Registrering av historiske hagar i Sogn - pilotprosjekt Husmannsplassen Henrik-Halabrekka Er huset registrert i SEFRAK: Ja Reg.nr. i SEFRAK:106-141-145 A-180 Er hagen registrert tidlegare: HSF-rapport: Leif Hauge, Kulturhistoriske undersøkingar på Helabrekka, Øvrevoll i Lærdal kommune, 1998 Namn: Henrik-Halabrekka Byggeår hus: Flytt til Halabrekka på slutten av 1800-talet Stilart, hus: Tradisjonell vestlandsstil Lokalt namn: Halabrekka Opphavlig funksjon: Husmannsplass Noverande funksjon: Ferieplass Eigar: Per Øvrevoll Adresse: Tønjum Brukar: Claus og Christa Lindstrøm Adresse: Bergen Stadnamn: Halebrekka Hagetype: Husmannsplass /bær - og frukthage Kommunenr: 1422 Kommune: Lærdal Kommune G.nrB.nr: 15-1 Arealbrukskategori i kommuneplanen: Bandlagt område Reguleringsformål: Kulturlandskap Vedtak dato: 16.04.91 Fotograf: Leif Hauge
Oversiktskart over Tønjum. Markert området viser registert område på Halabrekka. Informantar: Claus og Christa Lindstøm Leif Hauge Fotoarkiv referansar: Gamle hageplanar: Nei
Historikk: Det finst skriftlege kjelder frå Halabrekka tilbake til 1645. Fram til midten av førre hundreår vart Halabrekka rekna som ein plass. Seinare vart det to plasser på Halebrekka: Fremre Halebrekka og Heimre Halabrekka. Fremre Halebrekka eller Henrik-Halebrekka var den største og beste av dei to plassane(leif Hauge, 1998, Kulturhistoriske undersøkningar på Helabrekka, Øvrevoll i Lærdal kommune). Først dyrka husmennene på Halebrekka bygg og poteter. Elles hadde dei kyr og sauer. Den siste husmannen på Halabrekka Henrik J. Tynjahagen overtok plassen rundt 1900, saman med kona Durdei. Durdei døydde ung og syster Anna overtok hennar plass i heimen. Henrik budde på Halabrekka fram til han døydde i 1960. Dei hadde både kyr og sauer. Anna planta til ein heil kjøkkenhage med solbær-, rips- og stikkelsbærbusker. I tillegg var her frukttre som i det gunstige klimaet utvikla god frukt (Leif Hauge, 1998, Kulturhistoriske undersøkningar på Halabrekka, Øvrevoll i Lærdal kommune). Etter at husmannen Henrik J. Tynjahagen døydde i 1960 vart ikkje bygningane vedlikehaldne og husa forfall. Arkitekt Claus Lindstrøm såg verdiane i bygningsmiljøet og fekk overta husa mot å setja dei i stand. Etter nøye oppmålingar og registreringar vart bygningsmiljøet restaurert i 1970-80åra, og fungerer no som feriestad for familien som bur i Bergen. Hovudprinsippet for istandsetting har vore å utbetre bygningane utan å endre på den forma dei hadde i den siste tida før husmennene forlét plassen. Husmannsplassen har i dag eit totalrestaurert bygningsmiljø(leif Hauge, 1998, Kulturhistoriske undersøkningar på Halabrekka, Øvrevoll i Lærdal kommune). Steinarbeid av ulikt slag finst i heile nærområdet til Halabrekka. Buføringane frå gardane på Voll og Tønjum til stølsområda i Tynjadalen og lenger inne på fjellet, gjekk gjennom tunet på Halabrekka. Vegen utgjorde ei gote eller buveg. Steingardane og gotene var tidlegare enno meir framtredande, men etter noko rydding og oppdyrking på Halabrekka fyrst på 1960-talet vart ein del av steinarbeida fjerna og planert(leif Hauge, 1998, Kulturhistoriske undersøkningar på Halabrekka, Øvrevoll i Lærdal kommune). På grunna av nedbørsunderskot i Lærdal har kunstig vatning vore heilt nødvendig for å drive eit jordbruk. Den tradisjonelle forma for vatning er veitevatninga. Her vert vatnet ført gjennom opne veiter, grøfter og kanalar. Også på Halebrekka er det eit avansert veitesystem med inntak frå elva Kuvelda. På Halabrekka danna veitene eit nettverk med to langsgåande veiter på begge sider av enga og 9-10 veiter på tvers. I 1935 blei sambandet med elva Kuvelda brote grunna kryssande vegframføring. Etter at trykkvassleidningen vart ferdig like etter 1965, vart mykje av veitesystemet på Halabrekka pløgd opp med traktor. (Leif Hauge, 1998, Kulturhistoriske undersøkningar på Halabrekka, Øvrevoll i Lærdal kommune).
Opphavlig stilart: Folkeleg hage Dagens stilart: Folkeleg hage Andre endringar: Anlagt: 1645 Anlagt: Årstal: Skildring av anlegget: Det er sjeldan å sjå ein så intakt husmannsplass som på Halebrekka. Ein går til Halebrekka på ein graskledt sti gjennom ei skogkledt li-side. Når ein kjem fram til husmannsplassen, opnar det seg opp og ein får flott utsikt over bygda nedanfor. Eng-areala er tydeleg avgrensa av steingardar som er klare romdannande element. Steingardane og steingota står framleis fint, sjølv om det er nokre få utrasingar på einskilde plassar. Det går ei steinsett veit gjennom tunet. Denne er attgrodd og derfor ikkje så framtredande. Kulturlandskapet rundt blir beita, men einebusker er i ferd med å spreie seg i utkantane av enga. Ein kunne med fordel hatt eit kraftigare beitetrykk i området, ev. kombinert med slått. Ved inngangen til husmannsplassen står to gamle epletre. Eit epletre er av sorten Gravenstein. På det andre treet er det poda inn 3 forskjellige sortar; Gravenstein, Fuhr og Transparente Blanc. Desse ber framleis frukt, men er i dårleg forfatning. Elles har husmannsplassen ein eigen kjøkkenhage med kirsebærtre, stikkelsbærbusker og ripsbusker. Stikkelsbærbuskane skal vere av ein gamal sort og det er tatt stiklingar av desse som er brukt på Damsgård i Bergen (pers med Crista Lindstøm). Kjøkkenhagen vart truleg anlagt då Henrik og Anna budde på plassen (frå slutten av 1800-talet og fram til 1960). Mot muren til kjøkkenhagen veks det riddarspore. Desse skal vere gamle. Det er og planta ei buskrose og løytnantshjerte også ved muren til kjøkkenhagen. Desse har Claus og Christa Lindstrøm planta sjølv. Viktige element: Steingota gjennom tunet, steingardar Trær: Malus domestica - Gravenstein Malus domestica - tre med 3 forskjellige sortar: Gravenstein, Fuhr og Transparent Blanc Vegetasjonens tilstand: Bra, bortsett frå epletrea Vedlikehald: middels god Busker: Juniperus communis - Einer Ribes rubrum - Rips Ribes uva-crispa - Stikkelsbær Detaljer: Steinlagt veit Gamle frukttre og bærbuskar Sauder: Delphinium x cultorum - Ridderspore Dicentra spectabilis - Løytnantshjerte (ny) Prunus cerasus - Surkirsebær Rosa sp. - Klatrerose(ny) Synfaring, namn: Husmannsplassen Henrik - Halebrekka Andre tilstadeverande: Hans Tønjum Synfaring med fagperson, namn: Synfaringsreferanse: Gyril Fimreite Dato:09.10.08 Andre opplysningar: Dato: Vernevurdering: Høg