Kulturlandskapssenteret i Telemark AS Nyrestaurert felt med haustingsskog av alm på Ambjørndalen. Restaurert mars 2012, foto frå august 2012. Årsrapport for 2012
Innhald 1. Styret... 3 2. Tilsette og tilknytte... 3 3. Aktivitetar... 3 3.1 Nordisk samarbeid... 3 3.1.1 Nordisk bygd Årbok for Nordisk kulturlandskapsforbund 2011... 3 3.1.2 www.kulturlandskap.org Nordiske temasider om kulturlandskap... 3 3.2 Handlingsplan for slåttemark Nettside og forum... 4 3.3 Arrangement, kurs og undervising... 4 3.3.1 Ljåprosjekt og slåttekurs... 4 3.3.2 Lauvingskurs... 8 3.4 Guiding og fagturar... 10 3.5 Føredrag... 10 3.6. Ut i mark og eng Kulturlandskap i grunnskulen... 10 3.7 Diverse kulturelle aktivitetar... 10 3.7.1 Opplegg for bornehagane i Hjartdal... 10 3.7.2 Konsertverksemd... 10 3.7.3 Diverse underhaldning/programinnslag... 10 3.8 Konsulenttenester... 11 3.8.1 Handlingsplan for slåtteenger, Telemark... 11 3.8.2 Skjøtselsplanar for stølsområde i Brattefjell-Vindeggen... 11 3.8.3 Beiteplan for skjærgarden aust for Nøtterøy Tjøme... 11 3.8.4 Diverse konsulentverksemd... 11 3.8.5 Diverse førespurnader... 11 3.9 Lokalt haustingsskogprosjekt: Visings- og forskingslokalitetar... 12 3.10 Lokalt stigprosjekt Ambjørndalstigen... 12 3.11 Møteverksemd og nettverksbygging... 13 4. Marknadsføring... 13 4.1 Internettside... 13 4.2 PR-materiell og distribusjon... 13 4.3 Media... 13 5. Vurderingar og utfordringar... 13
1. Styret Styret i Kulturlandskapssenteret var i fyrste del av 2012: Olav Tho (leiar), Ellen Svalheim, Sigve Reiso, Elin Skålid og Haldis Bakkemoen. Varafolk var 1. Hans Jørgen Aase og 2. Olav S. Nordbø. Generalforsamling blei halden 23.05.2012 på Bygdesentralen i Hjartdal. Einaste endring var at Henry Mæland kom inn i tillegg i styret. Hans Jørgen Aase gjekk ut som 1. vara og blei avløyst av Audny Barstad. Det har vore 2 styremøte utanom Generalforsamlinga i mai, omsynsvis i april og desember. 2. Tilsette og tilknytte Ingvill Marit Buen Garnås har vore tilsett som dagleg leiar i 80 % stilling i januar-mars, og gjekk opp til 100 % stilling frå og med april. Ho var 50 % sjukemeld i august-november og 30 % sjukemeld i desember. Det har ikkje vore andre tilsette i verksemda, men Sigve Reiso (BioFokus), Knut Volland (Landbruksrådgivningen Østafjells), Ragnhild Bjåen, Jenny Fossum Grønn og Arnt Magne Haugen har vore leigde inn på oppdragsbasis. Olav Tho og Marit Risberg Tho har også hatt eit større timebasert engasjement på restaurering av ein visings- og forskingslokalitet på haustingsskog (prosjekt støtta av Direktoratet for naturforvalting). 3. Aktivitetar 3.1 Nordisk samarbeid 3.1.1 Nordisk bygd Årbok for Nordisk kulturlandskapsforbund 2011 Kulturlandskapssenteret var vert for NKF sitt årsmøteseminar og 25-årsjubileum i 2011, og hadde også redaktøransvaret for årboka knytt til det same seminaret. Årboka var klar i 2012 med tittelen: Nordisk bygd nr. 23. Kultur, natur og opplevingar. Glimt frå Øvre Telemark og kulturlandskapsfeltet i Noreg per 2011-2012. Årboka inneheld artiklar knytt til tema under seminaret. Notodden, Tinn, Hjartdal og Seljord har fått 100 eks. kvar, og KLS fekk også 100 eksemplar. Den vil også bli lagt ut i digital versjon på aktuelle nettsider. 3.1.2 www.kulturlandskap.org Nordiske temasider om kulturlandskap Med utspring i samarbeidet med Norsk Kulturarv og opprettinga av www.kulturlandskap.net (eigd av Norsk Kulturarv, avvikla i 2011), initierte Kulturlandskapssenteret eit samarbeid med Nordisk Kulturlandskapsforbund om ei tilsvarande nordisk nettside. Slik fekk ein redda det norske innhaldet, og samstundes lagt grunnlaget for eit nordisk samarbeid om emnet. I 2011 fekk ein ei løyving på 100.000 DKK til dette arbeidet frå Nordisk Kulturfond. Kulturlandskapssenteret har leia prosjektet, og vore del av eiarbeidsgruppe med representantar frå kvart av dei fire landa. Jenny Fossum Grønn har vore leigd inn til delar av oppdraget.
3.2 Handlingsplan for slåttemark Nettside og forum I samanheng med diverse oppdrag knytt til Nasjonal handlingsplan for slåttemark blei det på tampen av 2009 utforma ein søknad til Direktoratet for Naturforvaltning om midlar til å utvikle temasider og forum om slåttemark og handlingsplanarbeidet under eiga nettside www.kulturlandskapssenteret.no. DN gav ei tilsegn på 200.000 kr til dette arbeidet like før 2009 var ute. Temasidene var klare til bruk ved utgangen av 2010. I 2011-2012 har det vore liten aktivitet. Det er viktig at sidene (etter litt oppdatering) blir teke i bruk av dei ulike aktørane i samband med handlingsplanabeidet i 2013. M.a. er det lagt inn eit interaktivt spørsmålsforum. 3.3 Arrangement, kurs og undervising 3.3.1 Ljåprosjekt og slåttekurs Kulturlandskapssenteret og Evju Bygdetun har fått 100.000 kr kvar av Direktoratet for naturforvalting til produksjon og innkjøp av handlaga ljåar. I tillegg til saman 40.000 kr til slåttekurs i 2012. Samlingar, kurs og infoverksemd Ljåtreff i Hjartdal 02.05.2012 Det blei arrangert eit ljåtreff i Hjartdal 02.05.2012. Tanken var å kople ljåbladsmed Gaute Midtbøen frå Tessungdalen i Tinn og orvmakar Torbjørn Haugen frå Hjartdal saman, og samstundes få innspel frå folk som har bruka ljå frå gamalt av og kjenner dei lokale tradisjonane kring både reiskapen og bruken i Hjartdal-Svartdal. Gaute Midtbøen er ein røynd ljåbladsmed og står i ein stø tradisjon på dette. Torbjørn Haugen har ikkje laga orv før, og er avhengig av å få inn kunnskap frå ein handverkstradisjon som nær er borte her i distriktet. Møtet var inspirerande for alle partar, og handverkarane sa dei fekk mange nyttige innspel. Frå ljåtreffet 02.05.2012 på Gamleskulen i Hjartdal.
Frå ljåtreffet 02.05.2012 på Gamleskulen i Hjartdal. Ljåutstilling/ljåtreff under Slåttefestivalen i Hjartdal 16.06.2012 Kunnskapar samla inn i samband med ljåtreffet i mai, samt eit utval nyproduserte ljåblad og ljåorv blei synt fram på ei enkel utstilling under Slåttefestivalen. Det var i tillegg lagt inn eit ljåtreff i programmet, for å samle inn ytterlegare kunnskap og innspel kring reiskapen. Det kom inn ein del stadfestingar på det ein hadde plukka opp så langt, og også ein del nytt. Fleire i slåttefestivalpublikummet røpa elles ei interesse for ei større ljåutstilling med tida, gjerne med ljåar frå fleire delar av landet. Frå ljåtreffet under Slåttefestivalen/NM i ljåslått 16.06.2012.
Slåttekurs på Evju bygdetun 14.07.2012 Programomtala var som fylgjer; Laurdag 14. juli kan du lære både teori og praksis kring artsrike slåtteenger, og enda til lære å handtere ein ljå! Kurset er eit samarbeid mellom Kulturlandskapssenteret og Evju Bygdetun, og føregår på Evju Bygdetun i Sauherad. PROGRAM FOR DAGEN 0800 0900 Registrering, kaffe te og bakst 0900 1030 Slåtteenga i går i dag i morgon. Orientering om trad. slåttenger og kva som blir gjort for desse i Telemark i dag. v. Kulturlandskapssenteret i Telemark Ingvill MB Garnås 1030 1200 Kunsten å slå og bruke ljå, grunnleggande innføring. v. Bent Nilsen 1200 1300 Slåttegraut 1300 1600 Me lærer å slå. Gruppeundervising og individuell rettleiing. Det er ljåar til utlån på kurset, men ta gjerne med eigen ljå om du har. Både langljå og stuttljå vil bli brukt. Kurset er i utgangspunktet ope for alle aldrar, men born under 16 må ha med ein føresett. Kurset blir også gjennomført uansett vêr, ta berre med høvelege klede. Kulturlandskapssenteret og Evju Bygdetun har med støtte frå Direktoratet for naturforvalting (DN) initiert produksjon av nye handlaga ljåar med handsmidde blad frå Gaute Midtbøen i Tinn og handtilverka orv frå Torbjørn Haugen i Hjartdal. Ljåane vil bli synt fram og delvis teke i bruk under kurset. Det vil også bli teke opp tingingar. Kurset samla til saman 11 stk, av desse var 2 med og haldt kurset. Det var stor aldersspreiing på kurset, og særleg gledeleg å ha med «gardsguten» på Evju Bygdetun. Han fekk dreisen, og har i etterkant også sett i gang med å lage eigne orv til gamle ljåblad han har funne heime på garden han er i frå (nabogard til bygdetunet). Fin dag på Evju!
Produksjon av ljåblad og ljåorv Det er produsert 20 ljåblad til stuttorv og 20 ljåblad til langorv. Arbeidet med å lage orv er også godt i gang. Utgiftene så langt er fordelt jamt på Evju Bygdetun og Kulturlandskapssenteret, båe har kvar seg ståande att 43.750 kr av tilskotta sine til dette ved årsskiftet 2012/2013. Me deler på alt så begge får 10 stuttljåar og 10 langljåar kvar til sommaren 2013.
3.3.2 Lauvingskurs Direktoratet for Naturfovalting løyvde 70.000 kr til «Kurs i lauving og restaurering av gamle lauvingstre». Midlane skulle gå til førebuingar til og gjennomføring av kurs. Restaurering av ein haustingsskogslokalitet på Ambjørndalen inngjekk i førebuingane. Restaurering Restaureringa blei gjort i slutten av mars, av Jan Anders Haugland frå Bø, og Olav Tho og Marit Risberg Tho frå Hjartdal. Haugland driv eit gartner- og trepleiefirma, og var med for å få kunnskap av Olav Tho i handtering av gamle lauvingstre. Av omsyn til tryggleiken tok han også dei høgaste trea. 1) Olav Tho og Jan Anders Haugland i lauvingslia på Myljom-To. 2) Restaurering av tre ved låven på Ambjørndalen. 3) Restaurering av tre ved jordekant på Ambjørndalen. Ein starta med eit felt mellom jordekant og elva Skogsåe, der det er ganske ope i kring. Trea ser ut til å ha klart attendeskjeringa godt. Olav Tho praktiserer å la det stå att 20-30 cm lange armar med frisk bork, dette er litt meir enn det ein minst tilrår i faggrunnlaget for handlingsplan for haustingsskog. Men med bakgrunn i at trea har stått 50-60 år utan skjøtsel, er det truleg ei rett vurdering. Alle trea har tolt handteringa godt, og bar mykje (og store!)) lauv i sommar. Haustingsskogfelt på Ambjørndalen, mellom jordekant og Skogsåe, 1) etter restaurering i mars, og 2) i full lauvskrud i august same år.
Kurs Kurset blei gjennomført 24.08.2012. Programomtala var som fylgjer; Fredag 24. august kan du lære om hausting av lauvtre som fôrressurs, biologisk mangfald i gamle tre og korleis ein kan restaurere og skjøtte slike tre i dag. Kurset blir halde i Hjartdal, og de vil høre om emnet både frå tradisjonsberaren, biologen og arboristen (trepleiaren) sin synsvinkel. Det blir også tid til utferder og praksis på Myljom To og Ambjørndalen. PROGRAM FOR DAGEN Teori på Gamleskulen ved Kyrkjekrinsen skule, Hjartdal Nordbygd Utferder til Myljom To og Ambjørndalen 0800 0900 Registrering, kaffe te og bakst. 0900 1000 Velkomen og info om lauving i Hjartdal v. Ingvill MB Garnås Olav Tho. 1000 1100 Lauving frå ein biologs synsvinkel Verdiar i lauvingstrea v. Sigve Reiso. 1100 1200 Lauving frå ein arborists synsvinkel Teori kring skjøtsel og restaurering v. Erik Solfjeld. 1200 1300 Dugurd. 1300 1500 Me reiser opp i lauvingslia på Myljom To og lauvar. 1500 1700 Me reiser til Ambjørndalen og ser nærmare på tre som nyleg er restaurert. Vel heim! Kurset samla til saman 12 stk, av desse var 4 med og haldt kurset. Eit av føremåla med kurset var å samle ulike fagområde med ulike innfallsvinklar til trepleie/haustingsskog, såleis rekna me også kurshaldarane som deltakarar. Det var ei god blanding av biologar, trepleiarar, gardbrukarar og ålment interesserte på kurset. NRKP2 Kulturhuset laga ei 20 minuttars reportasje frå kurset. Opptak er lagt ut på Kulturlandskapssenteret sine heimesider.
3.4 Guiding og fagturar Det har vore to grupper på vitjing i 2012; Høgskulen i Telemark kom med 1. årsstudentane i geologi (kjem årleg) 2/5. I tillegg var Ringsaker landbrukskontor her 12/6. Det er gjerne lauvingslia på Myljom-To som trekker merksemd, med unntak av pensjonistgrupper som ynskjer eit enklare opplegg knytt til området kring kyrkja. Dette er tilbod som fungerer godt i praksis, og som bør marknadsførast betre på sikt. Det bør elles utviklast omvisarmanus på engelsk, kan hende fleire språk. 3.5 Føredrag Det har ikkje vore førespurnader om føredrag i 2012. Ein bør tilby lokale fag- og interesselag føredrag om tilskottsordningar og bakgrunnsinfo om dette. Dei er ei høgst aktuell målgruppe, og somme lag har også økonomi til å hyre inn føredragshaldarar. Det kan elles jobbast med å søke inn og få på plass finansierte informasjonstilbod til desse gruppene. 3.6. Ut i mark og eng Kulturlandskap i grunnskulen Det blei på grunn av liten kapasitet ikkje arbeidd med å gå vidare ut med «Ut i mark og eng Kulturlandskap i skulen» i 2012. Det har likevel vore noko aktivitet retta mot born og unge; Kulturprogram for bornehagane i Hjartdal og dagsbesøk med segn og soger, song og dans for Hjartdal skule i grunnskuleveka. Ein vil ta fatt i å søke midlar til eit større pilotprosjekt frå departementshald, og elles vidareføre samarbeidet med bornehagar og skular lokalt, mellom anna ved bruk av Buferdsvegen og Ambjørndalstigen. 3.7 Diverse kulturelle aktivitetar 3.7.1 Opplegg for bornehagane i Hjartdal Mykje av songarven vår er knytt til det gamle jordbruket, og såleis kan ein nytte songane som innfallsvinkel når ein skal lære ungar litt om landskapet vårt og kva som opp gjennom tidene har sett sitt preg på det. I hausthalvåret var det to økter i kvar av dei tre bornehagane i Hjartdal kommune. Hjartdal kommune har signalisert at dei ynskjer dette som ei fast ordning. 3.7.2 Konsertverksemd Ingvill Marit Buen Garnås tok institusjonsturné for Telemark fylkeskommune med programmet Salme, segn og solbøn gjennom Kulturlandskapssenteret. Oppdraget var på ca. 30.000 kr. 3.7.3 Diverse underhaldning/programinnslag Ein har pga. liten kapasitet ikkje kunna marknadsføre eller ta på seg så mykje av denne type verksemd i 2012.
3.8 Konsulenttenester 3.8.1 Handlingsplan for slåtteenger, Telemark Telemark var eitt av dei fyrste fylka som fekk sett Direktoratet for naturforvalting sin Nasjonal handlingsplan for slåttemark ut i livet. Fylkesmannens miljøvernavdeling har engasjert Kulturlandskapssenteret både til administrativt arbeid i form av utgreiingar som grunnlag for prioriteringar og søknadsarbeid, og konkrete konsulenttenester i form av grunneigarkontakt, kartlegging/registrering og utarbeiding av skjøtselsplanar. Kulturlandskapssenteret hadde i 2012 ei ramme for administrativ del på ca. 90.000 kr inkl. mva. og for skjøtselsplanar var ramma ca. 410.000 kr inkl. mva. Dette dekte til saman 19 planar. Av desse stod Biofokus/Sigve Reiso for 4 planar, Landbruksrådgivningen Østfajells/Knut Volland for 7 og Kulturlandskapssenteret/Ingvill MB Garnås for 8 stk. I tillegg har Kulturlandskapssenteret hjelpt Biofokus med grunneigarkontakt i forkant av kartleggingsrunder på slåttemark, og også rekartlegging av nokre lokalitetar i nærområdet (Åmotsdal og Langlim), oppdrag på tilsaman ca. 30.000 kr inkl. mva. 3.8.2 Skjøtselsplanar for stølsområde i Brattefjell-Vindeggen Kulturlandskapssenteret utarbeidde i samarbeid med Biofokus 2012 ein generell plan med prioriteringar for kulturlandskapstiltak i Brattefjell-Vindeggen, og spesifikke skjøtselsplanar for i fyrste omgang 4 område. Dette skal vidareførast i 2013. 3.8.3 Beiteplan for skjærgarden aust for Nøtterøy Tjøme Fylkesmannen i Vestfold/Landbruksavdelinga engasjerte Kulturlandskapssenteret til å utarbeide beiteplan i dette området i 2011 Ragnhild Bjåen har vore innleigd til dette oppdraget, og avrunda det ved deltaking i eit seminar på nypret 2012. Ramma var kring 65.000 kr ekskl. mva. og utgifter medrekna (2011). 3.8.4 Diverse konsulentverksemd Det er utarbeidd berre eitt sett tilstandsrapport/ kostnadsoverslag for restaurering av hus med tanke på søknad om midlar i 2012 (Tubaas, Heddal). Arnt Magne Haugen har vore leigd inn på oppdragsbasis. Jørn Berget har også kome inn som ein aktuell samarbeidspart på dette, og han har ein del direkte førespurnader utanom. 3.8.5 Diverse førespurnader Gjennom året har Kulturlandskapssenteret svart på ei rekkje faglege spørsmål via telefon, e-post ol. Det meste av dette har vore små tenester der ein ikkje kan ta betalt, men som likevel tek litt tid å handtere.
3.9 Lokalt haustingsskogprosjekt: Visings- og forskingslokalitetar Direktoratet for naturforvalting løyva i august 2012 om lag 250.000 kr til eit stort restaureringsprosjekt i og kring eit gamalt lauvingsfelt på Ambjørndalen (inkluderer overskott på lauvingskurset på våren). Føremålet med tilskottet er å restaurere lokaliteten og tilrettelegge for forsking og omvising i området. NINA er alt inne og registrerer biologisk mangfald knytt til trea, og effekten av restaurering. Området skal også leggast til rette for omvising av grupper som Kulturlandskapssenteret tek i mot, samt turgåarar som vil oppleve området på eiga hand. Området på Ambjørndalen skal sjpast i samanheng med lauvingslia på Myljom-To. Til saman utgjer desse lokalitetane eit innhaldsrikt referanseområde (område i hevd og under restaurering). I 2012 er midlane nytta til administrasjon og planarbeid (ca. 100.000 kr), opparbeiding av åtkomstvegar for traktor og ny kjørebru (ca. 70.000 kr inkl. mva), restaureringsarbeid (ca. 24.000 kr). Ca. 50.000 kr blei overført til 2013, og 150.000 friske midlar er i tillegg løyva for vidare tiltak i 2013 (ytterlegare restaurering, fjerning av granskog, infotiltak langsmed stig, ferdigstilling av plan m.m). NINA gjer forundersøkingar i august 2012. Det same feltet etter at det er restaurert i november-desember i 2012. 3.10 Lokalt stigprosjekt Ambjørndalstigen Hjartdal kommune løyva SMIL-midlar til rydding av den gamle ridevegen gjennom Hjartdal, samt rundløypa som går opom Valufsin og Bøllås. Mesteparten blei grovrydda i 2012. Prosjektet blir fullført i 2013, og supplert med infotavler støtta av DN, sjå punktet over.
3.11 Møteverksemd og nettverksbygging I tillegg til styremøte har det vore avhalde fleire arbeidsmøte i samband med prosjekta ein har arbeidd med i Telemark. Direktoratet for naturforvalting var også innom på ein kort visitt i august i samband med haustingsskogprosjektet. Det har elles vore lite møteverksemd og nettverksbygging i 2012. 4. Marknadsføring 4.1 Internettside Ein har gjennom åra fått mange gode attendemeldingar på at Kulturlandskapssenteret har ei fin og delikat internettside. Systemet frå Intellicom er enkelt å handtere, og gjer redigeringsjobben lett. Det er mogleg det er på tide å gje den ei ansiktslyfting? Kulturlandskapssenteret er nå også på facebook, og ein kan såleis marnadsføre nettsida også der. 4.2 PR-materiell og distribusjon PR-materiell blir stadig justert og oppdatert. Brosjyrer, flygarar og plakatar blir skrive ut frå skrivar på Bygdesentralen. Kvaliteten er OK. Dette gjer det mogleg å redigere eige PRmateriell på ein enkel og rimeleg måte. Alle kurstilbod får faldarar som blir masseutsendt i tillegg til info via e-post og internett. Hovudmålgruppene er offentleg forvalting og faglag i Telemark, Buskerud, Vestfold, Oslo og Agderfylka. 4.3 Media Det er viktig å porsjonere ut informasjon knytt til konkrete tilstellingar og tilbod, slik at senteret stadig har ein aktualitetsverdi. Aktuelle oppslag i år har vore knytt til samarbeidet med Slåttefestivalen og Evju Bygdetun om ljåar og kurs. Det var særleg gledeleg å få det 20 minuttar lange innslaget frå lauvingskurset i P2s Kulturhuset (ligg ute nettsidene våre). 5. Vurderingar og utfordringar Ein har i perioden 2007-2012 opparbeidd ein del kompetanse og tenestetilbod på ulike felt, både på formidlings- og konsulentsida. Ein har fått på plass viktige prosjektstønader og større oppdrag og samarbeid både på regionalt, nasjonalt og nordisk nivå. Samstundes gjev nettverksbygging med ulike type organisasjonar utfordringar i høve økonomien. Sjølv om eit breitt samarbeid med andre aktørar opnar nye dører, må ein den komande tida passe på at ein ikkje berre «gir ved dørene». Senteret er avhengig av å gå rundt på sal av tenester og/eller prosjektstønader. Det kan ikkje arbeidast gratis. Ein bør også passe på å ikkje ha for mange store samarbeidsprosjekt gåande samstundes, da dette er særs krevjande både oversyns- og tidsmessig.
Kulturlandskap er eit samfunnsgode. Formidlingsverksemda burde såleis i stor grad gå i samarbeid med statlege og/eller regionale forvaltingsorgan, og finansierast av det offentlege. Særleg gjeld dette den delen av verksemda som går på å spreie kunnskap til ulike målgrupper, ikkje minst gjennom å kunne tilby skuleklasser, landbrukskontor, faglag, pensjonistar, turistar og «folk flest» eit pedagogisk opplegg. Ei hovudoppgåve framover må vera å søke inn midlar til utarbeiding og innkjøp av materiell til ein enkel utstillingsdel/mottakssenter for senteret, og oppgradering av aktuelle stignett, skilting etc. i området. Ein bør på sikt også på å få på plass noko mobil- og/eller nettbasert guiding. På denne måten kan ein knyte seg opp mot liknande satsingar i Seljord og Heddal. Det er viktig å tenke heilskap og ha gode samarbeid spartar også lokalt.