Innhald. 4. Konklusjonar og anbefalingar... 22

Innhald 1. Innleiing...1 1.1. Bakgrunn og formål for prosjektet... 1 1.2. Problemstilling... 1 1.3. Revisjonskriterium... 2 1.4. Metodikk... 2 1.5. Avgrensing og presisering av prosjektet... 2 2. Fakta, funn og vurderingar om tannhelsetilbodet til marginale grupper... 4 2.1. Fylkeskommunalt ansvar innafor tannhelse... 4 2.1.1. Lovpålagte grupper... 4 2.1.2. Ikkje-lovpålagte grupper... 5 2.1.3. Dekningsgrad for personar under tilsyn... 7 2.2. Organisering og tilrettelegging av tannhelsetilbodet i fylket... 9 2.2.1. GRUPPE A Barn og unge 0-18 år... 9 2.2.2. GRUPPE B Personar med diagnosen psykisk utviklingshemma... 9 2.2.3. GRUPPE C Eldre, uføre og langtidssjuke i institusjon og heimesjukepleie... 12 2.2.4. GRUPPE D Ungdom 19-20 år... 14 2.2.5. GRUPPE E Personar med rusproblem i og utanfor institusjon... 14 2.2.6. Fengselsinnsette... 16 2.2.7. Asylsøkjarar og flyktningar... 17 2.2.8. Personar som treng ei særskilt tilrettelegging: Tannbehandling med narkose.. 19 3. Høyringsprosess for forvaltningsrevisjonsrapporten... 21 3.1. Samandrag av innkomne høyringssvar... 21 3.2. Høyringsfråsegnene sin verknad på utforming av endeleg rapport... 21 4. Konklusjonar og anbefalingar... 22 Vedleggsoversyn...24 Vedlegg 1 Bestilling frå kontrollutvalet i sak Ko 4/10... 24 Vedlegg 2 Utdrag av revisjonskriterium... 27 Vedlegg 3 Høyringsfråsegn... 31

1. Innleiing 1.1. Bakgrunn og formål for prosjektet I sak T-41/09 slutta fylkestinget seg til kontrollutvalet sitt framlegg vedrørande forvaltningsrevisjonsprosjekt for 2010. I dette inngikk også prosjekt om dei fylkeskommunale plikter på områda undervisnings- og tannhelsetilbod til marginale grupper. I sak Ko-4/10 den 27, januar 2010, vedtok kontrollutvalet den konkrete bestillinga for prosjektet, jf. vedlegg 1. Seinare vart denne prosjektbestillinga endra. I Ko-møte den 17. mars 2010, vedtok kontrollutvalet at prosjektet skulle delast, og tannhelsetilbodet til marginale grupper skulle utredast først 1. Det skal seinare ferdigstillast ein eigen rapport som skal sjå nærare på utdanningstilbodet. Marginale grupper er i bestillinga for prosjektet definert som; personar, eller grupper av menneske i samfunnet, som ikkje får eller kan ta del i det ordinære tannhelsetilbodet som blir gitt ved tannklinikkane. For rapporten vil dette innebere å sjå om tannhelsetenesta i Møre og Romsdal har særskilte tiltak eller ordningar for å kunne leggje til rette for dei med krav på eit tannhelsetilbod, men som ikkje kan nytte seg av det ordinære 2 tilbodet. I følgje det overordna regelverket plikter fylket å leggje til rette for og yte tannhelsetilbod til ulike prioriterte grupper (A-E) 3. Innan desse gruppene kan det være personar som av ulike årsaker kan ha vanskar med å sørgje for si eiga tannhelse. I tillegg til desse prioriterte gruppene, som er ein definisjon henta frå tannhelsetenestelova av 1983, 1-3, har det i dei seinare åra blitt fastsett fleire grupper med ein utvida rett til oppsøkande og vederlagsfrie tannhelsetilbod i frå fylkeskommunen. Vi finn det derfor formålstenleg å gjere ei kartlegging av kva slags grupper fylkeskommunen plikter å legge til rette for og yte tannhelsetenester til etter det overordna regelverket. Vidare ønskjer vi å sjå nærare på organiseringa av tilbod og utforming av særskilte tiltak/ordningar innafor tannhelsetenesta i fylket. 1.2. Problemstilling Ut i frå formålet med denne undersøkinga, har vi valt å gi prosjektet følgjande overordna problemstilling: I kva grad sørgjer fylkeskommunen for å innfri sitt ansvar for marginale grupper sin rett til eit oppsøkande tannhelsetilbod? Vidare i rapporten har vi valt å sjå nærare på prosjektet si overordna problemstilling gjennom to operasjonaliserte delspørsmål: Kva grupper plikter fylkeskommunen å leggje til rette for og yte tannhelsetenester til? Korleis organiserer og tilrettelegg fylkeskommunen i Møre og Romsdal tannhelsetilbodet til marginale grupper med behov for særskilte tiltak? 1 Ko 13/10. 2 Ordinært tilbod: Vanlig tannbehandling ved tannklinikkane utan organiserte tiltak utover dette. 3 Ei skildring av gruppene A til E, vil kome seinare i rapporten, jf. delkapittel 2.1. 1

1.3. Revisjonskriterium Revisjonskriterium gir ei ramme av normer, krav eller standardar som er nytta til å vurdere dei resultat som prosjektet avdekkar. Nedanfor viser vi til kjeldene for revisjonskriteria som er utgangspunkt for rapporten. Lov om tannhelsetenestenesta tannhelsetenestelova (1983-06-03) Forskrift om vederlag for tannhelsetenester i den offentlege tannhelsetenesta (1984-05-24) Nasjonale rundskriv i samband med tannhelsetilbodet til ulike grupper i samfunnet Tannhelseplan (2004-2007) for Møre og Romsdal fylke 1.4. Metodikk I forvaltningsrevisjonsprosjektet har vi sett nærare på offentlege dokument/rundskriv som viser til dei ulike gruppene sine tannhelserettar. I tillegg har vi sett på interne fylkeskommunale dokument for rutinar, retningsliner og statistikk for dei prioriterte gruppene. I samband med forvaltningsrevisjonsprosjektet har vi hatt jamleg kontakt med tannhelseavdelinga under prosjektperioden. Vi har også prata med eit utval av distriktstannklinikkane i fylket. Den kontakta som vi har hatt med desse aktørane har vore vesentleg for å få eit godt innblikk i korleis tannhelsetilbodet til ulike grupper blir gjennomført og tilrettelagt i praksis. I tillegg har vi kontakta representantar for brukarane/interesseorganisasjonar for å tilføre prosjektet brukarane si oppfatning av tannhelsetilbodet. 1.5. Avgrensing og presisering av prosjektet Det er i prosjektet valt å gjere ein del avgrensingar, men samstundes finn vi det ikkje rett å utelukke nokon grupper før vi har undersøkt dei nærare. I kontrollutvalets bestilling er omgrepet marginale grupper 4 definert som personar eller grupper som ikkje kan eller får ta del i det ordinære tannhelsetilbodet, og som av denne årsak krev spesielle ordningar utover det vanlege tilbodet. I prosjektet er det derfor ønskeleg å sjå korleis fylkeskommunen organiserer sine plikter, og kva for særskilte tiltak eller ordningar som vi kan finne innafor denne sektoren. Fylkeskommunen er avhengig av å samarbeide med andre aktørar i arbeidet med å yte eit tannhelsetilbod til ulike grupper i samfunnet. I rapporten har vi derimot ikkje sett nærare på 4 Ved oppstarten av prosjektet vart omgrepet marginale grupper nytta under kartlegginga av kva slags grupper/personar prosjektet kunne omfatte. Tilbakemeldingar viste at marginale er eit omgrep som ikkje er særleg kjent innafor fagmiljøet. I tannhelsetenesta omtalas dei prioriterte gruppene meir enn dei såkalla marginale gruppene, jamfør tannhelsetenestelova 1-3. Ei anna forklaring på marginale grupper som dukka opp under arbeidet, er at omgrepet kan sjåast på som personar som ikkje blir dekt av tannhelselova og dermed fell mellom to stolar. Til dømes, personar som blir tatt hand om av pårørande og av den grunn ikkje har eit vedtak om heimesjukepleie. Det finst og personar som av ulike årsaker får dekt ugiftar til tannbehandling gjennom trygdesystemet, til dømes personar med alvorlege sjukdommar og personar som er utsette for tortur/vald m.fl. 2

samarbeidsaktørane til fylkeskommunen, utover det å knytte dei til oppgåver og tannhelsetenester som fylkeskommunen organiserer i samarbeid med andre, til dømes kommunane, NAV og private tannlegar. I rapporten har vi valt å ikkje sjå særskilt på førebygging og kompetanseutviklingstiltak innanfor tannhelsetenesta i samband med andre tilretteleggingstiltak. Med unntak av å nemne nokre av dei tiltak som er retta mot dei marginale gruppene i samband med folkehelsearbeidet. Det er ønskeleg å vise til tiltak på dette området, i og med at folkehelsearbeidet frå nasjonalt hald har hatt ein aukande verknad på tannhelsetenesta sitt arbeide i Møre og Romsdal dei siste åra. 5 Folkehelsearbeidet legg vekt på helsefremjande og førebyggjande tiltak for befolkninga, og satsar på samarbeid og samhandling mellom fleire aktørar og sektorar for å utjamne sosiale skilnader i befolkninga si helse. Tannhelsetenesta i Møre og Romsdal har sjølv tatt aktivt del i dette arbeidet ved oppretting av ei folkehelsekoordinatorstilling i 2008 6. Folkehelsekoordinatorstillinga har ansvar for å koordinere førebyggjande tannhelsetiltak ut til tannklinikkane, utvikle samarbeid mellom tannhelsetenesta og andre aktørar i tannhelsearbeidet. I tillegg er kvalitetssikring av dette samarbeidet og av det helsefremjande og førebyggjande arbeidet vesentlege oppgåver. I første del av rapporten har vi gjennomført ei kartlegging av grupper som fylkeskommunen har plikter overfor. Vidare har vi sett på særskilte tiltak hos desse gruppene, men har hovudsakleg valt å gå djupare inn i organiseringa av tannhelsetilbodet til psykisk utviklingshemma som i rapporten er ein representant av tannhelsetenestelova frå 1983, og tannhelsetilbodet til personar med rusmiddelproblem i og utanfor institusjonar som representerer ei relativt ny gruppe, jamfør rundskriv I-12/2005 og I-2/2006. 5 Sjå St. meld. nr. 35. Tilgjengelighet, kompetanse og sosial utjevning for meir om folkehelsearbeid: Regjeringen vil styrke tannhelse som del av folkehelsearbeidet, og sørge for at dette blir integrert i det generelle partnerskap for folkehelse i fylkeskommuner og kommuner. (St.meld. nr 35 (2006/2007). 6 I følgje årsrapport (2008), er dette i første omgang eit 2-årig engasjement. Dvs til og med 2010. 3

2. Fakta, funn og vurderingar om tannhelsetilbodet til marginale grupper Pkt. 1.2 i rapporten viser til den overordna problemstillinga for prosjektet: I kva grad sørgjer fylkeskommunen for å innfri sitt ansvar for marginale grupper sin rett til eit oppsøkande tannhelsetilbod? Nedanfor vil problemstillinga bli belyst gjennom ein inndeling av to underspørsmål. Desse spørsmåla vil bli svara på ved hjelp av opplysningar som er innhenta under datainnsamlingsprosessen, og vurdert på bakgrunn av revisjonskriteria sett i pkt. 1.3. 2.1. Fylkeskommunalt ansvar innafor tannhelse Delproblemstilling 1: Kva grupper plikter fylkeskommunen å leggje til rette for og yte tannhelsetenester til? Den offentlege tannhelsetenesta er organisert under fylkeskommunane. Fylkeskommunane skal planleggje og sørgje for tannhelsetenester i fylket. Tannhelsetenesta skal også sørgje for å ha fokus på tannhelsa i befolkninga gjennom både førebygging og tannbehandling. Fylkeskommunen har også ansvaret for samordninga av Den offentlige tannhelsetenesta og den private praksisen i fylket, jamfør tannhelsetenestelova. Nedanfor er det gått nærare inn på kva slags grupper fylkeskommunen plikter å legge til rette for og yte tannhelsetenester til etter det nasjonale lovverk og diverse rundskriv i samband med dette arbeidet. I følgje tannhelsetenestelova 1-1, skal tannhelsetenester vere rimeleg tilgjengelege for dei med rett til eit tannhelsetilbod. Lov om tannhelsetenesta viser at fylkeskommunen plikter å gi eit tilbod til dei med rett til dette, samstundes kan personar som ikkje ønskjer eit slikt tilbod takke nei. 2.1.1. Lovpålagte grupper I følgje tannhelsetenestelova 1-3 skal fylkeskommunane gi eit nødvendig førebyggjande tilbod og behandling til befolkninga og gi eit regelmessige, oppsøkjande og vederlagsfritt tilbod til dei gruppene som er spesifikt omtala etter lova. Dei prioriterte gruppene er følgjande: A: Barn og ungdom frå fødsel til og med det året dei fyller 18 år. B: Psykisk utviklingshemma i og utanfor institusjon. C: Grupper av eldre, langtidssjuke i institusjon og heimesjukepleie. D: Ungdom som fyllar 19 eller 20 år i behandlingsåret. E: Andre grupper som fylkeskommunen har vedtatt å prioritere. 4

Prioritering av grupper Prioritering av dei omtala gruppene skal utførast i ein kronologisk rekkjefølgje. Det vil seie at dei gruppene som står først, skal og ha den høgaste prioriteringa. 7 2.1.2. Ikkje-lovpålagte grupper Med ikkje-lovpålagte grupper - meiner vi hovudsakleg dei som fylkeskommunen har fått ansvaret for i seinare år, då gjennom offentlege dokument, til dømes rundskriv eller andre former for retningsliner. 2.1.2.1 Tannhelserettar til rusmiddelmisbrukarar 8 I 2005 vart fylkeskommunane forplikta til å gi eit tannhelsetilbod til personar med rusproblem som oppheld seg i døgninstitusjonar over ein tidsperiode på minst på tre månadar. 9 Året etter (2006), vart denne ordninga utvida til å gjelde personar som nyttar seg av tenester etter sosialtenestelova 4-2 bokstav a-d jf. sosialtenestelova 4-3 10, - på grunn av eit rusmiddelproblem. Dei må ha motteke slike tenester i tre månadar eller meir. Fylkeskommunen skal då sørgje for eit regelmessig og oppsøkande tilbod til denne gruppa. Ansvaret inneber å gjennomføre ei individuell vurdering av kvar person, og gi nødvendig tannhelsehjelp etter same standard som fylket praktiserer etter tannhelsetenestelova. I 2008 fekk personar i legemiddelassistert rehabilitering (LAR) innan rusomsorg, rett til eit akutt tannhelsetilbod. Det blir i tillegg gitt eit økonomisk øyremerka tilskott til kommunalt rusarbeid for å kunne gi personar med rusproblem som nyttar seg av lågterskel helsetiltak eit tannhelsetilbod. 11 Vi viser til: Rundskriv I-12/2005: Økte midler til tannbehandling for rusmiddelmisbrukere Rundskriv I-2/2006: Utvidet fylkeskommunalt tannhelsetilbud i 2006 Rundskriv I-4/2008: Vederlagsfrie tannhelsetjenester for personer under legemiddelassistert rehabilitering (LAR) fra 2008- økning av rammebevilgning til fylkeskommunene for 2008 7 I følgje tannhelsetenestelova 1-3 kan Den offentlege tannhelsetenesta i tillegg til dei prioriterte oppgåvene gje eit tannhelsetilbod til vaksne, betalande klientar (gruppe F). 8 Rusmisbrukarar i helseinstitusjonar har rett til tannhelsetenestar etter 1-3 gruppe C i tannhelsetenestelova. Stortinget har oppfordra om at det skal gjerast eit lokalt vedtak om å innlemme personar i rusinstitusjonar inn i gruppe E. 9 Rusinstitusjonar fekk i frå 1. januar 2004 heimel i spesialisthelsetenestelova, og definerast dermed inn under helseinstitusjonar. 10 Sjå vedlegg 2 11 Lågterskel helsetiltak omfattar ein rekke sosiale og helseframjande tiltak som skal vere med å redusere skadar for personar med rusmiddelproblem. Mellom anna rådgjevande samtalar, vaksinering, tannhelsetiltak og ernæring m.m. 5

2.1.2.2 Tannhelsetilbodet til personar i fengsel Følgjande retningsliner er hovudsakleg gitt med tanke på omfanget av tannhelsetilbodet til innsette i fengsel: 1. Nødvendig akutt tannbehandling ved behov for innsette. 2. Tilbod om tannhelseundersøking, samt nødvendig førebygging og vanlig tannbehandling til innsette med opphald lengre enn tre månader. Vi viser til: Rundskriv IK-28/89: Rundskriv om tannhelsetjenesten for innsatte i fengsler 2.1.2.3 Tannhelsetilbodet til asylsøkjarar og flyktningar Fylkeskommunen skal etter Lov om tannhelsetenesta 1-1 sørgje for at nødvendig tannhelsehjelp er tilgjengeleg for heile befolkninga som bur eller som mellombels oppheld seg i fylkeskommunen. Det inneberer også, jamfør rundskriv IK-28/99; flyktningar, personar med opphald av humanitære årsaker og asylsøkjarar som bur eller oppheld seg i statlege mottak. Det oppsøkjande tilbodet til asylsøkjarar og flyktningar er avhengig av tidslengd og utsikt for opphald i landet. Dei ulike periodane for opphald i statlege mottak er følgjande: a) Primærfase: personar som har asylsøknad til behandling, eller fått negativt vedtak, eller opphald i transitt b) Sekundærfase: Personar med innvilga asyl eller humanitært grunnlag inntil vedkommande får permanent bustad. Når det gjeld omfang og prioritering av tannhelsetenestene, er følgjande retningsliner aktuelle: a) Dei første fire veker av primærfasen; ytes berre akutt hjelp til asylsøkjarar. b) Asylsøkjarar og flyktningar utover desse fire vekene skal få eit tilbod om førebels undersøking. I dei seks første månadane skal personar i denne gruppa få eit tilbod om primær og sekundærførebyggjande 12 tenester. c) Opphald utover seks månader skal dei få tilbod om ordinær undersøking og tannbehandling. Fylkeskommunen skal sørgje for å gi eit tannhelsetilbod til personar 13 i statlege mottak som oppfyller kriteria satt etter rundskriv I-23/99. Vaksne asylsøkjarar og flyktningar over 20 år 12 Primærførebyggjande tiltak: å hindre utvikling av ny tannsjukdom, dvs tiltak som fluor, munnhygiene og kosthald. Sekundærførebyggjande tiltak: hindre vidareutvikling av sjukdom. Til dømes midlartidige fyllingar. 6

i dei statlege mottaka må sjølv oppsøkje tannlege ved behov, så framt dei ikkje høyrer til ei av dei prioriterte gruppene etter tannhelsetenestelova 1-3. Når det gjeld asylsøkjarbarn og unge i alderen 0-20 år, viser vi til uvisse kring tolking av rundskriv I-23/99. Ein måte å tolke rundskrivet på er at personar i alderen 0 til 20 år kan krevje eit tannhelsetilbod på lik line med barn og unge elles i befolkninga, uavhengig av dei omtalte retningslinene for opphaldstid. Barn og unge som er asylsøkjarar eller flyktningar kjem då rett inn i det som tilsvarer gruppe A (Barn og unge 0-18 år) og D (Ungdom 19-20 år) etter tannhelsetenestelova 1-3, før dei har oppheldt seg seks månader i landet. Den andre måten å tolke rundskrivet på er følgjande: asylsøkjarbarn og unge høyrer til gruppe A og D (rett til vederlagsfrie tannhelsetenester) etter seks månaders opphald i landet. Når det gjeld sjølve behandling skal pasienten ha tilstrekkjeleg informasjon slik at han eller ho kan gi eit informert samtykkje til undersøking og behandling jamfør Lov om tannlegar, 1980 nr 43 25. For asylsøkjarar eller flyktningar, vil bruk av tolk vere med å sikre at pasientane veit kva tannbehandling dei får. Tolketenester ved tannbehandling er det kommunane med statlege mottak som skal organisere, men det er eit fylkeskommunalt ansvar å finansiere tolketenesta. Vi viser til: Rundskriv I-23/99: Retningslinjer for tannhelsetjenester til flyktninger og asylsøkere i statlig mottak ansvar, tjenestens faglige innhold og betalingsordninger 2.1.3. Dekningsgrad for personar under tilsyn Tannhelsetenesta i fylket rapporterer kvart år inn tannhelsedata til Statistisk sentralbyrå (SSB). I 2007 kom SSB med nye retningsliner som fekk konsekvensar for omgrepet under tilsyn. Dette har medverke til endringar i resultata for dekningsgraden 14. I 2007 og 2008 viser tabellen til utrekningar av dekningsgraden, etter både gamalt og nytt kriterium. Tal for dekningsgraden etter gamalt kriterium står i (), jamfør årsmeldinga frå 2008. For gruppa rusmisbrukarar har vi ikkje funne utrekningar etter dei nye kriteria, noko som gjer at ei samanlikning mellom dei tre åra for rusmisbrukarar under tilsyn, ikkje er mogleg å utføre i tabellen nedanfor. I årsmeldinga for tannhelsetenesta 2009, peikast det på at styringsmåla burde vore nedjustert som ein følgje av endring i registreringa av tilsynskategoriar for grupper med tannhelserettar. 13 Personar i statleg mottak er: asylsøkjarar, flyktningar og personar med opphald på humanitært grunnlag som bur eller opphald seg i statlege mottak. 14 Omtalt i årsmeldinga for tannhelsetenesta (2008 & 2009). 7

Vi har fått opplyst at tannhelsetenesta har sett i verk eit prosjekt som skal greie ut om årsakene bak nedgangen i dekningsgraden for 2009. Prosjektet er venta ferdigstilt i august/september i år. Tabell 1: Dekningsgrad- personar under tilsyn Befolkningsgrupper Resultat frå Årsmeldingane Mål i tannhelseplan Forslag til mål i Økonomi- Plan 2009/2010 2007 2008 2009 Barn og ungdom 0-18 år 97% (88%) 97% (89%) 87% (93%) 95% Psykisk utviklingshemma 95% (89%) 96% (89%) 89% (90%) 95% Eldre og uføre i institusjon 98% (92%) 98% (81%) 83% (85%) 95% Eldre og uføre i heimesjukepleie 89% (57%) 81% (54%) 56% (55%) 85% Ungdom 19-20 år 83% (63%) 76% (63%) 55% (60%) 82% Rusmisbrukarar - (62%) - (68%) 74% - - Vår vurdering Samanlikningar av tala frå 2008 til 2009 viser ein nedgang av dekningsgraden for gruppene A til D. Kva denne nedgangen skuldast, kjenner vi ikkje til. Vi ønskjer heller ikkje å kommentere nedgangen i særleg grad, i og med at vi ikkje kan vere sikre på om årsaka har noko med sjølve registrering og endring av kategoriane å gjere, eller om nedgangen av dekningsgraden er slik tala viser. Det er venteleg at prosjektet vil avklare årsakene til nedgangen, men dersom det viser seg at tala for dekningsgraden er reelle, er dette noko som det bør sjåast nærare på. 8

2.2. Organisering og tilrettelegging av tannhelsetilbodet i fylket I følgje tannhelsetenestelova 1-3a, skal fylkeskommunen planleggje, organisere og leggje til rette for at fylkeskommunen, tannhelsetenesta og helsepersonell kan innfri krava etter lov og forskrifter. Nedafor ønskjer vi derfor å sjå nærare på korleis fylkeskommunen utførar eit oppsøkande tannhelsetilbod til personar/grupper som har behov for særskilt tilrettelegging utover det ordinære tilbodet, og vise til dei rutinar og ordningar som finst for kvar einskilde gruppe. I pkt 2.1 gav vi opplysningar om dei fylkeskommunale pliktene ovanfor ulike grupper. I pkt. 2.2 ønskjer vi å sjå dette i samanheng med den generelle praksis i fylket. Delproblemstilling 2: Korleis organiserer og tilrettelegg fylkeskommunen i Møre og Romsdal tannhelsetilbodet til marginale grupper med behov for særskilte tiltak? 2.2.1. GRUPPE A Barn og unge 0-18 år Etter tannhelsetenestelova 1-3 skal tannhelsetenesta gi eit oppsøkjande tilbod til barn og unge frå 0 til 18 år. Dette tilbodet inneberer at dei får rettleiing, undersøking og eventuelt behandling. Tannhelsetenesta i fylket har egne rutinar for oppfølging av pasientar i gruppe A som ikkje møter til undersøking og tannbehandling. Mellom anna er det i samband med folkehelsearbeidet i tannhelsetenesta utforma eigne skjema for ikkje-møtt-brev til føresette og utvikla rutinar mellom tannhelsetenesta og barnvernet i form av ei bekymringsmelding til barnevernet. Dette skjer dersom barn og unge under 18 år ikkje møter til behandling etter gjentakande gonger med påminningar, nye timeavtalar og varsel om melding til barnevernet. Det er og etablert ei samarbeidsavtale mellom helsestasjonane og tannhelsetenesta i fylket. Avtalen skal sikre at føresette til barn under tre år får informasjon om tannhelse, og at helsesøstrene gir melding til tannhelsetenesta om dei barna som treng tannbehandling. Barn i treårsalderen får si første innkalling frå tannklinikkane. Barn og unge under 18 år som oppheld seg i barnevernsinstitusjonar får tannbehandling på lik line med dei i gruppe A. Eit særskilt tiltak som blir nytta for barn med veldig høgt kariesnivå og/eller er uroleg for tannbehandling, er eit tilbod om tannbehandling med narkose. Vår vurdering Det ser ikkje ut til å vere behov for ytterlegare tiltak for tilrettelegging av gruppe A, utan særskilte tilfelle av tannbehandling i narkose, rutinar for ikkje-møtt-brev til føresette og bekymringsmelding til barnevern. Av den grunn har vi valt å ikkje omtale gruppe A nærare. 2.2.2. GRUPPE B Personar med diagnosen psykisk utviklingshemma Gruppe B, psykisk utviklingshemma i og utanfor institusjon, blir behandla under gruppe A inntil dei fyller 18 år. Etter den tid blir dei ein del av gruppe B, jamfør tannhelsetenestelova 1-3. Tannhelsetenesta i fylket registrerer alle PU inn under gruppe B uavhengig om desse mottek kommunale/sosiale tenester eller ikkje, til dømes vedtak om heimesjukepleie eller støttekontakt. 9

Tannhelsa til gruppe B varierer, men ofte kan tannhelsa til denne gruppa generelt vere dårlegare enn resten av befolkninga. Årsaka kan mellom anna vere at klientane vegrar seg mot både tannpuss og tannbehandling. Medisinsk behandling kan og vere med å påverke tannhelsa deira 15. Mange innafor denne gruppa lar seg behandla på vanleg måte ved tannklinikkane i fylket, men ein god del treng særskilt tilrettelegging i form av tilsyn og tannbehandlinga utført i generell anestesi ved eit av dei fire sjukehusa i fylket. Gruppe B kan og seiast å vere ei av dei gruppene som nyttar seg av ei slik ordning i aukande grad 16. Tannhelsetenestelova 1-3 viser til eit lovpålagt tannhelsetilbod til personar som er psykisk utviklingshemma (PU). Men, det er ikkje gitt ein nærare definisjon eller avgrensingar av gruppa, korkje i lov eller forarbeid. Vi undersøkte nærare korleis dette er forstått hos den utøvande delen av tannhelsetenesta, og tilbakemeldingane viste at gruppe B er definert som ein diagnoseutløyst tannhelserett. Tannhelsetenesta i Møre og Romsdal opererer med ein statistikk som omfattar 901 personar over 18 år med diagnosen i 2009. Oversynslistene av gruppe B får tannklinikkane tilsendt frå kommunane i fylket. Sjølve registreringa av PU er kommunane sitt ansvarsområde og Helsedirektoratet har lagt følgjande føringar for korleis PU skal registrerast etter sine eigne kriterium: alle personar med psykisk utviklingshemming som er tildelt tenester (enkeltvedtak) av kommunen med heimel i lov om sosiale tenester 4-3 og 4-2 og/eller etter lov om helsetenesta i kommunane 1-3, andre lekk nr. 4 og 6 (heimesjukepleie, sjukeheim og buform med heildøgns omsorg og pleie), jamfør rundskriv IS-3/2010, pkt. 2 17. Helsedirektoratet førar statistikk over talet på dei psykisk utviklingshemma over 16 år ut i frå den gjennomførte registreringa av PU i kommunane i landet. I følgje tala frå Helsedirektoratet, er det 985 personar som er PU over 16 år i Møre og Romsdal fylke. I årsmeldinga (2009) frå tannhelsetenesta, var 89% av PU over 18 år under tilsyn i 2009 mot 96% i 2008 Årsmeldingane frå 2008 og 2009 framhevar at det framleis kan vere vanskeleg å få eit fullstendig oversyn over vaksne PU som bur heime, ofte på grunn av teieplikt og personvern. Nokre av dei tannklinikkane vi prata med, hadde derimot ikkje inntrykk av at det var mange PU som ikkje fekk eit tannhelsetilbod. Fleire av tannklinikkane kan vise til høg dekningsgrad for gruppe B, og enkelte av tannklinikkane meinte dei hadde oversyn over klientar i denne gruppa, i og med at dei hadde vore i gruppe A tidlegare, med unntak av eventuelle nyinnflyttarar. Derimot er det faktorar som teieplikta til kommunane, og uoversiktlege og store forhold noko som kan gjere oversynet av gruppe B vanskelegare. Når det gjeld informasjon ut til gruppe B- klientar, har ikkje tannhelsetenesta særskilte rutinar. Klientane har som regel vore pasientar hos tannklinikkane frå dei var små og kom inn i systemet under gruppe A. Etter dei opplysningane vi har, finst det heller ingen faste ordningar for meir generell informasjon om PU sine tannhelserettar ut til befolkninga. Tilbakemeldingar frå tannklinikkane viser at direkte informasjon til personar ein trur kan vere PU er lite føremålstenleg, fordi personar som ikkje har diagnosen kan bli fornærma. Når det gjeld generell informasjon, til dømes brosjyrar, har ikkje dette vore nytta ved dei tannklinikkane vi har prata med. Tannhelsetenesta i fylket praktiserer individbaserte innkallingsintervall, jamfør tannhelseplanen 2004-2007. Det inneber at ressursane skal styrast mot dei som treng behandling, slik at dei med gode tenner kan ha lengre innkallingsintervall, enn dei med 15 Henta frå Tannhelseplanen (2004-2007) 16 Meir om denne ordninga seinare i rapporten, jf. 2.2.7. 17 Rundskriv IS-3/2010: Opplegg for registrering av tal for personar med psykisk utviklingshemming i kommunane. 10

dårlegare tannhelse. Innkalling for tilsyn av gruppe B, skjer også etter ein individuell vurdering av tannhelsa deira. Det er dermed forskjellig kor ofte kvar klient er inne for tilsyn. Dette er noko som den einskilde tannlege og tannpleiar gjer ei vurdering av. Det som derimot er eit problem, er at PU kan ha behov for enda fleire tilsyn enn det dei får. Dette blir fortalt av ein representant frå ein interesseorganisasjon for gruppe B. Representanten meinar mellom anna at det bør gjennomførast inntil fire tilsyn i året. Tilsyn er vesentleg for å førebyggje skadar på tennene før skadane blir alvorlege. Den offentlege tannhelsetenesta har inngått samarbeidsavtaler med pleie og omsorgstenesta i kommunane for betre å kunne ta vare på sine klientar. I rundskriv I-13/97, heiter det at pleie og omsorgspersonell skal ha ansvaret for det daglege tann- og munnstellet for brukarar med behov for det, jamfør samarbeidsavtalen. Men, den samarbeidsavtalen som er omtalt ovanfor gjeld berre for gruppe C- klientar. Det er ikkje utforma samarbeidsavtale eller førebyggjande rutinar for dei som høyrer til gruppe B (psykisk utviklingshemma). Det er ønskeleg frå tannhelsetenesta si side å utvikle eit opplegg som medverkar til å kvalitetssikre det førebyggjande arbeidet til denne gruppa. Til dømes utforming av undervisningsopplegg og prosedyrar for munnstell som skal utførast av pleiepersonell. Når det gjeld tilgang til informasjon om tannhelserettar, påpeika representanten frå interesseorganisasjonen for gruppe B, at det er vesentleg at informasjon mellom anna om rettar når heilt fram til føresette, andre pårørande og pleiepersonell med ansvar for å kontakte tannhelsetenesta ved behov for tannbehandling. Enkelte av pleiepersonellet kan og bli betre til å sjå tannbehandlingsbehov hos personar som er psykisk utviklingshemma på eit tidleg stadium. PU kan ofte gå lenge med tannsmerter før tilstanden blir oppdaga og tannlegetime blir bestilt. I slike tilfelle er det nødvendig at behandlinga hos tannlegen kjem i gong så fort som mogeleg. Representanten viser til erfaringar, at dette er noko som kan strekkje ut i tid. Særleg når det gjeld det særskilte tiltaket: tannbehandling med narkose. Det viser seg at klientar innafor gruppe B i mange tilfelle ikkje kan få utført korkje undersøking eller behandling, utan å nytte narkosebehandling. Gruppe B kan dermed vere klientar som har behov for tilrettelegging, både ved undersøking og behandling, jf. årsmeldingar frå tannhelsedistrikta 2009. Vår vurdering Statistikken viser at tannhelsetenesta ikkje er heilt i mål ut i frå dekningsgraden for gruppe B-klientane. Når det gjeld registrering av PU, viser samanlikningar mellom Helsedirektoratet sine tal og tannhelsetenesta sine tal ein viss skilnad i registrerte personar i fylket. Men, det er ikkje nokon høg skilnad, og likskapen mellom tala kan vise til at kommunane gir opplysningar om registrerte PU vidare til tannklinikkane. Ein må og hugse på at Helsedirektoratet sin statistikk gjeld frå 16 og ikkje frå 18 år og oppover, slik som tannhelsetenesta opererer med. Definisjonen av kven som høyrer til gruppe B, er ikkje den same hos Helsedirektoratet og tannhelsetenesta. Tannhelsetenesta i fylket opererer med ein meir diagnoseutløyst definisjon, jamfør tannhelsetenestelova 1-3. Diagnosen omfattar også dei som ikkje er tildelt tenester, korkje frå sosialtenestelova eller helsetenestelova. Det finst og mange graderingar av diagnosen psykisk utviklingshemma, men tannhelselova har ikkje definert gruppe B: psykisk utviklingshemma ytterlegare, korkje etter lova eller i anna forarbeid. Her synes å vere eit behov for å avklare kven som er PU etter tannhelsetenestelova, fordi det kan vere fleire som skal ha eit tilbod enn dei som er registrerte hos kommunane. Men, ei avklaring av definisjonen bør skje frå nasjonalt hald og er ikkje eit fylkeskommunalt ansvar. Ovanfor har vist til ønskjer frå brukarane sin side, men vi vil vi og vise til at tannklinikkane gjer ein god jobb med å gi eit tilbod til personar innanfor denne gruppa som dei veit om. 11

Det kan vere lettare å ha oversyn over dei fleste klientane i gruppe B ved mindre høve. Det kan derimot og vere viktig å sjå nærare på PU som ein har oversyn over, i og med at dekningsgraden for denne gruppa har gått ned frå 96% i 2008 til 89% i 2009. Det kan derfor vere formålsteneleg å lage eit kvalitetssikringsopplegg for denne gruppa. Dette er noko som også er ønskeleg frå tannhelsetenesta si side. Etter det vi kan sjå, kan fleire av dei innanfor gruppe B nytte seg av det ordinære tannhelsetilbodet, men det finst og ein stor del som må ha særskilt tilrettelegging, til dømes behandling med narkose. Det er vanskeleg å seie om personar i gruppe B burde ha fleire tilsyn enn det dei allereie får, fordi dette er ein fagleg skjønnsmessig vurdering som kvar einskild tannlege utførar. 2.2.3. GRUPPE C Eldre, uføre og langtidssjuke i institusjon og heimesjukepleie Tannhelsetenestelova 1-3 deler ikkje gruppe C inn i to, men fylkeskommunen er pålagt å gjere ei separat rapportering, jamfør KOSTRA-rapporteringa til SSB, av dei som bur på institusjon (C1) og dei med heimesjukepleie (C2). C1: Eldre og uføre i institusjon I følgje årsmeldingane 2008 og 2009, har tannhelsetenesta i Møre og Romsdal eit godt samarbeid med institusjonane for eldre og uføre. I 2009 var dekningsgraden for personar under tilsyn; 83% for denne gruppa. Dette er lågare enn dekningsgraden i 2008, som var 98%. Tilbakemeldingar frå tannklinikkane viser at dei ikkje oppfattar å få oversyn over dei eldre som oppheld seg i institusjon som ei utfordring. Dei fortel og at det blir utført jamlege tilsynsrundar ved sjukeheimane. Sjølve behandlinga til gruppe C1 finn stort sett stad på tannklinikkane, pga det ikkje er lagt til rette for behandling ved sjukeheimane. Ved nokre tannklinikkar fortel dei at enkle inngrep kan utførast ved institusjonen, men då må dei vere kreative og nytte noko anna som tannlegestol. Ein annan tannklinikk seier at all behandling skjer ved sjølve tannklinikken. Desse døma viser at ei slik form for tilrettelegging blir handtert ulikt innafor tannhelsetenesta. Elles, treng C1 klientane vanlegvis assistanse av pleiepersonell eller andre for å kome seg til tannklinikkane. For eldre som er veldig sjuke kan det vere ei utfordring å dra til tannklinikken. I nokre tilfeller kan dette føre til at tannbehov ikkje blir dekka. C2: Eldre og uføre i heimesjukepleie Tannhelsetilbodet til gruppe C2 er vedtaksutløyst, på bakgrunn av retten til heimesjukepleie. Tannbehandlinga til eldre og uføre blir hovudsakleg gjennomført ved tannklinikkane. Heimesjukepleien har ansvar for å informere gruppe C2 klientar om rett til vederlagsfrie tannhelsetenester. Tannhelsetenesta i fylket har utforma eit skjema som skal fyllast ut av klienten og sendast til tannklinikkane av heimesjukepleien. Tannklinikkane skal då sørgje for å innkalle personane. I følgje årsmeldinga for tannhelsetenesta frå 2008 har tannhelsetilbodet til gruppe C2 blitt vesentleg forbetra dei siste åra, men i 2009 gjekk dekningsgraden for C2- klientar ned til 56% frå 81 % i 2008. 12

I starten av året 2010, kom tannhelsetenesta ut med nye skjema 18 for registrering av dei med rett til eit tannhelsetilbod, pga heimesjukepleie 19. Dei nye skjemaene er meir tydelege på kven som har tannhelserettar til kva tid. I frå 2010 skal det også registreras dato for vedtaket sin oppstart og slutt. I følgje årsmeldinga frå 2009, kan tannhelsetilbodet til eldre og uføre variere frå kommune til kommune. Det er også variasjonar i samarbeidsrutinane med heimesjukepleien. Nokre tannklinikkar fortel om utfordringar når det gjeld å få oppdaterte lister frå heimesjukepleien. Noko av dette kan skuldast teieplikta ovanfor dei med heimesjukepleie, men dette har blitt betre med åra enn det var tidlegare. Manglande kapasitet på grunn av vakansar er også omtala i årsmeldinga (2009) som å vere eit problem. Ved ein av tannklinikkane fortel dei om manglande personale som årsak til at C2 klientar ikkje har vore innkalla i 2009. Ein anna tannklinikk fortel om utfordringar når det gjeld registrering av dei som har takka nei til tannhelsetilbodet i gruppe C2. Det manglar spesifikke rutinar som tar vare på takkanei-skjema frå heimesjukepleien, og i mange tilfelle er det grunn til å tro at desse ikkje blir registrerte i statistikken. Vår vurdering Det er ikkje etablert nokon særskilte tiltak ovanfor gruppe C, utover tilsynsrundar ved sjukeheima, skjønnsmessige vurderingar som kvar enkelt tannklinikk gjer ved tilpassing av ulike høve, og det førebyggjande prosjektet Tenner for livet. Tannklinikkane er også avhengig av eit godt samarbeide med pleie- og omsorgspersonell som ikkje berre sørgjer for informasjon om tannhelserettar, men som også hjelper klientane til tannklinikken etter behov. Ut i frå det innhenta materialet kjem det fram at tannklinikkane viser til at arbeidet som er retta mot eldre og uføre i institusjonar er under kontroll. Likevel ser vi at dekningsgraden for gruppa har gått ned frå 2008 til 2009. For gruppe C2: eldre og uføre i heimesjukepleien, har også dekningsgraden gått ned. Dokument og statistikk frå tannhelse viser at dei ikkje omtalar langtidssjuke som ein eigen kategori innafor gruppe C, slik som i tannhelsetenestelova 1-3. Det kunne vore ein fordel at desse og blei omtala i statistikken for å sette eit større fokus på desse. Dei langtidssjuke, til dømes, kronisk sjuke og psykiatriske pasientar er grupper som kjem inn under tannhelsetenestelova 1-3 gruppe C, dersom dei oppheld seg i institusjon eller har eit vedtak om heimesjukepleie. Tannhelsetenesta har ikkje nokon særskilte tiltak ovanfor desse gruppene utover dette. Rettar etter tannhelsetenestelova er vedtaksutløyst for gruppe C2. Men, det kan vere fleire som har behov for eit tannhelsetilbod enn berre dei med heimesjukepleie. Til dømes er personar med psykiske lidingar eit samansett område. Det er mange som går i poliklinisk behandling, men som ikkje har heimesjukepleie eller er i institusjon. Sjølve institusjonsomgrepet blir mindre og mindre tatt i bruk for fleire av gruppene som vi har sett nærare på, og det er mogeleg at andre definisjonar bør nyttast. Grupper som psykiatriske pasientar og kroniske sjukdomar, er område som det på nasjonalt hald kan sjåast nærare på. 18 Skjema for gruppe C vart utvikla i samband med prosjektet Tenner for livet. Tenner for livet var eit prosjekt som skulle sørgje for meir informasjon og kvalitetssikring av samarbeidet ut til gruppene eldre (institusjon og heimesjukepleien) og småbarn i alderen 0-5 år. Prosjektet er ikkje eit arbeid som er avslutta, men er framleis eit område som det arbeidast med. 19 Retta til vederlagsfrie tannhelsetenester for dei med heimesjukepleie, er avhengig av at personen har hatt heimesjukepleie ein gong i veka, i minst tre månader eller meir. 13

2.2.4. GRUPPE D Ungdom 19-20 år Gruppe D - etter tannhelsetenestelova 1-3, har vi valt å ikkje omtale nærare. Ettersom ungdom 19-20 år hovudsakleg får tannbehandling utan særskilte tiltak for tilrettelegging, med unntak av 75 % reduksjon av gitte offentlege takstar, jamfør vederlagsforskrifta til tannhelsetenestelova. 2.2.5. GRUPPE E Personar med rusproblem i og utanfor institusjon Lov om tannhelsetenesta føreset at den einskilde fylkeskommune sjølv vel inn grupper under pkt. E, 1-3. Møre og Romsdal fylkeskommune har valt å ikkje gjere dette. I tannhelseplanen 20 frå 2004 til 2007 vert det omtala at fylkeskommunen ikkje har dei økonomiske ressursane for å kunne innlemme nye grupper i dei såkalla prioriterte. Likevel, har vi gjennom samtalar med tannhelsetenesta fått vite at rusmisbrukarar både i og utanfor institusjon, er internt definerte som gruppe E. Det vil seie, at personar med rusproblem, er av tannhelsetenesta og av tannklinikkane oppfatta som ei prioritert gruppe E, sjølv om dette ikkje er vedtatt. Rusmisbrukarar blir også registrerte som ei eiga gruppe i tannhelsetenesta si årlege statistikkføring. Etter dei opplysningane som vi har, blir ikkje personar med rusmiddelproblem i institusjon registrerte i gruppe C1, som er grunnlaget for deira rett (institusjonsomgrepet). Statistikkføringa som blir gjennomført omfattar mellom anna både klientgrupper og dekningsgrad for dei fem tannhelsedistrikta. Overtannlegane i kvart tannhelsedistrikt lagar ei eige årsmelding for distriktet og fylkestannlegen samanfattar desse til ei årsmelding som gjeld heile fylket. Organiseringa av tannhelsetenestar til personar med rusmiddelproblem blir gjennomført på ulike måtar i fylkeskommunane i landet. I Møre og Romsdal er det valt å registrere alle rusmisbrukarar som både er i og utanfor institusjon som gruppe. Av den grunn er det ikkje mogleg å sjå ut i frå statistikken kor mange personar som har fått tannhelsebehandling mens dei oppheld seg i institusjon. I følgje årsmeldinga frå 2009 viser tannhelsetenesta til eit nytt opplegg for denne gruppa innanfor kommunal rusomsorg. 21 Det nye opplegget inneberer at alle i gruppe E skal undersøkjast, få opplæring i tannstell og følgjast opp av Den offentlege tannhelsetenesta sjølv om behandlinga utførast av ein privat tannlege. 2.2.5.1 Personar i rusinstitusjonar Dei som oppheld seg i ein rusinstitusjon blir behandla av private tannlegar som sender rekninga til Den offentlege tannhelsetenesta i fylket. I Møre og Romsdal er det to rusinstitusjonar: Veksthuset i Molde og Vestmo i Ålesund. Veksthuset har to behandlingsfaglege avdelingar. Desse er kalla Inntak og etablering og Huset. I den første avdelinga skjer ei kartlegging av personane før overføring til avdelinga 20 Etter 2007 har det ikkje komme nye tannhelseplanar, men tannhelse har forlenga den gamle planen fram til og med 2009. Årsaka til denne utsettinga er at dei var usikre på kva konsekvensar som følgje av St. meld. Nr 35 (2006-2007), og ei eventuell revidering av tannhelselova vil ha for tannhelsesektoren. Kravet om at fylkeskommunane må utarbeide ein tannhelseplan vart oppheva i 2002, men fylkeskommunen i MR valte likevel å fortsette med å utarbeide tannhelseplanar fram til 2007 (Økonomiplan 2009-2012). 21 Ny ordning oppretta i 2009. 14

Huset som er sjølve døgninstitusjonen. Totalt er det 25 plassar i døgnbehandling ved Veksthuset. Etter behandlinga blir bebuarane flytta til vidareføringshuset (ni plassar), og deretter blir dei oppfylgt på heimplassen. Som regel er det snakk om eit 1.årsprogram for behandling ved Veksthuset. Vestmo behandlingssenter behandlar personar med rusproblem, og har 40 plasser tilgjengeleg. Personane kan få behandling ved tre ulike seksjonar; avgifting, utgreiing av behandlingsbehov og døgninstitusjon for ein kortare periode. Som tidligare nemnt må personar vere i rusinstitusjon i tre månader eller meir for å få rett til eit tannhelsetilbod. Når desse bebuarane går over i vidareføringsprogrammet av rusbehandlinga må dei ha eit vedtak om sosiale tenester for å få eit tilsvarande tannbehandlingstilbod i etterkant av at opphaldet er over sjølv om ikkje behandlingsprogrammet er heilt ferdig. Tannhelsetilbodet for denne gruppa er organisert slik at dei med behov for tannlege oppsøkjer den private tannlegen som tannhelsetenesta har avtale med. Personar i denne gruppa har som regel vore ved institusjonen i tre månader eller meir, når dei oppsøkjer tannlege den første gongen. Dei kan då gå dit sjølve om dei ønskjer det. Ved akutt behov får dei og kome til tannlege, men då har dei gjerne med seg nokon sidan dette kan vere tidleg i behandlingsperioden. Ved oppstarten av denne tannhelseretten har tannhelsetenesta informert rusinstitusjonane om tannhelseretten til personar med rusmiddelproblem, men det har ikkje vore ei oppdatering av denne informasjonen etter tilbodet vart oppretta i 2005. Tannhelsetenesta har ikkje oversyn over kven som oppheld seg på rusinstitusjon. Personar som har rett til fri tannbehandling er derfor avhengig av at dei får den informasjon som dei treng ved institusjonen. Såleis blir det og viktig at institusjonen har tilgang på slik informasjon. Det er ikkje lagt opp rutinar om informasjonsmøte i frå etatsleiinga, men dei to tannhelsedistrikta i nærleiken av institusjonane visar til at det førekjem muntleg kontakt dersom institusjonane har spørsmål vedrørande tannhelse. Tilbakemelding frå bebuarar viser til at dei er nøgde med det tannhelsetilbodet dei får, men at dei ønskjer meir informasjon frå tannhelsetenesta kring sine rettar. Det kan vere uvisse om når dei kan få ulike tenester, til dømes; når har dei rett til fri behandling, kva dei har rett på i starten av behandlinga, til kven skal rekninga sendas, har dei rett på fri behandling når dei er i vidareføringsprogrammet - og så vidare. Generelt er det snakk om informasjon om praktiske høve som kan dukke opp når ein skal nytte seg av tannhelsetilbodet. Vår vurdering Etter vår vurdering får dei som oppheld seg i institusjon eit tannhelsetilbod med særskilt ordning utover det ordinære, i og med at dei blir behandla ved private tannklinikkar og ikkje ved den offentlege. Men, bebuarar ved rusinstitusjonar må sjølv oppsøkje tannlege på eige initiativ, såleis kallar ikkje tannhelsetenesta inn og tilrettelegg for denne gruppa. Klientane påpeikar også litt uvisse i forhold til sine rettar, og viser at det har vore ønskeleg med litt tydeligare informasjon på området. Når tannhelsetenesta er avhengig av andre parter for å organisere eit tilbod, er det og fordelaktig å ha rutinar som sikrar at informasjonen om tannhelserettar blir gitt til rusinstitusjonane med jamne mellomrom. 2.2.5.2 Personar med rusmiddelproblem utanfor institusjonar For personar med rusproblem er det NAV som gjer vedtak om rett til ulike tenester etter sosialtenestelova 4-2 bokstav a-d, jf. 4-3. NAV har og i oppgåve å gi informasjon om tannhelserettar til personar som får vedtak etter sosialtenestelova på grunn av eit 15

rusmiddelproblem. Tannhelsetenesta har utforma eigne skjema for tilbod om gratis tannbehandling til dei personane dette gjeld. Klientane skal fylle ut om dei ønskjer eit tannhelsetilbod eller ikkje, og NAV skal fylle ut dato for vedtak og kor lengje den sosiale tenesta skal nyttast. I 2009 var det 289 registrerte rusmisbrukarar i fylket, mot 287 året før. Talet på personar med eit rusmismiddelproblem som vart undersøkt og behandla i fylket, var 177 i 2008 mot 139 i 2009. Behandlingsomfanget ser ut til å gå nedover, men talet på personar under tilsyn har auka frå 196 personar i 2008 til 213 personar i 2009. Då reknas ikkje dei som har takka nei eller ikkje møtt. Fleire tannklinikkar har inntrykk av at personar med rusmiddelproblem ofte ikkje blir fanga opp av systemet, sjølv om det finst skjema for tilbod om tannbehandling for denne gruppa. Skjemaet skal fyllast ut når dei oppsøkjer NAV, dersom dei ønskjer eit tannhelsetilbod. Ei forklaring for at ikkje alle blir fanga opp, er at NAV korkje får nok informasjon frå tannhelsetenesta eller gir nok informasjon ut til klientane. I samband med desse utspela er det vesentleg å peike på at NAV både har vore og framleis er i ein omstillingsprosess med mykje skifte av tilsette. Elles er personar med rusmiddelproblem generelt ikkje så flinke til å møte til avtalte timar. Denne problematikken har tannhelsetenesta sjølv tatt tak i for utbetring. Vår vurdering Tannhelsetilbodet til personar med eit rusmiddelproblem har kome i gong etappevis, og det kan vere ei forklaring på kvifor ikkje alle innafor denne gruppa blir fanga opp med ein gong. Derimot veit ikkje vi kor mange som eigentleg skal vere registrert hos tannhelsetenesta. Dette gjer at tannhelsetenesta er avhengig av at NAV sender personane vidare for behandling. Det kan vere eit behov for eit meir utbredt informasjonsarbeid, retta mot NAV. Dette er også noko som tannhelsetenesta sjølv har tatt tak i. Vi ser at tannhelsetenesta er i gong med fleire tiltak, men det er viktig at desse blir fullført, sidan det har vore ein nedgang i talet på behandla personar med rusproblem frå 2008 til 2009, men det er fleire som er under tilsyn i 2009 enn året før. Det er vanskeleg å seie kor mange i denne gruppa som er i og utanfor institusjon, og som blir behandla, fordi det ikkje gjerast skilnad for dette i statistikken. 2.2.6. Fengselsinnsette Fylkeskommunen har ansvaret for tannhelsetenesta i fylket, og dette er ei plikt som også gjeld for innsette i fengsel som har hatt eit opphald på tre månader eller meir. Innsette som har vore der kortare enn tre månader har berre rett på akutt tannhelsehjelp. I Møre og Romsdal er det to fengsel. Desse er Hustad og Ålesund fengsel, og fylkeskommunen har oppretta skriftlege avtalar med private tannlegar som skal sørgje for å ivareta tannhelsetilbodet til dei i Hustad og Ålesund fengsel. Avtalen om kjøp av tannhelsetenester for innsette i fengsel, kan seiast opp av begge partar med tre månaders varsel. Hustad fengsel er lokalisert i Fræna kommune, og har ein kapasitet på 44 soningsplassar. Hustad to avdelingar, ei med høgt tryggleiksnivå og ei med lågt tryggleiksnivå. Ålesund fengsel ligg midt i sentrum av Ålesund, og har ein ordinær kapasitet på 27 plassar, og tryggleiksnivået i fengslet er høgt. I begge fengsla, har til saman 88 personar blitt behandla av privat tannlege i 2009. Det er 16

58 personar frå Hustad fengsel som har fått behandling og 30 personar frå Ålesund fengsel. Det blir ikkje gjennomført tannbehandlingar i sjølve fengselet, men dei innsette blir transportert til den private tannklinikken for behandling. I 2008 var det 89 personar som fekk tannbehandling av denne gruppa, slik at talet har vore stabilt desse to åra. I 2008 vart avtalen om kjøp av tannhelsetenester for fengsla fornya. Den nye avtalen viser mellom anna til at ansvaret for transport og sikring av dei innsette, er fengsla sin oppgåve. I følgje avtalen skal den private tannlegen gi ei kort skriftleg vurdering av tenestetilbodet til fylkestannlegen 22. Vi har etterspurt den skriftlege vurderinga frå dei private tannlegane hos tannhelsetenesta. Tannhelsetenesta viser til at det berre er budsjettrapporteringa frå fengsla som blir gjennomført kvart år. Tannbehandlingsbehovet i fengsla er ofte stort, mellom anna på grunn av rusmisbruk. Det kan derfor vere mange som må ta turen innom tannklinikken for behandling. Etter det vi har fått opplyst, kan fengselsinnsette i noko omfang få opplysningar om tannhelsetilbod frå fengselslege eller anna helsepersonell, men det ser ikkje ut til å vere eit fast opplegg for informasjon til dei innsette om tannbehandlingsrettar. Det finst heller ikkje eit innmeldingssystem til tannhelsetenesta for dei innsette. Dei innsette må sjølv seie i frå til fengselsvesenet om dei ønskjer ein tannlegetime. I begge fengsla er dei godt nøgde med den tannbehandlinga og service som dei mottek frå tannlegane det er inngått avtale med. Men, tilbakemeldingar frå fengsla viser til behov for tilrettelegging av høva utanom sjølve tannbehandlinga. Særskilt er det transport til tannklinikken som er ei utfordring ved eit av fengsla. Frakt av innsette til tannklinikken kan vere veldig tidskrevjande ved lang reiseveg. Det viser seg at ved Hustad fengsel vert det hovudsakleg praktisert akutt tannhelsehjelp, og det kan vere vanskeleg å innfri den tannhelseretten som dei har krav på etter tre månader. Det er ønskje i frå fengselet om å få etablert ein avtale med ein tannklinikk nærare fengslet, slik at tannhelsetilbodet kan ivaretakast betre. Vår vurdering Etter vår vurdering har innsette i fengsel behov for særskilte tiltak for å kunne nytte seg av sitt tannhelserett. Dei er avhengige av at forholda blir lagt til rette, slik at dei kan komme seg til tannklinikken. Tilbakemeldingar viser at representantar for fengsla oppfattar den tannhelsebehandlinga som blir gitt til innsette som god, men at det kan vere behov for tannbehandling i større omfang enn det som skjer i dag. Informasjon til dei innsette i høve tannbehandling utover akutt tannhelsehjelp, kan vere vesentleg å ta tak i for tannhelsetenesta. Det viser seg at eit av fengsla har problem med transport av dei innsette til tannklinikken. I følgje avtalen om kjøp av tannhelsetenester, er det fengsla som har dette ansvaret, men det kan vere ein fordel at fylkeskommunen og fengslet kjem fram til ei løysing som kan sikre tannhelsetilbodet. 2.2.7. Asylsøkjarar og flyktningar Personar med status som asylsøkjarar eller flyktningar ved statlige asylmottak, har rett til eit tannhelsetilbod etter ei viss tidslengd på opphaldet. I den første delen av opphaldet får 22 Pga tannhelsetenesta si årlege rapportering til Sosial- og Helsedirektoratet. 17