Aqvilegia, nom: herb: i Aid, alt, Omnis e. Allesamen, alle tillige. Omnes Alleting. Omnia. piur: neut: Aldelis. Omnino: prorsus, plane. Aldrig. Nunqvam: Nullo tempore. Aldfar Vey som alle reyser paa Nor: Eit Straak. Via publica. Via trita. Aid gode Stolter Henrich. Bonus Henricus. Lapathum unctuosum. nom: herb: Aldmægtig. Omnipotens, Cunctipotens Aldmægtighed. Omnipotentia. Alminding. N. almænning ): saadant brug i skoug oc mark, som huer mand har ret til. Usus, Possessio communis. Almindelig. Generalis: universalis: Communis. Alskens, alleslag: allekions. Qvivis: Omnigenus: Omnis sexus.
-23- NB. Altid. Semper. Adv: temp: Alt for meget. N. Alt for mokkie. Nimis, Plus æqvo; plus satis; Nimiopere. Cic: Alt for megen: alt for stor. Nrmius a um Qvod modum excedit: Nimis magnus. Nimi[-] us animi ): nimis magno animo. Nimi- us sermonis. Tacit Alt for stor overflddighed. Nimietas. Plin: Exolevit hoc qvoqz nimietate copiæ. Alt for lidet. Nor: alt for lite. Perpau- lum: Perpauculum: Perpauxillum: Cic: Huor udj Dansken legges alt for, bemerkende enten for lidet eller for meget; der findes udj Latinen in compositione; Per, Præ, ut Perpauper; Prædives, etc: Aller legges til de ord som ere Superlativi gradus, ut, aller deyligst, aller lærdest etc Allehaande Omnigenus: Omnimodus. Alle Helgens Fest. Festum Omnium Sanctorum. Alleene. Nor: Eisemal. SSlus gen: solius Incomitatus. Solus omnium: Solus ex omnibus, vel, inter omnes. Cic: Alleene. Adv: alleniste. Nor: Einaste. Solum tantum, tantummodo, modo. Allereede. N. Allereye. jam. ij Allesteds, allevegne. N. Aallestaa. Ubiqz Omni in loco: Ubisqz locorum; terrarum ): omnibus in locis. Allesteds nærværende. Omnipræsens. Allesteds nærværelse Omnipræsentia. Alebaster. Alabaster, i. m: Alabastrum i. neut Alabastris. ex a priv: & Aaiyv/^^capio qvia propter planiciem vix potest capi. s. 16, Significat non tantum materiam sed et sp. 1 materiatum; non tantum lapidem ipsum sed vasa ex lapide facta. Alant. Nor: Holtzurt. Helenium. Enula. nom: herb: Dicitur Helenium qvia fingitur ex He- lenæ lachrymis notum in insula Helenæ. '
-24- sp. 2 Versus schol: Salernit: Enula Campana reddit præcordia sana. Alants vin. Vinum Enulatum. Allarm. Class!fcum. Jneundæ pugnæ signum. Blæse allarm. Classicum canére: Signum dåre, qvo milites pugnam ineant. Contra. Canere receptui ): Sono tubæ milites a pugna revocare. Den som blæser Allarm. Classiarius. Classicarius: Classicus [?]. Albue. Nor: alboye Cubitus i, Cubitum, Hælde sig paa Albuen. Cubito inniti. Virg: Alboylokkie. Voc. Nor: Curvatura bracchii. Saa lang som fra albuen oc frem til enden paa fingrene Cubitalis: Bicubitalis, Som er to gange saa lang. Alen. Ulna æ. «<?o t o v u>x<jvojv, a bracchiis Een liden alen. Ulnula. Dimin: Alder. Ætas contrast: pro ævitas ab ævo. Nornen est commune omnibus partibus æ- tatis, ut Jnfantiæ: Pueritiæ: Adolescentiæ: Juventæ: Senectæ. Een liden Alder. Ætatula: Tenerior puerorum ætas. Alderdom. Senectus tutis. Senecta æ. Senium: Ætas senilis. Juv: Obrepit non intellecta senectus. Alderdommen kommer snigende for [sic] mand veed der af. Homo senectute confectus. Cic: Eet gammelt Menniske. Anseelig af Alderdommen. Senio: Ca[-] nitie Spectabilis. Det som horer til Alderdommen. SenlliCs] Ovid: Jamqz meos vultus ruga senilis arat Paa de Aldrendes viis oc maade. Seni[-] liter. Qvinct: Tremere seniliter, ): S[e-] num, vel, senili modo. Bliver Aldrende N: ældes. Seneo ui. & Senesco cis. t. Senex fio. Tempora la-
-25- s. 17 sp. 1 buntur tacitisqz senescimus annis. Aldrende som er kommen til stor alder Nor: gaammal. Senex gen: Senis, om De aldrende, som ere ældre end andre. Seniores. Alliance Foedus eris n. Allierede. Socii. Confoederati. Allike. N: Alkie, Monédula, vel Monetua qvia monetas surripit. Est avis miræ fu- rocitatis præcipue auri argentiqz. Ovid: Nigra pedes, nigris velata monedula penn[is.] Er oc i Norge een sofugl, sort oc huid paa farven. Alm ælmetræ. Ulmus, i f: Frondosa Ul- mus Det som er giort af Almetræ. Ulmeus. Almanak. Calendarium: liber Calendarii sic dicitur a Calendis ): primo cujusvis m[en-] sis die. Fasti, orum. V % /.» s j kj Almisse. Nor: Aalmosse. Eleemosyna: Munus qvod inopi datur. ab A o Misé- ratio. Den som tigger oc begiærer Almisse. Nor: Aalmosse=kald=kiærring. Jtem den som giver Almisse Eleemosynarius At give Almisse. Eleemosyno, åre, Augeo Almue, gemeene folk. N. Almuje Plebs Piebis ortfo TTc j v T rx tl o V a n / ): a pluribus. Plebs et infima multitudo Cic: Een liden, eller, den ringeste Almue. Ple- becula. Een som er af gemeene Almue=folk Plebejus: Sic dicitur: Sermo plebejus: Amictus plebejus ): vulgaris, popularis. Det som er slutted oc stadfest af den gemeene almue. PlébescXtum ): Qviqvid non Superiorum sed Piebis autoritate & judicio constitutum est. Alntræ Elletræ. N: Aare, vel, aalder Alnus f :
-2 6- sp. 2 Alt, Een stemme i Siunge konsten. Altus: Vox alta, qvasi agnus balat. Altist. Den som siunger same stemme. Alter Ara æ. Ad aram confugere: proverbiali figura dicitur, qvando extremum refugium qværitur. Pro aris focisqz dimicare dicimiir, qvum nobis de re chara seriaqz certamen est ineundum fortiqz animo pugnandum. Alterklæder. Vestes sacræ. Alterbog Liber ministerialis. Althee Althæa, nom. herb: Alun. Alumen, fit ex salsugine terræ. Alun=Vand. Aqva Aluminata fuld af Alun. Aluminosus Alvor. Res seria. Sérium, qvod sine joco et risu est. Horat: Sed tamen amoto qværamus seria ludo. Cic: Joca & seria cum aliqvo conferre. Tale baade skiemt oc alvor med een. Alvorlig. Nor: aalvorsom. Serius, gravis, minime jocosus. Alvorlighed. Gravitas. Serietas. Auson: Et gravitas comis lætaqz serietas. Alvorligen. Serio. Liv: Rem serio agere, Ambassadeur, Gesandt. Kongers oc store Herrers sendebud. Légatus. Ambassade Gesandtskab. Légatio Ambolt. N. Smiddie stee. Jncus incudis. f, a cudendo, qvia est instrumentum super qvod fabri metallo cudunt. Horat: de art Poet: Et male tornatos incudi reddere versus. ): denuo componere & perpolire. Jnter malleum & incudem esse dicuntur maximis & extremis. Amdam N. Stivels. Amylum qvod oivev /UV/i/jj)'- sine mola fieret. Amellere. Jncrustare aurum. Amellering Jncrustatio
-27- Amme N: Bainsfostra, Nutrix. Altrix. At amme op: Enutrire Amme=lon. Merces nutricis. Nutritia, orum. Amindelse. Memoria, Recordatio. Amindelses-skrifft=bygning. Monumentum Amt. Territorium. Præfectura, Toparchia. Amtmand Stifftamtmand. Amtforvalter. Præses, Toparcha. Amtskriver. Scriba Provineialis Amur Steenklee. Meliotus, Nom: herb: Anbefaler. Commendo are. Committo ere. Terent: Hoc tuæ commendo & committo fidei. Cic: Tutelæ alicujus filios suos commendare. Anbetroer. Concrédo ere. Servandum trado. Cic pro Rose: Fortunas, famam suam commendare alicui & concredere. Anbinder N. anbitter Alligo are. Alligare vitem palo. Anbindelse Alligatio nis. Anbindelse anhefftning. Alligatura. Anblik idem gvod Aasiun. vid: sup: Anbringer: N: framsettier.affero. Propono s. 18, Andeel. Nor: Lodt, vel. Lodt Portio, qvasi sp. 1 Partio a parte, vel, partiendo. Juvenal: Flosculus, angustæ miseræqz brevissima vitæ Portio etc: Een liden andeel: Nor: Ein Vessal Lodt, Portiuncula Andrager, andrage sin nod, sit Klagemaal, etc PropSno ere. Jndico are Anatomere. Jncldere corpora animalium Anatomi. Anatomia. Anåtome es Den som forstaar sig paa Anatomikonsten Anatomicus. Anatomiæ peritus. Prosector qvi artem dissecandi & aperiendi corpora novit. Anden N. adnen. Secundus, a, um, Qvi immediate seqvitur primum, et tam nu-
-28- sp. 2 meri qvam dignitatis ordinem denotat. Ut, Secundus de tribus: Secundus a Rege. Andengang, for det andet. Nor. Adnengaang Secundo Adv: Secundo loco: Secunda vice. Jterum: rursus. Paa anden maade. Alio modo; aliter. Modo diverso. Andensteds Nor: aura[a]staa Alibi Andensteds hen. Alio. Andensteds fra. Aliunde. Andre. Nor: Auraa, are. Alii. Coeteri, Reliqvi. And. Nor. aand Anas atis f: ab assiduitate natandi sic dicitur. Andrik. N. Aandestægg. Anas mas. Ændling N. Andunge. Pullus Anatis. Andemad. Lenticula palustris nom: herb: Det som er af, eller horer til een and, Anatinus; anatarius. ut, Caro anatiria [sic], Pluma anataria. J blant de vilde ænder ere adskillige slaug oc kaldet'i Norge: Stokand [sic], Snipaand, Dukaand, Dunaand, Skvataand Skværaand etc: Andrer vide forandrer Anders. N. Andars. Andreas, nom. prop V. Andser skotter om. vid: agter supr: Andvorder. Trado didi itum ere. Jn potestatem do. Plaut. Jn manus tradere. Andvordelse Traditio nis. Anfalder. Jnvado, is, ere. Adorior; Aggredior. Jmpetum facio: Bello aliqvem invadere. Virg: Jnvadunt urbem somno vinoqz sepultam. Anfald. Jmpetus. Primum impetum effundere. Giore det forste anfald. Anfald som skeer listig af fienden eller Rovere. Aggressura. Anfegter. Jnfesto are. VexO are. Anfegtning. Tentatio. Vexatio.
-29- s. 19 sp. 1 Anforer N. Vare f5rmand. Dueo, xi, ctum. Agmen: Exercitum ducere. Een Anforer, hopmand. Dux cis. Qvi exercitui præest & bellum ducit. Anforing anforelse, Ductus, us, Ductu suo vel alterius aliqvid facere. Anforvandt. Nor: Skyld. Consangvineus Anforvand[t]skab. N. Skyldskap Agnatio: Conjunctio consangvinitatis Andfred vel aandfred ): den tid paa huilken Bonden skal have fred til sin Aand oc arbejde oc ikke maa fores til Tinge, som falder ind to gange om aaret sc: Tempore Sementis & Messis. Dies nefasti Angaar, angriber, anfalder. Ner: Take fat paa. Aggredior gressus sum aggredi Opus aliqvod magnum et difficile aggredi. Terent: Satis astute aggredimini. J anfalder mig tredskelig nok. Angaaende det forste, det andet etc: Primum qvod attinet: Secundum qvod attinet etc: Angelegen ): Det mand haver tanke oc omsorg for Nor: Dæ mand skoyter om. Qvod curæ ac cordi est. Angenem behagelig. Gratus: Acceptus. a. um Angiver: give sig an, lade sit nafn oc per[~] son anmelde. Nornen & personam profiter i. Angiver falskeligen Defero detuli delatum deferre. Jncuso åre. Een falsk Angiver anklager Delator: Accusator.' Svet: de Domitiano, cujus præclara vox fuit; Princeps qvi delatores non castigat, irritat.; Angivelse som skeer falskeligen Delatio. Eet Angivende. Jndicium Angrensende. Nor: sambygd. ConfTnis conterminus: Eosdem habens fines: Confines
-30- sp. 2 agros dicimus, qvorum fines conjuncti sunt. Angriber vid: sup: anfalder. Angrib anfald. Jmpetus, us. Aggressura æ. Anheffter vid: sup: anbinder. Anhænger Adhæreo hæsi hæsum. V. Neut: Adhærere laferi & ad latus: Adhæresco. Justitiæ honestatisqz adhærescere. Henge ved Retferdighed og ærbarhed, oc holde den over Anhængig Adhærens. Claud: Et luxus populator opum qvem semper adhærens Jnfeliqz humili gressu comitatur egestas. Anhang Appendix cis. Anhang udj opror. Factio nis. Anhidser Nor: paahisser JnstTgo are Jrrito fare. Anholder med bon oc begiæring soger noget. Ambio Tre. Affecto are. Appeto ere. Ambire sponsam, opes, honores, Sacerdotium etc Anholder opholder, holder i arrest. Detineo ere Anger Nor: aanger giver god lugt fra mig, Svavem spiro odorem. Anger ænger Prata, Pascua. Jnde Stavanger Hardanger: Kopanger: Samnanger, Geranger aliaqz loca apud Norvegos satis nota. Anger Ruelse. ContrTtio. Poenitia Angerfuld, angergiven Nor: baang. Moestus tristis, dolore oppressus. Virg. moestas promere voces Angergivenhed. Nor: baangheit. Moestitudo Moeror: vehemens tristitia. Cic: Sapientia enim est una qvæ moestitiam pellat ex animis. Med angergivenhed Adv: Moeste. gior angergiven, bedrover Nor: gier baang Moero are, Moerentum & tristem facio. Jeg er angergiven Nor: Er baang Moereo
ere. Tristor ari. Dolore afficior. Jn moerore & luctu sum. Angerlos. Moerore curisqz omnisqz solutus. At angre Nor: aangre. Poenitere. Poenitet me facti vel fecisse. Jeg angrer den gierning. Angel Nor: aangul Hamus piscatorius Angelike Nor Kvanna. Angelica. Nom: herb: Angst. Angor angustitia [sic], Angorem capere pro amicis. Cic: Jtem angoribus confici Jeg ængster, gior angist Ango. Me illa cura solicitat angitqz vehementer Cic: Aniis Nor: Sotekryd. AnTsum. Aniis olie. Oleum Anisi. Ankel. Nor: aakla kaatre. Talus i. Malr leolus calcanei. Det som rekker til ankelen Talaris, ut Vestis talaris ): qvæ ad talos usqz descendit. Anker, Jag anker paa, klager paa, Qveror Male fero: Conqveror Ank, klagemaal. Qverela æ. Qverimonia, æ. Cic: Soepe interfui qverelis meorum æqvalium. Anker. Nornen mensuræ liqvidorum, Amphora. Anker Nom: prop: Vir: Anscharius. Anker Skibsanker Nor: Akkier, Anchora æ Kaste anker. Anchoram figere, jacere. Ripper ankeret. Exanchoro. Anchoram vello. Ankerring Annulus anchorarius Ankertov Nor: Akkierstreng Furis ancheralis. Anklager. Accuso are. Aécuso te illi, apud illum, vel, coram illo, magni sceleris, vel, de magno scelere. Een Anklager Accusator Anklagerske Accusatrix icis. foem: Som er værd at anklagis, Accusabilis Accusatione vel reprehensione dignus.
-32- sp. 2 Anklagelse Accusatio nis. Paa saadan maade som anklagelse skeer Accusatorie. Adverb: Ankleber anhænger. Adhæreo hæsi sum ere Ankommer Advenio veni, ventum, Tre Ankomst Adventus us. Det som kommer os an, falder os til fra andre steder. AdventTtius ): Qvieqvid nobis qvacunqz occasione & ratione aliunde accidit. Ankynder Denuncio are. Anlander Nor: stemne te lands Apello appuli pulsum lere. Ut Apellere navem at Lande an med eet skib. Navis apellitur, vel appulsa est, non autem apellit. Skibet er anlandet. Anlanding. Appulsus, us. Nornen, pro accessu qvi fit navigatio. Liv: Classem a litorum appulsa arcere. forhindre landgangen. Anlanger. Pertineo ere. Exempl: Anlangende det forste etc: vid: sup: angaande. o > Anleeder Dueo duxi ctum ere.. Give anleedning Dåre occasionem. Anlegger: anvender, som, anlegge sin tid flid etc: Colloco are. Studium suum in doctrina & sapientia collocare. Pecuniam collocare Anvende penninge. Horas bene; male collocare. Vel eller ilde anlegge sin tid. Anlober vid: paalober. Anlob Jmpetus, u s. J forste anlob. Primo impetu. Anlokker tillokker. Jllicio cis ere. Jnesco are Capto are. Jllecebris decipio. Ter: Homines adulescentulos rerum imperitos in frau- dem illicere. Anlokkelse. Jllectus, us. Blanditiæ. Jllece- bræ. Jncitamentum. Plaut. Magis il- lectum tuum qvam leetum metuo. Jdeligen anlokker, giver anledning til
r -33- Jllecto are. verb. freqvent: Anmerker Annoto are Anmerkning Annotåtio indico, significo. Anmoder begiærer. Nor: Eg hæve ein bonnesta. Peto ii itum ere. s. 21, Anmodning Petitio Solicitatio sp. 1 Annammer Accipio cepi ceptum ere. Beneficium accipere est libertatem vendere. Anne Nor: Adna. Nom: mul: Anna. Annex ): den anden kirke som er lagt under hoved kirken oc betiennes af Een Præst. Altera paroecia primariæ annexa. Anordner Dispono sui situm ere. Constituo. Anordning, forordning Constitutio. Kongl: anordninger Constitutiones regiæ. Kirkeanordninger, forordninger som angaar Kirken. Constitutiones Ecclesiasticæ. Anpart Nor: Ein vis Lodt ): deel. Certa & destinata portio. Anraaber Nor: anroper. Acclamo are. Acclamare alicui ): in favorem alicujus Sed acclamare in aliqvem, est reclamare. Den som giør eet anraab Acclamator. Eet anraab Acclamatio. nis. Anretter Nor: Tereyer ): Lauger til eet giæstebud Apparo are; Cum magnificentia qvadam & splendore adorno. Apparare Convivium; nuptias Anrettelse Nor: Reye. Apparatus, us. Magnifico apparatu aliqvem excipere. Tage i- mod een med herlig anrettelse. Anrører. Tango tetigi tactum ere; Attingo. Attingit me sangvine, åffinitate, necessitudine &c: Hand anrører mig i blod oc svogerskab etc: Primoribus labris aliqvid attingere Cic: Anrørig Attingens
34- sp. 2 Anrørelse Attactus us Virg: Volvitur at tactu nullo. Anseer anskuer. Nor: ansjaar. Adspicio ere Ovid: Adspiciunt oculis Superi mortalia justis. Anseelse Adspectus u s. Cic: E literis tuis primo adspectu hane voluntatem cepi. Qvid juvat adspectus si non conceditur usus. Det som er anseelse (Nor: siaaende) Værd Adspectabilis, e. Adspectu dignum Anseelig Nor: Bøsin. Spectabilis: Suspiciendus. Anseelighed. Existimatio, Autoritas Ansigt. Nor: antleedt, Vultus us. ): facies in homine fronte, oculis, naso, genis, ore, constans. Ovid: Unus erat toto natura vultus in orbe Qvem dixére chaos. Vultu læditur pietas. Dictum est de pietate in parentes religiosissimé colenda, adeo ut non verbis solum & facti^ offendamus eos impiis; Sed nec vultu qvidem contumaciori. Eet lidet ansigt. Vulticulus Cic: Den som haver eet adstadigt ansigt. Nor: aalvorsom, Vultuosus, dicitur etiam gvi indecentem seu arrogantem vultum sumit. Cic: Vultuosa frons, Apul: Anskrig Clamor Celeusma, qvod proprié est clamor nautarum qvo se hortantur facientes opus ad remos, Martial: Lentos figitis ad celeusma remos. Den som giør saadant Anskrig. Celeustes. Anslag. Propositum. Consilium. Propositum tenere. Cæsar. Aberrare proposito vel a proposito. Deterreri a proposito. Cic: Averti a proposito Liv: Gaa feyl i sit anslag oc forsædt. Ansøgning, giør ansøgning. Qværo precibus.
-35- Precibus contendo. s. 22, Anstaar vel, sømmer, Nor: det søyme. sp. 1 Decet. Verb: imp: regens accusat: vel interdum Dativ: Ovid: Forma viros neglecta decet etc. Ter: Jta vobis decet. Det som anstaar sømmer vel. Decens om: gen: Paa den maade som anstaar vel, sømmeligen Adverb: Decenter Anstaar ilde Dedecet Anstikker antender. Nor: Qvaike ti. Jncendo is, Accendo ere. Anstille sig vel eller ilde. Nor: are sag vel eller ilde. Bene, vel, male se gerere. Turpiter se gerere. Cic: Jd: in Off: Qvanto superiores sumus, tanto nos submissius geramus. Anstiffter Opretter. Fundo are, Stabilio; Firme constituo. Respubl: praclare fundata Cic: Ecclesia sangvine Christi fundata. i Een som anstiffter oc opretter noget Fundator: Auctor. Anstifftelse fundatz. Fundatio. Anstød forargelse. Offendlculum. Jmpedimentum. Offendiculo esse. vare til anstød oc forargelse. Den som ikke er til anstød, uforargelig Jnoffensus ): Qvi non offendit. Vita inoffensa. Anstøder, Nor: anstøyter JllTdo ere, Offendo Jmpingo ere. Caput parieti impingere. Ad eundem lapidem bis offendere. Anstryger. Nor: paasmørier Jllino ere. Color venustatis non fuco illitus, sed sangvine effusus. Een deylig farve som ikke med sminke er anstrøgen, men er af blodets naturlige fordeelelse. sp. 2 Ansvarer Respondeo, vid: svarer.
-36- Antager Nor: antæker Suscipio cepi, ceptum. Onus grave suscipere. Cic: Causam alicuj Suscipere. antage eens sag. Antagen. Susceptus acceptus. Antal Numerus. Antaster anrører, rører ved. Contrecto are. Manibus aliqvid contrectare Cic: Liber manu contrectatus. Horat: Een bog som er meget brugt oc hafft i hænderne. Antastelse Contrectatio. Antegner. Nor: antekner. Annoto are. Notam ad aliqvid adjicio. Jtem, memoriæ causa in commentarium refero. Plin: Legere, annotare, excerpere aliqvid ex libris. Antender vid: sup: anstikker. Antreffer møder, finder. Offendo ere. Ter: Si te in platea hac offendero, Dersom ieg antreffer dig paa denne gade. Anvender. Jmpendo, di, sum ere. Pecuniam, Sumptus impendere Cic: Jmpendere tempus, laborem studiis. Jmpendere curam, operam alicui rei. Usitatæ Latinorum sunt locutiones. vid sup: anlegger. Det som anvendes anlegges. Jmpendium, Jmpensa æ. Jnstituere qvæstum sine impendio Cic: Søge vinding ud[e]n voven. Anviser. Assigno are. Agros colonis assignare. Cic: Anvisning Assignatio. nis. Apostasere. falde fra den rette Tro. A vera & orthodoxa fide desciscere. deficere. Apotech. Pharmacopolium Een Apotecher. Pharmacopeus, Pharmacopola April maaned,.aprilis Mase: gen: dicitur ab aperiendo, qvia omnia hoc mense aperiuntur et germinant. Arr. Nor: ær CicatrTx cis, Vestigium vul-
-37- sp. 2 neris aut ulceris. Cic: Luculentam plagam accepit, ut declarat cicatrix. Refricare cicatricem, at oprive eet tillægt saar. Cic: Cicatrix obducta. Eet tillægt saar. Eet lidet arr Cicatricula æ. fuld af arr Cicatricosus. Facies cicatricosa. Plaut: Arbeyde. Nor: arbey Labor. Ferre, perferre sustinere laborem, Udstaa arbeyde. Frangere se laboribus Cic: Svække sig med arbeyde. Non nisi per magnos ad præmia magna labores. Arbeydsom Nor: aannig. item Det som fører arbeyd med sig Laboriosus operosus. Qvæ laboriosa sunt juventuti Studia, hæc sunt jucunda senectuti otia. Med arbeyde. Adv: Otiose Arbeyder. Laboro are. Labore occupari exeiceri. Laborare oportet eos qvi vo~ lunt esse fortunati. Een arbeyder. Nor: Ein arbeyskar,..0- perarius. Conducere operarios. At Leyde [sic] arbeydere. Arbeyds folk. Nor: Arbeys karra. 0- peræ ): Homines qvorum opera utinam. Merceneriæ operæ. Cic: Arbeyds diur, saasom Øxne Heste etc: Jumentum, i. cujus appellatione continentur animalia qvæ vel sarcinas gerunt, vel currus trahunt, vel terram ex colunt. Arbeyds vogn Plaustrum, i, Ovid: Qvamvis tardus eras et te tua plaustra tenebant Den som giører Arbeydsvogne, Nor: Vognsmed. Plaustrarius. Arger vid: forarger.
-38- Arg arrig. Nor: fuul, ild. Pravus Malitiosus. Arghed Not: fuulheit. MalTtia Perversitas, cum qvis data opera male agit Argelist. Dolus malus. Argeligen, med arghed Adv: Malitiose Dolose. Ark. Nor ark. Arca æ Pagtens ark. Arca foederis Ark papir P13gula æ. Arm, fattig, ussel Nor: aalmosse. Jnops omnium ope destitutus. Pauper, egenus. Jnops consilii & auxilii. Armod fattigdom. Jnopia æ. Egestas, Arm. Brachium Een liden arm Brachiolum Det som hører til armen Brachialis Nervus brachialis Plaut. Een prydelse paa Armen, eller eet ærme Brachiale, Substant: Armbaand Armilla, aurea sive argentea Den som bærer armbaand Armillatus Sveton: Armillatus in publicurii procedere. s. 24, Armbøst Nor: Boye Arcus us sp. 1 Non semper feriet qvodcunqz minabitur arcus. Armbeen Ulna æ, Lacertus i. Armsterk Lacertosus Armskinne. Manica ferrea. Armee. vid: Krigshær. Arne Nor Aadne. Nom: prop V. Arnerus Arnoldus. Arnsted Fyrsted Nor: Grue Focus. i. qvod ignem fovet. Virg: Ante focum si frigus erit si messis in umbra. Pro aris & focis pugnare Cic: At stride for Religionen oc fædernelandet. Een liden Arnsted, grue. Foculus
-39- sp. 2 Det som bliver tilreed paa Arnstedet, eller holder sig til Arnstedet. Focarius, ut Panis focarius, Een gryde hund. Ancilla focaria Een kiøkken eller kokkepige. Aron Nor: Munkesvands. Arum maculatum. Nom: herb: Arpe Nor: Ildroot, guulskurve, Achores ): Ulcera capitis puerorum qvæ sunt manantia & foraminosa. Arrestere vid: sup: Anholder. Arrest. Detentio. Custodia privata. Ars, Bagende Nor: Rumpe, rouf. Podex icis, mase. gen: Arsbalder. Nates Arsbylde Marisca æ. Juv: Sat:r. et podice lævi, Coeduntur tumidæ medico ridente mariseæ. Arsvisk. Anitergium. Art. Nor: Natur. Jndoles. Significatio futuræ probitatis in pueris. Cic: Homines in qvibus est virtutis indoles, commo- " ventur. Artig. Nor: Vittug Solers. Jngeniosus. j_iv: Animo solerti rem novam excogitare. Artighed Solertia, Jndustria. Jngenii celeritas; aeumen. Omnia conando docilis solertia vincit. Arteligen Adv: Solerter. Artiskok. Cinara nom: herb: Arving Nor: ærving. Hæres edis, Successor in jus & bona defuneti. Giøre een til arving. Facere, instituere, scribere hæredem. Cic. Arvedeel, N: arvepart. Hæreditas. Naa een arf. Adire hæreditatem. Arvelig Hæreditarius. Hæreditarium nornen. Regnum hæreditarium ie qvod hæreditate obvenit
-40- Den som søger een arv. Hæredipeta Petron: Medarving Cohæres edis Arve=løs Exhæres. filius paternorum bonorum Exhæres. Cic: ): hæredita[-] te ad se pertinente privatus. Giøre een arveløs Exhæreditare, ut Exhæreditare filium Cic: Arve jordarve Alsine nom: herb: Vandarve Nor: Vasarv. Becabunga: Asbiørn Nor: Asbiødn. Nom: pr: viri. Asbiørno. Asgrim Asgrimus Asmund Asmundus I Nom: prop: Viror: a- Aslak Aslacus [ pud Norvegos. Askield Aschillus Astri Nom: p: mul: Astrea s. 25, Asen, æsel. Asinus. Sit asinus qvemsp. 1 cunqz asinum fors aspera fecit. Asinus ad lyram, ad tibiam. Est proverbium dictum in stupidos & imperitos ' Asinus stramenta mavult qvam aurum. Asinus esuriens fustem negligit: Locutiones sunt proverbiales. Eet lidet Asen Asellus Det som hører til eet Asen Asinarius, ut Mola asinaria. Den som opvarter asene [sic]. Asinarius. Subst Det som er af eet Asen Asinius. Pullus Asinius: Caput asinium. Ask asketræ. Fraxinus. Aske=urt Fraxinella Det som er af Ask. Fraxineus ut Hasta fraxinea. Aske. Nor: aaske Cinis eris com. gen: Jn cineres redigere, forbrende, giøre til aske: Jncedere per ignes suppositos cineri doloso. Horat: Troja virum ac virtutum omnium acerba cinis. Catul.
-41- sp. 2 Aske farve. Cineraceus: Color cinereus. Asp aspetræ. Nor: aasp. Populus tremula. Asparris sparges. Asparagus nom: herb: Astrans Nor: Meister urt, Astrantia: Jmperatoria. nom: herb: At. Ut, Qvod, Conjunct: At jo Qvin. Atheist Atheus Atlask. Vestis serica. Atter igien. Jterum, denuo, Secundo. Primo qviem decipi incommodum est. iterum stultum, tertio turpe. Cic: Atten. Nor: aattia. Octodecim Den attende. Decimus octavus. Attik. Nor: Vashyld. Ebulus vel Ebulum, nornen frutic: Attraar Nor: Længes ette Désidero are. Desiderare imperium. Cic: Attraa længsel, Desiderium. Tenet me desiderium. Laborare desiderio [sic], Desiderio alicujus rei teneri, flagrare, æstuare, incendi. Attraa, længes effter noget. Aver tugter holder i tvang. CastTgo, are. Pueros matres & magistri castigare solent nec verbis solum sed et verberibus. Een Ave Disciplina Castigatio. Omnis et animadversio & castigatio contumelia vacare debet. Cic: in Offic. Aveløs. Nor: agelous. Omnis disciplinæ & castigationis espers Aver. Nor: Rager, Vacillo are qvasi bacillare: A senibus qvi ævo fessi ad sustinendam lassitudinem baculo tarditatem levant. Vacillare pedibus: Vacillare ex vino: Vacillare toto corpore. Aving. Nor: Raging Vacillatio nis Augurker Cucumis & cucumer eris, mase: Een augurke hauge Cucumerarium. Avinder Nor: Avundes Jnvideo ere. Mihi
-42- videtur non solum vivis sed etiam mortuis s. 26, invidere. Cic: Sic etiam dicitur. Jnvisp. 1 dere alicui honorem: Jnvidere aliis bonum. Avind Nor:, avund. Jnvidia Jnvidentia sed Jnvidia proprie est qva invidetur nobis: Jnvidentia v. qva invidemus aliis Jnvidia opprimi. Jnvidiæ alicui esse. Være avindet. Een liden avind, misundelse. Jnvidiola Cic: Een avinds mand. Jnvidus, malevolus lividus Cic: Fuld af avind avindsiug Jnvidiosus Ovid: Jnvidiosa vetustas Med avindsyghed. Adv: Jnvidiosé. Avl, avling. Agricultura. Cic: lib.i Off: Omnium rerum ex qvj-bus aliqvid acqviritur nihil est agricultura melius, nihil uberius, nihil dulcius etc: Een Avlsmand, avlskarl. Bonde. Villanus Agricola. Virg. Georg: V. fortunatos nimium sua si bona norint Agricolas. etc: Avlsgaard. Villa æ. Een liden avlsgaard Villula. Errare circum Villulas. Villula sordida & valde pusilla. Qvint: Auler [sic] børn Nor: ale bodn. Gigno genui genitum ere. Procreo are. Avler gods penge etc: Comparo are, ut Opes & pecunias sibi comparare. Sic, Comparare sibi laudem, gloriam etc: avle sig roes oc berømmelse. Cic: Avn Nor: aagn. Palea, æ. acus cris, neut. Een avnebing. Palearium sp. 2 Brød som er avner udj. Panis acerosus. Leem. Nor: Leiw, som er auvner [sic] udj Lutum paleatum, aceratum, hoc est, acere, vel, paleis subactum. Avnbøg. Ornus. foem: g: Ornus antiqva, sterilis, annosa. Virg: Fagus sepium.
-43- Ax SpTca æ, Supremum in culmo frumenti qvod grana continet. Axeskeg. Arista. Virg: Post aliqvot mea regna videns mirabor aristas ): post aliqvot messes vel annos. Axetip Frit. Det som er giort af ax. Spiceus, ut Corona Spicea. Axe samling. (Nor: axepøs, pøsse ): sma[a-] ligen sanker.) Spicilegium. Kornet axes faar ax. Nor: Kodne skyter skiuder a x. Seges spicatur. Axel udj eet hiul. Axis rotæ. Axel. Skulder. Nor: Hærre. Humerus i. Cic: Humeris aliqvid sustinere. Terent: Esse demissis humeris. Een krave eller kaabe som henger ned over axlerne. Humerale Den som haver høje oc store axler. Humerosus. Axel Nom: prop: Vir: Axelius. Axelbær Nor. Hasalbær. Sorbus alpina [?].
*>
III MERKNADER Merknadene gjeld dei orda Knud Harboe kallar ngp )sg. Sentrale ordbøker er Aasen 1873, Ross 1895, Vidsteen 1900 og Hellevik 1966-78. Av plassomsyn sløyfar eg årstala og skriv berre Aasen, Ross, Vidsteen og NO 1, NO 2 + sidetal. Først eit par særmerke ved QQgdåil lfé (Asbjørn Eide har skrive ei stutt oversyn over dialekten, og eg viser til den). Som einaste sunnmørsdialekten vantar norddalsmålet (historisk) svarabhaktivokal, det heiter altså t.d. /"a:gelæus/, /dre:g/, /rø:t/, mot /"a:gelæusé/ agelaus, /'dré:ge/ dreg pres., og / 'rø:té/ røter pi. i andre bygdemål (Eide 1976:353-54). Historisk 6 er fallen i utlyd og i innlyd mellom vokalar, unnateke etter /æu/, t.d. /"ly:é/ lyde v., /la:/ lad n., men /sæud/ sau m. (1976:353). Den bundne artikkelen i maskulinum lyder /-en/, mot t.d. søresunnmørsk /-Inj/ (1976:354). Fremst står tilvisingar til sidetal og linetal i denne utgåva, deretter kjem den moderne, normerte forma (stundom etter eit skjøn), markert med apostrof framom og bakom dersom ordet er uakseptabelt som målføreord. Sist kjem kommentaren. Uttalen er attgjeven i enkel fonemskrift. 1.23 aa: å f. 1(lita) elv'. Ordet lever som appellativ m.a. i Rogaland og Hardanger; i resten av Hordaland og på Nordvestlandet finst det no berre i stadnamn. 1.24 aatrem (ex aa et trem): åtrøm m. 'elvebreidd'. Sms. er ukjend no. Sunnmørsforma er /trø:m/ eller /tro:m/. Den delabialiserte forma trem /træm:/ er kjend frå Rogaland og sørlegaste delane av Hordaland (Aasen 841, Ross 839, Vidsteen 205). Jfr. Trem frå Karmøy (Leem 1923: 221). 1.29 Oos Elvoos: os m., elvos m. Orda er velkjende. På Sunnmøre er utt. helst /"élvao:s/. Vidsteen 33 fører opp Elvoos, men også Hans Strøm har "Elv-Osene ): Elve- Mundene" (1762:25).
46 2.2 OpIn, vel, open: open adj. Begge formene høver for Sunnmøre; i Norddalen helst /"o:pen/. 2.5 Openbarlæ: openbarleg adv. Truleg misskriving for Openbaarlæ. Vidsteen 134 har Aapenbarle; Aasen 555 skriv openberrlege. Sjå neste ord. 2.7 Openbaarer: openbare v. 'openberre'. Vidsteen 134: Oopenbara og aapenbara. Aasen 555 har openberra, men legg til: "Disse Ord have tildeels den besynderlige Form "openbaara", og "openbaarleg". (B. Stift)." 2.9 Openbaarelse: 'openbarelse1 m. Om ordet har vore nytta munnleg, er det ei tilmåting av da. åbenbarelse. 2.13 Late seg siaa: Inf.-endinga -e er nordvestlandsk, men seg lyder trykksterkt /sei/ og trykkveikt /se/ i norddalsmålet; i Nordfjord og Hordaland er derimot uttalen /se :g/. Jfr. 35.12. 2.16 Oplukker: Er kalkert over da. oplukke. 2.18 Oplukkelse: Er konstruert av Harboe. 2.21 stænd opin: stend, pres. av stå. Forma er sunnmørsk; i Sunn- og Nordhordland heiter det står. 2.24 Openskaar: openskår f. Substantivet.er visst ikkje heimla andre stader. På Sunnmøre er utt. /"a:pe-//og ordet er adjektiv. 2.30 Aat: åt n. 'for, føde'. På Sunnmøre kjenner Aasen 35 berre Ætsi (u. Aata). Strøm 1762:266 har Aat, om 'kutling', "saa kaldet, fordi den ædes af andre Fiske". I Hordaland og Ryfylke finst åt "Smaae Orme, Smaae Fiske, og andet, som Fiskene haver sin Føde af i Vandet, it: Fluer (Leem 1923:9, jfr. Hamre 1961:54, frå Lindås, og Vidsteen 9). - Det da. oppslagsordet Aad har ikkje vore å finne i da. ordbøker; det kan vere fordanska av det norske åt. 2.32 Aatsel: åtsel n. Tydinga "Cadaver" viser at ordet er kalkert over da. ådsel. 2.33 Oid: odd m. 'spiss, odd'. Forma kan verke som freistnad på attgjeving av palatai konsonant, men det er ikkje utt. i Norddalen el-, elles på Sunnmøre. 2.37 Kvast: kvass adj. i n.
47 3.2 aare, æde, blodæde: åre f., æd f., blodæd f. '(blod)- åre', aare er vanleg, men i sunnmørsk rådde sikkert formene åtl eller æd kring 1700. æde, blodæde kan sjå ut til å vere refleks av gno. æ5r (> *æder > æde), men er trulegast pi. av æd. Aasen 955 har elles berre tydinga "Vand-Aare, liden Bæk"; ordet er kjent berre frå Sunnmøre. - Jfr. 3.13. 3.11 æfuld, ædefuld: ædfull adj. 'full av (blod)firår'. Sms. er ikkje kjend elles. Dei to variantane kan reflektere æd i sg. i æfuld og pi. i ædefuld. - Jfr. 3.13. 3.13 vasæ: vassæd f. 'vassåre, underjordisk bekk1. -æ svarar til den utt. ein ventar i Norddalen, med bortfall av gno. 6 i utlyd. - Jfr. 3.2. 3.25 Settie ut paa Leige: Heilt nordvestl. former. For tydinga av Leige, jfr. Aasen 436 u. Leiga: "2) Betaling for Leie... Ogsaa om Renter." 3.31 Leige: leige f. 'rente'. Jfr. 3.25. 4.22 aale-fiskie: ålefiske f. el. n. Forma er nordvestl. 4.28 ander: Pres. av ånde v. 'puste'. Vanleg. Pres.-endinga -er brukar Harboe konsekvent for norsk, etter dansk skriveskikk. 4.30 And: find f. 'ånd'. Den lat. tydinga "Spiritus" kan like gjerne tyde 'ånde, pust', men er lite truleg her (jfr. 5.1 Ånde) Forma er nordvestl., jfr. Aasen 6 (for Bergens Stift): "Aand er Fugl, og And Sjæl." - Jfr. 28.13. 5.1 Ånde: ånde m. 'pust'. Visseleg vanleg på Vestlandet ca. 1700. 5.2 andvarpe: andvarpe v. Forma er inf. (det er eit a-verb) og dermed nordvestl. Men ordet er i vestnorsk berre kjent frå Karmøy (Leem 1923:11), Sogn, Hardanger, Nordhordland (NO 1) og Askvoll (Hamre 1961:76). 5.5 Andlaat, At ligge i Andlaatin: andlåt n. -laatin tyder 5.6 på m. (el. eventuelt f. i dativ sg.), men det er evlaust rang skriving. Vanleg ord på Sunnmøre. 5.9 Andmodt: andmodt adj. (eig. in.) 'andpusten'. Dette er eit sunnmørsord. 6.2 Om Morgon tilig. Om Mænnaa: Første uttrykket er nærast
48 'overdialektalt'; det er oms. av "Om morgenen aarie". Morgon tilig er ikkje sunnmørsk. Jfr. sunnhordl. maaraan- i sms. (Vidsteen 123-24) og tiilig (op. cit. 198). Om Mænnaa er dativ pi. og vanleg på Sunnmøre. 6.13 Roor: ror m. 'det å ro, roing'. Vanleg. 6.14 Kieyp: keip m. Vanleg. 6.16 hamlebaand: hamleband n. Vanleg. -baand truleg etter da. I ytre Hordaland Hoommlebannd (Vidsteen 66) og Humleband (Aasen 261 u. Hamleband). 6.18 Tof te: tofte f. Vanleg. Nordvestl. form p.g.a. -e. 6.22 Aareloom: Årelom m. 'årehandtak'. Vanleg på Vestlandet. Komp.-vokalen skulle ha vore -a-. 6.24 Aaredrag aaredrædt: åredrag n., åredrette n. Den første sms. er kjend (5g på Sunnmøre), medan den siste ikkje er heimla. -drette er vel helst nordvestl., /"dræt:é/. Komp.-vokalen skulle ha vore -a-. -dradt (utan -e) er helst da. 6.36 aarvakin: årvaken adj. Vanleg. 7.11 Aaberke har ingen definisjon, så det er vanskeleg å avgjere om det er no. eller da.; det )s g vere avberkje (sjå 12.16). ' ' 7.15 ape: ape f. Sunnmørsform (-e). 7.22 aperi: aperi n. 'aping, narrestrekar'. Vanleg. 7.29 apald: apal m. 'epletre'. Forma med -ld er berre kjend frå Sogn og Sunnfjord, men kan vel ha vore nordfjordsk el. sunnmørsk og. Men -ld er vel etter da. abild. 7.35 høg-skule: Ordet er (korrekt) konstruert av Harboe, etter det motsvarande da. højskole ' akademi' (i Coldingius 1622). 8.1 førlikalse: 1forlikelse' m. Sikkert feilskriven -a- for -e-. Etter da. forligelse 'forsoning, semje'; ikkje dialektord. 8.2 aat: åt prep. Vanleg. 8.4 aatbære: 'åtbere' v. Forma ^r inf., liksom det da. oppslagsordet. Ordet er konstruert i analogi til da. adbære. 8.19 aatfær: åtferd f. Vanleg, men på Sunnmøre oftast /"åt:a-/
49 (jfr. Aasen 36 og "åttafær" i Kleiva 1976:370). I Hor- daland /"å:tfæ:r/, jfr. Vidsteen 9. 8.23 Lye pro lyde: lyde v. Formå (pres.) er nordvest!., lye er norddalsmål og lyde t.d. nordfjordmål. 8.38 aatskøller: 'åtskilje1 v. Pres., konstruert etter da. adskiller, -skøller er nok ein freistnad på å gje att norddalsforma /skjj:l/. 9.5 Maange slags: mange slags. Vanleg i vestnorsk og uttala slik. 9.9 Aatspørrie: 1åtspørje' v. Inf.; -spørrie er god attgjeving av norddalsmålet. 9.22 Varskuer: varsku v. Pres.; vanleg. 9.31 Eter: ete v. Vanleg. 10.1 hæk in, sopin: hæken adj., sopen adj. 'grådig, sluksvolten1. Hæken er vanleg på Vestlandet. Men sopen er ikkje no kjent sørom Nordmøre. Truleg har ordet funnest i Norddalen. 10.8 Eting: eting f. Normalt verbalsubstantiv, men Harboe har ordet p.g.a. dansk æden. 10.12 Ete te daurs, te Noons: Korrekte norddalsvendingar, med *) genitiv etter prep. te. Daur er den gamle vestnorske forma for 'dugurd' (sjå NO 2.sp. 217). 10.15 Ete te Kvælds: Korrekt attgjeving. 10.16 Sope ti seg: Norddalsuttrykk; det er ikkje uvanleg elles heller. For seg, sjå 2.13 og ti, sjå 35.10. 10.26 haletin: halveten adj. Rett norddalsform. 10.29 Ædelstein: edelstein m. Ikkje målføreord, men rett att- gjeve: Æ- er /é/ i dialekten. 11.18 ære-mon: æremon m. Dette ordet er kjent frå Karmøy, med tydinga "een Æres Beviisning ved een Gave" (Leem 1923: 241, med fotnote). Den andre heimelen er oppskrifta til W. Schmidt, frå Stord 1743 (Hamre 1961:48): "Ære-Monn En Foræring". Schmidt (frå Danmark) var prest i Kvinn- herad 1728-42, så han Js^n ha ordet derifrå. 11.24 Ein ære-mand: æremann m. Harboe har ei tvilsam saman- skriving her, medan Aasen 956 (u. Ære f.) har "Ein Ære Mann, ): en Hædersmand, agtværdig Mand." Uttrykket er
50 visseleg sunnmørsk, og det er velkjent enno (i to ord). 11.33 ærelous: ærelaus adj. Vanleg. 12.13 a vel sæpissime ta: av, utav prep. a er vanleg, og ta likeså (også i norddalsmålet). Harboe har ein påfallande hang til å konstruere ord som er sus. med ta. Det tyder på at han ikkje er norskfødd. 12.16 Tabørkier: 'tabyrkje' v. 'avberkje1. Konstruert. Normal form er avberkje, som er velkjent på Sunnmøre. *Byrkje er noko suspekt, men jfr. avbyrkje frå Herøy (NO 1.sp. 287). Jfr. Aaberke (7.11), som Harboe ikkje har definert, men som kan vere avberkje. Indrebø 1934:52 har Aabærka frå Nordhordland ca. 1750, og Vidsteen 6 Aavberrkja frå Sunnhordland. - Jfr. 12.18. 12.18 Tabørking: 1tabyrking1 f. 'avberking'. Eit konstruert verbalsubstantiv, jfr. 12.16. 12.29 Tabiter: 'tabite' v. 'bite av'. Konstruert etter da. afbide. 13.5 Tabryter: 'tabryte' v. 'bryte av; avbryte'. Laga etter da. afbryde 13.9 Afbrøyte: avbrøyte n. 'omskifte, brigde'. Kjent m.a. fra Hordaland, Nordfjord og Sunnmøre (Vidsteen &, NO 1.sp. 286). 13.12 aflæsser: avlesse v. 'leggje av ei bør'. Kjent mange stader, m.a. i Hordaland, Ryfylke og Romsdalen (NO 1.sp. 320). 13.16 aflæssing: avlessing f. Eit vanleg verbalsubstantiv (for da. afbyrdelse). 13.33 at Aamæle ein: åmæle v. 'laste', "tale een til forkleinelse". Verbet (gno. åmala 'laste, klandre') er her heimla einaste gongen i nynorsk tid. Aasen 32 kjenner åmæle n. "Eftertale, Dadel. S[øn]d[mør] (sjelden)." 14.10 Tateeler (a teel ): een fiil): 1tatele1 v., tel f. Det sms. verbet er konstrukert etter da. affile, men det usms. *tele har sikkert eksistert. Det er uråd å seie kvar Harboe har ordet frå, men truleg er det eit norddalsord (Aasen 1873 har fleire gonger ord som han berre kan heimfeste til Norddalen). *Tele 'file' er grio.
51 foéla 'file' og tel er jpél f. 'fil'. Orda er hittil ikkje funne i andre etterreformatoriske skriftstykke. 14.12 Ale ta seg: Attgjeving av da. afføde. Sikkert eit nordvestl. uttrykk, jfr. ale seg (NO 1.sp. 33). 14.13 ælde: elde n. 'avkom, avstamning' (lat. progenies) Sikkert nordvestl., jfr. NO 2.sp. 609. 14.24 Landskyld: Vanleg, jfr. Aasen 421: "Landgilde, aarlig Afgift af en leiet Gaard." 14.25 Tagnager: 1tagnage1 v. Konstruert etter da. afgnave. Harboe har rang presensform (berre bergensk vantar omlyd i vestnorsk). 14.26 Taskraper: 'taskrape' v. Laga i analogi til da. afgnide, men skrape tyder ikkje 'gni', så Harboe har nok gjort ein feil her. Han kunne heller ha brukt ordet u. 15.33 (Afkradser). 14.27 Botnelous: botnlaus adj., lat. qvod fundo caret 'som vantar botn'. Vanleg. Komp.-vokalen burde ha vore -a-. 15.11 afslaar, afskiær: 1avslå1, 'avskjere' v. Sms. er laga av Harboe som motsvar til da. afhøste, og orda medar på slåttonn og kornskurd. afslaar har rang presensform i høve til nordvestl. Nordanfor Jæren er det bérre Sunnhordland og Bergen som har sl&r i presens (jfr. Venås 1967:285). afskiær reflekterer helst norddalsuttalen, som ikkje har svarabhaktivokal i pres. - Jfr. 18.28. 15.17 Tahaagger: 1tahogge' v. Konstruert motsvar til da. afhugge. Presensforma er rang (skulle hatt omlyd), men ho høver for bergensk. 15.18 Tahaagging: 1tahogging1 f. Konstruert'verbalsubstantiv etter da. afhuggelse. 15.27 Takløpper: 1taklippe' v. Laga som motsvar til afklippe. Sunnmørsmålet har ikkje labialisert vokal, men det har t.d. måla i Hordaland og Nordfjord (Søreide 1930:23 og 76). 15.32 Afkorting: 'avkorting' f. Laga i analogi til da. afkortelse. Ikkje dialektord. 15.37 Afkraa: avkrå f. 'avkrok'. Vanleg i vestnorsk. 15.39 Aflater: 'avlate' v. 'slutte, ende, opphøyre' (lat. de-
52 sinere, fintre). Konstruert etter da. aflade, med rang presensvokal. 16.4 Kringlet: kringlete adj. i n. avlang'. Aasen 389 kjenner kringlutt adj. "ringet, bugtet" frå Innherad. Men klingrete (med metatese) er kjent i nordvestl., og finst i stadnamn, t.d. Klingretevatnet (Volda). Kva Harboe har den 'korrekte' forma si frå, er uvisst. 16.5 Ale bodn: ale born. Ikkje norddalsform. Må vere frå Hordaland. 16.18 Afleyer: avleie v. 'utsetje, drye ut'. Ordet er kjent i denne tydinga frå Vestlandet, m.ay på Sunnmøre (NO 1. sp. 318). 16.20 Afleyskap: avleiskap m. 'utsetjing'. Denne avleiinga er ukjend elles, men ekte nok. På Sunnmøre er ordet avleisle kjent. 16.28 afløyser: avløyse v. 'gje syndsforlating' (lat. Absolvere aliqvem criminis, peccati) Dette er kyrkjespråk, jfr. det da. motsvaret afløse og NO 1.sp. 325. 16.31 Taluker: 'taluke' v. 'luke (ugras)'. Konstruert etter da. afluge. 17.1 Tamaler, maler ta: 'tamale*, male 'utav' v. *'male / (korn)'. Laga i analogi til da. afmale. Presensforma er rang (vantar omlyd). 17.4 Amagt: avmakt f. vanmakt, maktesløyse'. Knappast målføreord; truleg har Harboe laga den no. forma etter da. afmagt. Jfr. 12.13 (om a). 17.8 Afmuns vel amuns: avmunds adv. 'for seint, etter rett tid'. Visseleg norddalsord (jfr. NO 1.sp. 327). 17.11 Tastryer: 'tastry(e)' v. Sms. er konstruert som motsvar til da. afnøde 'avtvinge, presse ut av nokon'. Verbet *stry(e) er uklart og ukjent elles; det er vel helst variant til strue "2) forbyde under Trusler; true. En fra noget", som Ros-s 770 har frå Nord- og Sunnhordland (< mlty. struven). 17.20 afstourer: 'avstaure' v. Laga1 som motsvar til da. afpæle. Staure v. er vanleg (jfr. Aasen 745). 17.21 aftrøkker: 'avtrykkje' v. 'avtvinge, presse ut'. Kon-
53 struksjon. Formå -trøkker kan vere attgjeving av norddalsuttalen med /y/; elles har bergensmålet /ø/ - men det har Sg da. og skriftmålet på Harboes tid-, 17.25 Dænger, giver ein dængsle: dengje v., dengsle f. Vanleg; dængsle er nordvestl. p.g.a. -e. 17.29 fraateller: 'fråtelje' v. 'rå frå'. Sms. er laga av Harboe etter da. afraade. Telje frå ville vere naturleg. -teller er attgjeving av presens. - Jfr. 17.38. 17.31 fraatellelse: Mekanisk laga etter da. afraadelse. 17.34 afrekner: 1avrekne1 v. Laga av Harboe etter da. afregne. 17.36 afrekning: avrekning f. Kan ha vore i bruk; i alle fail er ordet naturleg. 17.38 tammer: 'temje' v. Vanleg. Forma (pres.) er påverka av da. (-mm- for -m-), liksom fraateller (-11- for -1-). 18.1 afriper: 1avripe1 v. Laga etter da. afridse. Verbet ripe 'lage strekar med ein spiss reiskap' er kjent på Sunnmøre (jfr. Aasen 1850:382), men Ross 605 har det og frå Hordaland. 18.3 Afriping: 'avriping1 f. Laga etter da. afridsning. 18.4 Tariver: tarive' v. Laga etter da. afrive 18.7 Tarusker: 'taruske1 v. Laga etter da. afruske. 18.10 Afskaker: 'avskake' v. Laga etter da. afryste. Skake er vanleg. 18.12 Tasager: 'tasage1 v. Laga etter da. afsave. 18.13 Afsigter: 'avsikte' v. 'sælde av'. Verbet sikte er vanleg i nordvestl. Det da. motsvaret er afsælde. 18.16 afsellier: avselje v. 'selje, stykke u t '. Ordet torer vere laga som motsvar til da. afsælge. Men i sunnhordl. finst Aavsellja, med tydinga 'selje ut' (Vidsteen 7). Pres.-forma er rang; det er inf. / 1j / som ligg til grunn. - Jfr. 18.39, 27.23. 18.24 Galin, Vitlous: galen, vitlaus adj. Vanleg. Formene kan vere nordvestl. - Jfr. 21.18. 18.26 Galenskap Galskap: Begge formene er vanlege. Galskap har Harboe helst frå Bergen og Hordaland. Det da. motsvaret er afsindighed, men galskab er også dansk. 18.28 Taskiær: taskjere' v. 'skjere av'. Konstruert etter da.
54 afskære. For -skiær, sjå 15.11. 18.34 Bede vel leve: Dansk motsvar er "Tage afskeed". Sikkert vanleg, m.a. i Norddalen. 18.39 Fraaskiøllier: 1fråskilje' v. Konstruert etter da. afskille. Skilje frå er naturlegare. Forma tyder på norddalsmål, men pres.forma er rang; det er inf. / 1j / som ligg til grunn. På Sunnmøre er utt. /"skjyljé/ (jfr. Aasen 668); Indre Nordfjord har /ø/ (sjå Søreide 1930: 76). - Jfr. 18.16, 27.23. 19.2 Afskræmer: 'avskræme' v. Sms. laga etter da. afskrække. Skræme (av) er vanleg. 19.3 Taskriver: 1taskrive1 v. Laga etter da. afskrive. 19.5 Af sky: 'avsky1 m. Merkeleg nok trur Harboe at dette er norsk (i høve til afskyelighed), men det er eig. dansk (frå tysk Abscheu). 19.9 afskiøter: 1avskyte1 v. Sikkert norddalsform på 1600-t. og langt seinare (Aasen 1850:429 har skjøte inf. m.a. frå Sunnmøre). Dansk motsvar er afskyde. Inf. ligg til grunn for Harboe sin skrivemåte. 19.10 Afskoller: 'avskole' v. Sms. laga etter da. afskylle, afspylle. Skole 'skylje' er kjent m.a. frå Hordaland (jfr. Aasen 681 og Ross 675), men ikkje frå Sunnmøre. 19.12 afslaar: avslå v. "Siger ney til". Det da. motsvaret er "Afslager". Vanleg. Jfr. 15.11. 19.15 Utstryker: 1utstryke1 v. Sms. laga etter da. afslette. Stryke ut er vanleg. 19.18 Keim: keim m. 'avsmak'. Vanleg i mest all vestnorsk. 19.21 Tasnyter: 1tasnyte' v. Laga etter da. afsnyde 'snyte (nasen)'. Snyte er vanleg. 19.25 Fraaskiøllier: Sjå 18.39. 19.26 Motvillig: motvillig adj. 'trassig, motstridig'. Forma er nordvestlandsk. - Jfr. 37.15 og 39.23. 19.33 Naver: nave v. Sikkert nordvestlandsk, jfr. Ross 541: nava "afkappe" er heimla frå Vanylven og Hornindal. 19.36 Tanaving: 'tanaving' f. Konstruert verbalsubstantiv etter da. afstævning. 20.1 Tastøyter: 'tastøyte' v. Laga etter da. afstøde.
55 20.2 Tastryker: 'tastryke' v. Sms. laga etter da. afstryge. 20.8 Tasyer: 'tasyde' v. 'koke inn, koke mør'. Etter da. afsyde. Pres.-formå er korrekt etter norddalsmålet og måla i Hordaland (d-bortfall). Aasen 655 opplyser under sjoda: "1) syde, koge, tillave ved Kogning. Mest brugl. i de sydligste Egne." 20.13 Kvæld: kveld m. Vanleg; i norddalsmål /kvéld/. 20.14 skindveng: skinnvengje f. 'flaggermus'. Aasen 1850:424 kjenner ordet frå m.a. nordvestl., men legg til: "I Sdm Skyvengje" (jfr. Aasen 672 u. Skjaavengja). 20.15 Kvælds mat: kveldsmat m. Vanleg. 20.16 Noonsmesse: nonsmesse f. Ordet har nordvestl. form ved den utlydande -e'en, og har nok vore i bruk. Men vokalen -e- i -messe høver dårleg; norddalsforma har vore /"mys:é/. 20.18 Kvældstienna: kveldstjerne f. Eg har ikkje funne ordet i levande bruk no, men det er kjent i nyare litteratur. Forma -a tyder nærast på sørvestlandsk grunnlag, t.d. Hordaland. -nn- er problematisk, same kva dialekt ein vil gå ut frå. Men kanskje har Harboe blanda saman med "Stienne" 'lys flekk i panna på dyr', ein palatalt uttala variant av stjerne på Sunnmøre (sjå Aasen 753). - Jfr. 37.15. 20.20 Kvældsbøll: kveldsbel n. Truleg norddalsform eller sunn hordi., som har bøl, byl (jfr. Aasen 55, Vidsteen 14). 20.22 Dæ Kvælda: kvelde v. 'bli kveld'. Truleg norddalsform, noko pres. -a og pronomenet dæ 'det' og tyder på. 20.23 Gærkvæld: gårkveld m. Merkeleg form. Det kan vere misskriving, men jfr. m.a. sunnhordl. gjærkvell (Vidsteen 53). 20.25 Om Kvældaa: Dativ pi., norddalsform. 20.27 Tatrøsker: 'tatruske' v. Sms. laga av Harboe etter da. afterske. Trøske er truleg norddalsmål; i sunnhordl. /"trøsje/. 20.29 Tapruter: 'taprute' v. Laga etter da. aftinge. Prute er vanleg. 20.30 afteener: 'avtene' v. Etter da. aftjene. Tene er vanleg
56 20.31 Tavasker: 1tavaske' v. Laga etter da. aftoe. 20.33 Afturker: 'avturke1 v. Laga etter da. aftørre. Turke er vanleg form i vestnorsk. 21.18 Vitlous: Sjå 18.24. 21.19 Aaker: åker m. Vanleg. 21.21 Bonde: bonde m. Vanleg. 21.22 Aaker-fugl: åkerfugl m. 'åkerhøne'. Ordet synest ikkje kjent no'. 21.24 Aakerteig: åkerteig m. Vanleg. 21.26 Aakerreine: åkerreine f. Vanleg i vestnorsk. 21.30 Vildmynte: villmynte f. Dette er knapt noko folkeleg plantenamn. I Paulli 1648:185 står både Ager-mynte og Vild Mynte. Strøm (1762:10) har Vild-Mynthe, som "voxer mangestæds ind til Fiordene, og bruges af Bønderne som Kryderie i Pølser", men han brukar Paulli sin terminologi (sjå 1762:62). - Jfr. 23.37, 39.5. 21.33 Kiøyrer: køyre v. Vanleg. 21.34 Kiøyring: køyring f. Vanleg; teke med som motsvar til da agen. 21.35 Kiøyresvend: køyresvein m. Aasen 416 har ordet, men utan heimfesting. 21.38 Eikenøtter: eikeneter f. pi. -nøtter er ikkje vestnorsk, med unntak av bergensk. Dei andre målføra har /-e-/. Men ordet er vestnorsk (sjå Aasen 30 u. Aakorn). 22.2 ægner: egne v. "Sette Agn paa Krogen". Vanleg. 22.6 Agnhald: agnhald n. agnor'. Vanleg på Vestlandet. 22.9 Andser: anse v. Vanleg. 22.29 Eit Straak: strok n. 'allfarveg'. Jfr. Aasen 762 u. Stro ka f. Ordet er vel norddalsord. 22.34 almanning: allmenning m. Ordet har vore brukt i Harboes tyding. Vanleg. 23.2 Alt for møkkie: altfor mykje. Norddalsmål, men -kkskulle helst ha vore -k- (vokalen er lang). - Jfr. 23.10 23.10 Alt før lite: altfor lite. Norddalsmål. før er rettare enn for i 23.2. 23.20 Eisemal: eismal adj. 'åleine'. Norddalsord. 23.23 Einaste: einaste adv. 'åleine'. Lever ikkje no på Sunn-
57 møre (Aasen kjenner ikkje denne tydinga frå dette stroket). 23.25 Allereye: allereie adv. Norddalsform (p.g.a. -reye, med d-bortfall). Vanleg på Sunnmøre. 23.26 Aallestaa: olistod, dvs. allstad i dativ pi. Norddalen. 23.37 Holtzurt: 'holtzurt' f. Ikkje norsk. Paulli (1648:246) fører opp både Alandt og Holdsz-urt, og eg meiner at Harboe har henta ordet der. - Jfr. 21.30, 39.5. 24.11 alboye: olboge m. Forma med a- er ikkje vestnorsk. 24.13 Alboyløkkie: olbogelykkje f. "Krumningen paa den indre Side af Albuen" (Aasen 553 u. Olbogslykkja). Aasen fortel at i sms. "opfattes det som Olbog og forbindes med "s"" (loc. cit.). Men Aasen 1850:346 har oppslagsforma Olboglykkja og Ross 559 har Aalbaagaalykkje frå Nord- Gudbrandsdalen, så Harboe treng ikkje ha rang komp.- fuge. - I Sunnmørsposten 18.3 1951 skriv Ingvald Viddal (frå Hjørundfjorden) "olbogslykkja". 24.39 ældes: eldast v. Presens. Vanleg. 25.3 gaammal: gammal adj. Harboe har vel oppfatta den mørke a-lyden som å. Norddalsform. 25.8 Alkie: alke f. (ein sjøfugl). Den palatale uttalen som forma indikerer, er ikkje rett., 25.20 Aalmosse: olmose f. Nordvestl. form. - Jfr. 38.11. 25.24 Aalmosse-kald-kiærring: olmosekall m., olmosekjerring f. Har sikkert vore i bruk, t.d. i Norddalen. 25.27 Almuje: allmuge m. Merkeleg er al- i staden for aal- ; forma er anten misskriving (jfr. da. almue) eller så ikkje nordvestl. Aasen 1850:19 fører opp Aalmue som sunnmørsform. Men frå Nordhordland har han Almogje (1843, sjå Djupedal 1965:39). 25.39 Aare, vel, aalder: åre m., older f. Sunnmørsforma er åre (og i Nordfjord); older er m.a. sunnhordl. (jfr. Aasen 557 u. Ore og Vidsteen 133). 26.21 aalvorsom: ålvorsam adj. Vanleg. -som er etter dansk mønster. - Jfr. 34.26. 26.29 Smiddie stee: smieste n. Sunnmørsuttalen er /"smi:e-/, og det er lite rimeleg at dialekten hadde /"smidje-/ rundt 1700. Utt. med /-dj-/ er heimla frå Fjelberg i
58 Sunnhordland og Hardanger (Aasen 713 og Vidsteen 172). 26.36 Stivels: stivelse n. Vanleg. X nordvestl. skulle utlyden vore -e: -else. Ordet er like dansk som motsvaret amdam. 27.1 Bainsfostra: barnsfostre f. 'amme, bårnejente'. Bainser god attgjeving av den palatale uttalen i nordvestl. Men -a i utlyden er merkeleg. Truleg er det påverknad frå dialektane i Hordaland. -Jfr. s. XIII. - 27.18 anbitter: 'anbitte' v. Sus. laga etter da. anbinde. Bitte (inf.) er mykje utbreidd i vestnorsk. 27-23 framsettier: 'framsetje' v. Laga etter da. anbringe, -settier er rang pres.; det er inf. scm ligg til grunn. - Jfr. 18.16, 18.39. 27.24 Lodt, vel, Lødt: lut m. Nordvestl.; norddalsmål er helst Lødt (som og er kjent frå Nordhordland): /ly:t/. Lodt reflekterer nok /ld:t/, som er utbreidd i vestnorsk, t.d. Søre Sunnmøre og Nordfjord. 27.28 Ein Vessal Lødt: ein vesal lut. "Een liden andeel". Vesal 'liten' kjenner Aasen 925 berre frå Hordaland. 27.38 adnen: annan pron. Ei påfallande form. Harboe må ha ho frå Hordaland, men ein slik uttale (med /-dn-/) er u- kjend der i dag. - Jfr. 28.3. > 28.3 Adneng. ang: annan gong. - Jfr. 27.38 og /adna/ i n. 28.8 aura[a]staa: aurostod adv., eig. dativ pi. av annan- stad m. Sunnmørsform. 28.11 auraa, are: auro, andre pron. Sunnmørsforma auraa er n. sg. dativ; are er f. pi., og Aasen 11 kjenner forma berre frå Hordaland. 28.13 aand: and f. Uttalen var /ånd/, jfr. Aasen 6 (sjå 4.30) og Aasen 1851:22. 28.15 Aandestægg: andestegg m. Nordvestl., men komp.-vokalen skulle vere -a-. 28.16 Andunge: andunge m. Misskriving And- for Aand-. Vanleg. 28.22 Stokand, Snipaand, Dukaand, Dunaand, Skvataand Skværaand: stokkand, snippand, dukkand, dunand, skvatand, skværand f. Stokand (med misskriving -and for -aand) er allment kjent. Aasen 754 har ikkje heimfesting.
59 Snipaand må vere snipp- ; snip- gjev ikkje meining. Snippe v. 'gråte, snykte (særleg om born)' er ikkje heimfest av Aasen, men ordet er kjent i sunnhordl. (Vidsteen 174 og Haugland 1978:170). Namnet er altså gjeve etter lyden frå fuglen. Dukaand har dukk- (til dukke v.) som førstelekk, og er registrert i NO 1.sp. 222. Dunaand har NO 2.sp. 243 berré frå Leem 1923:33, der utgjevaren, Torleiv Hannaas, fortel om dunne 'grasand' at "dei unge hev rengt det til dun-and". Men Aasen har skrive opp Dun-and "en Art Ænder" i 1843 (frå Nordhordland, sjå Djupedal 1965:41), så 'renginga' må vere gammal. Skvataand har skvate v. som førstelekk. Ordet er i vestnorsk berre kjent (hittil) frå Kvinnherad, med tydinga "skrika, ymse slag fuglelåt. Skjori s." (Haugland 1978: 161). - Utvidingane skvatle og skvatre er derimot meir utbreidde. Skværaand har førstelekken skvære "bræge, om Faar. Hard- [anger]. S[ønd]h[ord]l[en]" (Aasen 695), "bræge, om Faar og Gjeder" (Vidsteen 168), jfr. Haugland 1978:161: "blekta lenge og sterkt, som når sauen har mist lambet." Men verbet har og vore kjent i Nordhordland: "Skvara, verb. at skrige med en hæs og ubehagelig Røst, bruges baade om Mennisker og Qvæg" (ca. 1750, Indrebø 1934 :69). Også Leem 1923:195 har ordet, med tydinga "At Skriige", men utan heimfesting. Vi ser altså at dunand, skvatand, skværand og truleg snippand er nemningar frå Hordaland, særleg den søre delen. 28.26 Andars: Anders, mannsnamn. Forma -ars er uklar. 29.1 Være førmand: formann m. Aasen har både Formann og Fyremann "Formand, Anfører". Vanleg; her nordvestl. 29.7 Skyld: skyld adj. 'i slekt'. Vanleg. 29.8 Skyldskap: skyldskap m. 'slektskap'. Vanleg. 29.16 Take fat paa: take fatt på. Tydinga "angriber, anfalder" er merkeleg, og for trong. Vendinga er vanleg.
60 29.24 Dæ mand skøyter om: skøyte (om) v. 'bry seg om, anse'. Vanleg. Truleg nordvestl. p.g.a. dæ. - mand må vere da. 29.38 sambygd: sambygd adj. "Angrensende". Harboe nemner det særskilt i samband med åkrar og marker (Confines agros dicimus). Ordet er elles ukjent i norsk, og om han har det frå Norddalen er uvisst; men han var m.a. borti rettstv'istar om eigedomstilhøve i denne bygda (sjå s. XIX). I færøysk finst sambyg6ur "med sammenhængende bebyggelse" (Jacobsen og Matras 1961:348). 30.16 paahisser: 'påhisse' v. Laga etter da. anhidse. Hisse på er vanleg i nordvestl. 30.22 aanger: ange v. 'lukte godt'. Vanleg med utt. /"ånge/, /"ånga/ i vestnorsk. 30.25 Geranger: Geiranger. Utt. kring 1700 var nok */jo'rångjen/, men skriftforma var tradisjonelt Geranger el. Gieranger, jfr. t.d. Hans Strøm, vel med bakgrunn i kyrkjereformasen av 1589. 30.29 baang: bang adj. Tydinga, "angerfuld, angergiven", er ikkje heilt lik den NO 1.sp. 408 har: "uroleg, ottefull, redd". På Vestlandet er bang no berre kjent frå Sunnhordland (Vidsteen 11: Banngg) og Hardanger (Ullensvang). - Jfr. 30.32. 30.32 baangheit: bangheit f. "Angergivenhed". Avleiinga er ukjend for NO 1. Ordet er vel frå Hordaland. Bangheit "frygt, ængstelse" er kjent frå færøysk (Jacobsen og Matras 1961:20). - Jfr. 30.29. 31.4 aangre: angre v. Vanleg vestnorsk form, men p.g.a. inf. -e truleg nordvestl. 31.7 aangul: ongel m. "Angel". Påfallande form. Trykklett u finst i vestnorsk berre i vossemålet. Det er ingen grunn til å tru at norddalsmålet hadde slik utt. så seint. 31.8 Kvanna: kvanne f. Forma er ikkje nordvestl.; truleg er ho frå Hordaland (p.g.a. -a i ubunden form), men er då normalisert' frå /-dn-/ til -nn-. - Jfr. 20.18, 37.15. 31.13 Søtekryd: søtekrydd n. "Aniis". Ordet er kjent frå Sogn (Vik, sjå Hamre 1961:67), Voss (Høeg 1974:459), Hardanger, Masfjorden og Sunnfjord (Norsk Ordbok, mikrofilm
61 av ordarkivet); hertil kjem Nordmøre med søtkrudd(e) (Ross 800). Rimelegast har Harboe ordet frå Hordaland. 31.15 aakla kaatre: okle n., kåtre f. Av desse orda er kåtre sunnmørsord. aakla peikar mot Hordaland, p.g.a. -a. 31.26 Akkier: anker n. I vestnorsk er det ikkje spor av ei slik form frå etterreformatorisk tid, med unntak av hardangermålet. Harboe har kanskje valt hardangerforma av di ho er så avstikkande frå normalforma anker, som ville vere identisk med den danske. 31.31 Akkierstreng: ankerstreng m. "Ankertov". Andrelekken er streng i tydinga "Trækkereb, Toug hvormed Garn eller Vod trækkes op af Søen", som Aasen 760 fører opp m.a. frå Bergens Stift. Her 6g har vel Harboe valt streng medvite. Sms. er ikkje kjend frå andre kjelder, men Harboe treng ikkje ha laga ho; jfr. gno. akkerisstrengr m. 'ankertog' (og i islandsk). 32.11 stemne te lands: stemne til lands. Vendinga er vanleg og tvillaust nordvestl. 33,5 Eg hæve ein bønnesta: Eg har ein bønstad. Vendinga er nok sunnmørsk, men komp.-vokalen er ikkje kjend elles på Sunnmøre; derimot har måla i Hordaland bønasta (NO 1.sp. 1199). Jfr. Aasen 1850:58: "Eg heve ein Bønstad te de (Sdm.): der er noget jeg vil bede dig om." Pronomenforma eg er ikkje sunnmørsmål; i t.d. Norddalen lyder ho (trykksterkt) /ei/. Men Harboe kan godt ha eg frå Nordfjord el. Hordaland (inklusive Bergen). hæve (med svarbhaktivokal) høver og for Nordfjord, 33.10 Adna: Anna, kvinnenamn. Forma må vere frå Hordaland. - Jfr. 38.32, 40.11. 33.20 Ein vis Lødt: Sjå 27.24. 33.22 anroper: anrope' v. Ordet har knapt vore fast inventar i norddalsmålet i 1700. 33.27 Tereyer: tilreie' v. 'lage i stand gjestebod'. Sms. er laga etter da. anrette (derimot finst tilreidd og tilreiing). Denne tydinga av reie er kjend på Nordvestlandet. Forma -reye- (utan -d-) er norddalsmål. 33.31 Reye: reie f. Tydinga er "Anretning, Traktement; Tilred-
62 ning osv.", som Ross 594 har frå Hardanger, Sogn og Nord- Gudbrandsdalen. Men ordet har norddalsform, og tydinga har nok vore levande også der. 34.3 ansjaar: 'ansjå1 v. Laga etter da. anse, anskue. Rang pres.; Harboe har inf. som grunnlag. 34.9 slaaende: sjåande adj. Korrekt målføreform. Aasen 654 har sjaaande "seeværdig, værd at betragte", men utan heimfesting. 34.11 bøsln: bøysen adj. Norddalsform (som dg gjeld resten av Sunnmøre). Aasen 97 har ei trongare tyding: "stor og vid, om Klæder". 34.14 antleedt: andlet n. Frå Vestlandet er ordet berre kjent frå Hardanger (i forma alnet) og Nordhordland (Andlit "(sjelden)". Aasen i 1843, sjå Djupedal 1965:39). Aasen 1850:5 heimlar ordet m.a. frå "Søndre Berg.", dvs. Hordaland. 34.26 aalvorsom: Sjå 26.21. 35.2 det søyme: sørne v. Ein hypernorvagisme; ingen vestnorsk dialekt har el. kan tenkjast å ha hatt ein diftong (< gno. oe ) i dette ordet. Harboe har vel skrive diftongen for å markere avstand til da. sømme. Jfr. og "ordtøikør" i brevet hans (sjå s. VI). 35.10 Qvæike ti: kveikje (i) v. tenne på, opp'. Vanleg nordvestl. Harboe har ikkje markert den gjennomført palatale utt. /"kvæikje/. ti /ti:/ er betre dialektattgjeving enn te, som han dg har (jfr. 10.12, 10.15, 32.11). 35.12 are sæg vel eller ilde: are seg vel eller ille. are er er inf., 'passe, høve seg'. Typisk sunnmørsk ord og vending. sæg har nok vore uttala /se/. - Jfr. 2.13. 35.29 anstøyter: 1anstøyte1 v. Laga etter da. anstøde. 35.33 paasmørier: 'påsmørje' v. Konstruert etter da. anstryge. Pres.-forma er rang; inf. ligg til grunn (/ rj /). 36.1 antæker: 'antake ' v. Knappast målføreord. Laga etter da. antage. Pres.forma er rett. 36.11 antekner: 'anteikne' v. Lag'a etter da. antegne. Tekne er rett attgjeving av nordvestl. uttale. 36.39 ær: ær n. Korrekt nordvestl. form.
63 37.9 arbey: arbeid n. Skriftforma reflekterer norddalsk /"arbæi/. 37.15 aannlg: onnig adj. Sunnmørsforma er endig, men Aasen har onnig m.a. frå Nordhordland, og Vidsteen 134 har Oddnig frå Sunnhordland. Harboe må då eventuelt ha 'normalisert' /-dn-/ til -nn-. - Jfr. 20.18, 31.8. 37.24 Ein arbeyskar: arbejdskar m. Vanleg. 37.27 Arbeys karra: arbeidskarar, ubunden form pi. 37.37 Vognsmed: vognsmed m. Skriftbunaden er dansk, men ordet er norsk og vanleg utbreidd. 38.1 fuul, ild: ful, ill adj. 'arg'. Vanlege ord i sunnmørsmålet. 38.3 fuulheit: fulheit f. Ikkje tidlegare ordbokført, men kjent på Sunnmøre. 38.8 Ark: ark f. Vanleg. 38.11 aalmosse: olmosen adj. i n. "arm, fattig, ussel. Ikkje i ordbøker enno, men kjent i Velfjord (Nordland) og i Vanylven (Sunnmøre) (Norsk Ordbok, mikrofilm av ordararkivet). Truleg norddalsord. 38.26 Boye: boge m. Utt. er vanleg i vestnorsk, t.d. i nordvestl. - Jfr. 24.11, 24 113. 38.32 Aadne: Ådne (Arne), mannsnamn. Visseleg frå Hordaland. - Jfr. 33.10, 40.1 1. 38.34 Grue: grue f. Vanleg; forma er nordvestl. 39.5 Munkesvands: 'munkesvans' m. Knappast noko målføreord. Paulli 1648:170 fører ordet opp saman med Aron. Harboe har henta det der. - Jfr. 21.30, 23.37, 41.4. 39.7 Ildroot, guulskurve: illrot f., gulskurve f. Begge orda er kjende i Bergens Stift (Aasen). 39.12 Rumpe, rouf: rumpe f., rauv f. Vanlege ord. 39.19 Natur: natur m., f. Ikkje 'norskare' enn da. art. 39.23 Vittug: vitug adj. Norddalsforma er /"vi:ti/, og den trykklette u'en er ikkje nordvestl. Vidsteen 231 har Veetoog frå Sunnhordland. 39.31 ærving: erving m. Sikkert nordvestl. 39.35 arvepart: arvepart m. Ikkje 'norskare' enn da. arvedel. 40.10 Vasarv: vassarv m. Vanleg i vestnorsk.
64 40.11 Asbiødn: Asbjørn, mannsnamn. Harboe må ha forma med /-dn/ frå Hordaland. - Jfr. 33.10, 38.32. 40.35 aaske: oske f. Nordvestl. form. 41.2 aasp: osp f. Nordvestl. (Vidsteen 135: Øssp). 41.4 Meister urt: 'meisterurt1 f. Knapt målføreord. Paulli har også dette ordet, saman med Astrantz (1648:173). - Jfr. 39.5. 41.13 aattia: atten nun. Påfallande form. Rimelegast er det ei attgjeving av ei awikande no. form (for å skilje no. frå da.?), t.d. frå Hordaland. Men det er ikkje uråd at Harboe kan ha forma frå Gudbrandsdalen (det var handelsstemner i Geiranger), eller at forma var slik i Norddalen kring 1700. 41.15 Vashyld: vasshyll m. Visst ukjent plantenamn no. 41.17 Længes ette: lengjast etter v. Pres. Kan vere nordvestl., men vanleg i vestnorsk er lengte. Ordet er kanskje heller da. længes. 41.29 agelous: agelaus adj. Vanleg. 41.31 Rager: rage v. Vanleg i vestnorsk. 41.36 Raging: raging f. Vanleg i vestnorsk. Verbalsubstantivet er oppført i analogi til da. aving. I 41.39 Avundes: avundast v. Pres.; vokalen a- er ikkje nordvestl. Jfr. Vidsteen 8: Avunnda. 42.4 avund: avund f. Sjå 41.39. 42.27 ale bodn: Sjå 16.5. 42.33 aagn: agn f. Norddalsform. 42.36 Leiw: leiv m. Vanleg. 43.9 axepøs, pøsse: aksepys n., pyse v. Sunnmørsord. 43.11 Kodne...: Påfallande form; må nok vere frå Hordaland (jfr. s. XIV). 43.14 Hærre: herd f. Vanleg i nordvestl. Skrivemåten med utlydande -e tyder helst på nordfjordmål (svarabhaktivokal, gno. her6r f.j. 43.21 Hasalbær: asalbær n. Dette er sunnmørsforma, med h-pro- tese ('halvemål1). )
IV AVSTYTTINGAR adj. - adjektiv adv. - adverb da. - dansk eig. - eigenleg el. - eller f. - femininum gno. - gammalnorsk inf. - infinitiv jfr. - jamfør komp. - komposisjon lat. - latin(sk) loc. cit. - loco citato m. - maskulinum m. a. - mellom anna mlty. - mellomlågtysk n. - nøytrum no. - norsk nordvestl. - nordvestlandsk (her: Nordfjord og Sunrynøre) num. - numeralium oms. - omsett, omsetjing op. cit. - opere citato p.g.a. - på grunn av pi. - pluralis prep. - preposisjon pres. - presens pron. - pronomen s. - side; (i det danske ordregistret:) substantiv sms. - samansett, samansetning sp. - spalte sunnhordl. - sunnhordlandsk t. d. - til dømes u. - under utt. - uttale v. - verb
LITTERATUR Bork, J. L. 1956: Ordsamling fraa Bø i Vesterålen 1698. Oslo. Coldingius, P. J. 1622: Etymologicum latinum. Rostochii. Coldingius, P. J. 1626: Dictionarium Herlovianum. Hauniæ. Dj[upedal], R. 1954: Harboe, Knud Pedersen. Norsk Allkunnebok 5.sp. 823-24. Oslo. Djupedal, R. 1965: Ivar Aasen på Strilelandet. Bergen. Eide, A. 1976: Norddals-målet. I: Kleiva 1976:340-59. Feilberg, H. F. 1886/93-1910/14: Bidrag til en ordbog over jyske almuesmål. 1-4..Kjøbenhavn. Griiner-Nielsen, H. 1939: Matthias Moths Landsindsamling af danske Ord. Sprog og Kultur 7.109-36. Griiner-Nielsen, H. 1941: Den ældste Landsindsamling af danske Folkemaal ved Matthias Moth omkring 1700. Sprog og Kultur 10.37-114. Hamre, H. 1961: Vestnorske ordsamlingar frå 1700-talet. Bergen - Oslo. Hannaas, T. 1924: Norske bygdemåls-arbeid fyrr Ivar Aasen. Festskrift til Amund B. Larsen 87-105. Kristiania. Haugland, A. 1978: Kvinnherskringlo. Kvinnherad. Hellevik, A. (red.) 1966; 1978: Norsk Ordbok. 1; 2. Oslo. Hoff, I. 1968: Norwegische Mundartforschung. Germanische Dialektologie. Festschrift fur Walther Mitzka... 2.398-458. Wiesbaden. Hovda, P. 1956: Nokre målbrigde i nynorsk tid. Maal og Minne 1956.45-74. Høeg, 0. A. 1974: Planter og tradisjon. Oslo - Bergen - Tromsø. Indrebø, G. 1934: Nokre eldre vestnorske bygdemålsskrifter. [Bergen]. Indrebø, G. 1951: Norsk Målsoga. Bergen. Jacobsen, M. A. og Chr. Matras 1961: Føroysk-donsk oréabok. 2. utg. Torshavn. Kalkar, 0. 1881/85-1908/18: Ordbog^til det ældre danske Sprog. 1-5. København. Kleiva, I. 1976: Grunn og gror. Norddal Bygdebøker. 4. [Norddal].
67 Lampe, J. F. 1896: Bergen Stifts Biskoper og Præster efter Reformationen. 2. Kristiania. Larsen, A. B. 1915: Overgangsmaalene mellem østnorsk og vestnorsk. Kristiania. [Leem, K.] 1923: Professor Knud Leems Norske Maalsamlingar fraa 1740-aari. Utg.... ved Torleiv Hannaas. Kristiania. Lillebø, P. A. 1949: Sunnylven og Geiranger. 1. Hellesylt. NO: Sjå Hellevik, A. (red.) 1966; 1978. ODS: Ordbog over det danske Sprog. 1-28. København 1919-56. Paulli, S. 1648: Flora danica. Kiøbenhafn. Ross, H. 1895: Norsk Ordbog. Christiania. Seip, D. A. 1921: Dansk og norsk i Norge i eldre tider. Kristiania. Seip, D. A. 1922: Om norsk bygdemålslitteratur på 1600-talet og ei vise frå 1669. Syn og Segn 28.79-86. Seip, D. A. 1923: Planer om en norsk ordbok før 1700. Maal og Minne 1923.187-99. Seip, D. A. 1952: Omstridde spørsmål i norsk språkhistorie. [Oslo]. Skautrup, P. 1947: Det danske Sprogs Historie. 2. København. Stephanius, S. J. 1645: Nomenclatoris latino-danici minoris libri IV. Havniæ. (2. utg. 1692; ei anna utg. Hauniæ utan år; ei anna utg. Malmogiæ 1667). Stephanius, S. J. 1654: Nomenclatoris latino-danici pars altera. Soræ. (2. utg. Hafniæ 1688). Strøm, H. 1762; 1766: Physisk og Oeconomisk Beskrivelse over Fogderiet Søndmør. 1; 2. Sorøe. Søreide, L. 1930: Nordfjordmålet. Oslo. Tafjord, L. 1952: Ættebok. [Norddal Bygdebøker. 1]. [Norddal]. Tafjord, L. 1966: Hus og heim, gård og grend. Norddal Bygdebøker. 2. [Norddal]. Venås, K. 1967: Sterke verb i norske målføre. [Oslo]. Vidsteen, Chr. 1900: Ordbog over Bygdemaalene i Søndhordland. Bergen. Øyane, L. E. 1986: Gårds- og ættesoge for Luster kommune. 2:1. [Gaupne].
68 Aaland, J. 1932: Nordfjord fraa gamle dagar til no. 2:3 [Sandane]. Aarflot, S. 1949: Runetrolldom og ringstav. Volda. Aasen, I. 1850: Ordbog over det norske Folkesprog. Kristiania Aasen, 1. 1851: Søndmørsk Grammatik. Eegsæt. Aasen, I. 1873: Norsk Ordbog. [2.] Udg. Christiania.
VI REGISTER (Tilvisingane er til side og line) 1. Danske ord a 1.12 S 1.18 abbed 7.25 abbedisse 7.27 abc 7.12, 7.13 abc-bog 7.14 abe s. 7.15, 7.16 abe v. 7.19 abegant 7.17 abekat 7.15 aberi 7.22 abild 7.29 aborre 7.30 abrod 7.31 abrodvin 7.32 abskonsel 7.34 accise 7.37 accisebod 7.38 ad 8.2 adbære 8.4 adel 8.7, 8.14 adeligen 8.11 adelskab 8.12 adelsmand 8.8 adfærd 8.19 adgang 8.21 adkomst 8.22 adle 8.14 adlyde 8.23 adlydelse 8.27, 8.28 admiral 8.30 admiralitet 8.33 admiralitetsråd 8.34 admiralskab 8.32 admiralskib 8.31 adskille 8.38, 9.3 adskillelse 9.1 adskillig, 9.5, 9.7 adskillighed 9.6 adsprede 9.13 adspredelse 9.15 adspørge 9.9 adspørgelse 9.11 adstadeligen 9.20 adstadig 9.16, 9.18 adstadighed 9.19 *> advare 9.22 advarsel 9.23 advis 9.25, 9.29 advisere 9.26 af 12.13 afbarke 12.15 afbarkelse 12.18 afbed 12.21 afbede 12.20 afbedelse 12.21, 12.22, 12.24 afbetale 12.26, 12.28 afbide 12.30 afbilde 12.32 afbildelse 12.37 afbildet 12.36 afbryde 13.5
70 afbrydelse 13.9 afgørtle? 14.34 afbrænde 12.39 afhandle 14.36 afbrændelse 13.4 afhandling 14.37 afbrændt 13.1 afhold 15.4 afbyrde 13.13 afholden 15.10 afbyrdelse 13.17 afholdig 15.5, 15.7 afbyrdet 13.18 afhugge 15.17 afbørste 12.38 afhuggelse 15.18 afdele 13.19, 13.22 afhænde 15.1 afdeling 13.21 afhændelse 15.3 afdrage 13.28, 14.16 afhøste 15.11 afdragelse 13.37 afhøvle 15.14 afdø 13.26 afkald 15.22 afdød 13.27 afkaste 15.25 affald 14.1 afklippe 15.27 affalde 13.38 afkom 15.30 affalden 14.2 afkontrafeje 15.28 affarvet 14.4 afkorte 15.31 affekt 14.5 afkortelse 15.32 affektion 14.6 afkradse 15.33 affile 14.10 afkradselse 15.3 affældig 14.3 afkrog 15.37 affærdige 14.7 afkrænge 15.36 affærdigelse 14.8 afkæmme 12.38, 15.20 affærdiget 14.9 afkøbe 15.26 afføde 14.12 aflade 15.39 affødsel 14.13 afladelse 16.1 afføre 14.16 afladsbrev 16.2 afgangen 13.27 aflang 16.4 afgift 14.18, 14.20, 14.21, aflagt 16.13 14.23 aflede 16.17 ' afgnave 14.25 aflive 16.21 afgnide 14.26 aflosse 16.25 afgrund adj. 14.27 afluge 16.31 afgud 14.29 aflægge 16.7 afguderi 14.31 aflæggelse 16.9 afgudsdyrker 14.30 aflægges 16.10 afgunstig 14.33 afløbe 16.27
71 afløse 16.28 afløsning 16.30 afmagt 17.4 afmale 16.36 afmalning 16.37 afmeje 17.6 afmægtig 17.5 afmærke 17.7 afmåle 16.33 afmåling 16.35 afnøde 17.11, 17.15, 20.37 afpasse 17.18 afperse 17.21 afpine 17.23 afplukke 17.24 afprygle 17.25 afpukke 17.28 afpæle 17.20 afrage 15.33, 17.32 afraspet 17.33 afregne 17.34 afregning 17.36 afrette 17.38 afridse 18.1 afridsning 18.3 afrive 18.4 afruske 18.7 afruskelse 18.9 afryste 18.10 afråde 17.29 afrådelse 17.31 afsave 18.12 afside 18.20 afsige 18.22 afsigt 18.14, 18.23 afsindig 18.25 afsindighed 18.27 afskaffe 18.31 afskalle 18.32 afskave 15.33 afsked 18.35, 18.37 afskikke 18.38 afskildre 18.39 afskille 18.40 afskrabe 15.33, 19.1 afskrive 19.3 afskrække 19.2 afskumme 19.4 afskyde 19.9 afskyelig 19.6 afskyelighed 19.5, 19.7 afskylle 19.10 afskælle 18.32 afskære 18.-29 afskærelse 18.30 afslag 19.14 afslette 19.15, 19.17 af slettelse 19.16 15 afslå 19.12 afsmag 19.18, 19.19 afsnyde 19.21 afsondre 19.25 afsone 19.22, 19.24 afsoning 19.23 afspise 19.28 afspyile 19.10 afspændig 19.26 afstive 19.38 afstryge 20.2 afstyre 20.4 afstævne 19.33 afstævning afstøde 20.1 afstå 19.29, 19.31
72 afsvi 20.7 afsyde 20.8 afsælde 18.13 afsælge 18.16 afsætte 18.17 afsættelse 18.19 afsød 21.9 aftakke 20.10 aftale v. 14.36 aften 20.13, 20.22, 20.23, 20.25 a ftenbakke 20.14 aftensang 20.16 aftensmåltid 20.15 aftenstjerne 20.18 aftenstund 20.20 aftinge 20.29 aftjene 20.30 aftoe 20.31 aftrygle 20.36 aftrykke 20.35 aftrænge 20.34 aftvinge 20.37 aftælle 20.12 aftærske 20.27 aftømme 20.32 aftørre 20.33 afvant 21.4 afvaske 20.38 afvej 20.39 afveksle 21.10 afveksling 21.11 afvende 21.1 afvige 21.12 afvinde 21.13 afvise 21.14 afviske 21.17 afvittig 21.18 afvælte 21.1 afvænne 21.3, 21.5 afværge 21.7 afvæve 21.8 age 21.33 agekurv 21.37 agen 21.34 ager 21.19 agerburre 21.27 agerdyrkning 21.20 agerhøne 21.22 agerkarl 21.21 agerkål 21.28 agerlod 21.23 agermone 21.29 agermynte 21.30 agern 21.38 agerpors 21.31 agerren 21.26 agerrum 21.31 * agerskræppe 21.27 agerurt 21.32 agesvend 21.35 agevogn 21.37 agn 22. 1, 22.2 agnhold 22.6 agt 22.18 agtbar 11.34, 22.20 agte 22.9, 22.10, 22.11 agtsom 22.14 agtsomhed 22.15, 22.16 agurk 41.37 agurkehøj 41.38 akademi 7.35 akeleje 22.21 akkord 8.1
73 aks 43.1, 43.7, 43.11 aksel 43.13, 43.17, 43.18 akselbær 43.21 akses 43.11 aksesamling 43.9 akseskæg 43.3 aksetip 43.6 al 22.22 alabast(er) 23.30 alant 23.36 alantsv.in 24.3 alarm 24.4, 24.5, 24.9 albu 24.11, 24.12, 24.14 aldeles 22.25 alder 24.20, 24.24 alderdom 24.26, 24.28, 24.31, 24.33 aldrende 24.35, 24.38, 25.2, 25.4 aldrig 22.26 alen 24.17, 24.19 alene adj., adv. 23.19, 23.22 alfabet 7.12 alfarvej 22.27 algode 22.29 allehelgensfest 23.18 allehånde adj. 23.17 allékøns 22.38 aller 23.16 allerede 23.24 allesammen 22.23 alle slag 22.38 allesteds 23.25 allestedsnærværelse 23.29 allestedsnærværende 23.28 alle ting 22.24 allevegne 23.25 alliance 25.6 allieret 25.7 allike 25.8 alm 25.14 almanak 25.17 almindelig 22.36 alminding 22.33 almisse 25.20, 25.23, 25.25 25.26 almue 25.27, 25.30, 25.36 almuefolk 25.32 almægtig 22.31 almægtighed 22.32 alntræ 25.39 alskens 22.38 alt s. 26.1 alt adj., adv. 23.2, 23.4, 23.8, 23.10 alter 26.4 alterbog 26.11 alterklæde 26.10 altid 23.1 altist 26.3 altæa 26.12 alun 26.13, 26.15 alunvand 26.14 alvor 26.15, 26.19 alvorlig 26.20 alvorligen 26.24 alvorlighed 26.22 ambassade 26.27 ambassadør 26.25 ambolt 26.28 amdam 26.35 amelere 26.37 amelering 26.38 amindelse 27.5
74 amindelsesbygning 27.6 amindelsesskrift 27.6 amme s. 27.1 amme v. 27.2 ammeløn 27.3 amt 27.7 amtforvalter 27'.8 amtmand 27.8 amtsskriver 27.10 amur 27.11 anatomere 27.31 anatomi 27.32 anatomikunst 27.33 anbefale 27.12 anbetro 27.15 anbinde 27.18 anbindelse 27.20, 27.21 anblik 27.22 anbringe 27.23 and 28.13 andagt 4.32 andel 27.24, 27.28 andemad 28.17 anden 27.37, 28.6, 28.11 anden gang 28.3 andensteds 28.8, 28.9, 28.10 andrage 27.29 andre v. 28.25 andrik 28.15 andægteligen 4.34 andægtig 4.33 anfald 28.35, 28.37, 30.4 anfalde 28.31, 29.16, 29.20 anforvandt 29.7 anforvandtskab 29.8 anfred 29.10 anfægte 28.39 anfægtning 28.40 anføre 29.1 anførelse 29.5 anfører 29.3 anføring 29.5 ange v. 30.22 angel 31.7 angelegen 29.23 angelik 31.8 angenem 29.26 anger 30.28 angerfuld 30.29 angergiven 30.29, 30.37, 30.39 angergivenhed 30.22, 30.36 angerløs 31.3 angive 29.27, 29.30 angivelse 29.36 ang ivende 29.37 angiver 29.32 angre 31.4 angreb 30.4 angribe 29.16, 30.3 angrænsende 29.38 angst 31.9, 31.11 angå 29.16 angående 29.21 anhang 30.14, 30.15 anhidse 30.16 anholde I 30.18 anholde II 30.21 anhæfte 30.5 anhæftning 27.21 anhænge 30.6, 32.4 anhængig 30.11 anis 31.13 anisolie 31.14 ank 31.21
75 anke v. 31.19 ankel 31.15, 31.17 anker I 31.24 anker II 31.26, 31.27, 31.28 ankerring 31.30 ankertov 31.31 anklage v. 31.33, 31.38 anklagelse 32.1, 32.2 anklager 31.36 anklagerske 31.37 anklæbe 32.4 ankomne 32.5 ankomst 32.6 ankynde 32.10 anlande 32.11, 32.15 anlanding 32.16 anlange 32.19 anlangende 32.20 anlede 32.21 anledning 32.22 anlokke 32.32, 32.39 anlokkelse 32.36 anlægge 32.23, 32.27 anlægges 36.24 anløb 32.30, 32.31 anløbe 32.29 anmode 33.5 anmodning 33.7 anmærke 33.2 anmærkning 33.3 annamme 33.8 anneks 33.11 anordne 33.14 anordning 33.15, 33.16 anpart 33.20 anrette 33.27 anrettelse 33.31 anrøre 33.34, 33.36, 35.6 anrørelse 34.1 anrørig 33.39 anråb 33.25, 33.26 anråbe 33.22 anse I 28.27 anse II 34.3 anseelse 34.6, 34.9 anselig 34.11 anselighed 34.13 ansigt 34.14, 34.24, 34.25 anskrig 34.29, 34.33 anskue 34.3 anslag 34.34 anstifte 35.17, 35.21 anstiftelse 35.23 anstikke 35.10 anstille 35.12 anstryge 35.34, 35.37 anstød 35.24, 35.27 anstøde 35.30 anstå 35.2, 35.6, 35.7, 35.9 ansvare 35.39 ansøgning 34.39 antage 36.1 antagen 36.4 antal 36.5 antaste 36.6 antastelse 36.10 antegne 36.11 antræffe 36.16, 36.18 antvorde 28.28 antvordelse 28.30 antænde 35.10, 36.15 anvende 32.23, 32.26, 36.19 anvendes 36.24 anvise 36.28
76 anvisning 36.30 arsbalde 39.14 apostasere 36.31 arsbyld 39.15 apotek 36.33 arsvisk 39.18 apoteker 36.34 art 39.19 april 36.36 arteligen 39.29 ar 36.39, 37.6, 37.7 artig 39.23 arbejde s. 37.9, 37.10, 37.12 artighed 39.26 37.16, 37.20 artiskok 39.30 arbejde v. 37.21 arv 39.36, 40.1 arbejder 37.24, 37.26 arve 40.9 arbejdsdyr 37.30 arvedel 39.35 arbejdsfolk 37.27 arving 39.31, 39.33 arbejdsom 37.15 arvelig 39.37 arbejdsvogn 37.35, 37.37 arveløs 40.4, 40.7 arg 38.1 asen 40.18, 40.25, 40.26, arge v. 37.39 40.29 argeligen 38.6 ask 40.31, 40.33 argelist 38.5 aske 40.35, 40.36 arghed 38.3 askefarve 41.1 ark I 38.8, 38.9 asketræ 40.31 ark II 38.10 askeurt 40.32 arm s. 38.15, 38.16, 38.17, 38.18 asp 41.2 arm adj. 38.11 asparges 41.3 armben 38.28 aspetræ 41.2 armbøst 38.26 astrans 41.4 armbånd 38.21, 38.23 at 41.6, 41.7 armé 38.31 ateist 41.8 armod 38.14 atlask 41.9 armskinne 38.30 atten 41.13 armstærk 38.29 attende 41.14 arnsted 38.34, 38.39, 39.1, 39.2 atter 41.10 aron 39.5 attik 41.15 arpe 39.7 attrå s. 41.19 arrest 39.11 attrå v. 41.17, 41.22 arrestere 39.10 ave s. 41.26 arrig 38.1 ave v. 41.23, 41.31 ars 39.12 aveløs 41.29 40.28,
77 avind 42.4, 42.9, 42.13 avinde 41.39, 42.8 avindsmand 42.11 avindsyg 42.13 avindsyghed 42.15 aving 41.35 avl 42.16 avle 16.5, 42.27, 42.29, 42.31 avling 42.16 avlsgård 42.23, 42.24 avlskarl 42.20 avlsmand 42.20 avn 42.33, 42.35, 42.36 avnbøg 42.39 avnebing 42.34 bagende 39.12 bedrøve 30.37 begære 33.5 behagelig' 29.26 byrde s. 13.13, 13.18 dranker 9.36 dydædel 8.16 dømme 18.22 eddike 11.4-5 eddikesur 11.8 edelknabe 8.8 efteraber s. 7.23 elletræ 25.39 elmetræ 25.14, 25.16 eng 30.24 evig 12.4, 12.11 evighed 12.6, 12.9 fattig 38.11 fattigdom 38.14 finde 36.16 forargelse 35.24 forbrænde 40.36 forordning 33.15, 33.17 frådser s. 9.36 fyrsted 38.34 gammel 5.37 gesandt 26.25 gesandtskab 26.27 gnave 10.20 grådig 10.1 grådighed 10.4 gyldenåre 3.17 halvædt 10.26 hopmand 29.3 hovedåre 3.17 husebod 2.27 højskole 7.35 jordarve 40.9 kirkeanordning 33.17 klagemål 31.21 kusk 21.35 kær adj. 15.10 landgilde 14.23 leveråre 3.17 lydigligen 8.28 længes 41.22 længsel 41.19 medarving 40.3 møde v. 36.16 od 2.33, 2.36, 3.1 oddet 2.37 opholde 30.21 oprette 35.17, 35.21 opsidder 7.5 pille v. 12.15 pulsåre 3.10 rentenerer 3.33 rentenist 3.33 rorsbænk 6.18
78 ruelse 30.28 ærlighed 11.35 ruse s. 4.24 ærværdig 11.23 sendebud 26.26 æsel 12.3, 40.18 skalle v. 12.15 øve 17.38 skibsanker 31.26 å s. 1.23 skøtte 22.9, 28.27 åben 2.2, 2.11, 2.21 sparges s. 41.3 åbenbare 2.7, 2.13 stenkle s. 27.11 åbenbarelse 2.9, 2.15 stiftamtmand 27.8 åbenbaring 2.10 stolt-henrik 22.29 åbenbarlig 2.5 søblad 4.2 åbenmund 2.23 søblomme 4.2 åbne 2.16 sømme 35.2, 35.6 åbnelse 2.18 sømmeligen 35.7 åbod 2.27 tugte 41.23 åbred 1.24 udmale 17.1 åd s. 2.30 uforargelig 35.27 ådig 2.31, 10.1 ussel 38.11 ådighed 10.4 vandarve 40.10 ådsel 2.32 vandåre 3.13 åg 3.19, 3.21 vanærlig 11.33 ågab 1.30 æde 9.31, 9.34, 9.35, 10.9-2 ågbunden 3.20 ædelbåren 8.9 åger 3.24, 3.29, 3.31, 3.37 ædelsten 10.29-37, 11.1 ågerkarl 3.33 æden 10.8 ågre 3.23 ædling 8.8 ågren 3.35 ængste 31.11 åkande 4.2 ærbar 11.34 ål 4.6 ærbarhed 11.35 ålefang 4.22 ærbødligen 11.32 ålejærn 4.18 ære s. 11.10, 11.12, 11.15, 11.20, åletejne 4.24 11.23, 11.27, 11.30, 12.1 ålknude 4.20 ære v. 11.12 ålkvabbe 4.20 æresgave 11.18 ånd 4.29, 5.5, 5.8, 5.10 æresskænk 11.18 ånde s. 5.1, 5.2 ærlig 11.36 ånde v. 4.28 ærligen 11.27, 11.32 åndedræt 5.4, 5.11
79 åndefar 5.5 åreslag 6.24 åndehul 4.35 åretyk 3.11 åndelig 4.30 årgammel 5.25 åndelighed 4.31 årle 6.1, 6.2 ånderum 4.35 årlig 5.21, 5.32 år 5.13, 5.23 årligen 5.22 åre I 3.2, 3.16 årrig 5.37 åre II 6.5, 6.12, 6.13 årsag 6.28, 6.29 6.30, 6.31, åreblad 6.21 6.32, 6.33, 6. 34 årebænk 6.18 årsage 6.35 årebånd 6.15 årsføde 5.28 årejærn 3.9 årsgrøde 5.31 åreklap 6.14 årvågen 6.36, 6. 39 årelade 3.3 årvågenhed 6.37, 6.38 åreladelse 3.5 ås 7.1 åremål 5.36 åsidder 7.5 årepind 6.14 åsted 7.7 åreskaft 6.22 åsyn 7.10 åsæde 7.3
80 2. Norske ord (Unorske ord står mellom ' 1) agelaus adj. 41.29 agn f. 42.33 agnhald n. 22.6 aksepys n. 43.9 ale v. 14.12, 16.5, 42.27 alke f. 25.8 allereie adv. 23.25 allmenning m. 22.33 allmuge m. 25.27 allstad adv. 23.26 altfor lite 23.10 altfor mykje 23.2 'anbitte' v. 27.18 and f. 28.13 ånde m. 5.1 ånde v. 4.28 andestegg m. 28.15 andlet n. 34.14 andlåt m. 5.5, 5.7 andmodt adj. 5.9 andunge m. 28.16 andvarpe v. 5.2 ange v. 30.22 angre v. 31.4 anker m. ankerstreng m. 31.31 annan pron. 27.38, 28.11 annan gong 28.3 'anrope1 v. 33.22 anse v. 22.9 'ansjå' v. 34.3 'anstøyte' v. 35.29 'antake1 v. 36.1 'anteikne' v. 36.11 apal m. 7.29 ape f. 7. 15 aperi n. 7. 22 arbeid n. 37.9 arbeidskar m. 37. are v. 35.12 ark f. 38.8 arvepart m. 39.35 asalbær n. 43. 21 atten num. 41.13 auro pron 28.11 aurostod adv. 28. av prep. 12.13 avbrøyte n. 13.10 1avkorting1 f. 15 avkrå f. 15.37 1avlate' v. 15.39 avleie v. 16.18 avleiskap m. 16.20 avlesse v. 13.13 avlessing f. 13.17 avløyse v. 16.28 avmakt f. 17.4 avmunds adv. 17.8 'avrekne' v. 17.34 avrekning f. 17.36 avripe' v. 18.1 'avriping' f. 18.3 avselje v. 18.16 'avsikte' v. 18.13 'avskake1 v. 18.10 avskjere' v. 15.11 1avskole' v. 19.10 'avskræme' v. 19.2 1avsky' m. 19.5 'avskyte' v. 19.9
81 1avslå' v. 15.11, 19.12 'fråteljelse' m. 17.3 'avstaure' v. 17.20 ful adj. 38.1 'avtene' v. 20.30 fulheit f. 38.3 'avtrykkje' v. 17.21 galen adj. 18.24 'avturke1 v. 20.32 galenskap m. 18.26 avund f. 42.4 galskap m. 18.26 avundast v. 41.39 gammal adj. 25.3 bang adj. 30.29, 30.37, 30.39 grue f. 38.34, 38.39 bantjheit f. 30.32 gulskurve f. 39.7 barnsfostre f. 27.1 gårkveld m. 20.23 bede vel leve 18.34 halveten adj. 10.26 blodæd f. 3.2 hamleband n. 6.16 boge m. 38.26 herd f. 43.13 bonde m. 21.21 'holtzurt' f. 23.37 botnelaus adj. 14.27 hæken adj. 10.1 bønstad m. 33.5 'høgskule' m. 7.35 bøysen adj. 34.11 ill adj. 38.1 dengje v. 17.15 illrot f. 39.7 dengsle f. 17.15 keim m. 19.18 dvkkand f. 28.23 keip m. 6.14 dunand f. 28.23 korn n. 43.11 edelstein m. 10.29 kringlete adj. 16.4 egne v. 22.2 kvanne f. 31.8 eikenot f. 21.38 kvass adj. 2.37 einaste adv. 23.23 kveikje v. 35.10 eismal adj. 23.20 kveld m. 20.13, 20.25 eldast v. 24.39 kvelde v. 20.22 elde n. 14.13 kveldsbel n. 20.20 elvos m. 1.29 kveldsmat m. 20.15 erving m. 39.31 kveldstjerne f. 20.18 ete v. 9.31 køyre v. 21.33 eting f. 10.8, 10.12, 10.15 køyresvein m. 21.35 forlikelse' m. 8.1 køyring f. 21.34 formann m. 29.1 kåtre f. 31.15 'framsetje' v. 27.23 landskyld f. 14.24 'fråskilje' v. 18.39, 19.25 late v. 2.13 'fråtelje' v. 17.29 leige f. 3.25, 3.31
82 leiv m. 42.36 rage v. 41.31 lengjast v. 41.17 raging f. 41.36 lut m. 27.24, 27.28, 33..20 rauv f. 39.12 lyde v. 8.23 reie f. 33.30 male v. 17.1 ror m. 6.13 mange slags adj. 9.5 rumpe f. 39.12 'meisterurt' f. 41.4 sambygd adj. 29.38 morgon m. 6.2, 6.3 setje v. 3.25 motvillig adj. 19.26 sjåande adj. 34.9 'munkesvans' m. 39.5 skinnvengje f. 20.14 natur m., f. 39.19 skvatand f. 28.23 nave v. 19.33 skværand f. 28.24 nonsmesse f. 20.16 skyld adj. 29.7 odd m. 2.33 skyldskap m. 29.8 okle n. 31.15 skyte v. 43.11, 43.12 olboge m. 24.11 skøyte v. 29.24 olbogelykkje f. 24.13 smieste n. 26.29 older f. 25.39 snippand f. 28.22 olmose f. 25.20 sope v. 10.16 olmosekall m. 25.24 sopen adj. 10.1 olmosekjerring f. 25.24 stemne v. 32.11 > olmosen adj. 38.11 stivelse n. 26.36 ongel m. 31.7 stokkand f. 28.22 onnig adj. 37.15 strok n. 22.28 open adj. 2.2 stå v. 2.21 openbare v. 2.7 søme v. 35.2 1openbarelse' m. 2.9 søtekrydd n. 31.13 openbarleg adv. 2.5 'ta 1 prep. 12.13 openskår f. 2.24 tabite' v. 12.29 'opplukke' v. 2.16 'tabryte' v. 13.5 'opplukkelse' m. 2.18 'tabyrking' f. 12.18 os m. 1.29 'tabyrkje' v. 12.16 oske f. 40.35 'tagnage' v. 14.25 osp f. 41.2 'tahogge' v. 15.17 pyse v. 43.9 tahogging' f. 15.18 'påhisse' v. 30.16 take v. 29.16 'påsmørje' v. 35.33 'taklippe' v. 15.27
83 'taluke' v. 16.31 'tamale' v. 17.1 'tanaving' f. 19.36 'taprute' v. 20.28 1tarive' v. 18.4 'taruske' v. 18.7 'tasage' v. 18.12 'taskjere' v. 18.28 'taskrape' v. 14.26 'taskrive' v. 19.3 'tasnyte' v. 19.21 'tastrye' v. 17.11 'tastryke' v. 20.2 ' tastøyte' v. 20.1 'tasyde' v. 20.8 'tatele' v. 14.10 'tatruske' v. 20.27 tavaske' v. 20.31 tel f. 14.10 temje v. 17.38 1tilreie' v. 33.27 tofte f. 6.18 trøm m. 1.27 utstryke' v. 19.15 varsku v. 9.22 vassarv m. 40.10 vasshyll m. 41.15 vassæd f. 3.13 vesal adj. 27.28 villmynte f. 21.30 vitlaus adj. 18.24, 21.18 vitug adj. 39.23 vognsmed m. 37.37 æd f. 3.2 ædfull adj. 3.11 ær n. 36.39 ærelaus adj. 11.33 æremann m. 11.24 æremon m. 11.18 å f. 1.26, 1.27 'åberke' v.? 7.11 åker m. 21.19 åkerfugl m. 21.22 åkerreine f. 21.26 åkerteig m. 21.24 ålefiske n. 4.22 ålvorsam adj. 26.21, 34.26 åmæle v. 13.33 ånd f. 4.30 åre m. 25.39 åre f. 3.2 åredrag n. 6.24 *> åredrette n. 6.24 årelom m. 6.22 årvaken adj. 6.36 åt n. 2.30 åt prep. 8.2 'åtbere' v. 8.4 åtferd f. 8.19 åtrøm m. 1.27 åtsel n. 2.32 åtskilje' v. 8.38 'åtspørje' v. 9.9
84 3. Personnamn A. Danske Abel 7.28 Anne 33.10 Absolon 7.33 Arne 38.32 Adam 8.3 Asbjørn 40.11 Adolph 8.36 Astri 40.17 Adrian 8.37 Axel 43.20 Anders 28.26 Ædel 10.28 Anker 31.16 Åge 4.1 B. Norske Anders 28.25 Aslak 40.15 Anna 31.9 Asmund 40.14 Asbjørn 40.11 Ådne 38.32 Asgrim 40.13 Åmund 4.26 Askjell 40.16 Åse 7.9 Åsmund 4.26 i
84 3. Personnamn A. Danske Abel 7.28 Absolon 7.33 Adam 8.3 Adolph 8.36 Adrian 8.37 Anders 28.26 Anker 31.16 Anne 33.10 Arne 38.32 Asbjørn 40.11 Astri 40.17 Axel 43.20 Ædel 10.28 Åge 4.1 B. Norske Anders 28.25 Anna 31.9 Asbjørn 40.11 Asgrim 40.13 Askjell 40.16 Aslak 40.15 Asmund 40.14 Ådne 38.32 Åmund 4.26 Åse 7.9 Åsmund 4.26
Skrifter frå Norsk Målførearkiv VED SIGURD KOLSRUD 1. Reidar Myhre: Vokalismen i Iddemålet. 1952. 2. Hans Reynolds: Porsgrunnsmaal. Ordsamling. Porsgrunnviser. 1951. 3. Halvor Dalene: Lydverket i Solumsmålet. 1953. 4. Gregers Fougner Lundth: Ny samling af norske Ord og Talemaader. 1954. 5. John Aas: Fortegnelse over Ord af Almuesproget i Gjerstad og Wigarsheien. 1955. 6. Jonas Rasmus: Ordsamling. Norderhov 1698. 1956. 7. Thomas Bloch: Glossemata Tellemarchica. Fyresdal 1698. 1956. 8. Jacob Laugesen Bork: Ordsamling fraa Bø i Vesteraalen 1698. 1956. 9. Jacob Rasch: Norsk Ordsamling. Stavanger 1698. 1957. 10. Norske Ordsamlinger 1810-12 til Videnskabernes Selskabs Danske Ordbog. 1957. 11. O. Devegge: Prøve av dansk-norsk ordbok 1816. 1957. 12. Lars Hellemo: Frå det gamle arbeidslivet. Ord og nemningar, truer og tradisjon fra arbeidslivet i Suldal, Røldal og Sauda. 1957. 13. Olaf Oissen: Brønnøymålet. Lydverket. 1958. 14. Andreas Faye: Dansk-norsk ordbok. 1958. VED OLAV T. BEITO 15. Halldor O. Opedal: Hardangermålet. Ord og vendingar og stil. 1960. 16. Nils Mågerøy: Olvundeidmålet. 1960. 17. Sigurd Kolsrud: Målet i Sørum. 1961. 18. Olav T. Beito: Norske Målføretekster. 3. utg. 1977. 19. Andreas Steinsholt: Målbryting i Hedrum. 1964. 20. Andreas Bjørkum: Årdalsmål hjå eldre og yngre. 1968. 21. Per Nyquist Grøtvedt: Skrift og tale i mellomnorske diplomer fra Foldenområdet 1350-1450. I. Nordre og Østre Folden (med Båhuslen). 1969. 22. Per Nyquist Grøtvedt: Skrift og tale i mellomnorske diplomer fra Foldenområdet 1350-1450. II. Vestre og Indre Folden. 1971. 23. Olav T. Beito: Målføre og normalmål. Utvalde målprøver med normaliserte parallelltekster og eit utsyn over målføra. 2. utg. 1974. 24. Erling Georg Larsen: Formverket i Flekkefjord bymål. 1970. 25. Willy Westgaard: Substantivene:i Romedal. En synkronisk-diakronisk morfemanalyse. 1970. 26. Anders Steinsholt: Målbryting i Hedrum 30 år etter. 1972. 27. Johan A. Schulze: Eit eldre jamningstilhøve i vest-vikversk. 1972. 28. Per Nyquist Grøtvedt: Skrift og tale i mellomnorske diplomer fra Foldenområdet 1350-1450. III. Språkhistorisk oversikt. 1974. 29. Sigurd Kolsrud: Rettskrivningsspursmålet i Danmark og Noreg 1775 til ikring 1814. 1974. 30. Andreas Bjørkum: Generasjonsskilnad i indresognsmål. 1974.
VED INGEBORG HOFF 31. Peter Lyse: Attved Tyrifjorden. 1976. 32. Kolbjørn Aune: Sledenemningar. 1976. 33. På leit etter ord. 1978. 34. Olav T. Beito: Artiklar og taler i utval. 1979. 35. Halldor O. Opedal: Hardingmålet. Ord og vendingar og stil, II. 1980. VED OLAV T. BEITO, ARNOLD DALEN OG HALLVARD MAGERØY 36. Opphav og samband. Utgreiingar om norske målføre. Heidersskrift til Inge borg Hoff på 70-årsdagen 15. november 1981. VED ANDREAS BJØRKUM 37. Arnold Dalen og Jan Ragnar Hagland: «I det meest upolerede Bondesprog». Tekster på trøndermål 1706-1856. 1985. 38. Halvor Eifring: Høy eller stein? Narkotikaslang i Norge. 1985. 39. Jan Ragnar Hagland: Trønderord frå 1700-talet. Ordsamling frå Surnadal. 1986. 40. Andreas Bjørkum og Arve Borg (red.): Nordiske studiar. Innlegg på den tredje nordiske dialektologkonferansen 1986. 1988.