Forord Etter omorganiseringa av kulturminnevernet i 1990 vart ansvaret for automatisk freda kulturminne i plansaker overført til fylkeskommunane. I Hordaland fylkeskommune er det Seksjon for kulturminne og museum ved Kultur- og idrettsavdelinga som utfører det kulturminnefaglege arbeidet. Planområda vert sjekka ut i høve til arkivopplysningar om kjente automatisk freda kulturminne. Det vert og gjort ei kulturminnefagleg vurdering om det skal gjerast arkeologiske feltregistreringar. Feltarbeidet har som mål å finne ut om eit planlagd tiltak vil komma i konflikt med automatisk freda kulturminne (eldre enn 1537). Feltregistreringane omfattar overflateregistrering, prøvestikking og maskinell flateavdekking avhengig av mellom anna terrengtype, høgd over havet og nærleik til kjende kulturminne. I den grad tiltaket vil verka inn på nyere tids kulturminne vil desse bli kort omtalte. Denne rapporten er utarbeidd på bakgrunn av utført arkeologisk feltarbeid. Rapporten gjev opplysningar om arbeidsomfang, utstrekning og karakter av registrerte kulturminne, og skildrer om framlagde planar er i konflikt med kulturminne. I fylgje Kulturminneloven 10 må tiltakshavar bera kostnadene med gransking av automatisk freda kulturminne som nemnd i 8 og 9.
Innhaldsliste 1. Samandrag...s.1 2. Bakgrunn...s.3 3. Kulturminne og kulturmiljø - Nokre sentrale omgrep...s.3 4. Metode...s.4 5. Området...s.6 6. Tidlegare registreringar og funn i området...s.8 7. Undersøkninga...s.8 7.1. Askeladden id. 171163 Lokalitet 1, Opsangerneset...s.9 7.2. Prøvestikk Profilteikningar...s.12 7.3. Stratigrafi...s.13 7.4. Funnskjema...s.13 7.5. Representativitet...s.14 8. Konklusjon...s.14 Figurliste Fig. 1: Hordaland med Opsangerneset avmerka...2 Fig. 2: Oversikt over dei arkeologiske periodane...4 Fig. 3: Strandforskyvingskurve for Opsangerneset...6 Fig. 4: Oversiktsbilde med planområdet markert med lilla...7 Fig. 5: Flyfoto frå Askeladden med lokaliteten markert...8 Fig. 6: Plankartskisse med lokaliteten markert...9 Fig. 7: Kartutsnitt frå kulturminnedatabasen Askeladden med lokaliteten avmerka...10 Fig. 8: Lokaliteten med dei positive prøvestikka markert. Utsyn mot NV...10 Fig. 9: Nedskalert feltteikning av lokaliteten på Opsangerneset...11 Fig. 10: Profilteikningarav dei funnførande prøvestikka...12 Fig. 11: Tabell 1. Funnliste...13 Fig. 12: Pilspiss av rhyolitt frå PS2...14 Fig. 13: Sylindrisk kjerne av rhyolitt frå PS3...14
1. Samandrag I samband med oppstart av planarbeid for Opsangerneset gnr. 154, bnr. 340 i Kvinnherad kommune, vart det gjennomført arkeologisk registrering 16 og 19. august 2013. Registreringa vart utført av arkeolog Lars Øyvind Birkenes på vegne av Kultur- og idrettsavdelinga ved Hordaland fylkeskommune. Det blei nytta 25 timar i felt inklusive reisetid. Etterarbeid og rapport er utført av Lars Øyvind Birkenes. I løpet av undersøkninga vart det grave 14 prøvestikk og overflateregistrert i planområdet. Det vart påvist eit automatisk freda kulturminne innanfor plangrensa ein lokalitet frå yngre steinalder med funn av rhyolitt, flint og kvartsitt - der funnmaterialet av rhyolitt truleg kan bestemma brukstida til om lag 4000 3700 f.kr. (Askeladden id. 171163). Av 14 prøvestikk var fem funnførande. Lokaliteten kjem inn under Kulturminneloven 4 og er automatisk freda. Det vart ikkje registrert funn av nyare tids kulturminne innanfor planområdet. 1
Fig. 1: Hordaland fylke med Opsangerneset avmerka. 2
2. Bakgrunn 13.12.2012 vart det varsla oppstart av planarbeid for Opsangerneset, Opsanger gnr. 154, bnr. 340 i Kvinnherad kommune. Hovudføremålet med planen er å regulera til næringsområde og kai med tilhøyrande trafikkområde. Området er i gjeldande kommunedelplan vist som næringsområde. Den 30.05.2013 gjennomførde kultur- og idrettsavdelinga ei synfaring i det aktuelle området saman med tiltakshavar. Området har tidlegare vore planta til med granskog av ulikt slag og er no snauhogge og ganske oppkjørt. Under synfaringa vart det leita etter funn rundt fleire av borehola som var gjort på staden og i hjulspor etter hogstmaskin/traktor der undergrunnen var kommen til syne. På dåverande tidspunkt såg det ut til at det ikkje var naudsynt med vidare arkeologisk registrering pga. observasjonane i felt. Planområdet var som sagt snauhogge og ganske oppkjørt. I ettertid viste det seg at det var kjent eit funn som vart gjort tilfeldig i 2005 under ei rotvelte. Etter ei arkeologisk registrering lengre inne i vågen i 2005 vart nokre rotvelter av gran undersøkt medan arkeologar frå Hordaland fylkeskommune (blant dei underteikna som no ikkje kjende terrenget att pga. snauhogsten) venta på ferja. Det vart då påvist nokre lausfunn av flint under ei av rotveltene som viste at det truleg låg ein lokalitet frå steinalder på staden. Det vart då berre teke eit punkt med GPS. Den vart heller ikkje lagt inn i Askeladden, men ut frå målepunktet og ein notis om at rotvelta låg om lag 15 meter frå ei open bergflate og at det var dreneringsgrøfter ca. 30 meter mot vest, er det mest truleg den same lokaliteten som vart registrert no den 16 og 19 august 2013. Den gamle rotvelta kunne ikkje påvisast då det var mange eldre rotvelter som var avsagd og såleis hadde falle attende og var no tilgrodde. Likevel kan ein ut frå ovanforståande opplysingar med sikkerheit sei at funnstaden ligg innanfor det som no er definert som lokalitet 1. Underteikna som var med som assistent i 2005 oppfatta feilaktig at noverande planområde også var registrert i 2005. Då tiltakshavar etter synfaringa hadde fått munnleg svar om at Hordaland fylkeskommune ikkje stilte krav om arkeologisk registrering, men gjorde han merksam på dette rett etterpå, vart det bestemt å gjera ei registrering for eiga rekning for å få ei avklaring på den ovanfor omtala lokaliteten. Saksnummer i saka er 201210573 (Doculive) og 2014/13015 (Ephorte). 3. Kulturminne og kulturmiljø nokre sentrale omgrep Kulturminne er konkrete spor etter menneske som levde før oss. Dei omfattar òg stader det er knytt historiske hendingar, tru eller tradisjonar til, jf. Kulturminneloven 2, 1. ledd. Kulturminne kan til dømes vere hus, gravhaugar, tufter, båtar og vegar. Desse kan vere frå tidlegare tider eller frå vår eiga tid. Med kulturmiljø er meint eit område der kulturminne er ein del av ein større heilskap eller samanheng. Kulturmiljø kan til dømes vere ein bydel, eit gardstun med landskapet ikring, eit fiskevær eller eit industriområde med fabrikkar og bustader, jf. Kulturminneloven 2, 2. ledd. Eit stort tal med verdifulle kulturminne er freda. Gjennom Kulturminneloven er kulturminne frå oldtid og mellomalder (inntil år 1537), ståande bygningar eldre enn 1650 og samiske kulturminne eldre enn 100 år automatisk freda. Lova inneheld òg eigne lovføresegner om vern av skipsfunn. Kulturminneloven 4 inneheld ei liste av ulike typar kulturminne som er 3
automatisk freda. I kulturminneforvaltninga vert det også ofte skilt mellom automatisk freda kulturminne, også kalla fornminne og nyare tids kulturminne. Dei aller fleste av dei automatisk freda kulturminna er enno ikkje registrert. Det er ulike årsaker til dette. Mest vanleg er at dei ligg under dagens markoverflate, og ikkje er synlege. Det kan og skuldast at ein aldri har leita etter kulturminne i desse områda, eller at kulturminna er så overgrodd at dei ikkje lenger er synlege. Så lenge kartfesting og registrering av automatisk freda kulturminne aldri vil bli fullstendig, er ein i offentleg forvalting og arealplanlegging avhengig av den informasjonen og dei data kulturminnevernet får fram gjennom registreringsarbeidet. Ved planlegging av offentlege og større private tiltak pliktar den ansvarlege å undersøke om tiltaket vil virke inn på automatisk freda kulturminne, jf. Kulturminneloven 9. Arkeologiske periodar Ukalibrert BP Kalibrert BC/AD Eldre steinalder Tidlegmesolitikum (TM) 10 000 9000 BP 9200 8100 BC Mellommesolitikum (MM) 9000 7500 BP 8100 6400 BC Seinmesolitikum (SM) 7500 5200 BP 6400 4000 BC Yngre steinalder Tidligneolitikum (TN) 5200 4700 BP 4000 3300 BC Mellomneolitikum, periode A (MNA) 4700 4100 BP 3300 2600 BC Mellomneolitikum, periode B (MNB) 4100 3800 BP 2600 2300 BC Seinneolitikum (SN) 3800 3500 BP 2300 1800 BC Bronsealder Eldre bronsealder (EBA) 3500 2900 BP 1800 1200 BC Yngre bronsealder (YBA) 3000 2440 BP 1200 500 BC Eldre jernalder Førromersk jernalder 2440 2010 BP 500 0 BC Romertid 2010 1680 BP 0 400 AD Folkevandringstid 1680 1500 BP 400 570 AD Yngre jernalder Merovingartid 1500 1210 BP 570 800 AD Vikingtid 1210 970 BP 800 1030 AD Mellomalder Tidlig mellomalder 1030 1150 AD Høgmellomalder 1150 1350 AD Seinmellomalder 1350 1537 AD Fig. 2: Oversikt over dei arkeologiske periodane. Kulturminne frå nyare tid (yngre enn 1537) har meir eller mindre stor verneverdi, men er med unntak av ståande bygningar eldre enn 1650 i utgangspunktet ikkje automatisk freda. Dei kan verte freda etter 15 i Kulturminneloven eller verte regulerte til vern med heimel i Plan- og bygningsloven. I Sefrak-registeret er kulturminne frå før 1900 (hovudsakleg ståande bygningar) registrert. I nokre områder er òg kulturminne frå etter 1900 Sefrak-registrert. 4. Metode Sidan førhistoriske spor etter menneske ofte ikkje er synleg på markoverflaten, vil registreringsmetode vanlegvis innebere graving manuelt med spade, prøvestikking eller ved hjelp av gravemaskin, maskinell flateavdekking. I område kor ein reknar med funn av synlege kulturminne vert det søkt i overflata. Ofte vert fleire metodar nytta på ei og same registrering. 4
Kva metode som er vald avheng av topografi, høgd over havet og kva type kulturminne ein reknar med å kunne påvise. Prøvestikking er den mest nytta metoden for å påvise kulturminne frå steinbrukande tid, men kan også nyttast til å påvise yngre kulturminne. Ved bruk av denne metoden sonderar ein fyrst med eit jordborr etter lausmassar. Ved påvising av lausmassar grev ein så prøvestikk med spade. Prøvestikka er om lag 40 x 40 cm. Den oppgravne massen under torva vert vassålda i såld med 4 millimeter maskevidde. Slik vil funn av reiskap og avslag etter reiskapsproduksjon vere lett å finne. Maskinell flateavdekking er ein arkeologisk registreringsmetode ofte nytta til å påvise automatisk freda kulturminne i dyrka mark. Metoden går ut på at ein fjernar jordlag med gravemaskin ned til undergrunnen eller til uforstyrra lag med funn av forhistoriske spor. Når den overdekkande jordmassen blir fjerna av gravemaskina føl arkeologane maskina og reinsar fram den avdekka flata for å påvise spor etter førhistorisk aktivitet. Slike spor er til dømes stolpehol og veggriller etter hus, ulike typar nedgravingar som graver, kokegroper og eldstadar, ardspor etter førhistorisk jordbruk eller restar av kulturlag eller dyrkingslag. Ved registreringa er det opna opp søkesjakter i ikring tre meters breidde og i varierande lengde. Ved overflateregistrering vert området som skal undersøkast synfare systematisk med tanke på synlege kulturminne. Synlege kulturminne kan vere gravminne, hustufter, helleristningar, bergmalingar, steingjerder, geilar, jakt- og fangstanlegg, kolgroper, vegar og vegfar, hellerar, runesteinar jernvinne, steinbrot, bygdeborgar. Landskapet har endra seg mykje sidan førhistorisk tid; enten ved at tidlegare tidars busetjingsområde har gått ut av bruk og grodd att, ved moderne påverking eller ved landheving. Det er utarbeidd kurver over eldre strandlinjer for Hordaland (Lohne 2006; sjå også Rommundset 2005 og Vasskog 2006). Dette kan vere ein god reiskap til å forstå landskapsendringar over tid. Strandlinekurver er også ein metode ein nyttar for å datere steinalderlokalitetar innanfor ei gjeve ramme. Ei strandlinjekurve for det gjeldane området er vist på figuren under. 5
Fig. 3: Strandforskyvingskurve for Opsangerneset, Kvinnherad kommune (etter Lohne 2006). 5. Området Planområdet ligg i nordre del av Opsangerneset på garden Opsanger, gnr. 154, bnr. 340 i Kvinnherad kommune og omfattar eit no snauhogge areal på om lag 40 mål søraust for tettstaden Sunde. Nordaust for Opsangerneset ligg Opsangervatnet som strekkjer seg 3,5 kilometer inn mot industristaden Husnes i nordaust. Terrenget i planområdet er for det meste slakt hellande frå om lag 20 meter i sør ned mot tidlegare ferjekai, no snøggbåtkai, og parkeringsplass i nord. Men delar av området er også noko kupért med ein del større og mindre jordfaste steinar stikkande opp. Delar av planområdet er òg ganske myrlendt og ein kan sjå at det for ein del år sidan har vore grave ei rekkje grøfter med maskin. Desse grøftene ligg opne. Som nemnt har området for ein stor del vore tilplanta med gran som no er uthoggen og området er mange stader ganske oppkjørt. Det som no set preg på området er alle grantrestubbane som stikk opp, samt at det ligg att mykje granbar etter hogsten. 6
Fig. 4: Oversiktsbilde med planområdet markert med lilla. 7
Fig. 5: Flyfoto frå Askeladdenmedlokalitetenmarkert. 6. Tidlegare registreringar og funn i området Det er frå før kjent ein gravflokk nedevedgongstø, vednaustamot Høylandsund, påbnr.20, om lag 500metersøraustfor planområdet.der var minståttefornminnei form avein bautastein,ein haug,ei røysog fem steinlagderingar, påvistav W. K. F. Christiei 1824. Alle gravminnavart fjernai løpetav 1800-talet. Stadenharsomnamnetseiervorelendingstadfor båtar.herfrågåreit eideoppmot Opsangervatnet, slik at ein kunneta segvidareinn mot Husnesog vidareinn Hardanger fjorden.i ruskeverunngjekkein dådetopneog svært eksponerteområdetmot sørvest. 7. Undersøkninga Undersøkingablei gjennomført16 og 19. august2013av arkeologlarsøyvind Birkenes, Hordalandfylkeskommune. I løpetav undersøkningavart detteke14 prøvestikkderfemvar positive. Detbleipåvisteitt automatiskfredakulturminneinnanforplangrensa einlokalitet frå steinalder, derfunnmaterialeav rhyolitt trulegdefinererbrukstidatil om lag 4000 3700 f.kr. Detvart ikkje registrertkulturminnefrå nyaretid innanforplanområdet. 8
Fig. 6: Plankartskisse med lokaliteten markert. 7.1. Askeladden id. 171163 Lokalitet 1, Opsangerneset Buplass/aktivitetsplass frå yngre steinalder. Det vart påvist ein lokalitet med spor etter aktivitet/busetnad frå eldste del av yngre steinalder. Det vart teke 14 prøvestikk og fem av desse var positive. I alt vart det funne 24 avslag og artefaktar, 15 av rhyolitt, fem av flint og fire av kvartsitt. Av desse ein tangespiss i rhyolitt, ei sylindrisk kjerne og ein del av ei kjerne, begge i rhyolitt. Lokaliteten virkar å vera forholdsvis avgrensa, både ut frå topografi og negative prøvestikk. Den ligg på ei lita tunge/skrånande flate om lag 13-15 m.o.h. Det er vidt utsyn over Opsangervågen i nord og vidare utover mot Huglo og Stord i vest. Flata er avgrensa mot sør der terrenget hevar seg bratt opp til ca. 20 meter. Terrenget er noko kupért med store steinar rett nordaust for lokaliteten. Også mot sør og sørvest er terrenget kupért med mykje større stein. Då området har bestått av stor og tett granskog fram til nyleg, så står det att mykje store og små grantrestubbar etter hogsten. Desse står ganske tett med få meters mellomrom, noko som vanskeleggjorde prøvestikkinga. 9
Fig. 7: Kartutsnitt frå den nasjonale kulturminnedatabasen Askeladden med lokaliteten avmerka. Fig. 8: Lokaliteten med dei positive prøvestikka markert. Utsyn mot NV. 10
Fig. 9: Nedskalert feltteikning av lokaliteten på Opsangerneset. 11
7.2. Prøvestikk Profilteikningar Fig. 10: Profilteikningarav dei funnførande prøvestikka. 12
7.3. Stratigrafi Det var svært lik stratigrafi i dei funnførande prøvestikka med torv og humus dei første 10-15 cm. Unntaket var PS1 der det var noko meir mose og torv i øvste laget. Samanfallande for alle prøvestikka var den påfylgjande markerte overgangen til eit lys grått sand- og grusblanda lag som var forholdsvis kompakt. Dette laget varierte berre litt i tjukkleik, mellom ca. 11 og 14 centimeter, i dei ulike prøvestikka. Det er i dette laget alle funna er gjort. Under dette laget er det sers mykje vitra stein, brun og svart i farge. Moglegvis er det jernutfelling som gjev denne fargen. Det er spesielt i første halvdel av laget at det er påfallande brunt/svart, men det er ein svært glidande overgang vidare nedover. Det vart ikkje gjort funn i dette laget. Det er også litt vanskeleg å avgjera om ein har støtt på jordfast stein eller fjell i botn av prøvestikka. Det er mykje stor stein både over og under bakken. 7.4. Funnskjema for Lok. 1 Stad Prøvestikk Tal Funn Type funn Materiale Kommentar Opsangerneset prøvestikk 1 4 1.5.2 vanleg avslag Rhyolitt Opsangerneset prøvestikk 1 2 1.5.3 mikroavslag Kvartsitt Kvit Opsangerneset prøvestikk 2 1 1.5.2 vanleg avslag Flint Opsangerneset prøvestikk 2 1 1.5.2 vanleg avslag Rhyolitt Bruksspor? Opsangerneset prøvestikk 2 1 2.5 kjernefragment Rhyolitt Opsangerneset prøvestikk 2 1 9.3 Tangespiss Rhyolitt A-type Opsangerneset prøvestikk 3 1 1.5.3 mikroavslag Rhyolitt Opsangerneset prøvestikk 3 3 1.5.2 vanleg avslag Rhyolitt Opsangerneset prøvestikk 3 1 2.2.1 sylindrisk kjerne Rhyolitt Opsangerneset prøvestikk 3 2 1.5.2 vanleg avslag flint 1 m/ cortex Opsangerneset prøvestikk 3 2 1.5.2 vanleg avslag kvartsitt grågrønn Opsangerneset prøvestikk 4 1 1.5.2 vanleg avslag rhyolitt Opsangerneset prøvestikk 4 1 1.5.2 vanleg avslag flint m/cortex Opsangerneset prøvestikk 5 2 1.5.2 vanleg avslag rhyolitt Opsangerneset prøvestikk 5 1 1.5.2 vanleg avslag Flint vannrulla Sum funn 24 Fig. 11: Tabell 1. I dei fem prøvestikka vart det funne i alt 24 artefaktar og avslag i rhyolitt, flint og kvartsitt. 13
Fig. 12: Pilspiss av rhyolitt frå PS2. Fig. 13: Sylindrisk kjerne av rhyolitt frå PS3. 7.5. Representativitet Det er ei klar overvekt av rhyolitt i funna, vel 60%. Avstanden til Bømlo og rhyolittbrota på Siggjo er knappe 25 kilometer i luftline og ikkje stort lenger sjøvegen. Sjølv om det er forholdsvis få funn i prøvestikka, er funnet interessant då talet på lokalitetar frå steinalder, der jakt og fiske er næringsgrunnlaget, minkar dess lenger inn i fjordane ein kjem. Likevel er det påvist minst tre lokalitetar lenger mot nordaust inne i Kvinnherad, ein på garden Skeie ved Seimsfoss og to på garden Skåla i Rosendal. Desse ligg på om lag same høgda over havet. Avstanden i luftline frå Opsangerneset er om lag 21 til Skeie og 23 kilometer til Skåla. Næraste lokalitetane med funn av rhyolitt er Ystevika i nordenden av Halsnøy, ca. 2 kilometer sør for Opsangerneset. Elles må ein ut til Stord (Føyno, Nautøy og Digernes), Sveio (Hauge) og Bømlo (Spissøy) der det er kjend ei rekkje lokalitetar med funn av rhyolitt. Desse ligg mellom 17 og 22 kilometer frå Opsangerneset. 8. Konklusjon I samband med arkeologisk registrering på Opsangerneset, Opsanger gnr. 154, bnr. 340 i Kvinnherad kommune, vart det gjort funn som kjem inn under Kulturminneloven 4. Dette er ein lokalitet frå eldste del av yngre steinalder, der bruk av rhyolitt kan avgrensa tidsrommet til om lag 4000 3700 f. Kr. Lokaliteten har Askeladden id. 171163. Lokaliteten kjem inn under Kulturminneloven 4 og er automatisk freda. Slik planforslaget ligg føre er det i konflikt med automatisk freda kulturminne. 14
Litteratur Askeladden kulturminnedatabase (http://askeladden.ra.no). Fett, P. 1956b: Kvinnherad prestegjeld. Førhistoriske minne i Sunnhordland. Bergen. Lohne, Ø. 2006: SeaCurve_vl Teoretisk berekning av strandforskyvningskurver i Hordaland frå UTM koordinater (excel-ark). Rommundset, A. 2005: Strandforskyvning og isavsmelting i midtre Hardanger. Masteroppgåve, Geologisk institutt, Universitetet i Bergen. Vedlegg: Utskrift frå Riksantikvaren sin database Askeladden 15
171163 - Opsangerneset Lok. 1 Hentet fra Askeladden: 21.06.2014 Stedfesting Fylke: Hordaland Kommune: Kvinnherad Gårdsnavn: Beskrivelse Steinalderlokalitet på ei flate sør for parkeringsplassen ved ferjekaien i Opsangervågen med spor etter aktivitet/busetnad frå eldste del av yngre steinalder. Det vart teke 14 prøvestikk og fem av desse var positive. I alt vart det funne 24 avslag og artefaktar, 15 av rhyolitt, fem av flint og fire av kvartsitt. Av desse ein pilspiss i rhyolitt, ei sylindrisk kjerne og ein del av ei kjerne, begge i rhyolitt. Lokaliteten virkar å vera forholdsvis avgrensa og ligg på ei lita tunge/skrånande flate om lag 13-15 m.o.h. Det er vidt utsyn over Opsangervågen i nord og vidare utover mot Huglo og Stord i vest. Flata er avgrensa mot sør der terrenget hevar seg bratt opp til ca. 20 meter. Terrenget er noko kupért med store steinar rett nordaust for lokaliteten. Også mot sør og sørvest ligg det mykje større stein. Då området har bestått av stor og tett granskog fram til nyleg, så står det att mykje store og små grantrestubbar etter hogsten. Klassifisering Kategori: Arkeologisk minne Art: Bosetning-aktivitetsområde Opprinnelig funksjon: - Nåværende funksjon: - Eiendomsopplysninger Eiendom Kommune: Kvinnherad Gnr: 154 Bnr: 340 Festenr: 0 Seksjonsnr: 0 Bruksnavn: Eier BOBRA EIENDOM AS Vernestatus Vernetype: Automatisk fredet Tilhørende enkeltminner ID Navn Kategori Vernetype Registrert Datering 171163-1 Opsangerneset Lok. 1 Arkeologisk minne Automatisk fredet 22.08.2013 Yngre steinalder Hendelser Side 1 av 2
Dokumentasjon Oppretting og ansvar Registrert: Lars Øyvind Birkenes - 22.08.2013 Inntastet: Lars Øyvind Birkenes - 22.08.2013 Ansvarlig organisasjon: Hordaland fylkeskommune Side 2 av 2