Miljørapport 2011 Hordaland fylkeskommune Nr. 6-12 AUD-rappor t
Utgivar: Tittel: Hordaland fylkeskommune, Regionalavdelinga, Analyse, utgreiing og dokumentasjon (AUD) http://www.hordaland.no/aud Miljørapport 2011 Hordaland fylkeskommune Publikasjonsserie/nr: AUD-rapport nr: 6-12 http://www.hordaland.no/aud-rapportar Dato: 15. mai 2012 / Korrigert versjon 25. september 2012 Forfattar: Stian Skår Ludvigsen, PhD Tlf: 55 23 92 79 E-post: stian.ludvigsen@hfk.no 2
Miljørapport Hordaland fylkeskommune 2011 Innhald Side: Innleiing 4 Nedgang i nasjonale klimagassutslepp. Usikker nedgang i Hordaland 5 Miljørapportering for Hordaland fylkeskommune si verksemd 9 Miljø og klima generelt 9 Kraftig auke i talet på kilometer kjørt i teneste 10 Auke i talet og lengda på flyreiser 11 Energiforbruk i bygg 12 Bygningsmassen 14 Energiovervakingssystem 14 Miljøfyrtårn og miljøsertifisering 14 Avfall 14 Papirforbruk 15 Kollektivtrafikk 15 Samla CO 2 -utslepp 16 Kjelder 18 Figur- og tabelloversikt Figur 1: Utvikling i klimagassutslepp, Noreg og Hordaland, alle kjelder 5 Figur 2: Utslepp frå industri og bergverk 6 Figur 3: Utslepp frå hushald og jordbruk 7 Figur 4: Utslepp frå kjøretøy 7 Figur 5: Timar med NO 2 -forureining og gjennomsnittleg NO 2 -verdi, Danmarks plass 8 Figur 6: Talet på kilometer kjørt etter eining 10 Figur 7: Fordeling av energikjelder i fylkeskommunale bygg 13 Figur 8: Kopipapir, mjukt papir og trykksaker 15 Tabell 1: Utslepp frå fylkeskommunale flyreiser bestilt via HRG 11 Tabell 2: Utslepp frå fylkeskommunale flyreiser etter eining, 2011 12 Tabell 3: Energiforbruk i fylkeskommunale bygg 13 Tabell 4: Drivstofforbruk i kollektivtrafikken i Hordaland 16 Tabell 5: Oppsummering av utslepp frå fylkeskommunal verksemd 17 3
Innleiing Versjonskommentar: I første versjon (15. mai) hadde vi fått levert feilaggregerte data om kilometergodtgjersle. Dette resulterte i feil utrekna CO 2 -utslepp som følgje av fylkeskommunal drift (figur 6 og tabell 5). Dette er retta i denne versjonen. Klimaplan for Hordaland blei vedteke av Fylkestinget 8. juni 2010, med tre hovudmål: 1) utslepp av klimagassar i Hordaland skal blir redusert med 22 % innan 2020 i forhold til 1991, 2) energibruken skal bli redusert og bli gjort berekraftig gjennom effektivisering og bruk av ny fornybar energi, 3) Hordaland skal vere best mogleg budd på klimaendringane. Klimaplanen inneheld delmål på energi, forbruk og avfall, bygningar, arealbruk og transport, næringsliv, teknologi, klimatilpassing, og samarbeid og verkemidlar. Denne miljørapporten er bygd opp med to kapittel: eitt om utviklinga i klimagassutslepp i Hordaland, og eitt kapittel om Hordaland fylkeskommune si verksemd. Sistnemnte inneheld utvald informasjon om energi, forbruk og avfall, bygningar, transport og verkemidlar. For første gong i den perioden data er tilgjengeleg, var det frå 2007 til 2008 ein reduksjon i utslepp av klimagassar i Hordaland, både frå industri, biltrafikk og andre kjelder. Dette skuldast i stor grad finanskrisen, med til dømes lågare produksjonsaktivitet i Lindås. Reduksjonen i utslepp heldt fram også i 2009. Dessverre er 2009-dataa dei siste vi har SSBtal for. SSB har stogga publisering av kommune- og fylkesfordelte utslepps- og energital på grunn av stor usikkerheit. På nasjonalt nivå gjekk utsleppa opp i 2010, men ned att i 2011. Vi har teke utgangspunkt i desse tala for eigne, grove, berekningar av utslepp i Hordaland for vegtrafikk, industri, hushald, landbruk, og total. Desse tala er høgst usikre, men vi bruker historiske tal til å berekne eit usikkerheitsintervall rundt tala, og soleis kan vi skape oss eit bilete av stoda lokalt. Kalde vintrar i 2009-10 og 2010-11 gjorde at vi hadde høge forureiningsverdiar i Bergen, og vi hadde høgt oljeforbruk i fylkeskommunale bygg. Hausten og vinteren i 2011 var mildare, og både luftforureining og oljeforbruk gjekk ned. Utsleppstal for dette i tidlegare miljørapportar, har ført til ei endring bort frå prisstyring av oppvarming. Elektrisitet skal no vere den føretrekte oppvarmingskjelda, uavhengig av pris. Det er for tidleg å seie kva konsekvensar dette vedtaket vil ha, da vi fekk ein mildare vinter. Utsleppa frå energibruken i fylkeskommunale bygg gjekk ned 20 % frå 2010 til 2011. CO 2 -utsleppa frå bilreiser blei i 2011 redusert med 12 %, men utsleppa frå flyreiser auka med 18,5 %. Vi har òg tal for utslepp frå kollektivtrafikken (all trafikk). Desse auka med 11,5 %. Denne rapporten og anna informasjon om Hordaland fylkeskommune sitt miljøarbeid er tilgjengeleg på http://www.hordaland.no/miljo Denne og andre rapportar frå analyse, utgreiing og dokumentasjon (AUD) er òg tilgjengeleg på http://www.hordaland.no/hordaland-fylkeskommune/regional-utvikling/kart-ogstatistikk/publikasjonar-fra-aud 4
Nedgang i nasjonale klimagassutslepp. Usikker nedgang i Hordaland. For at vi skal nå målet om 22 % reduksjon i klimagassutslepp innan 2020 skulle vi i Hordaland hatt minst 2,5 % årleg reduksjon frå 2009-nivået, og nasjonalt ein årleg reduksjon på minst 2,7 %, men på grunn av stor usikkerheit i dei kommunale tala, har SSB etter 2009 slutta å publisere kommune- og fylkesfordelt statistikk over klimagassutslepp. 1 Vi må derfor lage nokre estimat for utslepp i Hordaland etter 2009. Dette har vi gjort i figur 1 til 4. Figur 1 viser utviklinga i totale utslepp, med ei målbane for kva årleg reduksjon vi må ha for å nå 22 % reduksjon. Figur 2 viser utviklinga i utslepp frå industri og bergverk, figur 3 for hushald og jordbruk, og figur 4 frå kjøretøy. For landet som heile var det i 2010 ein auke i totale klimagassutslepp på 4,7 %, og i 2011 ein reduksjon på 2,3 %. Samla sett har det over dei to åra vore ein auke på 2,3 %. I figurane har vi lagt inn våre berekningar, der vi for dei år vi manglar data for reknar Hordaland sin del av dei nasjonale klimagassutsleppa som gjennomsnitt av dei åra vi har data for (1991, 1995, 2000, 2005, 2008, 2009). Vi får da ei utsleppsendring i Hordaland på +3,7 % i 2010 og -2,3 % i 2011. Samla utsleppsauke i dei to siste åra er da på 1,3 %. Figur 1: Utvikling i klimagassutslepp, Noreg og Hordaland, alle kjelder 200 180 160 140 Indeks. 1991 = 100 120 100 80 60 40 20 0 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013 2015 2017 2019 Intervall, alle kjelder, Hordaland Mål, Noreg Mål, Hordaland Alle kjelder, Noreg Alle kjelder, Hordaland Note: Figuren viser utviklinga for klimagassutslepp (i CO 2 -ekvivalentar) frå alle kjelder. Indeks med 1991 som referanse. Data for Noreg frå alle år. Data frå Hordaland frå 1991, 1995, 2000, 2005, 2008 og 2009 (dei åra SSB har oppgitt data for). Andre datapunkt er berekna etter gjennomsnittleg historisk forhold til dei nasjonale tala. Det brune feltet viser berekningsintervall der største og minste historiske forhold utgjer yttergrensene. Dei svarte linjene viser kva årleg endring som må til for å nå klimamålet om 22 % reduksjon frå 1991 til 2020. Kjelde: Eigne berekningar av SSB/Statistikkbanken, tabell 08615 fram til 2009 og 08940 frå 2010. 2 1 Sjå http://www.ssb.no/vis/magasinet/miljo/art-2012-02-13-01.html og http://www.tu.no/energi/2012/03/05/ssb-nekter-apublisere-klimastatistikk 2 http://www.ssb.no/klimagassr. For dokumentasjon av dataa, sjå http://www.ssb.no/agassn og http://www.ssb.no/english/subjects/01/90/doc_200910_en/doc_200910_en.pdf 5
Det betyr at vi sakkar akterut, og det blir tyngre å nå måla. For at vi no skal nå målet om 22 % reduksjon frå 1991-nivået, må vi i Hordaland ha ein årleg reduksjon på 3,2 % framover (nasjonalt må vi ha ein årleg reduksjon på 3,6 %). Indeks for utslepp (i CO2-ekvivalentar) frå alle kjelder er vist i figur 1. Vårt estimat for utslepp frå Hordaland er vist med eit intervall rundt den raude stipla linja. Dei svarte linjene viser den årlege endring som må til for å nå målet om 22 % reduksjon. Finanskrisa er sannsynlegvis årsaka for nedgangen frå 2008 til 2009. Til dømes såg Statistisk sentralbyrå lågare aktivitet i godstransport og drosjenæringa i andre halvdel av 2008, 3 og ein lågare produksjonsaktivitet i til dømes Lindås. 4 I 2009 var industrikommunane Kvinnherad og Kvam blant dei ti kommunane med dei største berekna utsleppsreduksjonane. 5 Også Karmøy, Odda og Sauda hadde store berekna reduksjonar i utsleppa i 2009. Utsleppa frå industri og bergverk er vist i figur 2. Dei nasjonale tala for 2011 i figur 1 er foreløpige, og SSB har enno ikkje publisert detaljerte tal etter aktivitetar. Figur 2, 3 og 4 går derfor berre til 2010. Figur 2: Utslepp frå industri og bergverk 200 180 Indeks. 1991 = 100 160 140 120 100 80 60 40 Intervall - stasjonær forbrenning, Hordaland Intervall - prosessutslepp, Hordaland Stasjonær forbrenning, Hordaland Stasjonær forbrenning, Noreg Prosessutslepp, Hordaland Prosessutslepp, Noreg 20 0 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Note: Figuren viser utviklinga for klimagassutslepp (i CO 2 -ekvivalentar) frå industri og bergverk. Indeks med 1991 som referanse. Data for Noreg frå alle år. Data frå Hordaland frå 1991, 1995, 2000, 2005, 2008 og 2009. Andre datapunkt er berekna etter gjennomsnittleg historisk forhold til dei nasjonale tala. Dei grå og brune felta viser berekningsintervall der største og minste historiske forhold utgjer yttergrensene. Kjelde: Eigne berekningar av SSB/Statistikkbanken, tabell 08615 og 08940. 6 3 http://www.ssb.no/klimagassn/arkiv, artikkel publisert 15. februar 2010 4 http://www.ssb.no/klimagassr/arkiv, artikkel publisert 23. februar 2010 5 http://www.ssb.no/klimagassr, publisert 22. februar 2011 6 J.fr. fotnote 2. 6
Figur 3: Utslepp frå hushald og jordbruk 200 180 160 140 120 100 80 60 40 Intervall - jordbruk, Hordaland Intervall - forbrenning i bustader, Hordaland Jordbruk, Hordaland Jordbruk, Noreg Forbrenning i bustader, Hordaland Forbrenning i bustader, Noreg 20 0 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Figur 4: Utslepp frå kjøretøy 200 180 Indeks. 1991 = 100 160 140 120 100 80 60 40 Intervall - tunge kjøretøy, Hordaland Intervall - personbilar, Hordaland Tunge kjøretøy, Hordaland Tunge kjøretøy, Noreg Personbilar, Hordaland Personbilar, Noreg 20 0 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Note: Figurane viser utviklinga for klimagassutslepp (i CO 2 -ekvivalentar) frå jordbruk og hushald (figur 3) og frå kjøretøy (figur 4). Indeks med 1991 som referanse. Data for Noreg frå alle år. Data frå Hordaland frå 1991, 1995, 2000, 2005, 2008 og 2009. Andre datapunkt er berekna etter gjennomsnittleg historisk forhold til dei nasjonale tala. Dei grå og brune felta viser berekningsintervall der største og minste historiske forhold utgjer yttergrensene. Kjelde: Eigne berekningar av SSB/Statistikkbanken, tabell 08615 og 08940. 7 7 J.fr. fotnote 2. 7
Utsleppsnivåa frå industrien auka meir i Hordaland enn i resten av Noreg frå 1995 til 2000, og den stasjonære forbrenninga har fortsatt å auke i Hordaland, medan den har gått ned i Noreg. Dermed har distansen mellom indeksverdiane auka. Intervallet som vi har lagt inn viser stor usikkerheit om kva tala for Hordaland er, og den estimerte nedgangen frå 2009 til 2010 er høgst usikker, spesielt med tanke på at utsleppstala nasjonalt har gått opp. Utsleppa frå bustader i Hordaland har hatt ei lik utvikling med landet, og ligg antakeleg 42 % under 1991-nivået (figur 3). Utsleppa frå jordbruk har ikkje gått like mykje ned, men nedgangen i Hordaland har vore større enn i landet. Når det gjeld vegtrafikken, var det ein reduksjon i utslepp både frå personbil- og tungtrafikk i 2008 og 2009, men utslepp frå varebiler og minibussar aukar, 8 og salet av drivstoff auka igjen i 2010, 9 noko vi ser i auka utslepp frå vegtrafikk i figur 4. Figur 5: Timar med NO 2 -forureining og gjennomsnittleg NO 2 -verdi, Danmarks plass 100 % 90 % 80 % 70 % 60 % 50 % 40 % 30 % 20 % 10 % 0 % feb. 04 apr. 04 jun. 04 aug. 04 okt. 04 des. 04 feb. 05 apr. 05 jun. 05 aug. 05 okt. 05 des. 05 feb. 06 apr. 06 jun. 06 aug. 06 okt. 06 des. 06 feb. 07 apr. 07 jun. 07 aug. 07 okt. 07 des. 07 feb. 08 apr. 08 jun. 08 aug. 08 okt. 08 des. 08 feb. 09 apr. 09 jun. 09 aug. 09 okt. 09 des. 09 feb. 10 apr. 10 jun. 10 aug. 10 okt. 10 des. 10 feb. 11 apr. 11 jun. 11 aug. 11 okt. 11 des. 11 120 100 80 60 40 20 0 Allergikarar og personar med alvorlege hjarte- og luftvegslidingar bør unngå opphald i området. Irritasjonar og ubehag kan forekomme hos friske Allergikarar og personar med alvorlege hjarte- og luftvegslidingar bør unngå utandørs opphald i området. Helseeffektar kan forekomme hos astmatikarar Liten eller inga helserisiko Gjennomsnittsverdi μg/m3 NO2 per måned. Timesverdiar under 100 μg utgjer liten eller ingen helserisiko, verdiar over 150 μg utgjer risiko for allergikarar og personar med hjarte- og luftvegslidingar, mens verdiar over 200 μg reknast som svært høge Note: Prosent av timar registrert (venstre akse), mikrogram NO 2 per kubikkmeter (høgre akse), per månad. Kjelde: Bergen kommune, Helsevernetaten / http://www.luftkvalitet.info/rapporter/monthsreports/monthrapbergen.aspx 8 http://www.ssb.no/klimagassn, publisert 15. februar 2011 9 http://www.ssb.no/petroleumsalg/art-2011-02-15-01.html, publisert 15.februar 2011 8
Figur 5 viser målingar av nitrogendioksid ved Danmarks plass. Det er òg plassert målarar ved Rådhuset i Bergen, og i ein kort periode i 2010 var det òg målarar i Arna. Figuren viser ei vesentleg betring av luftkvaliteten i november og desember 2011 samanlikna med alle tidlegare år i figuren, og spesielt samanlikna med 2009 og 2010. Miljørapportering for Hordaland fylkeskommune si verksemd Problematikken rundt utsleppa av klimagassar er hovudfokus for fylkeskommunen si miljørapportering. Det blir fokusert på: Utslepp frå fylkeskommunal reiseverksemd Energiforbruk bygg og bruk av fornybare energikjelder vs. oljefyring Papirforbruk Avfall Utviklinga i kollektivtrafikken Miljørapporten omfattar dei klima- og miljødata for fylkeskommunen sin aktivitet som det er mogleg å skaffe på det tidspunktet rapporten blir utarbeidd. Klimaplan for Hordaland er vedteke som regional plan. Det er tilsett ein koordinator for arbeidet med miljøsertifisering av einingane, og det er tilsett ein koordinator for arbeidet med forvaltingsplan for vassregion Hordland. Miljø og klima generelt Klimaplan 2010 2020 blei vedteke som regional plan av fylkestinget i 2010. Måla i klimaplanen er i samsvar med nasjonale mål i klimaforliket på Stortinget. Handlingsprogrammet skal rullerast årleg. Arbeidet med forvaltingsplan for vassregion Hordaland starta i 2010 og skal vere ferdig i 2015, og gjelde frå 2016 2021. Fylkeskommunen er frå 2010 styringsmakt for akvakulturløyve, vassregion Hordaland og haustbare artar av vilt og innlandsfisk. 9
Redusert kjøring For 2010 og 2011 har vi fått meir detaljerte data, så data for sentraladministrasjonen etter 2009 er ikkje samanliknbare med dei før 2010. Sjølv om aktiviteten veks, blir det mindre kjøring. Til dømes fekk sentraladministrasjonen i 2011 17 % fleire årsverk, mens kilometergodtgjerslee har blitt redusert medd 3,3 %. Etter ein auke frå 2007 til 2008, var det ei utflating av det samlaa talet på kmm kjørt i teneste frå 2008 til 2009, og ein liten nedgang frå 2009 til 2010. I førre versjon av denne rapporten hadde vi fått inn feilaggregertee data som viste ein auke i 2011. Med dei korrigerte dataa ser vi no ein større reduksjon i 2011 enn i 2010. Samla kjørelengdee i 2011 var på 1 494 490 km. Om vi går ut frå at kjørelengda er liktt fordelt med forholdet mellom bensin, diesel og elektriske personbilar i Hordaland,, 10 og vi legg til grunn ei endring i gjennomsnittsutslepp frå 179,2 til 177,2 gramm CO 2 per kilometer, 11 vil kjøringa i 2011 ha medført eit utslepp på 265 tonn CO 2. Dette er e ein reduksjon på 37 tonn og 12,2 % frå 2010. Figur 6: Talet på kilometer kjørt etter eining km Gonger rundtt ekvator 2 000 000 500 1 500 000 1 000 000 823 969 976 175 1 073 680 26 16 114 12 758 419 587 360 306 20 092 80 729 387 188 41 163 12 459 85 449 3483 519 7 552 11 542 3943 853 400 300 200 Bybaneutbygginga Skyss Politiske utval Sentraladministrasjon Driftsleiarar OT/PPT Prøvenemdaa Skulane 500 000 532 578 621 843 568 110 554 124 4834 726 100 Tannhelsedistrikta Gonger rundt ekvator 0 118 218 125 086 115 350 123 625 1091 227 2007 2008* 2009 2010 2011 0 Note: Kilometer kjørt etter arbeidsstad basert på utbetaltt kilometergodtgjersle. * Tala frå 2008 er korrigerte med regnskapstala for 20099 (etterbetaling av kilometergodtgjersle, til saman 11 525 km). 10 Registreringsstatistikken (http://www.ssb.no/bilreg ) err ikkje presis for Hordaland, fordi bilar som er i dagleg bruk i Hordaland ikkje naudsynt er registrert her (t.d. leasingbilar). Vi forventar likevel at fordelinga f av kjøretøy i bruk i Hordaland er lik med fordelinga av registrerte kjøretøy. 11 Vi reknar eit forbruk på 0,069 l/km for bensinbilar b og 0,048 l/km for dieselbilar (http://www.tiltakskatalog.no/c-1-1.htm tabell 2) 0,15 kw/km for el-bilar (http://www.klif.no/40874), og eit CO2-utslepp på 2,83 kg/liter bensin, 3,10 kg/liiter diesel og 0, 211 kg/kw elektrisitet (http://www.klimakalkulatoren. no/informasjon/ /data.og.statistikker.aspx). Dette gir 195,3 g/kmm for bensinbilar, 148,8 g/km for dieselbilar og 31,,7 g/km for el-bilar. Kjøretøyparken i Hordalandd i 2010 var 65, 8 % bensinbilar, 34,1 % dieselbilar, og 0,1 % el-bilar. I 2011 var kjøretøyparken 61,5 % bensinbilar, 38,3 % dieselbilar, og 0,2 % el-bilar (http://www.ssb.no/bilreg). Dette gir eit gjennomsnittleg utslepp på 179,2 g/km i 2010 og 177,2 g/km i 2011. 10
I tillegg til denne kjøringa, har vi tal på Skulekonsertane (tidl. Fylkeskonsertane) sin bruk av leigebil i 2010 og 2011, fordelt etter kjøretøygruppe. Denne bruken er på rundt 50 000 km, og mellom 80 og 90 % er med minibuss eller mellomstor varebil. Desse bilane er i snitt oppgjeve å ha eit blanda CO 2 -utslepp på 199 g/km. Legg vi denne utsleppsfaktoren til for heile bilbruken, får vi 9,8 tonn CO 2 -utslepp i 2010 og 10 tonn i 2011 frå kjøringa til Skulekonsertane. Auke i talet og lengda på flyreiser Hordaland fylkeskommune har fram til 2012 gjort dei fleste av sine flybestillingar via Hogg Robinson Group. Statistikken frå dei viser at det har vore ein auke i samla tal og lengde på flyreiser, med tal reiser auka med 17,4 %, reiselengda (passasjerkilometer) og drivstofforbruk auka med 18,6 %, og CO 2 -utslepp og energiforbruk auka med 18,5 % (sjå tabell 1). Totalt har reiselengda auka tilsvarande 16 gonger rundt ekvator. Dei totale CO 2 -utsleppa frå fylkeskommunale flyreiser i 2011 var på 568 tonn. Tabell 2 viser reisene i 2011 fordelt på dei einskilde einingane i fylkeskommunen. Skolane og fylkesadministrasjonen var jamnstore i sin reiseaktivitet, og stod samla for 88,5 % av fylkeskommunen sine flyreiser. Tabell 1: Utslepp frå fylkeskommunale flyreiser bestilt via HRG 2009 2010 2011 Område Reisesegmenter Km Km per reise Gonger rundt ekvator Drivstoff (kg) Energi (kwh) CO 2 (kg) Endring CO 2 Noreg 3 933 1 336 305 340 33 77 506 868 598 228 508 7,5 % Norden 347 174 293 502 4 10 109 113 290 29 804-58,3 % Europa 1 376 1 206 699 877 30 69 989 543 015 143 597-18,1 % Interkontinental 408 1 285 581 3 151 32 74 564 449 953 119 559 136,3 % Total 6 064 4 002 878 660 100 232 167 1 974 857 521 468 2,2 % Noreg 3 359 1 105 274 329 28 64 106 718 428 189 002-17,3 % Norden 536 261 533 488 7 15 169 169 996 44 722 50,1 % Europa 1 582 1 468 332 928 37 85 163 660 749 174 732 21,7 % Interkontinental 259 759 699 2 933 19 44 063 265 895 70 652-40,9 % Total 5 736 3 594 838 627 90 208 501 1 815 069 479 108-8,1 % Noreg 3 630 1 203 020 331 30 69 775 781 963 205 716 8,8 % Norden 582 326 796 562 8 18 954 212 417 55 882 25,0 % Europa 2 289 1 990 194 869 50 115 431 895 587 236 833 35,5 % Interkontinental 235 744 591 3 168 19 43 186 260 607 69 247-2,0 % Total 6 736 4 264 601 633 106 247 347 2 150 575 567 679 18,5 % Note: Forbruk og utslepp er berekna etter følgjande gjennomsnittsfaktorar: Drivstoff = 58 gram per passasjerkilometer; energi = 0,65/0,45/0,35 kwh per km (Noreg og Norden/Europa/Interkontinental); CO 2 = 171/119/93 g/km. NO X, hydrokarbon og CO kan òg bli rekna ut: NO X = 0,6/0,32/0,4 g/km; hydrokarbon = 0,15/0,04/0,007 g/km; CO = 0,5/0,9/0,093 g/km. Utsleppsfaktorane er innhenta av HRG, men det er vanskeleg å oppnå nøyaktige berekningar (sjå http://www.defra.gov.uk/environment/business/reporting/pdf/passenger-transport.pdf, side 3-14). Kjelde: Hogg Robinson Group. 11
Tabell 2: Utslepp frå fylkeskommunale flyreiser etter eining, 2011 2011 Eining Km Gonger rundt jorda Drivstoff (kg) Energi (kwh) CO 2 (kg) Del av forbruk Skoler 1 894 164 47,3 109 861 955 198 252 140 44,4 % Administrasjon 1 880 651 46,9 109 078 948 384 250 341 44,1 % Skyss 201 332 5,0 11 677 101 529 26 800 4,7 % Bybanen utbygging 161 577 4,0 9 371 81 481 21 508 3,8 % Politisk verksemd 60 730 1,5 3 522 30 625 8 084 1,4 % OT/PPT 33 885 0,8 1 965 17 088 4 511 0,8 % Tannhelse 32 262 0,8 1 871 16 269 4 295 0,8 % Total 4 264 601 106,4 247 345 2 150 574 567 679 100 % Kjelde: Hogg Robinson Group. Energiforbruk i bygg Energiforbruket ved fylkeskommunal verksemd har dei siste åra vore på rundt 56 mill. kwh, men denne mengda steig kraftig i 2010. Den kalde vinteren 2009/10 kombinert med manglande sentral koordinering av innkjøp har hatt ein særs uheldig effekt på energibruken i fylkeskommunale bygg. Forbruket av fyringsolje auka med heile 190 %. Dette har fått konsekvensar: I mange bygg er det mogleg å skifte mellom olje og elektrisk straum til oppvarming, og endringar i fordelinga har tidlegare skjedd t.d. på grunn av endringar i prisane. Fylkestinget vedtok før jul 2011 at olje ikkje skal vere førstevalet for oppvarming av fylkeskommunale bygg, sjølv om det i periodar kan vere det billegaste alternativet, men oljefyrar blir behalde som beredskap og for topplast. I 2011 har vi endra på kva tal vi ser som relevante å ta inn i miljørapporteringa. Bygg som fylkeskommunen eig, men som ikkje er drifta av fylkeskommunen, er tekne ut (som NLA, Vestlandsheimen, Bystasjonen, museum), medan vi forsøker å få inn tal for bygg som fylkeskommunen ikkje eig, men som vi driftar (leiger). Vi står da att med fylkesadministrasjonen, skolar og tannklinikkar. For å få samanliknbare tal, har vi derfor rekna ut tala for 2010 på nytt. All oppvarmingsrelatert energibruk utanom gass har gått ned, noko ein òg kan vente seg med ei mildare vinter. I ein simpel fyringsmodell basert på tal fyringsdagar (under 5 C), vil vi vente ein reduksjon i energibruk på 21 %, men fordi korkje den subjektive opplevinga av temperatur eller energibehovet ved oppvarming er lineært, kan ingen fyringsmodell vere heilt presis. 12 Målt mot den simple fyringsmodellen som gir ein venta reduksjon på 22 %, er ein samla reduksjon på 15 % innafor det vi må kunne vente oss. Vi kan derfor ikkje forklare det samla reduserte energiforbruket med noko anna enn betre vêr. Vi ser likevel at reduksjonen i oljeforbruk er langt større enn det vêret kan forklare. Reduksjonen kom før vedtaket i fylkestinget om oppvarming, og den sannsynlege forklaringa er pris. 12 I den simple fyringsmodellen har vi berre nytta ein grenseverdi for fyringsdagar. Ei utviding av modellen ville vere å nytte temperaturskala for å estimere ulikt fyringsbehov ved ulike temperaturar. Kelvinskalaen som har eit absolutt nullpunkt vil da vere riktig skala (sjølv om vi nyttar det i daglegtale, gir det ikkje meining å seie at 12 C er dobbelt så varmt som 6 C. Temperaturforskjellen er til dømes berre 1/4 i Fahrenheit, og 1/50 i Kelvin, og både celsius- og fahrenheitskalaen har negative verdiar). 12
Tabell 3: Energiforbruk i fylkeskommunale bygg MW/t CO2 *** (tonn) Straumforbruk Fyringsolje Fjernvarme Propan Totalt forbruk Straumforbruk Fyringsolje Fjernvarme Propan Totalt utslepp 2006 * 46 809 3 515 1 889 52 213 9 877 1 247 112 11 236 2007 * 2008 * 2009 * 2010 * 2010 *** 2011 ** 51 687 511 401 51 985 55 047 51 282 46 039 2 054 2 056 2 268 6 3344 6 570 2 582 1 714 2 486 2 927 4 2600 5 662 5 052 269 238 238 384 55 455 555 943 57 449 65 872 63 745 54 057 10 906 100 846 10 969 11 615 10 821 9 714 728 729 804 2 246 2 330 916 102 148 152 285 379 119 63 55 55 89 11 736 111 723 11 988 14 202 13 585 10 838 Endring 2010-11 -10,2 % -60,7 % -10,8 % 66,5 % -15,2 % -10,2 % -60,7 % -68,7 % 66,5 % -20,2 % Note: Kvantum energi innkjøpt i året til oppvarming av Hordaland fylkeskommune sine bygg. * Tal oppgjeve i miljørapport for 2010 (AUD-rapport nr. 3-11). ** 2011-tala for straumforbruk er ikkje samanliknbare med tidlegare tal. 2010-tala er derfor reviderte for å gjere dei samanliknbare med 2011-tala. Differansen på fyringsoljee og fjernvarme skuldast oppdatering av tal etter førre publisering. *** CO 2 -utsleppet er berekna etter følgjande konverteringsfaktorar: elektrisitet = 211 gram CO 2 per kw/t; olje = 7,5 kw/t per liter og 2,66 kg CO 2 per liter; fjernvarme = innkjøpt fjernvarme som del av BKK sin totale fjernvarmeproduksjon * BKK sitt kvotekjøp; propan = 12,9 kw/t per kg propan og 3 kgg CO 2 per kg propan. Fyringsolje for åra 2004 til 2007 er basert på innkjøpt olje frå Shell, mens tala frå 20088 og 2009 er basert på innrapportert oljeforbruk frå dei einskilde bygga. Tal på fyringsolje i 2008 (kursiv) var ikkje komplett frå alle bygga (3 skular kunne ikkje framskaffe f data), og totalen er derfor stipulert ved å føresette same utvikling i forbruket f av lett t fyringsolje frå 2008 til 2009 forr desse skulanee som for dei skulane som rapportertee forbruket både i 2008 og 2009. Data innsamla i liter og konvertert til kw/t ved v å gange med 7,5 (iflg. stiftinga Miljøfyrtårn). BKK sin årsmelding for 2011 inneheld berre b statistikk over kvotekjøp for f 2009-2011. For tidlegare år r har vi nytta gjennomsnittet av CO 2 per kw/t for 2009 og 2010. 2011-tala er ikkje medrekna i snittet fordi fornybardelen var særs høg h i 2011. Energiforbruk til elektriske apparat og oppvarming av bygg. Knarvik vgs. Juvikstølen har tatt i bruk gass til oppvarming. Data for 2009 er innsamla i kwh, mens data for 2010 og 20111 er innsamla i kg og konvertertt til kwh ved å gange med 12,99 (iflg. http://energilink.tu.no/no/propan_lpg.aspx). Det er derfor noko usikkerheit rundt samanlikninga mellomm 2009 og 2010. Mindre mengder gass blir brukt til koking, sveising, brenning og i spesialrom (fysikk, kjemi) på skulane, dette er ikkje medrekna. Samla reduksjon i CO 2 -utslepp er på 20 %. Størst reduksjon i prosent p komm frå fjernvarme, fordi BKK auka fornybarandelen frå 75 % i 2010 til 90 % i 2011. Figur 7: Fordeling av energikjelder i fylkeskommunale byggg 100 % 3,7 3,7 8,8 3,7 6,7 3,1 4,4 90 % 3,8 3,6 3,8 80 % 70 % 60 % 50 % 40 % 87,4 92,5 89,6 93,2 91,9 30 % 20 % 10 % 0 % 2004 20 005 2006 2007 2008 2009 3,9 0,5 5,1 90,5 4,8 10,3 0,7 0,4 8,9 9,3 80,4 85,2 2010 2011 Fyringsolje Propan Fjernvarme Straumforbruk */** Note: Fordelinga av energikjelder til oppvarming av Hordaland fylkeskommune sine bygg. Noteverket viser til same atterhald som i tabell 3. 13
Bygningsmassen Fylkeskommunen sin bygningsmasse består av 47 skular fordelt på ca. 275 bygningar. I tillegg kjem nokre tannklinikkar, fylkeshuset, leigde lokale og nokre mindre bygg. Dette utgjer ein total bygningsmasse på 350 000 m 2. Utleigde lokale og lokale til Skyss og Bybanen Utbygging er ikkje medrekna. Energiovervakingssystem Sentralt energiovervakingssystem (EOS) er etablert. Dette gir meir presise og fullstendige oversikter over energiforbruket. Det er oppretta ei 100 % stilling ved eigedomsseksjonen for å nytte systemet for ENØK-formål. Hovudinnsatsen i 2011 har vore arbeid med energimerking av bygg. Dette er ikkje ferdig. Miljøfyrtårn og miljøsertifisering Hausten 2009 blei det tilsett ein eigen koordinator for miljøsertifisering av fylkeskommunal verksemd, og for 2010 blei det for første gong utarbeidd miljørekneskap for dei einskilde einingane i fylkeskommunen. Dette vil bli nytta som verktøy ved miljøstyring i organisasjonen. Sju skolar og alle tannklinikkane er no miljøfyrtårnsertifisert. Fylkeskommunal retningslinje for innkjøp blei klar før nyttår, og denne gjer at fylkeshuset vil kunne bli miljøfyrtårnsertifisert. Arbeidet med miljøsertifisering av einingane gjer det mogleg å framskaffe fleire, meir detaljerte og meir korrekte data til miljørapporteringa, og klimaplanen set formelle krav om rapportering av forbrukt/kjøpt kvantum som vil bli lagt fram for leverandørane i samband med fornying og inngåing av kontraktar. Til dømes er både økonomiske og miljømessige omsyn knytt til avfallsrekneskapen lagt til grunn i ein anbodsprosess for renovasjonstenester som Hordaland fylkeskommune no har ute. Fylkeskommunen har 75 leverandørar med rammeavtale. 53 prosent av desse er miljøsertifiserte, opp frå 43 prosent i 2010. I 2011 vart det kjøpt til saman 86 558 stk/kartongar med rekvisita merka med Svanen, EU-bloma eller Bra miljøval. Dette er 29 prosent av totalinnkjøpet. Talet på miljøfyrtårnkommunar i fylket har auka frå 13 til 27 i 2010, og til 31 (av 33) i 2011. Fylkeskommunen sin koordinator for miljøsertifisering er delaktig i eit prosjekt for miljøsertifisering av kommunale verksemder, som starta i 2011. Avfall Det er estimert levert 516 tonn kjeldesortert avfall til materialgjenvinning i 2011, mot 662 tonn i 2010. Det er estimert levert 969 tonn restavfall til energigjenvinning i 2011 mot 942 tonn i 2010. Dette er ein nedgang i samla avfall på 118 tonn. Men sidan kjeldesortert avfall gjekk ned og restavfallet auka, sank kjeldesorteringsgraden frå 41 prosent i 2010 til 35 prosent i 2011. 14
Papirforbruk I 2011 vart det kjøpt inn 127 tonn kopipapir, ein auke på 17 %. Kjøp av toalett- og tørkepapir var i 2011 på 68,5 tonn, ein auke på 8,6 % frå 2010. 75 % av alt papiret er Svanemerka, ein auke på 5 prosentpoeng frå 2010. 2011-tala inneheld for første gong tal på innkjøpte trykksaker. Vi har ikkje tal på mjukt papir før 2009, men frå 2009 til 2010 gjekk innkjøpet av mjukt papir ned med 36 % (41,5 tonn). Sentraladministrasjonen i fylkeskommunen bytta på foråret i 2010 ut papirhandkle med tøy, så 2011 er første heile året med tøyhandkle i fylkeshuset. Paradoksalt nok gjekk tørkepapirinnkjøpet i sentraladministrasjonen opp frå 2010 til 2011, men det er for tidleg å seie om dette er innanfor normalvariasjon. Det er viktig å merke seg at forbruket kan vere i anna år enn innkjøpsåret. Figur 8: Kopipapir (2007-2011), mjukt papir (2009-2011) og trykksaker (2011) 200 186 150 100 137 114 116 109 63 127 68 135 Kopipapir Mjukt papir Trykksaker 50 0 2007 2008 2009 2010 2011 Note: Innkjøpt mengde papir av fylkeskommunen i tonn. 2007-tala inneheld m.a. konseptpapir, kladdebøker og post-it. Kollektivtrafikk Den desidert største delen av CO 2 -utsleppa innanfor Hordaland fylkeskommune sitt ansvarsområde kjem frå kollektivtrafikken. Kollektivtrafikken er eit verkemiddel for å bidra til reduksjonar i klimagassutsleppa på andre felt (privatbilar), men skal vi nå våre vedtekne klimamålsetnader må det likevel vere eit mål å redusera utsleppa samstundes som trafikken aukar. Drivstofforbruket i kollektivtrafikken i Hordaland blei redusert med 704 500 liter frå 2008 til 2009, men auka med anslagsvis 440 000 liter frå 2009 til 2010. Tala for busstrafikken i 2010 er ikkje heilt samanliknbare med tala frå tidlegare år (sjå note 2 under tabell 4). For 2010 og 2011 er tala samanliknbare, og her auka forbruket blant bussane med 2,4 millionar liter (14,6 %). For båttrafikken auka forbruket i 2010 med 1,7 %, og gjekk ned i 2011 med 1,9 %. 15
Det samla forbruket i 2011 var på 24 342 000 liter, noko som med ein utsleppsfaktor på 3,10 kg per liter drivstoff og 0,211 kg per kw/t el-forbruk utgjorde eit utslepp på 76 514 tonn CO 2 7 876 tonn meir enn i 2010. 13 Nytt av året er at vi no har tal på energiforbruket til Bybanen. Tabell 4: Drivstofforbruk i kollektivtrafikken i Hordaland (eks ferjer) 2008 2009 2010 2011 Endring 2010-2011 Bybanen (kw/t)¹ 2 000 000 5 000 000. 1 Tide Buss 2 12 700 000 2 11 800 000 2 14 250 400 2 16 500 000 15,8 % Nobina 3 500 000 3 1 000 000 3 2 292 426 3 2 475 347 8,0 % Modalen Eksingdalen Bilruter 97 000 200 000 102 713 107 249 4,4 % Odda Rutebuss 114 000 Dieselforbruk buss (liter) 13 411 000 13 000 000 16 645 539 19 082 596 14,6 % Tide Sjø 4 205 890 3 905 866 3 974 629 3 765 170-5,3 % BNR 4 380 000 380 000 4 380 000 380 000 0,0 % Rødne 888 000 894 500 912 000 1 021 000 12,0 % Strønen 90 000 90 000 93 000 93 000 0,0 % Dieselforbruk sjø (liter) 5 563 890 5 270 366 5 359 629 5 259 170-1,9 % Samla dieselforbruk (liter) 18 974 890 18 270 366 22 005 168 24 341 766 10,6 % Samla CO 2 -utslepp (tonn) 5 58 822 56 638 68 638 76 514 11,5 % Note: Drivstofforbruk i liter (kw/t for Bybanen). 1 ) Bybanen kom i drift sommaren 2010. Endring frå 2010 til 2011 er derfor ikkje vist. 2 ) Ca. 1,9 mill. av forbruket i 2010 og ca 2,4 mill. i 2011 i Tide er gassforbruk konvertert til dieselvolum, og låg ikkje inne i dieselforbruket i 2008 og 2009. 3 ) Tala frå Nobina (tidl. Concordia) er usikre for 2008 og 2009, og kan ikkje samanliknast med 2010. 4 ) Tala frå BNR i 2009 er berekna å svare til 2008-tala (380 000 liter). 5 ) Samla CO 2 -utslepp er berekna med ein utsleppsfaktor på 3,10 kg CO 2 per liter diesel og ein energimiks som gir 0,211 kg CO 2 per kw/t elektrisitet. Utsleppsfaktorar er henta frå Klimaløftets klimakalkulator, og blei endra i 2011. Tal for tidlegare år er konvertert til ny utsleppsfaktor, og er dermed ikkje direkte samanliknbare med tidlegare miljørapportar frå Hordaland fylkeskommune. 13 Utsleppsfaktorar er henta frå Klimaløftets klimakalkulator (http://www.klimakalkulatoren.no/informasjon/data.og.statistikker.aspx), og blei endra i 2011. Tal for tidlegare år er konvertert til ny utsleppsfaktor, og er dermed ikkje direkte samanliknbare med tidlegare miljørapportar frå Hordaland fylkeskommune. Vi har ikkje rådata frå Tide, så vi veit ikkje kva gassforbruket var før omregning til dieselvolum. CO 2 -utsleppa frå gassforbruket er derfor utrekna som diesel. 16
Samla CO 2 -utslepp Tabell 5: Oppsummering av utslepp frå fylkeskommunal verksemd CO 2 -utslepp, tonn Endring 2010-2011 Sum utslepp frå kollektivtrafikk Sum utslepp frå drift 1 Oppvarming Fylkeskommunal drift Kjøring med bil i teneste Flyreiser 2008 58 822 12 546 11 723 314 510 2009 56 638 12 826 11 988 317 521 2010 68 638 14 366 13 585 302 479 2011 76 514 11 783 10 838 265 568 tonn 7 876-2 583-2 747-37 89 % 11,5 % -18,0 % -20,2 % -12,2 % 18,5 % Note: Oppsummering av forbruk/co 2 -utslepp. 1 ) Utslepp i forbindelse med anna aktivitet er ikkje medrekna. CO 2 -utsleppa frå fylkeskommunal reiseverksemd (bil og fly) har samla auka med 52 tonn frå 2010 til 2011, utsleppa frå oppvarming blei redusert med 2 747 tonn (der reduksjonen i oljefyring utgjorde litt over halvparten 1 414 tonn), medan utsleppa frå kollektivtrafikken auka med 7 876 tonn. Vi har tidlegare peikt på at det er avgrensa kor mykje meir vasskraft som kan byggast ut og volumet av elektrisitet frå andre utsleppsfrie kjelder framleis er svært lågt og ikkje er venta å auke sterkt dei komande åra, vil ein innanlands vekst i straumforbruket måtte dekkast av importert kraft som i stor grad medfører CO 2 - utslepp. Med mindre tilgangen på utsleppsfri kraft blir betre i framtida, vil det i eit klimaperspektiv derfor vere eit poeng å avgrense veksten i elektrisitetsforbruket, og helst redusere det. Nytt i årets rapport er at vi har rekna inn CO 2 -utslepp frå el-forbruk. Utsleppsfaktoren som er brukt er henta ved å ta ut rapport frå Klimaløftets klimakalkulator, og gir ein faktor som ligg litt over nordisk energimiks, men vesentleg under europeisk energimiks. Frå år til år vil elektrisitetsproduksjonen og importandelen variere ein god del ut frå m.a. nedbørsmengde og marknadstilhøve. For år med lite energiimport, vil faktoren overestimere utsleppa, og for år med høg energiimport, vil faktoren underestimere utsleppa. 17
KJELDER Hordaland fylkeskommune: Klima- og naturressursseksjonen; Innkjøpsseksjonen; Servicesenter for løn; Eigedomsseksjonen; Samferdselsavdelinga; driftsleiarar ved dei einskilde skulane. Ruteselskap og leverandørar; Hogg Robinson Group; VIA Travel. www.hordaland.no/miljo/klima Bergen kommune, Helsevernetaten: http://www.luftkvalitet.info/rapporter/monthsreports/monthrapbergen.aspx (månadsrapporter frå februar 2004 til desember 2011), sist lasta 8. mai 2012 BKK: http://www.bkk.no/om_oss/miljo-klima/fjernvarme/article34283.ece, sist lasta 8. mai 2012 Department for Environment, Food and Rural Affairs (2008): 2008 Guidelines to Defra s GHG Conversion Factors: Methodology Paper for Transport Emission Factors, http://www.defra.gov.uk/environment/business/reporting/pdf/passenger-transport.pdf Energilink: http://energilink.tu.no/no/propan_lpg.aspx, sist lasta 8. mai. 2012 Klima- og forurensningsdirektoratet: http://www.klif.no/40874 (om el-bilar), sist lasta 8. mai 2012 Klimaløftet: http://www.klimakalkulatoren.no/informasjon/data.og.statistikker.aspx (bakgrunnsdata for Noregs offisielle klimakalkulator), sist lasta 8. mai 2012 Opplysningsrådet for veitrafikken: http://ofv.no/presse_1/artikler_2010/dobbelt_s_mange_milj_biler_i_2010/, sist lasta 8. mars 2011 Statistisk sentralbyrå: http://statbank.ssb.no, tabell 08615 og 08940 http://www.ssb.no/agassn, publisert 8. mai 2012 http://www.ssb.no/bilreg, publisert 26. april 2012 http://www.ssb.no/english/subjects/01/90/doc_200910_en/doc_200910_en.pdf, sist lasta 8. mars 2011 http://www.ssb.no/klimagassn, publisert 8. mai 2012 http://www.ssb.no/klimagassn/arkiv, artikkel publisert 15. februar 2010 http://www.ssb.no/klimagassr, publisert 22. februar 2011 http://www.ssb.no/klimagassr/arkiv, artikkel publisert 23. februar 2010 http://www.ssb.no/petroleumsalg/art-2011-02-15-01.html, publisert 15.februar 2011 http://www.ssb.no/vis/magasinet/miljo/art-2012-02-13-01.html, publisert 13. februar 2012 Teknisk ukeblad: http://www.tu.no/energi/2012/03/05/ssb-nekter-a-publisere-klimastatistikk, publisert 5. mars 2012 Transportøkonomisk institutt: http://www.tiltakskatalog.no/c-1-1.htm, sist lasta 8. mai 2012 18
Hordaland fylkeskommune har ansvar for å utvikle Hordalands samfunnet. Vi gir vidaregåande opplæring, tannhelse tenester og kollektivtransport til inn byggjarane i fylket. Vi har ansvar for vegsamband og legg til rette for verdi skaping, næringsutvikling, fritidsopplevingar og kultur. Som del av eit nasjonalt og globalt samfunn har vi ansvar for å ta vare på fortida, notida og framtida i Hordaland. Fylkestinget er øvste politiske organ i fylkeskommunen. Regionalavdelinga Analyse, utgreiing og dokumentasjon Agnes Mowinckels gate 5 Postboks 7900 5020 Bergen Telefon: 55 23 92 82 e-post: aud@hfk.no www.hordaland.no Mai 2012