F agrapport F iskeforvaltning i høgfjellet Årgang 1 * Nr 3 * Des 29 * Institutt for naturforvaltning * Universitetet for miljø- og biovitskap Aurebestanden i Skaupsjøen Reidar Borgstrøm Institutt for naturforvaltning Univ. for Miljø- og Biovitskap Ås/UMB 29
Innleiing I mange av dei store innsjøane på Hardangervidda kan det bli mangel på aureungar, og dermed ein låg utnytting av innsjøane sin produksjonskapasitet, med etterfylgjande lågt fangstutbyte. Dette vart fyrste gong teke opp av Dahl og Sømme (1934) som gjekk inn for å avgrensa fisket i tid og dessutan korta inn fiskesesongen på elvane for å spara den unge auren. I nokre vassdrag på Hardangervidda, særleg i vest, har det i dei seinare åra vore for stor rekruttering slik at det går ut over årleg tilvekst og kvalitet på auren (Borgstrøm 27). I dei siste tiåra har det óg vore eit anna problem, knytta til ørekyt, sidan ørekyt er etablert i eit stort tal vatn på nord-austvidda (Rognerud et al., 23). Erfaringen frå Øvre Heimdalsvatn på nordaustsida av Valdresflya tilseier at ein etablert ørekytbestand vil føra til lågare rekruttering og dårlegare individuell vekst for aure (Borgstrøm et al., in press). Sidan ørekyt óg er etablert i Skaupsjøen (Rognerud et al., 23) på Hardangervidda, er det grunn til å spørja om det har vore ein liknande utvikling i dette vatnet. Av den grunn vart det gjennomført eit forenkla prøvefiske i Skaupsjøen i midten av august 29, med føremål å få eit inntrykk av relativ tettleik av aure, og få eit materiale til å studera årleg tilvekst, fiskens kvalitet og diett. Skaupsjøen Skaupsjøen ligg 1158 m o. h., med eit areal på 2,87 km 2. Mestparten av vatnet ligg i Buskerud, med den nordvestre enden i Hordaland (Eidfjord) (Fig. 1). Vatnet er svært grunt, noko som er spegla i alle holmane og steinane som stikk opp mange stader (Fig. 1). Hovudinnlaupet er i nordvestenden, medan utlaupselva, Skaupa, renn ut i søraustenden og munnar ut i Halnefjorden. Fisk kan truleg vandra mellom Halnefjorden og Skaupsjøen (Anon, 1976). Det er aure og ørekyt i Skaupsjøen (Rognerud et al. 23).. Fig. 1. Kart over Skaupsjøen, med innlaupselvar og utlaupselva, Skaupa. Fylkesgrensa er vist som rett strek 2
Prøvefisket Det vart fiska med ein redusert prøvegarnserie samansett av setjegarn med fylgjande maskevidder: 16,5 19,5 22,5 26 29 32 35 mm. I tillegg vart det fiska med 3 garn fordelt på 1 sett med tre garn i kvart sett, med maskeviddene 39 og 45 mm. Desse garna tilhøyrde Anders Vaksdal. Garna vart sett om kvelden den 1. august og trekt neste morgon. All fisk vart lengdemålt (mm) og vegd (gram). Både skjellprøver og otolittar vart teke for seinare aldersbestemming. Otolittane frå villfisk var lette å lesa (Fig. 2), medan otolittar frå utsett fisk (med avkorta brystfinnar etc) ikkje var mogelege å lesa. Kjønn, kjønnsstadium og kjøttfarge vart og registrert. Dessutan vart det samla inn mageprøver frå fisk over og under 3 cm. For å få prøver av ørekyt vart det sett ut eit nordisk garn, og i tillegg sett ut ei ørekytteine. Kjøtprøver av både aure og ørekyt er frose ned med tanke på analyser av kvikksølv og stabile isotopar av nitrogen og karbon, men dette vil ikkje verta rapportert i dette notatet. Fig. 2. Knekt og brent otolitt av ni år gamal aure (lengde 44,3 cm og vekt 728 gram) til venstre, og otolitt av ti år gamal aure (lengde 41,5 cm og vekt 617 gram) til høgre, begge frå Skaupsjøen 11. august 29. Aurefangsten Samla fangst på prøvegarnserien, inkludert gjennomsnittsfangsten teke pr. garn med maskeviddene 39 og 45mm, vart 14,6 aure (Fig. 3). Lengdefordelinga var frå 16 til 58 cm. Det var relativt mange store fisk i fangsten på maskeviddene 39 og 45mm (Fig. 4), men det vart berre teke 23 aure med lengder over 3 cm og to mindre maskebitarar på desse garna (Fig. 4). I tillegg til fangsten på prøvegarnserien og garna til Vaksdal, vart det teke 12 aure på eit nordisk garn. Lengdefordelingen av fangsten på det nordiske garnet var frå 13 til 27 cm (Fig. 5). I alt 11 av 27 fisk (4 %) i lengdeintervallet 13-28 cm hadde manglande eller deformerte brystfinnar, og var høgst sannsynleg utsett fisk. Ingen av dei større fiskane hadde deformerte eller manglande finnar. 3
4 Antall fanga per garnserienatt 3 2 1 1 15 2 25 3 35 4 45 5 55 6 Fig. 3. Antall og lengdefordeling av aure fanga per garnserienatt (serien samansett av garn med maskeviddene 16,5 19,5 22,5 26 29 32 35 39 45mm) i Skaupsjøen den 11. august 29. Fangsten på maskeviddene 39 og 45mm er eit gjennomsnitt av den totale fangsten teke på dei tretti garna med desse maskeviddene. 5 4 Oter Garn Antal 3 2 1 1 15 2 25 3 35 4 45 5 55 6 Fig. 4. Lengdefordeling av aure fanga på oter i Skaupsjøen 1. august og på garnserien med maskevidde 39 og 45mm den 11. august 29. 4
Antal fanga på nordisk garn 3 2 1 1 12 14 16 18 2 22 24 26 28 3 Fig. 4. Antal og lengde av aure fanga på eitt nordisk garn sett i vestenden av Skaupsjøen 11. august 29 Aurekvaliteten Ein god del av auren teken ved fisket den 11. august hadde god kvalitet, men det var store variasjonar innan alle lengdeklassar, og om lag halvparten av fisken hadde relativt låge kondisjonsverdiar (Fig. 6). Det er ein svak tendens til aukande kondisjon når lengda aukar (Fig. 6), og det er eit teikn på at den større fisken har betre mattilhøve enn småfisken. 1,4 Fultons kondisjonsfaktor 1,2 1,,8,6,4 1 2 3 4 5 6 7 Fig. 6. Tilhøvet mellom lengde og vekt (kondisjonsfaktoren) for aure teke i Skaupsjøen 11. august 29. Raud line viser trenden 5
Det er óg stor variasjon i kondisjon innan same aldersklasse (Fig. 7). Fultons kondisjonsfaktor 1,2 1,,8,6,4 R 2 =,21 5 1 15 2 Alder (vintrar) Fig. 7. Alder og kondisjonsfaktor) for aure teke i Skaupsjøen 11. august 29. Raud line viser trenden Det er lite å seia på kjøtfargen på auren frå Skaupsjøen (Fig. 8). Fisk over 3 cm er i all hovudsak raud i kjøtet. Som vanleg er småfisken, under 2 cm, kvit i kjøtet. Fisk med ljos raud kjøtfarge finn vi i lengdeklassane mellom 2 og 4 cm, men frå 25 cm og oppover aukar innslaget av raud kjøtfarge Kjøttfarge (%) 1 8 6 4 2 Kvit Ljos raud Raud 1,-14,9 15,-19,9 2,.24,9 25,-29,9 3,-34,9 35,-39,9 4,-44,9 45,-49,9 5,-54,9 55,-59,9 Fig. 8. Kjøtfargefordeling (%) hos aure frå Skaupsjøen, teke den 11. august 29. 6
Alder og lengde Ut frå lengde ved alder på auren frå Skaupsjøen (Fig. 9), er det ein svært god vekst på ein del av fiskane. Det er stor skilnad i storleik innan same aldersklassar, men dette kan delvis skuldast lengda på elveopphaldet. Dei fiskane som står lenge på elvane, vil vera mindre enn dei fiskane som har gått tidleg inn i vatnet frå elvane. Når enkeltfisk er nærare 6 cm i sin tiande vekstsesong (niåringar) (Fig. 9) må dette karakteriserast som svært god vekst. Det framgår av Fig. 1 at veksten hos dei to niåringane som har hatt best vekst, har byrja å flata i den åttande vekstsesongen, ved ein lengde rundt 5 cm. 7 6 5 4 3 2 1 5 1 15 2 Alder (vintrar) Fig. 9. Alder og lengde for aure teke i Skaupsjøen 11. august 29 6 5 4 3 2 1 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 Alder Fig. 1. Tilbakerekna lengde ved alder for nokre av aurane frå Skaupsjøen, 11. aug. 29 7
Diett I mageinnhaldet hos aure mindre enn 3 cm dominerte vannloppa Bythothrephes longimanus saman med ørekyt og vårflugelarver (Fig. 11). Skjoldkreps var til stades, men utgjorde ein svært liten del av det samla mageinnhaldet (Fig. 11). Hos den større auren var vårflugelarver heilt dominerande, og utgjorde nesten 75 % av det samla mageinnhaldet (Fig. 11). B. longimanus var det nest viktigaste næringsdyret. Ørekyt var til stades i mageinnhaldet hos denne lengdegruppa óg, men utgjorde ein langt mindre del enn hos auren under 3 cm. Ørekyten var godt fordøyd og vart bestemt ved hjelp av otolittane (Fig. 12). < 3 cm Vårfluer l. Vårfluer p. Fjørmygg l. Fjørmygg p. Biller im. Snegl Skjoldkreps Landinsekter Ørekyte Bythotrephes > 3 cm Vårfluer l. Vårfluer p. Fjørmygg l. Fjørmygg p. Biller im. Snegl Skjoldkreps Landinsekter Ørekyte Bythotrephes Fig. 11. Mageinnhald (volumprosent) hos aure over og under 3 cm, frå Skaupsjøen 11. august 29. 8
Fig. 12. Otolitt av ørekyt funne i mageinnholdet hos aure frå Skaupsjøen Diskusjon og konklusjon Den store auren i Skaupsjøen har hatt ein svært god vekst. Niåringar med lengder frå rundt 4 cm til rundt 55 cm viser at veksten må ha vore særdeles bra, og på linje med veksten i til dømes Nordmannslågen og Langesjøen på byrjinga av trettitalet (Sømme, 1934). Den låge tettleiken i bestanden vert illustrert godt ved samanlikning av t. d. fangst per garnserienatt i Skaupsjøen med fangstar frå vatn på vestvidda. Medan det vart teke 14,6 aure per garnserienatt i Skaupsjøen var tilsvarande fangt i til dømes Kvennsjøen i 23 meir enn ti gonger større, med 165,7 fisk per garnserienatt. I Midtre Grøndalsvatn, Nedre Krokavatn og Nedre Bjørnavatn, alle i Ullensvang statsallmenning, låg fangstane per garnserienatt mellom 59,5 og 88 aure per garnserienatt i 23 og 24. I alle desse vatna var det stor tettleik, særleg på grunn av årsklasse 1997. Årleg lengdevekst var også langt lågare, både fordi tettleiken i bestandane er så mykje større enn i Skaupsjøen, og dessutan at vekstsesongen er kortare pga. meir snø og seinare isløysing enn på austre delar av Vidda (Borgstrøm, 21). Om prøvefiskeresultatet speglar tettleiken i Skaupsjøen, tilseier dette at årleg avkastning frå vatnet må liggja svært lågt. Truleg vil samla avkastning neppe verta så høgt som 3 kg, og kanskje vesentleg lågare. I Øvre Heimdalsvatn ved Valdresflya ser det ut til at rekrutteringa til aurebestanden har vorte halvert etter at ørekyt vart etablert (Borgstrøm et al., i trykk). Ørekytbestanden i Skaupsjøen ser óg ut til å vera stor, og det er difor rimeleg å forventa at dette kan ha gått ut over rekrutteringa til aurebestanden her óg. I tillegg er ørekyt ein næringskonkurrent til aure, og den et til dømes små skjoldkreps (Borgstrøm et al., 1985). Det var påfallande lite skjoldkreps i mageinnhaldet hos auren i Skaupsjøen, og dette på ei tid på året der det skulle forventast at skjoldkrepsen ville utgjera ein stor del av dietten. Sommaren 29 var det tidleg isløysing på Vidda, og t. d. i andre vatn i Eidfjord statsallmenning var store skjoldkreps ein viktig del av dietten til aure alt i midten av juli månad (sjå Fig. 13). Ein del av auren som vart teken den 11. august hadde relativt låg kondisjon, og sjølv om andre fisk var i svært godt hald, er dette ein 9
indikasjon på at ikkje all fisken greier å ta til seg tilstrekkeleg med mat. Ørekyt kan difor vera ein negativ faktor både ved at rekrutteringa til aurebestanden vert lågare, og dessutan ved at næringskonkurranse fører til dårlegare individuell vekst hos aure. Rett nok vert ørekyt utnytta som mat av auren, men uansett kan ikkje dette kompensera for tapet av verdfulle næringsdyr som t. d. skjoldkreps, fordi ørekyten vert eit ekstra ledd i næringskjeden, noko som gjev eit stort energitap. Ein annan negativ faktor for rekrutteringa til aurebestanden er storlom, sidan det ser ut til å vera eit stort antal storlom som nyttar Skaupsjøen, og det er lite sannsynleg at lommen berre et ørekyt. Det er neppe berre ørekyt storlommen tek. Om lag 4 % av auren under 3 cm som vart teken den 11. august, var truleg utsett fisk, medan ingen av dei større fiskane hadde finnar som skulle tilsei at dei kom frå oppdrettsanlegg. Dette kan antyda at det er eit betydeleg tap av fisk før dei kjem opp i fangbar storleik. Om det skal dømast etter fangstresultatet ved prøvefisket som vart gjennomført i august, er det svært låg bestandstettleik i Skaupsjøen. Både ørekyt og storlom vil vera negative faktorar for rekrutteringa til bestanden, og ørekyt vil dessutan vera negativt for auren på grunn av næringskonkurranse. Stor aure i Skaupsjøen gjer likevel at vatnet har ein bestand med stor rekreasjonsverdi, men dersom potensialet for samla uttak ikkje kjem opp i meir enn nokre hundre kg har vatnet låg verdi i næringsfiskesamanheng særleg samanlikna med andre store vatn på denne delen av Vidda som ikkje har ørekyt og så mykje storlom. I denne samanhengen må det presiserast at i vatn med stor rekruttering vil lommen vera ein viktig positiv faktor for å få betre fiske. Fig. 13. Skjoldkreps frå mageinnhald av aure i eit vatn på Vierslamyrane, Eidfjord statsallmenning, 23. juli 29. Litteratur Anon, 1976. Buskerud kraftverker Registrering av natur- og kulturinteresser. Fiskeribiologiske undersøkelser m.m. vann og elvestrekninger. Direktoratet for vilt- og ferskvannsfisk, Fiskerikonsulenten i Øst-Norge, Oslo. 1
Borgstrøm, R. 21. Relationship between spring snow depth and growth of brown trout Salmo trutta in an alpine lake: Predicting consequences of climate change. - Arctic, Antartic and Alpine Research 33: 476-48. Borgstrøm, R. 27. Aurebestandane i Litlosvatn, Kollsvatn, Nedra Vassdalsvatn og Krokavatn 27. Faktaark Fiskebestandar i Ullensvang statsallmenning 5 (2): 1-7. Borgstrøm, R., Garnås, E. & Saltveit, S. J. 1985. Interactions between brown trout, Salmo trutta L., and minnow, Phoxinus phoxinus (L.) for their common prey, Lepidurus arcticus (Pallas). - Verhandlungen Internationale Vereinigung für Theoretische und Angewandte Limnologie 22: 2548-2552 Dahl, K. og I. D. Sømme, 1934. Ørretfisket på Hardangervidda. Betenkning. Norges Jeger og Fiskerforbunds Tidsskrift 63: 69-63. Rognerud, S. R. Borgstrøm, T. Qvenild & Å. Tysse, 23. Ørreten på Hardangervidda. Næringsnett, kvikksølvinnhold, ørekytspredning og klimavariasjoner følger for fiske og forvaltning. NIVA Rapport LNR 4712. Sømme, I. D. 1934. Aldersfordeling, vekst og kjønnsmodning hos ørret på Hardangervidda. Norges Jeger- og Fiskerforbunds tidsskrift 63: 269-29. 11