Stavanger Museums Årbok, Årg. 82(1972), s. 29-43 NORSKE BORGER OG FORSVARSANLEGG FRA JARNALDEREN Ei ~ppsummering.~) Av ARNVID LILLEHAMMER I denne artikkelen skal eg gjera ein freistnad på å summera opp det vi i dag veit om norske borger og forsvarsanlegg frå jarnalderen. Til sine tider vert det naudsynleg å trekka inn tilhøva i andre nordiske land for samanlikningar. Dei fornminne som då kjem på tale, er dei anlegga som i Norge går under navn av bygdeborger, i Sverige fornborgar, i Finland linnamaki - det er borgbakkar - og i Danmark voldsteder. Desse vil heretter bli kalla berre borger. To typer fornminne vil bli haldne utanfor diskusjonen. Det er for det første dei stjerneforma tunanlegga som vi kjenner frå Rogaland og i Nord-Norge og som av somme har vore sett på som forsvarsanlegg. Eg har gjort dette av di tolkinga av desse anlegga er så omdiskutert at ei drøfting av dei ville sprenga rama for denne artikkelen.*) Og det er for det andre ein del huler og hellerar som A. W. Brøgger i si tid tolka som forsvar~anlegg.~) Dei føresetnadene Bregger bygde på synest - med det kjennskapet vi i dag har til huler og hellerar - ikkje lenger å vera til stades. 2. Felles for dei fleste av borgene er at dei ligg på stader som frå naturen si side er så utilgjengelege at dei med etter måten lite arbeid lett kunne forsvarast. I dei fleste tilfelle er dette oppnådd ved at ein har valt høgder med stup på fleire sider, oftast slik at det berre var råd å koma opp ein eller eit par stader som lett kunne stengjast med murar eller, sjeldnare, jordvollar. Muren vart bygd så stor i ut- ') Artikkelen er ei avkorta og nok0 omarbeidd utgive av praveforclesinga mi til magistergraden i arkeologi ved Universitetet i Bergen hausten 1970. =) Litteratur: m. a. J. Petersen 1938 og 1952, Lund 1955 og Mallerop 1957. Bregger 1910.
Arnvid Lillehammer strekning som det pi kvar plass var naudsynleg. Det er desse murane som i dag gjer det mogleg å lokalisera borgene. Den lengst kjende muren i Skandinavia er Torsburgen på Gotland med sine nærare 2 kilometer.') Andre er si små - mellom anna fleire i Østfold - at dei berre dekkjer eit areal p4 20 gonger 25 meter.?) I ei borg på Hunn i Østfold er det funne brannspor i muren som er blitt tolka som restar etter trepalisadar. Somme av borgene ligg på holmar eller oyx3) Dei danske borgene ligg gjerne og på holmar eller har ope vatn på alle sider, men er av naturlege grunnar av ein annan type enn dei som ovanfor er nemnde. Dei ligg ofte i eit flatare landskap og vollen er laga av sand og jord. Dessutan har ein i sterkare grad lagt vekt på vollgravf~rsvaret.~) Endeleg ski1 dei olandske borgene seg ut som ei eiga gruppe, nok0 særleg Stenberger har understreka.=) Or kalksteinen der har ein brote heveleg murestein som har gitt borgene ein heller moderne utsjånad. Ismantorps borg og Eketorps borg er kan henda dei mest kjende av desse nzrast sirkelrunde anlegga. I Norge var det i 1962 kjent nok0 over 250 borger spreidde over heile landet.0) Dei siste ti-elleve Ara er det funne fleire, så om talet ikkje har nådd 300, liggdet i alle høve ikkje langt under.') Dei ligg spreidde over heile landet like nord til Harstad, men fordelinga er nok0 ujamn. Særleg sterke konsentrasjonar finn vi i Østfold, langs austsida av Mjosa, i nedre Telemark, på Lista, i Rogaland og i Trøndelag, Med omsyn til borgene som kjelde ved studiet av førhistorisk tid, er det tre tilhove som må vera klarlagde. Det er for det fnrste kor i geografien borgene ligg; det vil seia kor dei ligg i hove til andre kulturelle ytringar. Det er for det andre ei klargjering av kva funksjon desse borgene har hatt. Og det er sist, men ikkje minst, tidfestinga av dei. 3. Når det gjeld sporsmålet om plasseringa i trongare meining, så er det synspunkt som 0. Rygh gav uttrykk for i 1882, d4 dei norske borgene forste gong vart tekne opp til ei samla vurdering - nemleg at (csaa mange af dem ere anlagte l) Stenberger 1964 a, s. 511. 9 Skjelsvik 1970 s. 19. Ry~h 1882 s. 75. ') LI Cour og Stiesdal 1963 s. 10. O) Stenberger 1933 s. 214. helunch 1962 s. 118f. ') Sj6 t. d. Skjelsvik 1970 s. 19.
Norske borger og forsvarsanlegg i en Udkant af Bygdeni)') - mykje moderert. Det er eit langt meir nyansert bilete vi i dag har av borgene si spreiing. Framleis gjeld Rygh si utsegn for mange av borgene, men vi har i dag også deme på at borger ligg midt i tjukkaste bygda med gamle xrverdige gardar til nxraste granne. Eit deme på det er dei fire borgene i Sunnhordland, i Etn~.~) Rett nok ligg dei ikkje i tjukkaste enga, men tre av dei ligg tett ved gamal busetnad, nemleg dei tre på Matskor, Steine og Vad. Andre borger derimot ligg langt frå strok som var busette i forhistorisk tid. Om ei borg på Ratåsen i Skogn i Trondelag seier Th. Petersen mellom anna: ((Dette anlegg har en påfallende avsides beliggenhet.s3) Det same kan seiast om fleire andrc4) Det vil likevel vera ynskjeleg å få ei endå meir presis lokalisering. Skal borgene kunna fortelja nok0 szrleg om til domes busetnadstilhove eller samfunnsorganisasjon i forhistorisk tid, må ein krevja at dei blir sett i hove til vesentlege menneskelege manifestasjonar. I så måte har ein s~rleg sett dei i heve til gamle ferdslevegar. På norsk side var det Haakon Shetelig som først med stor styrke streka under dette.=) Man gir i eit arbeid frå 1925 uttrykk for at dei gjerne ligg svært vel til som sterke strategiske punkt som kunne beherska ferdsle mellom bygdar, vegliner over fjellskar eller og sjoverts samband. Dette synet dominerer Th. Petersen sitt arbeid frå 1942 om borgene i Trandelag. Dette arbeidet er eit eminent dome på kva ein kan få ut av borgmaterialet om ein har problemstillinga klart fore seg og stiller dei rette sporsmål. Nokre sitat forte1 sitt. Han seier om nokre borger at dei ligg på ei hogd alangs en gammel veiforbindelse*, eller ((Tett syd for den eldgamle vei ost- og nordover til Stjern og Bjugn*, eller ((Den ligger ikke langt fra leden og behersker helt et smalt eid, som veien (....) her må pas~eres.~) Og fleire deme kunne leggjast til, også frå område utanfor Trendelag. Men det finst og andre menneskelege aktivitetar som det vil vcra av interesse å sjå ei borg i heve til. Det kan vera gard og gravfelt. Det kan vera eldre og nyare grenser - b%de av kulturhistorisk og geografisk slag. Og det kan vera andre borger. Det vil bli hove til å koma tilbake til dette seinare. Her skal eg berre peika på at nok0 inngåande drofting av tilhevet mellom borg og gardlgrav ennå ikkje er gjort. Men for å visa at tanken ikkje har vore, og ikkje er, framand for l) Rygh 1882 s. 77. ') Fett 1968 s. 227 ff. =) TI>. Iaetersen 1942 s. 23. ') Sju m. o. Skjelsvik 1970 s. 19 og klnrstrnndcr 1958 b s. 95. Shetelig 1925 s. 171. O) Th. I'ctcrscn 1942 s. 8 9 og 11.
Arnvid Lilieharnmer forskinga, må eg på nytt f% lov å koma med eit dome frå Th. Petersen. Om Korpdalshegda i Sparbu seier han: ({Dette borganlegget er det all grunn til å se i forbindelse med de store gravsamlinger, som finnes på de nærliggende gårder.ol) Borgene i seg sjølv fortel om menneskeleg verksemd og at det har vore busetnad ikkje alt for langt frå dei. Sambandet med sentrale ferdslevegar fortel og om busetnad. Indirekte fortel dei sileis om busetnadstilhove. Dei forte1 kva område som vart rekna som verdfulle, men nok0 synderleg verde i studiet av forhistoria har dei likevel ikkje for funksjonen deira, i vidaste meining, er klarlagt. 4. Om funksjonen i trongare meining er det full semje. Borgene har vore forsvarsanlegg laga i urolege tider. Problemet dukkar opp når ein skal tolka dei i ei vidare meining. Kven har brukt dei? Har dei vore forsvarsanlegg for ein gard? For ei grend? For ei bygd? Eller for sterre område? Har nokon av dei vore fastare busette? Kan somme ha vore utkikkspostar i eit storre forsvarssystem? Med alle dei borgene som finst i Norden - kanskje nærare 1500 - er det sjulvklart at det er muligheter for mange tolkingar. Vi kan ikkje på forehand g% ut frå at alle har hatt same funksjon. I 1882 gjorde Oluf Rygh seg til talsmann for at borgene var (canlagte af Bygdens egen Befolkning for at have et Tilflugtssted under pludseligt og overmægtigt fiendtligt over fald^).^) Det same synet gav H. M. Schirmer uttrykk for då han i 1908 gav eit nytt oversyn over dei norske borgene.=) Som alt nemnt peika Shetelig i 1925 på det strategiske momentet." I Sverige har Stenbergers oppfatning frå 1933 hatt storst gjennomslagskraft like til dei siste åra, nemleg at dei fleste borgene er forsvarsverk bygde i samband med urolege tider i Austersjobekkenet pa 400- og 500-talet.6) Og han seier: afur flertalet av dessa svenska borgar galler, att de varit defensiva folkborgar, anlagda i syfte att vid orostilfallen mottaga den skyddsokande bef01kningen.i)~) Den første som reiste vektige innvendingar mot eit altfor einsidig syn på l) Th. Petersen 1942 s. 25. I) Rygh 1882 s. 77. Schirmer 1908 s. 1 13. ') Shetelig 1925 s. 171. 9 Ambrosinni 1959. 9 Stenbcrgcr 1933, s. 136.
Norske borger og forsvarsanlegg borgene, var etnografen Sten Anj0u.l) Han tok utgangspunkt i I. Schnell som i eit arbeid om borgene i Vastmanlands lan hadde kome til at eit ikkje ubetydeleg antal av dei emåste utsondras, emedan de icke ha en borgs fornamsta egenskap, namligen att kunna forsvarass.*) Klart og presist formulerte Anjou den nye problemstillinga alt i 1935: ((Forr gallde frågan om fornborgarnas uppgift hela det kanda borgbeståndet; nu gor man gallande, att samma fråga måste stallas och besvaras olika for skilda grupper av samma material. (...) Det skall bliva av storsta intresse att erfara, var gransen kommer att laggas mellan den grupp av borger, vars uppgift endast kan ha varit att tjana som forsvarsverk, og den grupp, som måste anses utgora mer eller mindre forsvarsbara, relativt stadigvarande boplatser. SA mycket torde redan nu kunna sagas, att den har påpekade forskjutningen av gransen mellan dessa grupper kommer att ske til1 formån for de bebodda fornborgarna.a3) I sin argumentasjon er det særleg fire moment Anjou byggjer p%. Han finn litterære utsegner hjå Jordanes og i Gotersagaen. Han peikar på at det er hustufter i mange av borgene. Han legg stor vekt p% at det i ei bygd kan vera svert mange borger - til domes i det vesle Gryt sokn med heile 7 - nok0 som han meiner ville føra til at ((bygdens forsvarskraft splittrades i stallet for att sammanhållas)). Og han nemner endeleg at mange borger har tjukke kulturlag og gitt mange kvardagslege funn, som spinnehjul og vevtynger, fiske- og villdyrbein, spelebrikker og terningar og anna. Anjou sine synsmåtar synest ha vore lite påakta, like til langt opp i 1960-åra. Men då vart dei brått aktualiserte att ved gravingane til Bjørn Ambrosiani ved Darsgarde i Skederids sokn i Uppland. Innan det fornminnekomplekset som der vart utgrave, låg dei funn- og konstruksjonsrikaste buplasslaga i borga. Denne viste seg i eit visst tidsrom å ha hyst ein omfattande busetnad med eit 20-tal husgrunnar. Desse var omgitt av i fleire omgangar påbygde murar og vollar, tolka som underlag for trekonstruk- ~jonar.~) Ambrosiani ser ikkje bort frå at fleire av dei undersokte borgene i Østergotland, som viste seg å ha rike kulturlag og gi mange funn, eigentleg har vore befesta gardar. Ein har berre ikkje hatt nett det synet føre seg under gravinga, og dermed har ein mist mange viktige data for tolkinga. Han ser ikkje bort frå at l) Anjou 1935. 8, Schnell 1934 s. 40f. 9, Anjou 1935 s. 2. ') Ambrosimi 1964 s. 12. 3 - Stavanger Museum
Arnvid Lillehammer det rundt om i Sverige ligg mange uutgravne borger som kan visa seg å vera befesta gardar.') Desse befesta gardane er i så fall utan tvil eit tankekors. Ein må uvilkårleg spørja seg om dei er minne fri ei tid då det politiske samhaldet var så svakt at gardane kvar for seg måtte ordna med sitt eige f~rsvar.~) Av andre meir kjende borger med etter måten fast busetnad, er Eketorps borg pa uland, som forebels diverre berre er kjent i mindre meldingar. Denne er ei typisk sirkelrund Olandsk borg med eit kulturlag på opp til 40-50 cm.3) Med dei befesta gardane og landsbyane er det skilt ut ei gruppe borger som vil vera ei vesentleg kjelde ved studiet av busetnadstilhave i forhistorisk tid. At ein ved slik busetnad skulle ha lagt hovudvekta p% februk og fangst og fiske - som Anjou tenkte seg4) - er det framleis ikkje ført prov for. I alle høve fører konstateringa av at somme borger har vore busette, over i sparsmålet korleis dei var busette. Ein må då i framtida til dømes ta omsyn til korleis busetnaden i borgene står i høve til busetnaden elles i dei område der slike borger finst. Ein diskusjon av desse sporsmål vil truleg gi rike muligheter til å trengja inn i tilhove i jarnalderen, som i dag ikkje let seg studera berre på grunnlag av tilfeldige funn, gravfunn, hustuftfunn og byfunn. Studiet av borgene vil utan tvil vera eit viktig tillegg ved belysinga av jarnalderbondens daglege tilhøve, og korleis han har innretta seg i hove til naturgrunnlaget, berre cin har problemstillinga klart fore seg. Ingen av dei førebels undersøkte norske borgene liar gitt tjukke kultur- og buplasslag slik som til domes Darsgarde og Eketorp. I dei få der ein har foretatt pravegravingar har det berre vorte registrert tynne kulturlag - dersom ein då har kunna konstatera kulturlag i det heile teke. Det same gjeld mange av dei fastlands-svenske, finske og danske borgene. Tolkinga av desse vil difor kunna bli ei anna, og ein har teorien om tilfeldige tilfluktsborger A falla tilbake på, tilfluktsborger for ein gard eller ei lita grend eller bygd. Eller har dei - som det og er hevda - vore forsvarsborger i eit storre militært system. Jens Storm Munch har i eit arbeid om borgene i Telemark understreka at dei funna som er gjort pil borgene gir full dekning for antagelsen om at dei har tent som tilfluktstader for bcfolkninga i omegnen og at det i slike tilfelle har opphalde l) Ambrosiani 1964 s. 177. ') Nylen 1962 s. 97. O) Stenberger 1964b s. 21 2. Anjou 1935 s. 6.
Norske borger og forsvarsanlegg seg både menn, kvinner, barn og krater der i ei viss tid. Han peiker mellom anna på funn av daglegdagse ting som spinnehjul, vevlodd, vevskei, bryne, knivar, beinsaker og anna.') Den same tolkinga gir han av dei borgene han har i Telemark.2) Same resultatet har Sverre Marstrander kome til med omsyn til borgene i Tr~ndelag.~) Det ein likevel har vore meir oppteken av er det tilhøvet eg tidlegare var inne på, nemleg borgene sett i 'relasjon til gamle vegliner. Dei borgene Marstrander har sett i samanheng med ferdslevegane, vaktar busetnadsområde som fell nøye saman med gamle bygder frå romartid og folkevandringstid. Han finn samanheng mellom borger og bygdelag som veks fram i århundra etter Kristi fødsel og som dannar kjernen i jarnalderbusetnaden i Trøndelag. Det er i så måte påfallande korleis dei trønderske borgene konsentrerer seg i Inntrøndelag innan eit etter måten lite område innst i fj~rden.~) I det same området finn vi og konsentrasjonen av branngraver med våpen og bronsekar frå yngre romartid og importen av finare bronser og glasbeger frå romartid og folkevandringstid.') Slik sett kan borgene ha nok0 å seia for studiet av busetnadstilhøva. Det er likevel spørsmåla kring samfunnsorganisasjon som først melder seg. For ein spør uvilkårleg: kven har byge desse borgene? Kven soknar til dei? Det er i denne samanhengen det fell naturleg å spørja kor stor organisering det er som ligg bak desse kulturminna. Borgene i seg sjølv forte1 om eit større samvirke. Mange av borgene er så store at ein vanskeleg vil tenkja seg berre ein gard bak. Goran Posse6) har gjort ein freistnad på å berekna storleiken på eit eventuelt mannskap på ei borg i for han vanleg storleik, og har kome til at det kan ha vore opp til 150 mann. Dette er ingen liten styrke, men det finst borger som må ha kravt større mannskap. Eit anna moment er at både bygging og vedlikehald av ei borg også må ha fordra eit stort mannskap. Murane aleine inneheld mykje stein som ofte ma ha vore frakta lange stykkje frå. Dessutan kjem i tillegg til dette arbeidet med palisadar, rydding av terrenget omkring og anna. Posse har tenkt seg eit borgplatå med ikring 300 meters omkrins som måtte befestas med ein ikring 150 meter lang mur. Han fsreset 5 m3 stein i hovudmuren pr. lspande meter og ein ytre 60 meter lang mur av mindre dimensjonar. Legg han til ei l) Munch 1962 s. 127. Munch 1962 s. 135. Marstrander 1958b. Marstrsnder 1958b s. 92. 4 Sj5 t. d. Marstrander 1956 s. 35 fig. 21 og s. 41 fig. 25 i hove til s. 45 fig. 27. O) Posse 1935-37.
Arnvid Lillehammer berekna arbeidstid til rydding, hogging og liknande, kjem han til 6 vekers hardt arbeid for 100 mann. Det kan synast som om heile den arbeidsføre mannlege delen av ei bygds innbuarar har vore turvande for å loysa ei slik oppg%ve. Det kan nok rettast innvendingar mot berekningane til Posse, men det står likevel fast at bygginga av borgene må ha kravt stort mannskap og ein fast organisasjon. Det kan ha vore ei oppgåve for eit større samfunn enn gardssamfunnet. Det ligg nær å tru at arbeidet m% ha vore organisert og leia av ein mann som har hatt eit minimum av makt og aut0ritet.l) Kor stort område som har vore organisert har vore mykje diskutert. Eg vil på ny venda tilbake til Etne, som i denne samanhengen kan vera eit tankekors. Held vi borga på Holenuten ovanom Bryllåm utanfor, ligg dei tre andre borgene slik til at dei vaktar kvar sin del av det sentrale Etne.*) Kan dette tyda pi at Etnesbuen - den gongen desse borgene vart bygde - var organiserte i tre grupperingar? Eller skal dei tolkast på annan måte? Ein fare med borgene er at om dei har lege forlatne i lengre tid, kunne eventuelle fiendar besetja dei. Dermed misste forsvararane det faste støttepunktet sitt samstundes som angriparane kunne setja seg fast og langt lettare erobra eit omriide. Posse3) tenkte seg difor ei form for vakthald - i alle høve i urolege tider - slik at folk kunne varslast når faren truga og i tide ta sine forholdsreglar. Han kom til den slutninga at eit effektivt varslingssystem ikkje kunne vera mogleg utan eit samarbeid innanfor eit større område enn ei enkelt grend. Ut fr% ein slik tankegang kan ein sj% på dei fire bygdeborgene som eit system for heile Etne. Eit viktig moment er her at ei heil rekkje borger ligg slik til at ein frå toppen av dei har overmåte godt utsyn over bygda og dessutan slik at ein lett kan sjå frå den eine til den andre. Det fell d% lett å forklara dei som utkikspunkt og som ledd i ein varslingskjede. Om dei minste i Østfold er det sagt at sde umulig kan ha tjent som tilfluktssted for folk og fe i ufredstider. Her kan det ikke bli tale om annet enn en mindre vakt styrke)^^) Det er og peika på at mange borger enten heiter eitt eller anna med vardelvete eller ligg på slike stader der tradisjonen veit å fortelja at det har vore ard ar.^) I Trendelag meiner Marstrander å kunne spora eit samband mellom fleire l) Sig Marstrander 1958b s. 114. B) Sja Fett 1968 s. 229. J) Posse 1935-37. Skjelsvik 1970 s. 19. 6) Munch 1962 s. 129.
Norske borger og forsvarsanlegg borganlegg, slik at dei kunne vera anlagde etter ein større plan som ledd i eit lokalt forsvarssystem. Eg siterer: ((En av de mest betydelige gravsamlinger i Nord-Trøndelag finner vi i Sparbu, særlig i traktene ved gårdene Tanem, Skei, Dalem, Vårem, Oppem og flere. Her er bautasteiner og tallrike tildels betydelige hauger som har gitt funn fra slutten av romertiden og eldre del av folkevandringstid, altså 4. og 5. årh. e. Kr. I østre utkant av denne rike jernaldersbygd, på gården Tanems grunn, finner vi (som tidligere nevnt) borgen på Korpdalshøgda, antakelig som en sikring mot anfall fra sør og øst. 5 km i luftlinje lenger sør ligger borgen på Klingerhaugen ved grensen mellom Røra og Sparbu, som et sperrepunkt ved den gamle ferdselslinjen sørfra. Også anlegget på Åskammen på gården Åsen i Røra kunne sees i sammenheng med borgene på Korpdalshegda og Klingerhaugen. Det ligger altså nær å oppfatte disse befestningene som ligger på en linje øst og sør for hovedbygda ved innkomstveien fra sør, som et planmessig bygd forsvarssystem.3) Marstrander stiller seg derimot skeptisk til tanken om borgene som ledd i strategiske forsvar av eit større ~mråde.~) Andre har derimot vore meir positive til den tanken. Mellom anna har Bjørn Myhre - i ein liten artikkel om borgene på Nord-Jæren - sett desse som ein forsvarskjede mot nord og sett dei i samband med framveksten av ein særprega kulturprovins i søre delen av RogaIand og i Agder i f~lkevandringstida.~) Jens Storm Munch har sett borgene i Telemark som eitt system og knytt dei saman med framveksten og organiseringa av eit rike Grenland. Han meiner at borgsystemet er retta mot sør og vest med svakare befestingar i utkantbygdene og eit sterkt anlagt forsvar av kjerneområdet og hovudkommunikasjonslina langs Norsjø. Bakgrunnen meiner han ligg i ein folkevandringstidsekspansjon austover frå Rogaland og Agderf~lka.~) Bjørn Hougen såg i 1928 borgene på. Austlandet i høve til det arkeologiske materialet frå yngre romartid der.6) Med utgangspunkt i dette har Anders Hagen særleg peika på tilhøva ved Mjø~a.~) Han tenkjer seg Mjøsa som ei grense mellom folkegrupper på Toten og folkegrupper på Hedmark. Dei talrike vilpengravene, særleg på vestsida av l) Marstrandcr 1958b s. 117. a) Marstrander 1958 b. s. 121. J) Myhre 1966 s. 192ff. Munch 1962 s. 136& ') Hougen 1928. 3 Hagen 1962 s. 172ff.
Mjosa, er eit dominerande trekk i gravkult og kultur. Dei vitnar om ei tid av agressiv uro. I dette biletet synest borgene å passa godt inn. Dei ligg på rekkje og rad langs austsida av Nljosa. Mest alle er dei bygde ved vatnet eller med fronten mot vest. Trussel om krigarar og landnåmsflokkar - enten frå det nære Toten eller fr3 fjernare trakter har vore siipass sterk at dei som budde aust for NIjesa vart tvungne til å byggja ei rekkje forsvarspunkt. Frå Ringsaker i nord og sor til Tangen er det kjent 9 borger. Alle har eit ope utsyn over bygd og vatn og synslina er helst ubroten frå borg til borg. Også i Finland meiner ein å kunna sjå slike borgkjeder. Mellom anna vert somme borger i det sorlege Tavastland sett på som eit einheitleg forsvarssystem, som sentra både for forsvar og varslingar.') I Sverige derimot har dette synet ikkje gitt seg same uttrykk. Men alt sidan Bror Schnittger skreiv om dei svenske borgene i 1913%) har desse fornminna blitt sett på som eit resultat av striden mellom svear og gotar som gamle segner fortel om. Denne striden som svart viktig for svensk politisk og kulturhistorie har møtt mykje motbørs), men er framleis levande i S~erige.~) I alle have er det teoretisk mogleg at borgene kan fortelja om konsolidering av ei form for rike. Her i Norge var det Shetelig som første gong i storre samanheng sette fram tanken om at borgene kanskje hadde samanheng med folkevandringstidsrike og dertil kanskje var betinga av f~lkeflyttingar.~) Seinare har altså andre vore inne på det same. Frå historisk side har det i samband med dette vore peika på landskapsnamn med endingar på rike, land og mark. Vi har Ranrike, Vingulmork, Raumarike, Heidmork, Hadaland, Ringarike, Grenland, Telamork, Rogaland, Hordaland, Jamtaland og Hiilogaland. I tillegg kjem kanskje Trondheim. Med utgangspunkt i omgrepet c(folkland* har Andreas Holmsen tenkt seg ei organisering i ((folke for organisering i ((rike)), alando og omark)). Eit par svenske og danske folkestammar og kanskje ein enkelt norsk er nemnde i klassiske kjelder frå århundra kring Kristi fadsel. Folkesamanslutningar kan Aleis teoretisk vera eldre enn romar- tida. Vidare tenkjer han seg desse opprinneleg som eit forbund av atter. Når eit landskap på eit visst tidspunkt byrja i bli kalla rike, land eller mark Voionmaa 1959 sn. 51 3f. I) Schnittger 1913. ' Si5 t. d. Weibull 1964. ssrlcn s. 7-28. ~;8 t. d. Lindquist 1968, smieg s. 155fi. &) Shetelig 1925 s. 172f.
Norske borger og forsvarsanlegg kan dette vera uttrykk for at det var kome nok0 nytt inn i tilhøvet mellom dei som budde i landskapet og landskapet. Det ligg då naer å tenkja p% ei fastare organisering særleg med omsyn til religion, rettslege tilhøve og vernetiltak mot fiendar. Saerleg interessante fra v%r synsstad blir Holmsen sine tankar når han ut frå tydinga av ordet folk som omtrent det same som hær seier at desse folklanda må ha hatt ein utprega militær karakter.l) Kanskje var det først i århundra etter byrjinga av v%r tidsrekning, under trykket av trugsmål utanfrå eller krigerske herjingar av felles fiendar, at det vart skapt ei viss politisk semje og organisasjon tvunge fram av desse tilhøva, nok0 som mellom anna kan ha resultert i borgbyggjing og eit varslingssystem til felles vern. Om så er tilfelle, vil borgene ha eit umåteleg stort verde i studiet både av busetnadstilhøve og samfunnsorganisasjon i jarnalderen. 5. Ei løysing p% desse problema vil ein berre kunna gi om ein får klårlagt det tredje hovudproblemet bygdeborgene inneheld, nemleg tidfestinga. Vart alle borgene bygde til same tid, eller har folk funne å måtta forsvara seg bak murar i ulike tidsrom? Til det er å seia at visst veit vi noko, men det er neimen ikkje mykje. Først ute med dateringar p% grunnlag av funn i større mengder var finnane. I eit arbeid frå 1891 fortel Hjalmar Appelgren at dei finske borgene i hovudsak høyrer heime {aur letzten Periode der Heidenzeit, d.h. dem spatercn C' isenalter, oder zur Zeit vom Jahre 1000 n.chr. bis zum Anfang des 15.ten Jahrhun- Seinare er lite gjort med dei finske borgene, og synet på dateringa er lite endra. I Sverige undersøkte Bror Schnittger alt tidleg i dette hundreåret ei rekkje b~rger.~) Han kom ved sine gravingar fram til at dei stort sett høyrde heime p% 500-talet. Seinare gravingar har gjort biletet meir nyansert. Styrmansberg - ei borg utgraven i samband med gardskomplekset Vallhagar på Gotland - viste seg mellom anna å vera eldre enn nokre graver frå r~martida.~) Dessutan synest ei borg ved Havor i Hablingbo sokn å måtta daterast til tida kring Icristi f~dsel.~) l) Holmsen 1949 s. 123ff. e) Appelgren 1891 s. 236. %) Scnittger 1913. ') Lundstrom 1955 s. 64lf. ") NylBn 1962.
Arnvid Lillehammer 1 det store arbeidet sitt om eldre jarnalder på Oland kom Stenberger til det resultatet ((att forsvarsbygnadsverksamheten pl Oland i hovudsak infallit under två skedenb, det var på 400-talet og i vikingtidltidleg mellomalder.') Borgene i Uppland har ein fr% gamalt rekna med skriv seg frå vikingtid og eldre mellomalder.*) I. Schnell hadde derimot eit enda meir differensiert syn på tidsproblemet og meinte at borgene ikkje trong vera samtidige, men at dei kan ha blitt bygde over s% lange tidsrom som frå byrjinga av bronsealderen til vikingtida.=) Det forste visse belegget nord for Malaren om ei tidlegare anleggstid enn vikingtida er borga pl Darsgirde som brann ikring 500. Også dei danske borgene spenner over eit langt tidsrom. Eldst er den kjende befesta holmen Borremose i Vesthimmerland som etter Brondsted vert datert til 2. periode i kelt~rtid.~) Elles er borger som Ole ILlindt-Jensen har undersekt på Bornholm daterte til 5. å~hundre.~) Andre danske borger har gitt funn frå viking- tida.0) Av dei norske borgene har svzrt få gitt funn som gir grunnlag for ei snevrare datering. Alt i det grunnleggjande arbeidet til Oluf Rygh frå 1882 - som eg fleire gonger før har nemnt - vert det understreka at dei kunne vera eldre enn vikingtida, dette av di dei sa sjeldan var nemnde i sagalitteraturen.') I 1925 meinte Shetelig - ut frå sitt inngåande kjennskap til norsk forhistorie - å kunna plassera dei i eit heilt bestemt forhistorisk miljo, nemleg i tida frå 3. til 5. århun- dreb) Då hadde Helge Gjessing alt fire år for grave i Saleslottet på Lista og funne brot av spannforma leirkar frå folkevand~ingstida.~) Dei få borgene som har gitt daterande funn seinare, synest og % skriva seg frå folkevandringstida.lo) Men det bor understrekast at av dei nzrare 300 borgene vi kjenner her i landet, er berre 1-2 % daterte ved funn. Som uttrykk for urolege tider er borgene dessutan freista daterte på grunnlag av det arkeologiske materialet ellers. Såleis meinte Rjern Hougen i 1928 at dei austnorske borgene fall naturleg inn i det seinromerske miljaet austafjells, me- l) Stenberger 1933 s. 253f. =) Gihl 1918 s. 81ff og Thordemnn 1928 s. 135. Schnell 1933 s. 249f og 1934 s. 24. ') -dsted 1966 s. 47ff. s, klindt-jensen 1951 s. 22 og 1957 s. 152ff og 229ff. ") La Cour og Stiesdnl 1957 s. 12 og 1963 s. 10. ') Rygh 1882 s. 78f. O) Shetelig 1925 s. 172. e) Gjessing 1925 s. 54 og Grieg 1938 s. 128. lo) Sj5 t. d. Mnrstrnnder 195a.
Norske borger og forsvarsanlegg dan han ser på folkevandringstida som ei roleg tid der.') Han kunne likevel ikkje sjå bort frå skattefunna frå folkevandringstida, som av mange blir sett på som teikn på ~rostider.~) Hougen støttar seg difor på eit anna syn som ser på ((en meget betydelig del av skattene som nedlegging av religiøs karaktero.3) I motsetnad til Hougen har Sverre Marstrander lagt vekt på gullfunna ((som nedgravde skatter gjemt vekk når det var fare på ferden. Han meiner å finna korelasjon mellom utbreiinga av borgene og nedleggjing av gullskattar. Særleg peikar han på den kongruensen han meiner å finna mellom utbreiing av borger og markfunn i det gullrike R~galand.~) Det er såleis mykje uvisst med omsyn til dateringa av dei norske borgene. 6. Om eg skal summera opp det eg her har lagt fram om dei norske borgene, vert resultatet dette: 1. Det er stor variasjon i beliggenheten. Somme ligg i nær tilknytting til gama1 busetnad. Andre ligg i utkantar av bygder og grendelag. Og endeleg er det somme som ligg langt av stad. Ein har vore særleg observant på tilknyttinga til gamle ferdslevegar, men vi saknar framleis ein grundig analyse der det vert teke omsyn til spor etter alle menneskelege aktivitetar i eit område. 2. Borgene gir rom for tolkingar i ulik lei som til dømes befesta gardar eller landsbyar, tilfluktsborger for ein gard, ei grend, eit bygdelag eller som ledd i større varslingssystem eller forsvarskjedar. 3. Det er stor spreiing i tidfestinga av desse borgene. Det har vore bygde borger i Norden i keltertid, folkevandringstid og vikingtid. Når vi veit at berre ein liten prosent av dei ikring 1500 nordiske borgene er daterte, er tidfestinga på mange måtar ennå eit ope spørsmål og flaskehalsen med omsyn til tolkinga av dei. Vi har ingen garanti for at borger som ligg nær einannan i rom ligg naer einannan i tid. Det er % vona at nokon ein gong vil ta opp borgproblemet i eit område med utgangspunkt i alle dei momenta det her er gjort greie for. l) Hougen 1928. =) Sji t. d. Bolin 1927 s. 34f. J) Bee 1920-21 s. 58f. ') Marstrander 1958r.
Arnrid Lillchammer LITTERATUR AMBROSIANI B. 1959: Fornborgar. Sverige. I Kulturhistorisk Icksikon for nordisk middelalder. Bind IV. Oslo. AMBROSIANI B. 1964: Studier i Attundalands och Sodertorns forhistoria. Stockholm. ANJOU, S. 1935: Fornborgarnas betydclse ur etnografisk synspunkt. En diskussionsfrftgn. RIG. Tidsskrift utgiven av Foreningen for svensk kulturhistorie. APPELGREN, H. 1891 : Suomen Muinaislinnat. Rnska Fornminnesforeningens Tidsskrift. XII. Helsingfors. BOLIN, S. 1927: Romare och Gemianer. Stockholm. BROGGEII, A. W. 1910: Vestnorske hulefund fra ddre jernalder. BMÅ. Bergen. BRONDSTED, J. 1966: Danmarks Oldtid. 111. Jcrnaldcren. Kobenhavn. BØE, J. 1920-21 : Norske guldfund fra folkevandringstiden. BMÅ. Bergen. FETT, E. N. 1968: Forhistorien i E:tne. I Etnesoga. Forste bandet. Bergen. GIHL, G. 1918: Upplands fornborgar. Upplands Fornminnesforenings Tidsskrift. XXXIII. Uppsala. GJESSING, H. 1925: Vest-Agder i forhistorisk tid. I Norske Bygder 11. Vest-Agdcr. Bind I. Bergen. GRIEG, S. 1938: Listas jernalder. Bidrag til Vest-Agders eldste kulturhistorie. U. O. Skr. I. Oslo. HAGEN, A. 1962: Forhistorisk tid. I virt folks historie I. Oslo. HOLMSEN, A. 1949: Norges historie. Forste bind. Oslo. HOUGEN. B. 1928: Østnorske bvndcborrrer..- Foreningen til Norske Fortidsminnesmerkers Bevaring. Årsbcrctning. 84. Brgang. Oslo. KLINDT-JENSEN, 0. 1957: Bornholm i folkevandringstiden. Kobenhavn. ICLINDT-JENSEN, 0. 1961: Freds- og krigstid i Bornholms jernaldcr. Fra Nntionalmuscets Arbejdsmark. Kobenhavn. LA COUR, V. og STIESDAL, H. 1957: Danske Voldsteder. Fra Oldtid og &liddelalder. I. Tisted Amt. Kobenhavn. LA COUR, V. og STIESDAL, 1.1. 1963: Danskc Voldsteder. Fra Oldtid og Middelalder. 11. Hjorring Amt. Kobenhavn. LINDQUIST, S. 0. 1968: Dct forhistoriska kulturlandskapet i ostra Ostergotland. Stockholm. LUND, H. E. 1955: HBloypskc hovdingseter fra jernaldcrcn. SMÅ. Stavanger. LUNDSTROM, P. 1955: The Iiill Fort. The Prehistoric Monuments of Styrmansberg. I Vallhrgar I ved hl. Stcnberger og O. Klindt-Jcnscn. Stockholm. MARSTRANDER, S. 1956: I-Iovedlinjer i Trondelags forhistorie. Viking bd. XX. Oslo. MARSTRANDER, S. 1958a: Datcringcn av vire bygdeborger. DKNVS Forhandlinger. Bind 31. Nr. 28. Trondhcim. MARSTRANDER, S. 1958b: Bygdeborgene - vårc cldste militiere anlegg. DKNVS. Museet. Årbok. Trondheim. MUNCH, J. S. 1962: Borg og bygd. Studier i Telemarks eldre jernaldcr. U.O.A. Oslo. MYHRE, B. 1966: Bygdeborger på Nord-Jaren. Fra haug ok heiani. Nr. 1. Stavanger. MØLLEHOP, O. J. 1957: Gird og gårdssamfunn i eldre jernalder. SMÅ. Stavanger. NYLON. E. 1962: Skatten frin Iiavors fornborrr. I Proxima Thule. Stockholm. PETERSEN, J. 1938: Leksaren. Viking. Oslo. - PETERSEN, J. 1952: Øygarden pi Vestre Amoy. Corolla Archaeologica in honorcm C. A. Nordmann. I-Ielsingfors. PETERSEN, TI-l. 1942: Bygdeborger i det nordenfjeldske Norge. Viking. Oslo. POSSE. G. 1935-37: Fornhorearna som forsvarsiinl8~nin~ar. -.. Upplands.- FornminnesfGrening~ Tidiskrift. SI,V. Uppsala. RYGH. 0. 1882: Gamle hygdcbor~c i Norge. - Foreningen til Korske Fortidsmindesmerkers Bevariny. Aarsherctning. ~ihstiiinii. SCHIRMER, 11. M. 1908: Fortcgnclse over de hidtil paaviste Rygdeborgc. FNFB. Aarsberetning. Kristiania.
Norske borger og forsvarsanlegg SCIINELL, I. 1933: En forteckning over fornborgarna i vastra Uppland. Upplands Fornminnesforenings Tidsskrift. XXII. Uppsala. SCHNELL, I. 1934: Fornborgarna i Vastmanlands Ian. Vestmanlands fornminnesforenings årsskrift. SCHNITTGER, B. 1913: Die vorgeschichtliche Burgwnlle in Schwcden. Opuscula Archaeologica Oscari montelio septuagenario Dicata. Stockholm. SHETELIG, H. 1925: Norges Forhistorie. Oslo. SKIELSVIK. E. 1970: Reeistrerine av fornminner i Østfold i forbindelse med det skonomiske kartverk. ~icola~. 0~10.- STENBERGER. M. 1933: Oland under aldre inrnåldcrn. Stockholm. STENBERGER; M. 1964a: Det forntida.sverige. Uppsala. STENBERGER, M. 1964b: Fiktningsbyn vid Eketorp. Fomvlnnen. Argang 59. THORDEMAN, B. 1928: En medeltida Zrkebiskopsborg. I Konstvetenskapliga Essayer och Studier tilliignade Au~st Hahr på 60-års dagen. Stockholm. VOIONMAA. 1. 1959: Fornborear. Finland. I kulturhistorisk leksikon for nordisk middelalder. Bind IV. oslo. WEIBLTLL. C. 1964: Kallkritik och historia. Norden under åldre madeltiden. Lund.