Energi- og klimaplan Årdal kommune 2010-2014 Høyringsutkast pr 05.06.2009
SAMANDRAG Årdal kommune manglar sentrale mål og planar for energi- og klimatiltak og ynskjer no å etablera ein kommunedelplan for energi og klima. Dette dokumentet er Årdal kommune sin kommunedelplan for energi og klima. Utgangspunktet for planen er eit ynskje om å ha ein reiskap for å sikre heilskapsomsyn i saker som vedrører energi, klima og miljø i kommunen. Planen skal sikra ei effektiv og berekraftig bruk av eigne ressursar og samtidig påverka prioriteringar og tiltak i lokalsamfunnet. Dette gjeld først og fremst innanfor kommunen sin eigen aktivitet, men og for å påverke både næring og privathushald elles. Prosjektet Energi og klimaplan for Årdal kommune er forankra i kommuneplanarbeidet og blir gjennomført i samarbeid med Vestnorsk Enøk. Prosjektet har fulgt vanleg planprosess og ei naudsynt arbeidsgruppe har vorte etablert for å sikra at planen vert rotfesta i lokalsamfunnet. Formannskapet har vore styringsgruppe. Planen vil vere vurderingsgrunnlag for prioriteringar i samband med bygge- og utbyggingssaker. Den vil og fungere som støtte ved sakshandsaming og vedtak i energiutbyggingssaker. Planen vil ta for seg både offentlege og private bygg, næringsverksemd, transport, energiforsyning, og vert integrert i kommuneplanen som kommunedelplan for energi og klima. Planen har søkt stønad frå Enova under programmet Kommunal energi og klimaplanlegging og er difor utforma med tanke på dei rammene som gjeld for dette programmet. Planen vurderer historikk og utvikling i energibruk og utslepp, både samla i kommunen og innanfor viktige sektorar. Energidelen er i stor grad basert på resultat frå den lokale energiutgreiinga for Årdal kommune. Miljødata er henta frå SSB, SF og nettstaden Miljøstatus i Norge. Då SSB og Miljøstatus sine statistikkar ikkje skiljer vanleg industri frå kraftkrevjande (KKI), har me gjort eigne utrekningar av dette ut frå Hydro sine utsleppsdata. Sidan det er ei vanleg oppfatning i Årdal at all verksemd Hydro driv med i kommunen er kraftkrevjande, er denne planen utforma med dette som bakgrunn. Side 2 av 52
Arbeidet har resultert i følgjande fokusområde for Årdal kommune: Fokusområde 1: Fokusområde 2: Fokusområde 3: Fokusområde 4: Energibruk. Redusere samla energibruk saman med auka energifleksibilitet og i størst mogleg grad utnytte fornybare energikjelder. Klima og miljø. Møte venta klimaendringar på ein planmessig måte og arbeide for ein reduksjon av avfall generelt og utslepp som er skadelege for klima eller lokalmiljø. Lokal energiproduksjon. Sikre ei planmessig utvikling av lokal energiproduksjon og auka utnytting av spillvarme for å ivareta både klima, lokalmiljø og eigne innbyggjarar. Haldingar. Arbeide for å påverke innbyggjarane sine haldningar og motivere til val av energieffektive tiltak og miljøvennlege løysingar. Desse fokusområda dannar grunnlag for resten av planen. Planarbeidet har vore gjennomført med plankonsulent Stine Mari Måren som prosjektleiar. Vestnorsk Enøk ved Sigmund Vereide har utforma plandokumentet. Årdal kommune, 5. juni 2009. Stine Mari Måren Side 3 av 52
INNHALD SAMANDRAG... 2 INNHALD... 4 1 INNLEIING... 5 1.1 BAKGRUNN... 5 1.2 UGREIINGSPROSESSEN... 5 2 SAUS OG UVIKLING... 7 2.1 GENEREL OM KOMMUNEN... 7 2.2 KLIMA OG KLIMAEKSPONERING... 9 2.3 ENERGIFORSYNING... 10 2.4 VIKIGE SEKORAR... 14 2.5 KOMMUNEN SOM BYGGEIGAR... 21 3 MÅL OG FOKUSOMRÅDE... 23 3.1 VISJON... 23 3.2 FOKUSOMRÅDE I PLANEN.... 23 3.3 SRAEGISKE VURDERINGAR... 23 3.4 MÅL OG AKUELLE ILAK... 25 4 PRIORIERE ILAK... 29 4.1 ILAKSLISER... 29 VEDLEGG A: OPPSUMMERING... 30 A.1: ABELLAR... 30 A.2: SØRRE, KOMMUNALE BYGG... 32 VEDLEGG B: ABELL OG FIGURLISER... 36 VEDLEGG C: KAR... 37 HOVUDLINJER I DISRIBUSJONSNEE... 37 OVERSYN OVER VERNEPLANAR I KOMMUNEN:... 38 DAMBROSKAR YA... 39 VEDLEGG D: GRUNNLAGSINFORMASJON... 40 D.1: KLIMA OG MILJØ.... 40 D.2: LUFKVALIE OG LOKALMILJØ... 43 D.3: FORBRUK OG AVFALL... 44 D.4: MILJØFYRÅRNSERIFISERING... 45 D.5: NASJONAL OG INERNASJONAL ARBEID... 45 D.6: ENERGIFORSYNING... 46 D.7: SØNADSORDNINGAR.... 48 D.8: UBYGGING AV LOKAL ENERGIPRODUKSJON.... 48 D.9: AKUELLE ORD OG URYKK... 51 VEDLEGG E: REFERANSAR... 52 PUBLIKASJONAR/RAPPORAR EC.... 52 FRAMSIDEFOO... 52 FIRMA/PERSONAR... 52 NESADER... 52 Side 4 av 52
INNLEIING BAKGRUNN Både energibruk og klima har vore sentrale tema i den politiske debatten. Det er eit ynskje om å ei betre utnytting av den kommunale bygningsmassen og redusera energibruken. Me vil i tillegg at kommunen skal ta sin del i det nasjonale klimaløftet for å redusera utslepp som er skadelege for klima og lokalmiljø. Ein kommunedelplan vil vere ein sentral reiskap for å vurdera, etablera og sikra rammer for eigen aktivitet og vil definera felles energi- og klimamål. Dette for å sikra ei berekraftig utvikling samtidig som me sikrar eit heilskapsomsyn i alle saker som omhandlar energi og klima i kommunen. Planen vil i første rekkje gjelda for eigen aktivitet, men ved å la han få status som kommunedelplan vil me og påverka andre aktørar i kommunen. Dette gjeld både hushald, næringsverksemd og industri. Årdal kommune har fått tilsagn (ikkje stadfesta enno) om stønad frå Enova til utarbeiding av ein kommunedelplan for energi og klima for Årdal kommune. Planen er bygd opp for å følgje Enova sine krav til stønad innanfor programmet Kommunal energi og klimaplanlegging. Me nyttar Vestnorsk Enøk som samarbeidspartnar i prosjektet. Dei har tidlegare utarbeidd lokal energiutgreiing for kommunen og har i tillegg erfaringar frå tilsvarande prosjekt med energi og klimaplan, tiltak og investeringar i andre kommunar. UGREIINGSPROSESSEN Energi- og klimaplanar Enova SF har etablert ei stønadsordning for kommunar som ynskjer å utarbeide energi- og klimaplanar. Planane skal følgje gitte rammer og vil normalt vere basert på den lokale energiutgreiinga for den aktuelle kommunen. I dette tilfellet er planen basert på Energiutgreiing Årdal 2007. Ein energiplan vil handtere aktuelle spørsmål knytt til energibruk og energiforsyning i ein kommune. Dette gjeld mellom anna planar om utbygging av små kraftverk, fjernvarme og alternative energiløysingar for bygg og anlegg. Ein energiplan kan også omhandle mål for energibruk innan ulike område, eller ordningar for å stimulere til energiøkonomiske løysingar og tiltak. Ein klimaplan har som primær målsetjing å komme fram til systemløysingar som vil redusere utslepp, slik at både den lokale og den globale miljøbelastninga vert redusert. Den viktigaste årsaka til klimagassproblemet er t.d. utslepp av karbondioksid i samband med fossile energiberarar. Det er difor ei tett knyting mellom klimaspørsmål og energibruk. Utslepp av klimagassar oppstår og frå andre kjelder og prosessar enn dei som er knytte til energisystem og ein energiplan vil ikkje nødvendigvis aleine oppfylle målsetjinga om ei reduksjon av utsleppet av klimagassar, korkje lokalt eller globalt. Koplinga mellom energibruk og miljøkonsekvensar er ein føresetnad for at energi- og klimaplanen skal vere til nytte i arbeidet for å redusere klimagassproblemet. Ein oppnår reduserte klimagassutslepp, samstundes med at ein får ein betre utnytting av energien. Energi- og klimaplan for Årdal kommune har status som kommunedelplan og inngår som ein del av kommunen si satsing på arbeid med energi og miljøspørsmål. Arbeidet med planen er finansiert av Årdal kommune og Enova SF. Side 5 av 52
Energi- og klimaplanplanen er organisert i tre hovuddelar: Ein oversiktsdel med status, utviklingstrekk og utfordringar. Ein langsiktig plandel med strategiske val og mål for planperioden. Ein kortsiktig plandel med prioriterte tiltak. Planen inneheld ei oversikt over status i kommunen når det gjeld energibruk og utslepp av klimagassar innanfor ulike sektorar, samt omtale og vurderingar av mogelege tiltak for reduksjon av utslepp og energibruk. For den stasjonære energibruken er det tatt utgangspunkt i den lokale energiutgreiinga for Årdal kommune. Andre tal er i hovudsak henta frå SSB, SF og www.miljostatus.no. Organisering av arbeidet Prosjektet vil bli organisert med styringsgruppe og arbeidsgruppe, der det faste planutvalet er styringsgruppe. Arbeidsgruppa har administrative medlemmer som er: Jan Roy Dalheim Hans Jørgen Røneid Alf Olsen jr. Stine Mari Måren Dei viktigaste rollene er tenkte slik: Prosjektansvarleg: Alf Olsen jr. Årdal kommune Prosjektleiar: Stine Mari Måren. Årdal kommune Samarbeidspartnar: Vestnorsk Enøk. Prosjektansvarleg Ole Gaute Hovstad. Vestnorsk Enøk ved Sigmund Vereide og Nils Ola Strand har stått for datainnsamling og utforming av plandokumentet. Side 6 av 52
SAUS OG UVIKLING GENEREL OM KOMMUNEN Fakta Årdal kommune ligg inst i Sognefjorden og hadde 01.01.09 5600 innbyggarar. Folketalet har dei siste 10 åra samla sett hatt ein tilbakegang, men det har vore ein folkeauke dei siste 2 åra. Dette skuldast mellom anna ei vellukka omstilling i industrien med etablering av nye arbeidsplassar og tilflytting. Figur 1: Kommunen Dei største bedriftene, forutan Årdal kommune, er Hydro, Dooria, NorSun og HMR, og fleire av desse brukar fornybar energi. Nye etableringar og tilflytting har medført bygging av nye bustader. Bustadstrukturen er konsentrert i Årdalstangen og Øvre Årdal og er den mest samla i fylket. Dette gjer at Årdal har 12% av innbyggarane busette i blokk/bygard som er ulikt fylket elles som har 1,5% i snitt. Heile 97% av innbyggarane er busette i tettbygd strøk mot 55% i gjennomsnitt for fylket. Sysselsettinga fordeler seg slik; primærnæring 0,9% (7,8), Sekundærnæring 46,0% (25,2) og tertiærnæring 52,7% (66,49) (tala i parentes er gjennomsnittet for fylket). Den lokal el-produksjon i kommunen er svært stor, ca. 2.400 GWh. Planstatus Energi- og klimaplanen har status som kommunedelplan. Planen inneheld mål og strategi for perioden 2010 2014 og prioriterte tiltak for det neste året. Side 7 av 52
Planen må sjåast i samanheng med andre kommunale planar: Kommunedelplanar for Årdal Kommuneplan, samfunnsdel 2004-2014 Strategisk næringsplan 2009-2013 Økonomi- og handlingsplan for Årdal kommune 2009-2012 Lokal energiutgreiing for Årdal kommune 2007 og Hovudplan ENØK 2007 Beredskapsplan Årdal kommune Hovudplanar for VAR (Vann, avlaup, renovasjon) Framlegg til kommunedelplan for utedrift 2009-2013 Folkesetnad og bustadstruktur Folketalsutviklinga går fram av følgjande tabell basert på tal frå Asplan Viak 22.02.2009: Aldersgruppe/år 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 0-5 åringer 320 334 342 346 337 333 335 6-12 åringer 486 473 450 432 432 424 416 13-15 åringer 226 234 243 235 235 225 215 16-19 åringer 273 279 295 311 310 326 329 20-66 åringer 3311 3326 3318 3308 3294 3273 3258 67-69 åringer 143 148 160 177 189 199 203 70 og eldre 803 807 806 809 816 826 844 Folketall slutten av året 5562 5601 5612 5618 5612 5607 5601 abell 1: Folketalsutvikling for kommunen Folketalet i Årdal har i snitt vore svakt minkande frå 1996 og fram til 2007. Asplan Viak reknar med auke i folketalet fram til 2010, deretter ein svak nedgang. I 2008 auka folketalet med 39 personar, netto innvandring var på 78 personar. Folketalsutviklinga er inngåande belyst i Strategisk næringsplan 2009-2013. Gjennomsnittleg husstandsstorleik ligg under fylkessnittet. Me legg til grunn ei tilsvarande framskriving av noverande utvikling i energibruk pr. husstand - så lenge me ikkje reknar effekt av særskilte tiltak for reduksjon av energibruken. Næringsliv Industri er viktigaste næringsgrunnlaget i Årdal. Figur 2 syner samansetning av næringslivet samanlikna med fylke og land. Sysselsette innan industri er vesentleg større enn fylkes- og landssnittet. ilsvarande er langt færre sysselsette innan primær- og tertiærnæring. Side 8 av 52
Antal sysselsette 100 % 90 % 80 % 70 % 60 % 50 % 40 % 30 % 20 % 10 % 0 % Kommunen Fylket Landet Primærnæring Sekundærnæring ertiærnæring Figur 2: Næringsliv Bygningsmasse Hovudvekta av bygningsareal er private bustadar. Kommunen har ei bygningsmasse på om lag 65.000m 2. Størst konsentrasjon av bygg er på Årdalstangen og i Øvre Årdal. Energiutgreiinga viser ein samla bygningsmasse på ca. 405.000 m 2, der 259.000m 2 av dette er bustader. Samla energibruk i 2006 var på 4.188 GWh, med fordeling 60 GWh til hushald, 23 GWh til primærnæring, 14 GWh til tenesteyting og 321 GWh til industri. Kraftkrevjande industri nyttar årleg om lag 3.770 GWh. Ut frå normtal skisserar energiutgreiinga eit sparepotensiale på ca. 11 GWh. Bustader 260 000 m² Kommunale bygg 55 000 m² Andre offentlege bygg 2 000 m² Private yrkesbygg 88 000 m² Samla bygningsmasse 405 000 m² abell 2: Overslag over samla bygningsmasse I dette oversynet er kommunalt eigde bustader rekna inn under Bustader. KLIMA OG KLIMAEKSPONERING Meteorologiske data Klimaet i kommunen varierer mykje sidan kommunen strekker seg frå hav til høgfjell. abellen inneheld data for Årdal, henta frå www.yr.no. Stad Middeltemperatur Nedbør [ºC] [mm] Årdalstangen 5,7 760 Øvre Årdal 4,7 690 abell 3: Klimadata normalverdiar Side 9 av 52
Flaumfare Strandsona og område i enkelte vassdrag kan vere utsette for flaum. Årdal kommune skal ikkje planlegge eller bygge inn ny sårbarheit i samfunnet. Det skal gjerast ei vurdering/ takast omsyn til flaumfare i samband med nybygging i område der dette kan vere aktuelt. Dei fyrste førebyggingane for flaum i Årdal kommune stammar frå 1870-talet. Ei rekke tiltak er etablert og fordelt i dei største elvane. Alle tiltaka er tilgjengleg i ei web-løysing (Sjå kommentar raseksponering). Ein vurderer at dei største konsekvensane ved ein stor flaum ligg ved Utla frå Øygarden til Årdalsvatnet. NVE vil utarbeide eit flaumsonekart for dette området i 2009. Det finst eit dambrotskart for ya i samband med eit eventuelt dambrot ved yin. Kartet finn du i vedlegg C. Dette er utarbeida av Hydro Energi som kraftverkeigar. Endring i havnivå Nyare forsking viser at havnivået vil stige. Bjerknessenteret har utarbeidd ein rapport for Direktoratet for samfunnssikkerhet og beredskap om dette. Rapporten vart offentleggjort i oktober 2008. Denne viser at havnivået i Årdal er venta å stige med 62 cm og mogleg stormflo kan kome til å ligge på 247 cm over kote 0 (NN1954) i år 2100. Ut frå noverande bygningsmasse og ledig byggeareal vurderer kommunen i liten grad dette som eit problem. Raseksponering Store deler av Årdal er utsett for skred enten som skredfare direkte i bustadfelt eller vegar, men også som følgje av skred i Årdalsfjorden eller Årdalsvatnet med påfølgjande flodbølgje. Det er gjort ei rekke vurderingar av geologar og det meste er vurdert minst ein gong. Årdal har samla denne informasjonen i ei web-løysing der tekniske data, geolograpportar og plasseringa av skred- og flaumsikringstiltaka er tilgjengeleg på www.sognekart.no. Dette vil vere eit godt hjelpemiddel for å gjere ei samla vurdering. Eit vesentleg problem er at akseptkriteria stadig endrar seg. Det ein såg som tilstrekkeleg tryggleik før er ikkje det lengre. Det vil også her vere eit mål at kommunen ikkje skal planlegge eller bygge inn ny sårbarheit i samfunnet. Det skal gjerast ei vurdering/ takast omsyn til rasfare i samband med nybygging i slike område. ENERGIFORSYNING Energikjelder Hydro AS Årdal smelteverk brukar store mengder elektrisk energi. Denne produksjonen gjev mykje spillvarme som ikkje er utnytta, sjå meir om dette i punkt 2.2.4. Varmepumper med sjøinntak er lite brukt, men ein del privathushaldningar nyttar luft-til-luft varmepumper. I grafen under ser me at Årdalssamfunnet nyttar meir el og spillvarme enn snitt i fylke og land, men mindre olje og gass. Bruken av bio er om lag som snitt fylke og land. Hydro sine verksemder er ikkje med i dette oversynet. Side 10 av 52
Samanlikning energibruk pr. energiberar 100 % 90 % 80 % 70 % 60 % 50 % 40 % 30 % 20 % 10 % 0 % Kommunen Fylket Landet Spillvarme Bio Gass Olje El Figur 3: Stasjonær energibruk pr. energibærar almenn forsyning For hushald er biobrensel i hovudsak i form av ved. Mykje av oljen som vert nytta i Årdal vert nyta av kommunen til oppvarming av kommunale bygg og etterbrenning av røykgass frå anlegg for søppelforbrenning. Energiutgreiinga reknar med at det vert brukt lite olje i hushaldningane då elektrisitetsprisen er så låg. Elles nyttar Hydro store mengder propan, både i Øvre Årdal og på Årdalstangen. Dette er tatt med under Kraftkrevjande industri. Ser me på det samla energiforbruket tyder likevel alt på at elektrisitet vil dominere stasjonær energibruk også i framtida. Distribusjonsnett Mykje av det stasjonære energiforbruket i Årdal kommune vert dekt av elektrisitet. Årdal Energi KF er områdekonsesjonær i kommunen og eig og driv straumnettet. Hydro Aluminium AS Årdal har konsesjon for verksområda Årdalstangen og Øvre Årdal saman med 3 område ved orholmen, yinosen og Koldedalsvatn. Nettet i Årdal kommune har ingen spesielle flaskehalser og nettet har difor tilfredsstillande kapasitet i normal driftssituasjon. Lokal produksjon Det vert i dag produsert omlag 2.400 GWh elektrisk energi innanfor kommunegrensa. NVE si ressurskartlegging viser 64 utbyggingsprosjekt med eit samla potensiale på 57 MW og ca. 235 GWh. Årdal Energi er lite involvert i dei planane som finst, utanom utbygginga i Seimsdalen og gjennom Offerdal Kraft AS. Etter Årdal Energi si vurdering, finst det gode tilhøve for ca 10 nye kraftverk i kommunen. Aktuelle område er fyrst og fremst Steiggje-elvi (6 GWh), Fardalen og Moadalen. Indre og Ytre Offerdal er alt inne i samla plan og i februar 2009 kom det melding om utbyggingsplanar for Offerdal kraftverk (40 GWh). NVE godkjente i februar 2009 konsesjonssøknad frå Seimsdal Kraft AS og Øyni kraftverk (16-18 GWh/ 6 MW). Når det gjeld utbygging av Holsbruvatnet i Moadalen har Hydro Energi fått konsesjon for nytt tverrslag inn på trykksjakta til Gamle yin kraftverk. Vert utbygginga realisert, utgjer dette ein tilleggsproduksjon på ca 75 GWh og 32 + 17 MW. Hydro har og søkt konsesjon for eit kraftverk i Rausdalen med planlagd installert effekt på 2,2 MW og årleg produksjon på 7,3 GWh og Mannsberg kraftverk med planlagd installert effekt på 2,9 MW og årleg produksjon på 12 GWh. Side 11 av 52
Når det gjeld utfordringar med nettilknyting av småkraftverk er det teke omsyn til dette ved ombygginga av Årdalstangen sekundærstasjon, men småkraftutbygging i Øvre Årdal og omkringliggande sidedalar er pr. dato ikkje løyst. Det er lang tradisjon for kraftutbygging i Årdal og kommunen er i utgangspunktet positiv til slik utbygging. Ofte vil det vere slik at kvart prosjekt i seg sjølv kan synast relativt ukomplisert, men summen av alle utbyggingane i eit område kan likevel verte uheldig. For å sikre at dei ulike prosjekta får ei lik handsaming, må det difor vere klare reglar og føringar for sakshandsaming ved konsesjons- og byggjesøknadar for kraftproduksjon. Ein samla plan vil kunne gi betre styring. I utbyggingssaker er det viktig at det vert teke omsyn til fleirbruksverdien til vassdraga. Ein må vurdere konsekvensane for rekreasjon, friluftsliv, biologisk mangfald, vassforsyning, energiproduksjon og næringsutvikling opp mot kvarandre. Dette skal i utgangspunktet vere sikra gjennom NVE si sakshandsaming, men det er viktig at kommunen og har ein medviten politikk i høve til dette. Dette gjeld både i høve til eiga sakshandsaming for konsesjonsfrie utbyggingar og i høve til høyringsuttale i konsesjonssaker. Ved er den viktigaste form for biobrensel som er i bruk i Årdal kommune. Veden vert i stor grad henta av forbrukaren sjølv i eigen skog eller kjøpt på rot. Ein del personar har vore sysselsette med vedproduksjon i ei kommunal ASVO-verksemd, men denne er lagt ned. Ifølge skogbrukssjefen vart om lag 100 m 3 avverka for sal til ved i Årdal i 2005. Dette tilsvarar ca. 0,2 GWh av ei total mengde på ca. 25 GWh i Sogn og Fjordane dette året. Dooria brukar flis frå eigen produksjon som tillegg til elektrisitet. Kommunen har potensiale for uttak av meir bioenergi. Frå 60-talet og til utpå 90-talet var det drive aktiv skogplanting i Årdal. Ein prøvde mellom anna å finne treslag som kunne vekse trass store lokalutslepp av fluor. Etter kvart som Hydro har greidd å rense for fluorutslepp, ser me at skogen kjem tilbake. Skogplanting og -pleie kan og nyttast aktivt til å bitte CO 2. Spillvarme Både Hydro og NorSun sin produksjon skaffar betydelege mengder spillvarme. Utfordringa er å gjere seg nytte av denne ressursen. Ei intensjonsavtale mellom til dømes Hydro og Årdal kommune på bruk av spillvarme til oppvarming av samfunnshus, rådhus/friluftsbad, sjukeheimen og skule på Årdalstangen vil kunne utnytta inntil 3 GWh som i dag ikkje vert brukt. Den energien som brukast til oppvarming i bygga i dag vil altså kunne brukast andre stader og dette er svært positivt i eit energiog klimaperspektiv. Hydro Hydro har store mengder spillvarme både frå Metallverket, støyperia og Karbon. Ressursane i spillvarmen frå Hydro sine anlegg er svært lite utnytta, sjølv om verksemda har gjennomført ei større ombygging som gjer det mogleg å hente ut betydelege mengder spillvarme. Sjølv kan verksemda nytte 2-3 MW til erstatning for olje, medan Årdal kommune venteleg kan bruke omlag 2 MW til kommunale bygningar på sikt. Dei fleste kommunale bygga har vassboren varme. Det er planar om å nytte meir av spillvarmen til oppvarming av fleire bygg i sentrumsområda framover. Kommunen er i dialog med Hydro om dette og det vert fokusert meir på temaet vidare i planen og i mål- og tiltaksdelen I Øvre Årdal er delar av spillvarmen nytta til oppvarming av symjebasseng, Årdalshallen, samfunnshuset, helsehuset og kunstgrasbanen. Spillvarme er også planlagd brukt i renoveringsprosjektet av Farnes skule. Konkurranse frå låge energiprisar har medført at utnytting av slik spillvarme har vore lite attraktiv. Alt tyder på at elektrisk energi vil bli dyrare i åra framover og at dette vil gjere spillvarmen meir attraktiv som alternativ energikjelde. Side 12 av 52
NorSun Verksemda NorSun har også betydelege mengder spillvarme. Dei slepp ut om lag 200 m 3 ferskvatn med temperatur på 28-30 ºC kvar time heile året gjennom. Dette vatnet har ideell temperatur for direkte utnytting til golvvarme eller symjebasseng. Konsesjonskraft Ein føresetnad for å få konsesjon til større utbyggingar, er at lokalsamfunnet skal få tilgang på ein viss del konsesjonskraft. Gjennom tida har mengda av konsesjonskraft variert med nye utbyggingar. Årdal kommune kan teoretisk ta ut om lag 100 GWh frå utbyggingane i yin, Fortun, Naddvik og Nyset/Steggje + ca. 18 GWh frå Nye yin. Sistnemnde er ikkje endeleg fastslått, kommunen har venta på avgjerd sidan mai 2006 etter anke til NVE. Kommunen har avtak også for denne nye konsesjonskrafta, mellom anna til NorSun. Energibalanse Diagrammet under viser korleis energibalansen er i Årdal kommune: Figur 4: Energibalanse i kommunen Figuren viser at store mengder el vert produsert i kommunen. Ein liten del (gul søyle) vert nytta til vanleg forbruk, resten vert nytta i den kraftkrevjande industrien (Hydro). Miljøkonsekvensar av stasjonær energiproduksjon Endringar i fordelinga mellom ulike energikjelder vil kunne ha konsekvensar for både klima og lokalmiljø. I nokre tilfelle vil globale og lokale interesser kunne peike i motsett retning. Den lokale energiutgreiinga si framskriving av energibruk viser ei forventning om reduksjon i oljeforbruk og noko auke i bruk av gass. Det er ikkje klart definert i kva grad bruk av elektrisk energi representerer CO 2 utslepp i Noreg. Ein vanleg argumentasjon er knytt opp mot at me er del av ein felles nordisk kraftmarknad, der miksen av energikjelder medfører eit gjennomsnitt utslepp på 110 g CO 2 / kwh. Andre peikar på mogleg overføring til resten av Europa, og set prislappen på 360 g CO 2 / kwh, og enkelte ser på marginalkostnad ved at ein kwh spart kan redusere produksjon frå fossile kjelder med 600 g CO 2 / kwh. CO 2 -rekneskapen er først og fremst interessant i eit globalt perspektiv. Sett i høve til lokal luftkvalitet, vil andre utslepp vere like interessante. I denne samanhengen er det vanleg å sjå på Side 13 av 52
Kg ENERGI- OG KLIMAPLAN FOR ÅRDAL KOMMUNE PM10 ( støv ) som representerer partiklar som er små nok til å nå ned i luftvegane hjå menneske. Av dei aktuelle stasjonære energikjeldene er det i hovudsak fyring med biobrensel som representerer vesentlege utslepp av støv og partiklar (i tillegg til transportsektoren). I grafen under gjer me i tillegg ei samanlikning mellom kommunen, fylket og landet for utslepp i kilo CO, NOx, og SO 2 pr. innbyggar. I denne framstillinga er ikkje kraftkrevjande industri tatt med. 120 100 80 60 40 Årdal Sogn og Fjordane Landet 20 - Støv CO NOx SO2 Figur 5: Lokal luftureining frå stasjonær energiproduksjon. Ein eventuell auke i bruk av biobrensel vil i utgangspunktet ikkje føre til auke i CO 2 -utslepp, men vil gje auka utslepp av støvpartiklar til lokalmiljøet. For større anlegg (til industri og næring) vil det gjelde strenge krav til reinsing av røykgass. For den delen som gjeld hushald kan ein slik auke i partikkelutslepp motverkast gjennom utskifting av gamle omnar til nye som har betre forbrenning. Ei slik utskifting inneber ein reduksjon i partikkelutslepp frå rundt 40 g / kg ved for gamle omnar til under 10 g/kg ved for nye omar. VIKIGE SEKORAR Denne delen omhandlar status og forventa utvikling for energibruk og utslepp fordelt på dei ulike sektorane. Datagrunnlaget er henta frå den lokale energiutgreiinga for Årdal, SF og SSB. Innhaldet er korrigert for endringar i busetnad og næringsliv, men tar ikkje med endringar som resultat av tiltak i denne planen. Aktiviteten innfor dei ulike sektorane kan svinge noko frå år til år og måleåra i datasettet gir ikkje alltid det beste bildet for denne sektoren. Først er grunnlagsdata presentert, så vert dei ulike sektorane drøfta kvar for seg. Utviklinga i energibruk med prognose: Energibruk pr sektor [GWh] 1996 2001 2006 2011 2016 Hushald 59,5 59,2 59,9 64,4 67,1 Primærnæring 19,7 21,0 23,0 23,3 23,8 enesteyting 15,1 12,6 13,8 14,2 14,8 Industri 8,0 7,4 8,1 60,3 62,7 Kraftkrevande industri 4 127,5 3 955,4 4 061,0 4 164,5 4 298,3 ransport 65,8 69,8 95,6 107,0 122,0 Sum 4 295,6 4 125,4 4 261,4 4 433,7 4 588,8 abell 4: otal energibruk pr sektor i kommunen [GWh] (Kjelder: SSB, LEU 2007) Den formidable auken av energibruk innan industri skuldast dei store nyetableringane i kommunen. abellen viser at i 2006 utgjorde transportsektoren under 2% av samla energibruk, og nesten 48% dersom me ikkje tek med kraftkrevjande industri. Side 14 av 52
tonn CO2-ekvivalentar onn CO2-ekvivalentar ENERGI- OG KLIMAPLAN FOR ÅRDAL KOMMUNE Grafen under viser klimagassutslepp som summen av alle klimagassar rekna om til CO 2 - ekvivalentar. Den viser at transport er den største kjelda til utslepp dersom me ser bort frå kraftkrevjande industri. Utsleppa av CO 2 frå transport auka ein god del mellom 2001 og 2006. I framskrivinga har me lagt inn lågare vekst. 30 000 25 000 20 000 15 000 10 000 ransport Industri utan KKI enesteyting Primærnæring Hushald 5 000-1996 2001 2006 2011 2016 Figur 6: Klimagassutslepp utanom kraftkrevjande industri. Kraftkrevjande industri representerer dei største klimagassutsleppa i kommunen. Derfor ser me på denne industrien for seg. Utsleppa av lystgass og metan er svært små, uslepp av CO 2 er store og stadig aukande: I 1996 sleppte Hydro ut ca. 360 000 tonn CO 2. I 2006 var utsleppa auka til 503 000 tonn. Det har vorte nedgang i utsleppa sidan Søderbergomnane vart stengde i 2007. Om me ser nærare på dei dominerande gassane CO 2, N 2 O og CH 4 ser me at dei direkte utsleppa av CO 2 i all hovudsak kjem frå transport. I grafen under er ikkje kraftkrevjande industri medrekna: 18 000 16 000 14 000 12 000 10 000 8 000 6 000 ransport Industri utan KKI enesteyting Primærnæring Hushald 4 000 2 000 - CO2 Lystgass Metan Figur 7: Utslepp av viktige klimagassar utanom kraftkrevjande industri (2005). I høve til lokalt klima er det ei rekkje andre storleikar som kan vere verdt å vurdere. Dette er utslepp som ikkje påverkar den globale oppvarminga direkte, men som kan ha andre skadelege verknader lokalt eller som langtransportgassar. Det er lite tilgjengeleg historisk statistikk, men me tar utgangspunkt i tal frå 2005 for å sjå korleis fordelinga mellom ulike utsleppa var dette året. Grafen er korrigert for folketal og viser avvik frå landssnittet. Side 15 av 52
Prosentvis avvik frå landssnitt 40 % 30 % 20 % 10 % 0 % -10 % Støv CO NOx SO2-20 % -30 % -40 % Figur 8: Luftureining til lokalmiljø utanom kraftkrevjande industri (2005). Landssnitt er 100% (raud line) Grunnen til at CO ligg lågt, er lite bruk av vedfyring. Relativt store utslepp av NOx skriv seg frå utslepp innan ikkje kraftkrevjande industri. 3000 % 2500 % 2000 % 1500 % 1000 % 500 % 0 % Støv CO NOx SO2 Figur 9: Luftureining til lokalmiljø kraftkrevjande industri (2005). Normalt sett er det transport og hushald (vedfyring) som viser mest igjen i dette datasettet. I Årdal er det den kraftkrevjande industrien som gir dei desidert størst bidraga, spesielt når det gjeld SO 2 og støv. Landssnittet er på 100%. Når me ser på dei ulike sektorane nedanfor, har me derfor funne det mest tenleg å dele opp slik at kraftkrevjande industri (KKI) vert handsama i eit eige punkt. Hushald Hushald og privatpersonar er ein viktig nøkkel til arbeid med energibruk og utslepp, både direkte og fordi dei i stor grad påverkar andre sektorar som transport og tenesteyting. Bil, Biff og Bustad er sentrale stikkord som vert mykje brukt og viser til at transport, mat og bustad er dei tre viktigaste fokusområda for hushald. ilpassing til venta klimaendringar er eit anna mykje brukt stikkord. Dette handlar om å ta omsyn til framidige klimaendringar i utbyggingar og planarbeid, spesielt i samband med nye bustadområde. Fokus på kjøp av kvalitetsvarer som varer lengre og redusert bruk av emballasje er sentralt i høve til samla avfallsmengd. Lett tilgang til miljøpunkt for innlevering saman med kampanjar i vårsesongen kan gje meir kontrollert innsamling av hage-/grovavfall. I høve til bustadar og energibruk er det i dag slik at lågenergibustadar vil vere sikra lånefinansiering frå Husbanken. Den nye innskjerpinga av byggjeforskriftene omhandlar i stor grad tiltak som medfører lågare energibruk. Etter kvart vil truleg alle nye bustadar verte bygt innafor krava til Side 16 av 52
lågenergi. Dei aktuelle energiklassane for nybygg vil då vere lågenergi, passiv og passiv+ (ref. www.husbanken.no). I 2006 representerte hushald 57% av total stasjonær energibruk når me ikkje tar med kraftkrevjande industri. Den lokale energiutgreiinga for Årdal skisserer ingen auke innan hushaldningane sin energibruk dei neste 10 åra. Det er likevel viktig at hushald kan gi sitt bidrag til reduserte utslepp. Derfor er det naturleg å vurdere aktive tiltak for effektiv energibruk. Hushald står i utgangspunktet for ein liten del av klimagassutsleppa i Årdal. (I denne samanhengen vert biobrensel rekna for å ikkje bidra med utslepp av klimagassar.) Det er ikkje venta noko auke i bruk av biobrensel. Hushald står for praktisk talt all bruk av biobrensel i Årdal. Det meste av veden vert brent i moderne omnar, og grunna billeg elektrisitet og ein del blokkbusetnad er det forholdsvis lite vedfyring i kommunen. Men ser me bort frå kraftkrevjande industri, kjem likevel det meste av svevestøvet (PM10) og halvparten av CO-utsleppet frå hushald, og då først og fremst frå vedfyring.. I datagrunnlaget er privatbilisme ikkje rekna inn i hushald, men er del av sektoren transport. Det er likevel klart at skal ein få reduksjonar i utslepp frå biltransport må ein del av tiltaka rettast mot privathushald. Privatbilismen står for ein viktig del av CO og CO 2 -utsleppa i kommunen. Indirekte vil hushaldningane verke inn på mobil energibruk og utslepp frå transportsektoren. Her vil omgrepet kortreist mat og at ein vurderer å bruke dette vere aktuelt. Eit anna sentralt område for hushald er avfall. Det er Årdal kommune sjølv som står for innsamlinga av det kommunale hushaldningsavfallet i kommunen. Med 609 kg innsamla hushaldsavfall pr innbyggjar i 2007 ligg Årdal høgt over både landsgjennomsnittet på 429 kg og fylkesgjennomsnittet på 379 kg hushaldsavfall pr innbyggjar. Ein årsak til skilnaden er at kommunen ikkje differensierer avfallsgebyret etter levert mengde avfall, noko som betyr at alt avfall vert samla inn og teke hand om. Ordninga inneber også gratis levering av t.d. privat rivningsavfall som også vert rekna med i denne hushaldningsavfall-statistikken. Kommunen har med dette ein politikk på at alt avfall skal samlast inn, og det er truleg ei årsak til den høge mengda registrert avfall per innbyggjar. Ei anna medverkande forklaring kan vere at Årdal med den høgste gjennomsnittsinntekta pr. person i fylket gjev høg kjøpekraft og høgre forbruk som igjen kan resultere i meir produsert avfall. Husstandane mottek store mengder uadressert reklame kvart år. Dette er eit område det kan vere bra å arbeide med for å redusere mengda med papir. Det skapar og fokus på eit av dei viktige områda, forbruk/avfall. Utfordringa er å produsere mindre avfall, men samtidig samle inn mest mogleg av det avfallet som vert produsert. Det er og viktig at innlevert avfall vert kjeldesortert for best mogleg handtering og gjenvinning. Dette er ei utfordring der kommunen saman med innbyggarane kan samarbeide for å oppnå høgre miljømål. Det er viktig at alle gjer sitt for å bidra til eit betre miljø og ei berekraftig utvikling gjennom til dømes å produsere mindre avfall, kjeldesortere og resirkulere. Primærnæring I Årdal er primærnæring knytt til både jordbruk og skogbruk. Sektoren står for ein liten del av den stasjonære energibruken når kraftkrevjande industri ikkje er rekna med. Næringa representerer også ein liten del av lokal luftureining og klimagassutsleppa. Sektoren vert derfor lagt lite vekt på i denne planen. I datagrunnlaget kan grensa mellom hushald og jordbruk vere uklar og all transport er rekna inn i sektor for transport. Indirekte vil primærnæringa verke inn på mobil energibruk og utslepp frå transportsektoren. Her vil omgrepet kortreist mat med auke i lokal foredling og omsetjing vere aktuelt. Side 17 av 52
enesteyting Innanfor denne sektoren finn me både offentleg og privat næring. Energi- og miljøbelastninga kan i hovudsak delast i tre: Belastning frå bygg og produksjon, transportbelastning på grunn av kundar og transportbelastning frå tilsette. I 2006 representerte sektoren 13% av total stasjonær energibruk når me ikkje tar med kraftkrevjande industri. Det er fornuftig å prioritere tiltak med energieffektive løysingar i offentlege og private næringsbygg. Energibruken gjeld i hovudsak oppvarming, ventilasjon, kjøling, lys og teknisk utstyr. Det er venta ei innføring av nasjonale krav om vassboren varme i alle næringsbygg over 500 m² i løpet av planperioden. Næringa representerer ein vesentleg del av bygningsarealet i kommunen. Arealet er stort sett oppvarma med direkte elektrisk oppvarming, men nokre få bygg har vassboren varme. Næringa står for ein liten del av direkte klimagassutslepp og gir lite direkte bidrag til lokal luftureining. Det er likevel vert å merke seg at næringa indirekte bidreg til ein viktig del av utsleppa gjennom transport. I datagrunnlaget er all transport er rekna inn i sektor for transport. Det er ingen Miljøfyrtårn-verksemder i kommunen og verksemder er avhengig av Årdal kommune som sertifisør. Pr. mai 2009 er kommunen ikkje sertifisør. Miljøfyrtårn er ei nasjonal sertifiseringsordning skreddarsydd for små og mellomstore bedrifter i både privat og offentleg sektor. Meininga med sertifiseringsordninga Miljøfyrtårn er å heve miljøstandarden monaleg i så mange private og offentlege verksemder som mogeleg. Kommunale verksemder kan og sertifiserast. Årdal kommune kan med dette sertifisere eigne kommunale verksemder som barnehagar, skular, sjukeheimar etc. Muligheitene er store for å oppnå fordelar når det gjeld avfall, energibruk, innkjøp og arbeidsmiljø. Miljøfyrtårn gir kommunen ei enkel og god miljøleiing. Ordninga er handlingsretta med ein årsrapport og årlege handlingsplanar. Kraftkrevjande industri Hydro Aluminium AS er ei ansvarleg og miljøbevisst bedrift som er regulert av konsesjon frå SF. I tillegg set verksemda seg eigne, strengare miljømål i høve til utslepp både til luft og sjø. Søderbergomnane vart stengde medio 2007 pga store ureinande utslepp. Dermed vart også omlag 140 arbeidsplassar lagde ned. Etter ein omstillingsprosess har kommunen lukkast med å skape nye arbeidsplassar ved at mellom anna NorSun og Dooria har valt å etablera seg i Årdal kommune. Hydro Aluminium AS Primary Metal produserer og støyper aluminium i Øvre Årdal og framstiller anodemateriale på Årdalstangen, både til eige bruk og for sal. Hydro sin Søderbergsbaserte framstilling av aluminium tok slutt i 2006. Dette medførte ein reduksjon i el-behovet på 825 GWh i høve til tidlegare energibruk på om lag 3.750 GWh. Hydro har planar om at dei ledige 825 GWh skal brukast i Årdal. Støyperia i Øvre Årdal Hydro Aluminium AS Metal Products - nyttar store mengder propan (LNG) og noko olje. Oljeforbruket har gått ned og LNG-forbruket opp dei siste åra. Kvart døgn vert det brukt ca. 53 tonn propan (21 tonn i Øvre Årdal og 32 tonn på Årdalstangen). Oppgraderinga av karbonanlegget i Årdal var ferdig våren 2004. Årskapasiteten auka då med 50.000 tonn forbakte anodar til ca. 104.000 tonn. Dette gav Årdal Karbon ein total kapasitet på ca. 210.000 tonn forbakte anodar. Ein viktig del av prosjektet var å bygge eit nytt gassrenseanlegg som rensa avgass frå alle anodebrennomnane på Årdalstangen og dermed redusere utsleppa til både luft og vatn på Årdalstangen ytterlegare. Det nye reinseanlegget destruerer organiske komponentar som PAH. Side 18 av 52
onn ENERGI- OG KLIMAPLAN FOR ÅRDAL KOMMUNE abellen nedanfor viser Hydro Aluminium AS Primary Metal sine utslepp dei siste åra: CH4 (tonn) CO (tonn) CO2 (tonn) N2O (tonn) NOx (tonn) SO2 (tonn) VOC (tonn) INSOV (tonn) 1992 367 550 52 1 394 451 1993 388 880 105 437 456 1994 366 060 56 294 404 1995 347 530 50 307 347 1996 349 500 79 389 390 1997 364 000 61 451 536 1998 407 000 67 376 512 1999 366 000 53 386 466 2000 394 000 51 338 544 2001 435 000 55 354 527 2002 451 000 62 392 717 2003 465 000 64 442 570 2004 468 000 62 439 758 2005 505 000 63 761 893 2006 503 149 69 348 967 2007 466 583 76 373 1 129 2008 435 655 74 260 265 Figur 10: Utslepp frå Hydro Aluminium AS Primary Metal. Om me ser på utslepp av støv, ser me at dette har auka jamt fram til 2007. Hydro har arbeidd mykje for å redusere støvutsleppa sine. Sjølv om utsleppa vart kraftig redusert etter utfasing av Søderbergteknologien i 2007, er støvutsleppa framleis over landssnittet i Årdal. 1 200 1 000 800 600 400 200 0 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Figur 11: Historisk utslepp av støv frå Hydro, Årdal Metallverk. Anna industri I 2006 representerte industri utanom KKI 8% av total stasjonær energibruk. Bedriftene NorSun og Dooria vart etablerte etter nedlegging av Søderberg-anlegget i Øvre Årdal. NorSun sitt produksjonsanlegg i Årdal vart opna i juni 2008 og ferdigstilt tidleg i 2009. NorSun produserer høgeffektive silisiumskiver til solceller og dei brukar berre elektrisitet Forbruket er rekna til 50 GWh. Produksjonskapasiteten ved anlegget i Årdal er om lag 130 MW, og tal tilsette er rekna til å vere kring 120 når fabrikken er i full drift. Dørfabrikken Dooria fekk etablert ny avdeling i Årdal i 2007. Hydro og SIVA var med som viktig støttespelar i oppbygging av fabrikken. Dooria brukar utfresa trevirke frå dørproduksjonen til flisfyringa (900 kw fyrkjel) som varmar opp produksjonslokala ved vassboren varme. Olje vert brukt for å dekke effekttoppar ved trong. Etterkvart er det rekna å verte over 100 tilsette ved Dooria. HMR Group overtok HMR Årdal Mekaniske Verkstad saman med SMV (Sunnhordland Mek.Verksted AS) og etablerte HMR Årdal i 1990. I 2000 overtok dei Hydeq. Om HMR Group sine prognosar slår til, vil talet på tilsette i HMR-bedriftene i Årdal auka frå 108 til 172 innan 2010. HMR er spesialistar på friksjonssveising og HMR Hydeq er leiande i Noreg innan produksjon av Side 19 av 52
Kg ENERGI- OG KLIMAPLAN FOR ÅRDAL KOMMUNE spesialkøyretøy til aluminiumsindustrien. Dei skal flytte verksemda frå Øvre Årdal til Saltviki på Årdalstangen. Energibruken vert uendra. Sunde Gjenvinning AS tek seg mellom anna av deler av innsamling av produksjonsavfallet i Årdal kommune og leverer tenester innan avfall, gjenvinning og transport. ransport ransport er ein viktig sektor i høve til utslepp i kommunen i form av drivstoff. I datagrunnlaget er all transport inkludert i denne sektoren. Dette gjeld både privat transport, tenesteyting, industri og gjennomgangstrafikk. I sum gjer dette at sektoren blir dominerande på nokre område. Det er prognosert ein moderat auke i samla utslepp frå transport, men ingen dramatiske endringar. ransport står for ein betydeleg del av klimagassutsleppa om ein ser bort frå kraftkrevjande industri. I 2006 representerte dette om lag 66% av klimagassutsleppet i kommunen. Utsleppa er i første rekkje som karbondioksid (CO 2 ), men og litt lystgass (N 2 O) som begge er viktige klimagassar. ransport står og for storparten av luftureining til lokalmiljø: 28% av alt utslepp av NO x og 46% av CO-utsleppet i kommunen kjem frå transportsektoren. Om lag 75% av innbyggarane i Årdal disponerar bil, samanlikna med om lag 72% som er gjennomsnittet for fylket. Mangel på parkeringsplassar vert i dag oppfatta som eit problem i sentrum. Dersom ein kunne stimulere til at fleire tar kollektivtransport, går/sykler og samkøyrer ville ein samstundes også frigje parkeringsplassar. Moglege tiltak for å stimulere til dette kan vere å auke tilgjengen, ulike økonomiske verkemiddel, samt å korte ned effektiv transporttid. Lukkast ein med dette ville det slå posivt ut for både å kunne redusere klimautslepp frå transport og lette parkeringstilhøva for dei som er avhengig av bil i sentrum. Kommunen kan og vurdere om dei kan redusere sine eige klimautslepp ved å ta i bruk bilar med låge utslepp og partikkelfilter. Årlege transportutslepp pr. innbyggar 3 500 3 000 2 500 2 000 1 500 1 000 500-1996 2001 2006 2011 2016 Figur 12: Samla klimagassutslepp frå transport pr. innbyggar. I grafen over ser me dei årlege transportutsleppa pr. innbyggar i Årdal med framskrivingar. Utsleppa frå transportsektoren fordelte seg slik i 2007: Vegtrafikk 60 % Fly 0 % Skip 4 % Anna 36 % For skipsfarten er berre energiforbruk innan ½ nautisk mil frå hamnene som er medrekna i kommunestatistikken. Øvrig forbruk er plassert på havområdet samla. I Årdal går det årleg om lag 1 mill tonn gods over kai. Side 20 av 52
Utsleppa frå vegtrafikk fordeler seg slik: Lette køyretøy, bensin 36 % Lette køyretøy, diesel 33 % unge køyretøy, bensin 1 % unge køyretøy, diesel 29 % Motorsykkel 1 % Utviklinga framover vil i stor grad vere avhengig av samla transportmengd og alder/tilstand på køyretøya. Nyare køyretøy vil som hovudregel medføre mindre utslepp, men den nasjonale trenden med auka bruk av dieselbilar verkar i motsett retning. Om me ser på SSB sin statistikk for pendling på neste side, er ikkje inn- og utpendlingstala store i høve til folketalet i kommunen. Me ser at i underkant av 60 innbyggarar i Årdal pendlar til Lærdal, mens cirka 100 stk pendlar motsett veg. Sogndal representerar om lag 40 pendlarar både på inn- og utpendling. Statistikken syner ikkje kor mange som reiser kollektivt eller sit på med kvarandre, men erfaringar frå andre kommunar tilseier at svært mange pendlarar køyrer åleine i bilen. Skal antal personkilometer reduserast, bør pendlinga sjåast på med regionale auge så vel som kommunale. Auka samkjøring og færre bilar på vegane er ein gevinst for fleire kommunar. Inn- og utpendling Årdal kommune 2007 120 100 80 60 40 20 0 1401 Flora 1411 Gulen KOMMUNEN SOM BYGGEIGAR 1413 Hyllestad 1416 Høyanger 1418 Balestrand 1419 Leikanger 1420 Sogndal 1421 Aurland 1422 Lærdal 1426 Luster 1429 Fjaler 1430 Gaular 1431 Jølster 1432 Førde 1433 Naustdal 1438 Bremanger 1441 Selje 1443 Eid 1445 Gloppen 1449 Stryn Figur 13: Inn- og utpendling i kommunen (SSB 2007). Innpendling Utpendling Kommunen sjølv er ein av dei store byggeigarane i Årdal. Det er difor naturleg at planen set ekstra fokus på eigne bygg. Kommunale bygg Figuren nedanfor viser klimakorrigert energibruk i 2007 for dei største bygga sett opp mot normtal og erfaringsdata for tilsvarande bygg i andre kommunar, og viser følgjande informasjon: - Klimakorrigert energibruk tek omsyn til klimatiske avvik frå eit normalår. - Normtal er eit mål for kva ein kan forvente at eit bygg av denne kategori skal bruke ved normalt god tilstand og drift. - Enova snitt er Enova sin verdi for gjennomsnitt energibruk for bygg av denne type. Side 21 av 52
Figur 14: Oversikt over energibruk i kommunen sine eigne bygg (2007) Energiforbruket på Rådhus I er usikkert da det om sommaren vert nytta energi til oppvarming av friluftsbadet. Det er og montert kjøleanlegg som dumpar om lag 35 kw over tak det meste av året. ilsynelatande lågt energiforbruk i Rådhus II skuldast mellom anna mangelfull ventilasjon i bygget samt at nokre leigetakarar har eigne abonnement. Detaljert oversyn over dei største kommunale bygga finn du i vedlegg A2. Gjennom ulike vedtak og planar er Årdal kommune i gang med å samlokalisere kommunale tenester og redusere eiga bygningsmasse. Det er planar om eit administrativt sentrum på Årdalstangen og eit kulturelt sentrum i Øvre Årdal. Planar som dette vil truleg bidra til energi- og klimagevinstar gjennom til dømes redusert bygningsareal, reduserte driftsutgifter og betre tilgjenge for brukarane. Side 22 av 52
MÅL OG FOKUSOMRÅDE VISJON Årdal kommune vil arbeide for ei miljø- og klimamedviten utvikling av samfunn, organisasjon og tenester. FOKUSOMRÅDE I PLANEN. I arbeidet med energi og klima vil me ta ansvar for energibruk og klimapåverknad frå innbyggjarar og næring i Årdal. Dette gjeld også når innbyggjarane er på reise utanfor kommunen eller når andre er turistar hjå oss. Planen har følgjande fokusområde eller arbeidsområde som dannar grunnlag for resten av planen: Fokusområde 1: Fokusområde 2: Fokusområde 3: Fokusområde 4: Energibruk. Redusere samla energibruk saman med auka energifleksibilitet og omlegging til nye fornybare energikjelder. Klima og miljø. Møte venta klimaendringar på ein planmessig måte og arbeide for ein reduksjon av avfall generelt og utslepp som er skadelege for klima eller lokalmiljø. Lokal energiproduksjon. Sikre ei planmessig utvikling av lokal energiproduksjon og auka utnytting av spillvarme for å ivareta både klima, lokalmiljø og eigne innbyggjarar. Haldingar. Arbeide for å påverke innbyggjarane sine haldningar og motivere til val av energieffektive tiltak og miljøvennlege løysingar. Hovudmåla vert utdjupa med delmål og prioriterte tiltak lenger bak i planen. Dersom ikkje anna er spesifisert, gjeld alle målformuleringar for heile planperioden. SRAEGISKE VURDERINGAR Den viktigaste grunnen til å etablere kommunedelplan for energi og klima for Årdal er å få ein reiskap som sikrar planmessig ressursbruk i saker som vedrører energibruk i eigne bygg. Med utgangspunkt i den generelle samfunnsdebatten er det i dag naturleg at planen i tillegg vert ein reiskap for alt arbeid som vedrører energi, klima og miljø i heile kommunen. Planen set kommunen sine eigne prioriteringar i samanheng med overordna nasjonale mål og vil fungere som støtte for sakshandsaming og vedtak ved framtidige bygge- og utbyggingssaker. Regionalt vil fylkeskommunen sin fylkesdelplan for klima og miljø og tiltak gjennom planen være ein viktig påverknad i høve Årdal kommune sine val og prioriteringar. I Årdal er det ei vanleg oppfatning at alt Hydro driv med i kommunen er kraftkrevjande industri. Me har nytta dette som bakteppe ved utarbeiding av denne planen. Hydro sitt energiforbruk og utslepp av klimagassar er skilde ut for å få betre oversyn over kommunen sine data. Kommunen vil sjølv prioritere arbeid i eigne bygg med utgangspunkt i planen. Dette vil få eit spesielt fokus på tiltakssida. Det er likevel ynskje om at kommunen skal vere ein aktiv pådrivar i høve til andre private og offentlege aktørar. Planen vil vere eit verkemiddel for dette. Side 23 av 52
I høve til arealbruk vil kommunen utnytte dei tilgjengelege verkemidla i plan og bygningslova i samband med både etableringar og reguleringsendringar. Dette gjeld t.d. ved etablering av næring, industri eller nye byggjefelt der det til dømes kan vere aktuelt å lage utbyggingsavtalar med krav til korleis feltet skal byggjast ut med omsyn til energikjelde, topografi og logistikk. I høve til kraftutbyggingar ynskjer kommunen ein godt gjennomtenkt politikk i samband med utbygging av små- og minikraftverk. Det er eit behov for å ha klare retningslinjer som sikrar at alle søknader vert sette i eit større perspektiv, at alle får lik handsaming, at vassdraga sin fleirbruksverdi vert verdsett og at den samla konsekvensen av alle utbyggingar i kommunen vert akseptabel. Samla energibruk i kommunen kan reduserast gjennom tiltak for meir effektiv energibruk, men det er og eit ynskje om tilrettelegging for meir miljøvenleg energibruk. Bruk av energinøytrale varmeløysingar gir større energifleksibilitet og rom for konvertering til nye fornybare energikjelder (For definisjon, sjå vedlegg D9). Energioppfølging Systemet med energioppfølging skal sikre optimal energibruk og tidleg avdekking av feil gjennom at energibruk vert avlest og vurdert mot utetemperatur kvar veke. Vidare skal energibruk, status og avvik rapporterast til byggansvarleg etter definert rutine for å sikre budsjettoppfølging og grunnlag for planlegging av tiltak. I høve til klima og lokalmiljø vil kommunen setje seg mål om reduserte utslepp av klimagassar, luftforureining og avfallsmengd innanfor eiga verksemd. Kommunen ynskjer og å bidra til ei berekraftig utvikling innanfor alle sektorar. Viktige arbeidsfelt er privathushald, transport, industri og kommunen sine eigne bygg. Konsesjonskraft: Ved ei framtidig vurdering av ordninga med subsidiert konsesjonskraft bør miljøog ressursaspektet i et samfunnsperspektiv også vurderast. Eit aktuelt og viktig tiltak er difor å få sentrale styresmakter til å forstå dette og gjera noko med det. Konsesjonskraft er rimeleg samanlikna med marknadspris. For 2009 er prisen sett til 9,7 øre pr. kwh. Kommunen kan velje å selje krafta billig til innbyggarane sine, eller få inntekter ved å selje krafta til marknadspris. Årdal kommune har valt det siste. Som ein del av dagens ordning, kan det til dømes opprettast eit energi- og klimafond basert på ein del av inntekta ved sal av konsesjonskrafta. Ein kan og vurdere ei kommunal ordning med rentefrie lån til enøk-tiltak (t.d. varmepumper). Desse låna kan vere sjølvfinansierande slik at det kommunen får innbetalt i form av avdrag på lån, vert nytta til nye utlån. Låna kan vere avgrensa til gitte rammer innanfor enøk-tiltak, t.d. varmepumper. Side 24 av 52
MÅL OG AKUELLE ILAK Energibruk. Årdal kommune set seg mål om å redusere stasjonær og mobil energibruk i kommunen generelt ogomlegging til nye fornybare energikjelder. Delmål for dette området er: M Energibruk i kommunale bygg skal reduserast med 7,5% innan 2015 M Alle nye næringsbygg skal vurdere energifleksible løysingar og alternative energikjelder for varme og kjøling M Kommunen skal auke areal med vassboren varme i eigne bygg med minst 10% Aktuelle tiltak for å nå dette er: Enøkanalyser Enøkanalyser av kommunale bygg skal vidareførast, fyrst på Rådhus 1 Gjennomføre enøktiltak Allereie avdekka enøktiltak i kommunale bygg skal vurderast å gjennomføre i samband med kvar rullering av økonomi- og handlingsplan. iltak med høgt reduksjonspotensiale skal prioriterast. Energioppfølging Alle kommunale bygg med årleg energibruk over 50.000 kwh skal innføre system for energioppfølging pr. veke eller månad. Eigen energibruk Kommunen skal ha fokus på eigen energibruk som t.d. innandørs belysning, gatelys, badeanlegg Energifleksibilitet i byggesakshandsaminga For å sikre at alle nye næringsbygg vurderer energifleksibilitet som alternativ, skal det i alle slike byggesaker vere med eit eige avsnitt med vurdering av aktuelle energiløysingar for både varme og kjøling. Vurderingane bør inkludere års-/levetidskostnad Vurdere bruk av vassboren varme Alle nye kommunale bygg over 500 m² skal ha vassboren varme. Ved alle kommunale rehabiliteringsprosjekt og for kommunale nybygg under 500 m² skal energifleksibilitet og vassboren varme vurderast spesielt Vassborne batteri i ventilasjonssystem Alle nye ventilasjonsanlegg skal ha plass for vassborne batteri til både varme og kjøling Side 25 av 52
Klima og miljø. Årdal kommune vil redusere mengda av avfall og utslepp som er skadelege for klima eller lokalmiljø. Kommunen vil gjennomføre naudsynte tilpassingar for å stå rusta til å møte framtidige klimaendringar. Delmål for dette området er: M Kommunen vil arbeide for at forsøpling av naturen skal reduserast M Redusere kommunal bilbruk med 10% målt i personkilometer M Avfallsmengda skal reduserast med7,5% innan 2015 M M Miljø skal vektleggast i kommunal sakshandsaming Energi og klima skal vurderast ved kommunale innkjøp Aktuelle tiltak for å nå dette er: Faste grillar Kommunen vil arbeide for å setje opp faste grillar på dei mest vitja utferdsstadane for å unngå forsøpling med brukte eingangsgrillar Vurdere avgiftsparkering Det skal i 2009 gjerast ei utgreiing om avgiftsparkering i tettstadene. Eit viktig moment ved å innføre avgiftsparkering er å regulere og avgrense køyring til og frå jobb Sykle/gå til og frå jobben Kommunen har ordningar for å oppmuntre tilsette til å sykle og gå på jobb. Dette bør vidareførast og eventuelt forsterkast Betre kollektivtransport Årdal kommune sin bustadstruktur eignar seg godt til kollektivtransport. Dei fleste bur samla, og ein bør soleis forvente at det let seg gjere å få til gode og lønsame ordningar Gjenbruk elektronisk utstyr Elektronisk utstyr som vert utskifta skal vurderast gjenbrukt. Dette kan gjerast gjennom eiga innsamlingsordning eller utførast av lag/organisasjonar Kampanje reduksjon av avfall Kampanje til innbyggjarane for å redusere privat og offentleg forbruk, t.d. uadressert reklame og auka fokus på kjeldesortering Miljøvurdering i sakshandsaming Miljøaspekt skal vurderast i all kommunal sakshandsaming. Klimatilpasning og sårbarheit skal vurderast i arealplanlegging og byggesak Energi- og miljøvurdering ved innkjøp Miljøaspekt og energibruk skal vurderast ved alle kommunale innkjøp. Om mogleg skal livsløpskostnader inkluderast i vurderinga Side 26 av 52
Redusert papirbruk Skrivarar og kopimaskiner i kommunal verksemd skal som standard skrive på begge sider Ikkje skriv ut all e-post Det skal leggast inn miljøpåminnar på utgåande, kommunal e-post Videokonferansar og nettmøte Kommunen skal vurdere bruk/opplæring av videokonferanseutstyr og nettmøte for å redusere behov for transport Samordning av transport Kommunen vil arbeide for auka grad av felleskøyring til kurs etc. Motorvarmar Kommunale køyretøy skal nytte motorvarmar i den kalde årstida for å redusere skadelege utslepp og bruk av drivstoff Haldningar. Årdal kommune vil påverke haldningane til både næring og privathushald for å oppnå ei berekraftig utvikling med omsyn til energi og miljø. Delmål for dette området er: M Kommunen vil satse på haldningsskapande arbeid retta mot born og ungdom M Kommunen vil stimulere private hushaldningar, offentlege institusjonar og private bedrifter til auka gjenbruk og sortering Aktuelle tiltak for å nå dette er: Skule og barnehage For å bygge gode haldningar skal barnehagar og grunnskular ha fokus på berekraftig utvikling for energi og klima. Gjennom tema- og prosjektarbeid skal elevane sjå samanheng mellom eigne handlingar og konsekvensar både lokalt og globalt Rådgjeving i byggesaker Informasjon med energi/miljø/klimaråd skal leggast ved t.d. byggemeldingar Lag og organisasjonar Lag og organisasjonar skal utfordrast til å ha fokus på energibruk og klimapåverknad ved eigen aktivitet Miljøfyrtårn Miljøfyrtårnsertifisering av eiga verksemd. Kommunen vil arbeide aktivt for at flest mogleg av verksemdene i kommunen skal miljøsertifiserast Pendling Side 27 av 52
Kommunen vil stimulere til fellesløysingar for pendlarar lokalt og regionalt Lokal energiproduksjon. Årdal kommune vil sikre ei god utvikling av lokal energiproduksjon som tek omsyn til både klima, lokalmiljø og eigne innbyggjarar. Spillvarmen skal utnyttast betre. Delmål for dette området er: M Spillvarmen i kommunen skal utnyttast betre M M Det skal byggast opp eit kommunalt energi- og klimafond Vasskraftutbygging skal ta omsyn til fleirbruksverdi Aktuelle tiltak for å nå dette er: Forprosjekt spillvarme Det skal startast opp eit forprosjekt for å vurdere auka utnytting av spillvarme Energi- og klimafond 10% av avkastinga ved sal av konsesjonskraft setjast av årleg til eit kommunalt energi- og klimafond. Det skal utarbeidast retningsliner for bruk av fondet Fleirbruksverdi vasskraft All vasskraftutbygging skal ta omsyn til fleirbruksverdi. For små utbyggingar som ikkje er konsesjonspliktige skal kommunen si byggesakshandsaming ivareta dette. Det skal vurderast å lage ein samla plan for vasskraftutbyggingar. Side 28 av 52
PRIORIERE ILAK ILAKSLISER Dette er oversikt over prioriterte tiltak som er definerte i kapittel 3. Dersom ikkje anna er spesifisert, gjeld målet innanfor planperioden. iltakslista viser prioriterte tiltak for neste år. Lista over prioriterte tiltak (handlingsplanen) skal rullerast kvart år før budsjetthandsaminga. Heile planen skal rullerast kvart 4. år. Prioriterte tiltak: Nr. Prioriterte tiltak Ansvarleg Frist Energibruk: 1 Fokus på eigen energibruk i kommunen Hans Jørgen Røneid 2009 2 Systematisere energioppfølging Hans Jørgen Røneid 2009 3 Vurdere å gjennomføre enøktiltak Hans Jørgen Røneid 2009 4 Vurdere energifleksibilitet i byggesak Harald Stadheim 2009 Klima og miljø: 1 Forprosjekt parkering/bilbruk Jan Roy Dalheim 2009 2 Energi- og miljøvurdering ved innkjøp Wenche Clausen/Inge Moen 2009 3 Jobbe med standard dobbeltsidig utskrift/kopi Laila Røneid/Eva Løvdahl 2009 4 Legge inn miljøpåminnar i e-post Laila Røneid/Eva Løvdahl 2009 5 Faste grillar for å unngå bruk av eingongsgrillar Jan Roy Dalheim 2010 Haldningar: 1 Fokus på prosjekt i skule og barnehage Rektorane/Barnehagestyrarar 2010 2 Fokus på samarbeid/kontakt med lag og organisasjonar Steinar Lægreid 2009 3 Miljøfyrtårnsertifisering Stine Mari Måren 2010 4 Rådgjeving i byggesaker Harald Stadheim 2009 Nina Dolmen/Hans Jørgen 5 Fokus på kommunal bilbruk Røneid/Jan Roy Dalheim 2009 Lokal energiproduksjon: 1 Forprosjekt for spillvarme Hans Jørgen Røneid/Jan Roy Dalheim 2009 2 Utvikle energi- og klimafond Ingvar Laberg 2009 3 Samla plan for vasskraftutbygging Stine Mari Måren 2010 Side 29 av 52
VEDLEGG A: OPPSUMMERING A.1: abellar Folketal abell 5: Folketalsutvikling for kommunen, SSB alternativ MMMM År 1996 2001 2006 2011 2016 Folketal 5 870 5 760 5 630 5 572 5 493 Årleg endring (middel) -0,4 % -0,5 % -0,2 % -0,3 % Hushald 2 472 2 473 2 539 2 603 2 682 Personar pr. hushald Kommunen 2,37 2,33 2,22 2,14 2,05 Fylket 2,62 2,51 2,49 2,42 2,37 Landet 2,35 2,29 2,28 2,25 2,21 Energiforsyning abell 6: Stasjonær energibruk pr. energiberar Kjelde: Lokal energiutgreiing for Årdal Årstala oppdaterast automatisk: 1996 2001 2006 2011 2016 El-bruk utan KKI 78,1 81,8 82,6 139,8 145,2 Olje/parafin 6,3 4,9 4,6 4,1 3,8 Gass 0,9 0,9 1,0 1,0 1,0 Biobrensel 12,9 8,4 10,4 10,4 10,4 Spillvarme 4,0 4,2 6,2 7,0 8,0 Sum 102,3 100,2 104,8 162,3 168,4 Kjelde: SSB + framskriving abell 7: Klimakonsekvens pr. energiberar (For stasjonær energibruk) CO2-ekvivalentar 1996 2001 2006 2011 2016 El-bruk utan KKI 8 591 8 998 9 090 15 381 15 972 Olje/parafin 1 673 1 297 1 223 1 090 1 018 Gass 220 211 227 226 229 Biobrensel - - - - - Spillvarme - - - - - Sum 10 484 10 506 10 540 16 697 17 219 Kjelde: konvertering av tabell 6) abell 8: Partikkelutslepp pr. energiberar (For stasjonær energibruk) Partikkelutslepp 1996 2001 2006 2011 2016 El-bruk utan KKI - - - - - Olje/parafin 0 0 0 0 0 Gass 0 0 0 0 0 Biobrensel 110 72 89 89 89 Spillvarme - - - - - Sum 110,3 72,1 88,9 89,2 89,2 Kjelde: konvertering av tabell 6 Side 30 av 52
Stasjonær energibruk pr. sektor abell 9: Stasjonær energibruk pr. sektor, fordelt på ulike energikjelder Hovudtal for 2006 Elektrisitet Olje/parafin Gass Biobrensel Avfall, kol, Sum [GWh] [GWh] [GWh] [GWh] koks [GWh] [GWh] Hushald 48,4 0,9 0,2 10,4 0,0 59,9 Offentleg tenesteyting 3,3 0,0 0,0 0,0 5,2 8,5 Privat tenesteyting 3,5 1,7 0,1 0,0 0,0 5,3 Industri 5,4 2,0 0,7 0,0 0,0 8,1 Kraftkrevande industri 3 750,0 24,3 0,0 0,0 0,0 3 774,3 Fjernvarme 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Anna 22,0 0,0 0,0 0,0 1,0 23,0 Sum 3 832,6 28,9 1,0 10,4 6,2 3 879,1 kwh pr. husstand i kommunen 19 426 368 62 4 157 0 24 013 kwh pr. husstand i fylket 17 377 594 106 5 252 0 23 328 kwh pr. husstand i landet 18 854 1 244 68 3 634 5 23 805 abell 10: Utvikling i stasjonær energibruk pr. sektor Kjelde: Lokal energiutgreiing for Årdal Energibruk pr sektor [GWh] 1996 2001 2006 2011 2016 Hushald 59,5 59,2 59,9 64,4 67,1 Primærnæring 19,7 21,0 23,0 23,3 23,8 enesteyting 15,1 12,6 13,8 14,2 14,8 Industri 8,0 7,4 8,1 60,3 62,7 Kraftkrevande industri 4 127,5 3 955,4 4 061,0 4 164,5 4 298,3 ransport 65,8 69,8 95,6 107,0 122,0 Sum 4 295,6 4 125,4 4 261,4 4 433,7 4 588,8 abell 11: Samla klimagassutslepp pr. sektor onn CO2 ekvivalentar CO2 Lystgass Metan Andre Hushald 328 22 236 - Primærnæring - 200 247 - enesteyting 1 193 189 3 757 - Industri utan KKI 993 166 53 - ransport 13 363 713 39 - Sum 15 877 1 290 4 332 - Kjelde: Lokal energiutgreiing for Årdal abell 12: Utslepp av viktige klimagassar i 2005 onn CO2 ekvivalentar CO2 Lystgass Metan Andre Hushald 328 22 236 - Primærnæring - 200 247 - enesteyting 1 193 189 3 757 - Industri utan KKI 993 166 53 - ransport 13 363 713 39 - Sum 15 877 1 290 4 332 - abell 13: Luftureining til lokalmiljø i 2004 onn PM10 CO NOx SO2 NMVOC Hushald 57,3 236,1 2,3 0,5 14,7 Primærnæring - - - - - enesteyting 0,2 1,1 2,4 0,6 56,9 Industri 12,8 0,7 210,0 21,6 0,1 ransport 9,2 201,6 89,2 1,8 36,5 Sum 79,4 439,6 303,9 24,5 108,3 Kjelde: SF (www.miljostatus.no) + framskriving Kjelde: SF (www.miljostatus.no) + framskriving Kjelde: SF (www.miljostatus.no) + framskriving Side 31 av 52
A.2: Større, kommunale bygg Her har me samla eit oversyn over alle kommunale bygg med byggareal større enn 1000 m 2 : Bygg 1 - Farnes barneskule ype bygg: Skulebygg med gymnastikksal og innomhus symjebasseng (Symjebasseng er ikkje i drift). Byggeår: 1953-58, tilbygg 1967 Rehabilitert: 2003 (deler av bygget) Areal: 5.800 kvm Oppvarma areal:? Byggemateriale: Betong/siporex Energiforbruk i 2007: 748.600 kwh Energiforbruk pr kvm: 129 kvh/kvm Rehabiliteringsplanar: 2009 (resten av bygget) Oppvarming: Vassboren varme, radiatorar Ventilasjon: Oljekjel, el-kjel Balansert ventilasjon Avtrekksventilasjon Samla vurdering: Plan for utbetring: Rehabilitering i 2009 Bygg 2 - Farnes ungdomsskule ype bygg: Skulebygg Byggeår: 1962-63 Rehabilitert: 1991 (deler av bygget) Areal: 3.346 kvm Oppvarma areal:? Byggemateriale: Betong, murt tegl Energiforbruk el: 660.800 kwh Energiforbruk olje: 20.000 kwh (anslag usikkert) Energiforbruk i 2007: 680.800 kwh Energiforbruk pr kvm: 206 kwh/kvm Rehabiliteringsplanar: Oppvarming: Vassboren oppvarming, radiatorar Oljekjel, el-kjel Ventilasjon: Balansert ventilasjon Avtrekksventilasjon i kjøkken Samla vurdering: Plan for utbetring: - Bygg 3 - Rådhus 1 ype bygg: Kontorbygg Byggeår: 1954 Rehabilitert: 1993 Areal: 1.276 kvm Oppvarma areal:? Byggemateriale: Betong, pussa mur Energiforbruk el: 505.700 kwh Energiforbruk olje: 50.000 kwh (i hovudsak til oppvarming av friluftsbad) Energiforbruk i 2007: 505.700 kwh Energiforbruk pr kvm: 436 kwh/kvm Rehabiliteringsplanar: Side 32 av 52
Oppvarming: Ventilasjon: Samla vurdering: Plan for utbetring: Kommentar: Vassboren oppvarming, radiatorar Oljekjel, el-kjel Balansert ventilasjon Ved renovering vart huset ikkje isolert til dagens standard. Energiforbruket på Rådhus I er usikkert da det om sommaren vert nytta energi til oppvarming av friluftsbadet. Det er og montert kjøleanlegg som dumpar om lag 35 kw over tak det meste av året. Kommunen bør sjå nærare på energibruken i Rådhus 1, mellom anna utnytting av spillvarmen frå kjøleanlegget. Bygg 4 - Rådhus 2 ype bygg: Kontor, leilegheiter, butikk Byggeår: 1972-73 Rehabilitert: 1983 Areal: 1.752 kvm Oppvarma areal:? Byggemateriale: Betong, teglsteinsforblending Energiforbruk i 2007: 197.900 kwh Energiforbruk pr kvm: 113 kwh/kvm Rehabiliteringsplanar: Oppvarming: Elektrisk oppvarming, panelomnar Ventilasjon: Balansert ventilasjon i 1. etasje Avtrekksventilasjon forøvrig Samla vurdering: Plan for utbetring: Kommentar: ilsynelatande lågt energiforbruk i Rådhus II skuldast mellom anna mangelfull ventilasjon i bygget samt at nokre leigetakarar har eigne abonnement. Bygg 5 - Samfunnshuset, Årdalstangen ype bygg: Samfunnshus Byggeår: 1972 Rehabilitert: Areal: 2.300 kvm Oppvarma areal:? Byggemateriale: Betong, teglsteinsforblending Energiforbruk i 2007: 293.800 kwh Energiforbruk pr kvm: 128 kwh/kvm Rehabiliteringsplanar: Oppvarming: Vassboren oppvarming, ribberøyrsomnar Ventilasjonsanlegg Ventilasjon: il- / fraluftsanlegg Samla vurdering: Plan for utbetring: - Bygg 6 - Storevegen 2 ype bygg: Bustader, kontor Byggeår: 1961 Rehabilitert: Areal: 2.174 kvm Oppvarma areal:? Byggemateriale: Betong Energiforbruk i 2007: 172.800 kvh Side 33 av 52
Energiforbruk pr kvm: 79 kwh/kvm Rehabiliteringsplanar: Oppvarming: Vassboren oppvarming, radiatorar, el-kjel Elektrisk oppvarming, panelomnar, ESWA Ventilasjon: Balansert ventilasjon i kontor Naturleg ventilasjon Samla vurdering: Plan for utbetring: Bygg 7 - angen skule ype bygg: Skulebygg med gymnastikksal og innomhus symjebasseng Byggeår: 1955, 1966, 1978 Rehabilitert: 2003-2004 Areal: 7.400 kvm Oppvarma areal: 6.000 kvm Byggemateriale: Betong Energiforbruk el: 1.100.000 kwh Energiforbruk olje: 20.000 kwh Energiforbruk i 2007: 1.120.000 kwh Energiforbruk pr kvm: 186 kwh/kvm Rehabiliteringsplanar: Oppvarming: Vassboren oppvarming, radiatorar (rehabilitert del) Oljekjel, el-kjel Elektrisk oppvarming, panelomnar, ESWA Ventilasjon: Balansert ventilasjon Samla vurdering: Plan for utbetring: Bygg 8 - Årdal bu- og omsorgssenter ype bygg: Sjukeheim, leilegheiter Byggeår: 1968 Rehabilitert: 1998-2000 Areal: 4.300 kvm Oppvarma areal: 4.300 kvm Byggemateriale: Bindingsverk med teglforblending Energiforbruk i 2007: 875.000 kwh Energiforbruk pr kvm: 203 kwh/kvm Rehabiliteringsplanar: Oppvarming: Vassboren oppvarming, radiatorar Oljekjel, el-kjel Elektrisk oppvarming, varmekablar i baderom Ventilasjon: Balansert ventilasjon Samla vurdering: Plan for utbetring: Bygg 9 - Sjukeheimen, Årdalstangen ype bygg: Sjukeheim Byggeår: 1960, 1972, 1999 Rehabilitert: 1990 (delen bygd i 1972) Areal: 3.710 kvm Oppvarma areal: kvm Byggemateriale: Betong/siporex Energiforbruk el: 1.026.000 kwh Energiforbruk olje: 20.000 kwh Side 34 av 52
Energiforbruk i 2007: 1.046.000 kwh Energiforbruk pr kvm: 282 kwh/kvm Rehabiliteringsplanar: Oppvarming: Vassboren oppvarming, radiatorar Oljekjel, el-kjel Ventilasjon: Balansert ventilasjon Samla vurdering: Plan for utbetring: Bygg 10 - Årdalshallen ype bygg: Idrettshall med innomhus symjeanlegg Utomhus badeanlegg Byggeår: 1974 Rehabilitert: Areal: 4.140 kvm Oppvarma areal: kvm Byggemateriale: Betong, teglforblending Energiforbruk el: 542.500 kwh Energiforbruk olje: 400.000 kwh (anslag, usikkert) Energiforbruk i 2007: 942.500 kwh Energiforbruk pr kvm: 227 kwh/kvm Rehabiliteringsplanar: Oppvarming: Vassboren oppvarming, radiatorar Oljekjel, el-kjel Ventilasjon: Balansert ventilasjon Samla vurdering: Plan for utbetring: Side 35 av 52
VEDLEGG B: ABELL OG FIGURLISER abellar abell 1: Folketalsutvikling for kommunen... 8 abell 2: Overslag over samla bygningsmasse... 9 abell 3: Klimadata normalverdiar... 9 abell 4: otal energibruk pr sektor i kommunen [GWh] (Kjelder: SSB, LEU 2007)... 14 abell 5: Folketalsutvikling for kommunen... 30 abell 6: Stasjonær energibruk pr. energiberar... 30 abell 7: Klimakonsekvens pr. energiberar (For stasjonær energibruk)... 30 abell 8: Partikkelutslepp pr. energiberar (For stasjonær energibruk)... 30 abell 9: Stasjonær energibruk pr. sektor, fordelt på ulike energikjelder... 31 abell 10: Utvikling i stasjonær energibruk pr. sektor... 31 abell 11: Samla klimagassutslepp pr. sektor... 31 abell 12: Utslepp av viktige klimagassar i 2005... 31 abell 13: Luftureining til lokalmiljø i 2004... 31 Figurar Figur 1: Kommunen... 7 Figur 2: Næringsliv... 9 Figur 3: Stasjonær energibruk pr. energibærar almenn forsyning... 11 Figur 4: Energibalanse i kommunen... 13 Figur 5: Lokal luftureining frå stasjonær energiproduksjon.... 14 Figur 6: Klimagassutslepp utanom kraftkrevande industri.... 15 Figur 7: Utslepp av viktige klimagassar utanom kraftkrevande industri (2005).... 15 Figur 8: Luftureining til lokalmiljø utanom kraftkrevande industri (2005).... 16 Figur 9: Luftureining til lokalmiljø kraftkrevande industri (2005).... 16 Figur 10: Utslepp frå Hydro as Årdal Metallverk.... 19 Figur 11: Historisk utslepp av støv frå Hydro, Årdal Metallverk.... 19 Figur 12: Samla klimagassutslepp frå transport pr. innbyggar.... 20 Figur 13: Inn- og utpendling i kommunen (SSB 2007).... 21 Figur 14: Oversikt over energibruk i kommunen sine eigne bygg (2007)... 22 Figur 15: Hovudlinjer i distribusjonsnett Øvre Årdal... 37 Figur 16: Hovudlinjer i distribusjonsnett Årdalstangen... 37 Figur 17: Verneplanar i kommunen... 38 Figur 18: Endring i global middeltemperatur 1860-2005.... 40 Figur 19: Illustrasjon av drivhuseffekten.... 41 Figur 20: Klimagassutslepp i Noreg, fordelt på klimagass.... 41 Figur 21: Klimagassutslepp i Noreg, fordelt på kjelde... 42 Figur 22: Klimagassutslepp i Noreg, forventa utvikling.... 42 Figur 23: Konsesjonsprosess for vasskraft.... 50 Side 36 av 52
VEDLEGG C: KAR Hovudlinjer i distribusjonsnettet Figur 15: Hovudlinjer i distribusjonsnett Øvre Årdal Figur 16: Hovudlinjer i distribusjonsnett Årdalstangen Kjelde: Lokal energiutgreiing for Årdal 2007 Side 37 av 52
Oversyn over verneplanar i kommunen: Figur 17: Verneplanar i kommunen Side 38 av 52
ENERGI- OG KLIMAPLAN FOR ÅRDAL KOMMUNE Dambrotskart ya Side 39 av 52
VEDLEGG D: GRUNNLAGSINFORMASJON D.1: Klima og miljø. Utgangspunkt Den globale middeltemperaturen stig, og trenden viser ein auke på om lag 0,6 grader dei siste 100 åra. Middeltemperaturen i Noreg viser ein tilsvarande stigande trend, men med vesentleg større variasjonar frå år til år. På grunn av dei store naturlige klimavariasjonane er det vanskelig å sei sikkert i kva grad klimaendringar skuldast menneskeleg påverknad, men FN sitt Klimapanel (IPCC) konkluderer med at me no har nye og sterkare vitskapelige bevis for at den vesentlege årsaka til den globale oppvarminga dei siste 50 åra faktisk er menneskeleg aktivitet. Panelet spår vidare vekst i CO 2 -utsleppa framover, og at dette vil gje auka konsentrasjon av drivhusgassar i atmosfæren. Det er berekna at dette vil føre til ei auke i den globale middeltemperaturen på så mykje som mellom 1,8 og 4,0 grader innan 2100, og ei auke i havnivået på mellom 20 og 60 cm. Figur 18: Endring i global middeltemperatur 1860-2005. Drivkrefter Klimaproblemet er eit av dei miljøproblema som er tettast vevd saman med samfunnsutviklinga, både i industriland og utviklingsland. Menneska sin verknad på miljøet avheng av fleire faktorar, som folketal, forbruk av energi og varer, transport, fordeling av forbruk mellom ulike varer og tenester, og korleis varene blir produsert, frakta og brukt. Folketalet i verda er meir enn dobla sidan 1950, og aukar no med meir enn 90 millionar pr år. Dette medfører ein tilvekst tilsvarande EU si befolkning kvart fjerde år. Framskrivingar tilseier ein vekst frå ca. 6 milliardar i dag til om lag 10 milliardar i år 2050, før veksten flatar ut. Det er forventa at 95 prosent av folketalsauken kjem i utviklingslanda. Ei langsiktig utvikling som legg opp til vårt forbruksmønster i heile verda er langt frå bærekraftig. Endringar i produksjons- og forbruksmønster er heilt naudsynt, spesielt i dei industrialiserte landa. rass i låg vekst i folketalet ser me i vår del av verda ein rask vekst i forbruket. Grunnleggande behov for mat, kle og husly vert utvikla i retning av høgare kvalitet og større raffinement. Samtidig oppstår nye behov. Det er skjedd grunnleggande endringar i samansetjinga av forbruket i dei industrialiserte landa, ettersom inntektsnivå og totalforbruk har auka. Mellom anna veks omfanget av tenester, som transport, raskare enn totalforbruket. Drivhuseffekten Sett i eit globalt perspektiv er den raske oppvarminga av atmosfæren ein av dei største truslane for vårt hundreår. Klimakonvensjonen er eit uttrykk for at industrilanda må gå saman om å redusere utsleppa av klimagassar. Det ein forpliktar seg til i Kyoto-protokollen er eit første steg i rett retning, og på lang sikt må alle redusere sine klimagassutslepp svært mykje. Side 40 av 52
Drivhusgassane slepp gjennom det meste av energien frå sola, som kjem i form av kortbølgja stråling, samstundes som dei bremser tilbakestrålinga frå jorda i form av infraraud langbølgja varmestråling. Samanhengane er kompliserte, og ikkje nødvendigvis eintydige, men det er stort sett akseptert at auka konsentrasjonar av drivhusgassar fører til auka temperatur i den nedre delen av atmosfæren, som vert kalla troposfæren. Mange av dei konkrete tiltaka må Figur 19: Illustrasjon av drivhuseffekten. gjennomførast i lokalsamfunna, og kommunane spelar ei viktig rolle som pådrivar og koordinator i klima- og energipolitikken. Rio-konferansen om bærekraftig utvikling sette eit viktig motto for kommunane sitt engasjement: enkje globalt handle lokalt! Klimagassar og kjelder til utslepp Dei viktigaste klimagassane er karbondioksid, metan, lystgass ( dinitrogenoksid ) og klorfluor- og fluorhaldige gassar. Karbondioksid Karbondioksid oppstår i første rekke i samband med forbrenning av organisk materiale. Dei viktigaste kjeldene til klimagassutslepp i Noreg er CO 2 - utslepp frå transport, industri og petroleumsverksemd. Andre store kjelder er avfallsfyllingar, landbruk og bustadoppvarming. Metan Metan vert danna gjennom naturlege prosessar i naturen. Dei viktigaste kjeldene til metanutslepp i Noreg er utslepp frå avfallsfyllingar (deponigass) og utslepp i samband med husdyrhald. Figur 20: Klimagassutslepp i Noreg, fordelt på klimagass. Lystgass Lystgass (N 2 O) vert i hovudsak produsert i samband med jordbruks- og industriaktivitetar, og då først og fremst frå bruk av kunst- og naturgjødsel. Mange kjenner og til lystgass i samband med anestesi på sjukehus, men i dag nyttar ein medikament til dette. KFK Klorfluor- og fluorhaldige gassar er svært alvorlege klimagassar, men ekstremt høg oppvarmingsfaktor. Nokre av desse har tidlegare vore nytta som medium i kjøle- og fryseanlegg, og i brannsløkkingsanlegg, men har etter kvart (i fleire steg) vorte ulovlege å omsetje og bruke. Andre har vore nytta i isolasjonsmateriale for høgspentanlegg og i ekspanderande byggeskum/isolasjonsmateriale. Side 41 av 52