Humanisme og renessanse 1350 1600
Tida og samfunnstilhøva 2 Prest, riddar og bonde, dei berande stendene i det føydale samfunnet Menneskesynet i mellomalderen I mellomalderen er grunnsynet på livet strengt religiøst. Mennesket er lite samanlikna med Gud, og enkeltmennesket blir ikkje sett på som viktig i seg sjølv. Standen avgjer kven du blir Mellomaldersamfunnet er delt opp i klart åtskilte lag eller stender: Øvst står presteskapet (dei som ber), så kjem adelen (dei som slåst) og til sist folket (dei som arbeider). Standen avgjer rang, rettar og plikter. Eigedom og stand går i arv, og det er ikkje lett å komme seg opp og fram i samfunnet, enda om ein gjerne vil. Dante Alighieri (1265 1321) er ein av dei første diktarane i mellomalderen som skriv på morsmålet i staden for latin. I Den guddommelege komedien skildrar han si eiga (tenkte) reise gjennom helvete, skjærseld og til slutt paradiset. Samtidig flettar han inn tankar om både religion, filosofi, vitskap og politikk. Presteskapet og adelen har stor makt Det er store skilnader mellom fattige og rike. Rikdom er det same som å eige jord, og jordeigarane er få og mektige. I mange land er det adelen og kyrkja som eig det meste av jorda. I tillegg har presteskapet og adelen fleire særrettar.
Tida og samfunnstilhøva 3 Frå stormakt til katastrofe På 1200-talet er Noreg ei stormakt, men 1300-talet blir ei katastrofal nedgangstid for landet. I 1349 kjem svartedauden til landet, og om lag to tredelar av folket stryk med. Det skal gå fleire hundre år før folketalet kjem opp på same nivået som før pesten braut ut. Pesten i trappa. Teikning av Theodor Kittelsen Ny blomstringstid sør i Europa Etter svartedauden ligg det meste nede her i landet, men i Italia startar ei ny utvikling. Der blomstrar handelen opp, og kjøpmennene kjem i kontakt med andre land og kulturar. Handelsborgarane i byane blir ei viktig samfunnsgruppe, og jordeigarane mister dermed noko av makta. Med auka handel får også pengeøkonomien etter kvart større plass. Boktrykkjarkunsten ei ny tid Johann Gutenberg (1397 1468) blir rekna som opphavsmann til boktrykkjarkunsten. Han konstruerer ei presse og blybokstavar til å trykkje med. Den første boka til Gutenberg er ein bibel som kjem på midten av 1400-talet. Den første vekeavisa blir trykt og utgitt i Strasbourg i 1609. Det første trykkjeriet i Noreg blir opna i 1643.
Tankar i tida 4 Renessansen Kontakten med andre land og kulturar fører til at folk blir meir opne for nye tankar og impulsar. Også kunsten endrar seg. Den nye kulturelle utviklinga byrjar i Italia og blir kalla rinascimento (atterføding). Men det er den franske versjonen av ordet, renaissance, som har funne vegen inn i dei andre europeiske språka. Det som ligg i ordet atterføding, er gjenoppdaginga av den førkristne, antikke kunsten, særleg den greske. Humanismen Det veks også fram ei sterk interesse for gresk og romersk språk og litteratur, og for historie og filosofi. Denne delen av renessansen kallar vi humanisme. Også humanismen har sitt utspring i Italia på 1300-talet. Nord for Alpane får ikkje humanismen gjennomslag før omkring år 1500. Ein framståande representant for humanismen er Leonardo da Vinci (1452 1519). Han er både vitskapsmann og kunstnar. Mona Lisa av Leonardo da Vinci William Shakespeare: Othello. Elevproduksjon laga av elevar ved Vågsbygd videregående skole. Regi: Ellen Kalvenes.
Tankar i tida 5 Eit nytt menneskesyn Synet på mennesket endrar seg. Gjennom heile mellomalderen har menneska orientert seg mot Gud og livet etter døden. Med renessansen kjem mennesket sjølv og det jordiske livet i fokus. Store oppdagingar Det blir gjort store oppdagingar, som for eksempel at jorda er rund, og at planetane går i bane rundt sola. Copernicus påviser at sola står i sentrum av universet, Copernicus med det nye biletet av universet, måleri av Jan Matejko og Galileo Galilei kjem fram til at universet er uendeleg. Ein ny tenkjemåte Slike oppdagingar gjer at mange tek til å tenkje meir kritisk enn dei har gjort før, og det veks fram ei tru på at mennesket er eit tenkjande og sjølvstendig individ. Med andre ord: Trua på mennesket som eit skapande individ er i ferd med å vekse fram. Reformasjonen: eit trugsmål mot avlatshandelen Kyrkja er ein rik institusjon som i heile mellomalderen berre auka rikdommen sin gjennom gåver og skattar. Avlatshandelen er ei viktig inntektskjelde. Avlat går ut på at folk kan kjøpe seg fri frå synd. Dersom ein betaler ein viss sum til ein munk eller ein prest, Martin Luther måla av Lucas Cranach i 1529 kan denne på Guds vegner forlate all synd. Ein modig opprørar Martin Luther (1483 1546) er ein tysk prest som er kritisk til denne praksisen. Han synest menneska blir haldne nede av autoritære religiøse reglar og ordningar. Luther hevdar mellom anna at det berre er trua som frelser, ikkje gjerningar eller avlat. Konflikten endar med at kyrkja blir splitta i ei katolsk og ei protestantisk (evangelisk-luthersk) retning.
Litteraturen 6 Det er Bergen som er storbyen og hovudstad i Noreg på 1500-talet. Scholeus-stikket frå 1580 er eit av dei eldste bileta frå Bergen. Impulsane frå sør når ikkje fram Humanismen får ikkje særleg gjennomslag i Noreg. Vi ligg i ein utkant av Europa, og i nedgangstidene etter svartedauden er det få impulsar frå sør som når landet vårt. Humanistiske impulsar frå midten av 1500-talet Det finst likevel nokre få prestar som kan reknast som humanistar i Noreg. Dei produserer både historiske verk og skildringar av dagleglivet til folk. Det er Bergen som er storbyen og hovudstaden på denne tida, men Stavanger og Oslo har også humanistiske miljø knytte til katedralskolane. Absalon Pedersson Beyer (1528 1575) er prest frå Bergen. Han skriv Bergens Kapitelsbog, som inneheld ei samling tekstar om dagleglivet i Bergen på denne tida. I 1567 gir han ut boka Om Norgis Rige. Her skildrar han mellom anna noregshistoria, med auga til ein patriot. Peder Clausson Friis (1545 1614) høyrer til det humanistiske miljøet ved katedralskolen i Stavanger. Han skriv Norrigis Bescriffuelse, som er ei slags geografibok. Dessutan omset han norrøne tekstar, mellom anna Snorre, til dansk. Jens Nilsson (1538 1600) er den tredje humanisten. Han er opphavleg dansk, men blir rekna som ein sentral person blant Oslohumanistane. Jens Nilsson er skolemann, men blir seinare biskop. Han forstår norrønt og gjer ei avskrift av eit norrønt manuskript frå 1300-talet. Hovudverket hans er Biskop Jens Nilssøns Visitatsbøger. Her fortel han om reiser han har gjort som biskop.
Språket 7 Diplomatarium Norvegicum: Ei side av eit brev frå dronning Margrete til kong Håkon 6. Norrønt skriftspråk går til grunne Ei alvorleg følgje av svartedauden er at dei fleste skrivekunnige (stort sett prestar) døyr under pesten, og dermed går den norrøne skriftkulturen til grunne. I den grad det blir skrive noko, er det på dansk, og dansk tek etter kvart over som administrasjonsspråk. Få skriftlege kjelder Det finst lite av skriftlege kjelder å vise til frå denne perioden. Det einaste er nokre brev (også kalla diplom) og lovtekstar. Slike tekstar er skrivne i eit stivt og høgtidleg språk (kansellispråk) som har lite til felles med talespråket. Dansk tek over som kyrkjespråk Før reformasjonen finst ikkje Bibelen på dei ulike nasjonalspråka. Bibelen er berre omsett til gresk og latin. Med Luther og reformasjonen kjem Bibelen først på tysk i 1522 og seinare på dei fleste germanske språk. Den danske omsetjinga kjem i 1550. Også i Noreg er det den danske omsetjinga som blir brukt. Dialektane festar seg Talemålet i Noreg på 1500-talet liknar meir på moderne norsk enn på norrønt. Vi reknar med at dialektane festar seg på 1500-talet. Viser og dikt til bruk i bryllaup og gravferder blir ofte skrivne på eit språk som tek utgangspunkt i det norske talemålet.