Kristin Lavransdatter
Nyrealismen og den historiske romanen Nyrealismen og den historisk orienterte romanen utgjorde eit tidsskifte i norsk litteratur i 1920-åra. Det var fleire hendingar i første del av hundreåret som la til rette for eit skifte: Unionsoppløysinga i 1905 var ei historisk hending som frigjorde krefter og inspirasjon til å sjå nærare på norsk mellomalderhistorie. Revolusjonen i Russland i 1917 motiverte ein ny forfattargenerasjon til å sjå på framtida med ein annan innfallsvinkel enn den nyromantikarane hadde lagt til grunn. Den første verdskrigen var over, og det medverka til ny optimisme. Krigen skapte også eit behov for å sjå på moralske spørsmål og for å drøfte kva slags verdiar og retningslinjer ein skulle leve livet sitt etter. Nobelprisvinnaren Sigrid Undset Sigrid Undset var fødd i Danmark av dansk mor og norsk far, men ho voks opp i Kristiania. Det nære forholdet til Danmark heldt ho likevel oppe gjennom heile livet. I 1907 debuterte Undset med samtidsromanen Fru Martha Oulie. To år seinare fekk ho eit forfattarstipend og kunne reise til Italia. Undsets gjennombrot som forfattar kom i 1911, med kunstnarromanen Jenny. Sigrid Undset Barndomsminner
I Italia møtte Undset målaren Anders Svarstad. Forholdet mellom dei to måtte lenge haldast hemmeleg fordi han allereie var gift og hadde tre barn. Undset og Svarstad vart gifte i 1912 og fekk i alt tre barn saman. I 1919 flytte Sigrid Undset og mannen frå kvarandre. Ho kjøpte eigedomen Bjerkebæk ved Lillehammer og budde der med barna. Da ho konverterte til katolisismen i 1924, tok ho ut formell separasjon frå mannen sin. Dei to vart skilde i 1927. Tyskland allereie i 1933, året da nazistane kom til makta. Da tyskarane okkuperte Noreg i 1940, måtte ho flykte til USA, der ho haldt fram med innsatsen mot nazismen. Etter krigen reiste ho tilbake til Noreg. Helsa hennar var svekt, og ho døydde på Lillehammer i 1949. Sigrid Undset mottok nobelprisen i litteratur i 1928 for trilogien om Kristin Lavransdatter og for dei to bøkene om Olav Audunssøn. Ho var også ein aktiv samfunnsdebattant med sterke synspunkt i religiøse, politiske og etiske spørsmål. Mellom anna tok ho klart avstand frå nazismen og frå dei nazistiske raseteoriane. Bøkene hennar vart forbodne i
Stor kunnskap om mellomalderen For dei nyrealistiske forfattarane var det eit krav at røyndommen skulle skildrast så nøyaktig som råd. Dei historiske detaljane skulle vere sanne og pålitelege. Samstundes skulle personane framstillast truverdig, noko som kravde psykologisk innsikt. Sigrid Undset var ikkje historikar av fag, men ho hadde lese mykje og hadde evna til å leve seg inn i menneske som få andre. Ho fekk mange lovord for kunnskapen om norsk mellomalder. Framstillingane hennar er fulle av små detaljar som vitnar om grundig kjennskap til klede, reiskapar, skikkar, bygningar og daglegliv i mellomalderen.
Verdikonservativt grunnsyn Sigrid Undset var kritisk til normoppløysinga i samtida. Individualismen og kapitalismen var øydeleggjande og nedbrytande prosessar, hevda ho. Ho meinte dei førte til framandgjering. Som ein kontrast til denne utviklinga såg ho den katolske mellomalderen, der det ikkje fanst nokon sjølvhevdande individualisme. Det verdikonservative menneskesynet kjem til uttrykk i storparten av det ho skreiv. Etter at ho hadde konvertert til katolisismen, vart ho òg ein viktig debattant for den katolske kyrkja i trusspørsmål og i polemikk med lutherske prestar og biskopar. Tordis Ørjasæter snakkar om Undset i 1993 Undset kasta seg ut i avisdebattar, ho skreiv artiklar om ulike emne og var heile tida i opposisjon til dei som stod for moderniseringsprosjektet. Ho såg på kvinnesaksforkjemparane som fiendar av familien og fellesskapstanken. Plikta mot andre menneske og mot Gud var viktigare enn lysta til å gå eigne vegar, meinte ho. Rett nok forstod ho og argumenterte for at det var viktig for kvinnene å frigjere seg både økonomisk og sosialt, men ho meinte den viktigaste oppgåva likevel var å vere mor og verne om familien.
Jenny ein kunstnarroman I 1911 skreiv Sigrid Undset romanen Jenny, som vart gjennombrotet hennar som forfattar. Hovudpersonen Jenny er ein ung biletkunstnar som er fri for alle sosiale band og kan leve eit fritt kunstnarliv. Undset budde i Roma da ho skreiv romanen, og ho fann nok mykje inspirasjon til romanen i kunstnarmiljøet ho møtte der. Jenny får ikkje brukt kunstnartalentet sitt, men ho er nær ved å finne kjærleiken. Boka vekte både oppsikt og forarging på grunn av den opne skildringa av kvinneleg erotisk lyst. Det endar dårleg for Jenny, og det er livsførselen hennar og mangelen på normer som er årsak til undergangen. Grunntanken hos Sigrid Undset er at mennesket ikkje kan leve ut sine lyster og gjere som det sjølv vil, utan at det får konsekvensar. Vi har alle ansvar og plikter å ta vare på, og familien er fundamentet, meinte ho. Sigrid Undset i arbeidsrommet på Bjerkebæk ved Lillehammer Om filmversjonen av romanen Jenny og forfattarens oppvekst
Trilogien Kristin Lavransdatter Med mellomalderromanane om Kristin Lavransdatter oppnådde Sigrid Undset ein suksess som ingen andre hadde hatt før henne. Trilogien er det fremste verket hennar og blir også omtalt som den største kjærleiksromanen i norsk litteratur. Bøkene gjorde henne til ein av dei mest framståande norske forfattarane på 1900-talet. Handlinga er lagd til første halvdel av 1300-talet, og vi følgjer Kristin gjennom dei tre bøkene Kransen (1920), Husfrue (1921) og Korset (1922). I Kransen møter vi Kristin som ung jente når ho veks opp på garden Jørundgård i Sel i Gudbrandsdalen. Foreldra, Lavrans og Ragnfrid, er gudfryktige menneske, og trua er ein viktig del av oppveksten. Femten år gammal Foto: Geir Olsen / VG / Scanpix
blir Kristin forlova med Simon Darre, slik fedrane har avgjort. Skikken den gongen var at ei ungjente frå ein velsituert familie skulle gå eit år i kloster, og Kristin blir send til Nonnesæter. Under ei utflukt ved klosteret møter ho Erlend Nikulaussøn. Han er tolv år eldre enn Kristin og har ei tvilsam fortid, men er rik slik det høver seg, og står fram som ein storsjarmør. Kristin forelskar seg hovudstups. Ho bryt med Simon Darre etter drama tiske hendingar og kjem i ein sår konflikt med sin eigen far. Vegen er lang, men etter mange og vanskelege intrigar får Kristin og Erlend kvarandre. Lavrans held bryllaupsfest på Jørundgård. I den neste boka, Husfrue, møter vi Kristin som ektefelle og mor. Ho strevar i eit vanskeleg ekteskap med ein upåliteleg mann, og ho utviklar eit stadig sterkare gudsliv. Ho dreg på pilegrimsferd til Nidaros for å be Heilag-Olav om å tale saka hennar for Gud. I den siste boka i trilogien, Korset, har ekteskapet mellom Kristin og Erlend havarert, men dei greier å kome til ei slags forsoning. Kristin ofrar seg for dei sjuke under svartedauden i 1349 og døyr sjølv av pesten. Eit hovudemne i bøkene er konflikten mellom eigenviljen og gudsviljen. Skal Kristin følgje sitt eige hjarte, eller skal ho følgje Gud? Det får konsekvensar både for henne sjølv og for andre når ho bryt norm ene som fellesskapen byggjer på. Om Kristin Lavransdatter, Kransen
To bøker om Olav Audunssøn Suksessen med bøkene om Kristin Lavransdatter vart følgd opp med Olav Audunssøn i Hestviken (1925) og Olav Audunssøn og hans børn (1927). Vi møter på nytt konflikten mellom det å rå over eige liv og plikta ein har mot Gud og medmenneske. Olav har gjort eit brotsverk som han aldri tilstår, enda han veit at det berre er tilståing og soning som kan berge han. Heile livet er han plaga av dette sviket mot seg sjølv, og han står fram som ein inneslutta og ulykkeleg mann. Å skrive om menneska som levde i mellomalderen, var for Sigrid Undset ein måte å orientere seg på i samtida. Somme sider ved menneskelivet ligg fast, jamvel om tidene endrar seg, meinte ho. Det er berre dei ytre vilkåra, vanane og miljøet som endrar seg, ikkje kjenslene og draumane, ikkje kjærleiken og håpet, plikta og ansvaret. Sjølv uttrykte ho det slik: Ti sed og skikk forandres meget, alt som tidene lider, og menneskenes tro forandres og de tænker anderledes om mange ting. Men menneskenes hjerter forandres aldeles intet i alle dager.
Eigenviljen og gudsviljen Er det ei motsetning mellom det å følgje sitt eige hjarte og det å følgje Gud? For å forstå kva som ligg i denne problematikken, eigenviljen mot gudsviljen, er det nødvendig å setje seg inn i korleis mellomaldermennesket levde og tenkte, og sjå på kva rolle kyrkja spela. I trilogien Kristin Lavransdatter har kyrkja og kyrkjelege handlingar ein sentral plass. Kristin er døypt, ho har ei viktig oppleving i Hamar domkyrkje som åtteåring, ho går i kloster som ung jente, går til messe og dreg på pilegrimsferd til Nidaros. Kort sagt lever ho eit liv som ein god kristen. I mellomalderen var kyrkja langt meir integrert i kvardagen til folk, og det var derfor naturleg å leve livet som ein god kristen. Mennesket skulle vere ein tenar for Gud og kyrkja, og for Kristin var det utenkjeleg med eit liv utan denne forankringa. I vår tid opplever vi ei sterk sekularisering, det vil seie ei verdsleggjering eller avkristning, som har sett spor etter seg både i menneska og i samfunnet. På same tid ser vi at fleire og fleire søkjer seg attende til dei verdiane som kyrkja alltid har stått for.