Regionale utviklingstrekk Møre og Romsdal

Regionale utviklingstrekk Møre og Romsdal Grunnlagsdokument til Regional planstrategi 2012-2016

Forord Regionale utviklingstrekk Møre og Romsdal er grunnlagsdokumentet til Regional planstrategi 2012 2016. Regionale utviklingstrekk Møre og Romsdal er ei samfunnsanalyse som teiknar eit bilete av samfunnsutviklinga i Møre og Romsdal. Dokumentet er eit utval av tilgjengeleg statistikk og analysar. Val av tema og presentasjon av desse, er samstundes eit utrykk for kva utviklingstrekk fylkeskommunen meiner det er nyttig å ha informasjon om for å identifisere kva utfordringar og moglegheiter samfunnet vårt står overfor i åra som kjem. Føremålet med dokumentet er å ha oppdatert, tilrettelagt og lett tilgjengeleg informasjon om utvalte utviklingstrekk i Møre og Romsdal. Vi håpar dokumentet kan tene som grunnlag for politiske og administrative prioriteringar og avgjersler, og at det vil vere eit godt reiskap for alle som driv med samfunnsplanlegging i Møre og Romsdal. Dokumentet er både eit supplement til og eit samandrag av publikasjonane RISS, TEMP og Fylkesstatistikk. Desse er å finne på http://mrfylke.no/poa_pub Vi håpar Regionale utviklingstrekk Møre og Romsdal vil medverke til ein god og faktaorientert debatt om framtida i samfunnet Møre og Romsdal og kva som vil vere dei viktigaste regionale politiske grepa for å realisere den framtida vi ønskjer oss. Ole Helge Haugen Fylkesplansjef Heidi-Iren Wedlog Olsen Fylkesplanleggjar

Innhaldsliste OM DATAGRUNNLAG, GEOGRAFI OG INNDELINGAR... 3 Datagrunnlaget... 3 Geografi og inndelingar det kompliserte regionomgrepet... 3 Analyseeiningar i Regionale utviklingstrekk Møre og Romsdal... 3 DEMOGRAFI OG BEFOLKNINGSUTVIKLING... 7 God vekst i folketalet, men store geografiske skilnader... 7 Flytting og økonomiske konjunkturar... 9 Fleire menn enn kvinner flyttar til fylket... 13 Skeiv kjønns- og alderssamansetting... 13 Færre barn har røtene sine i distrikta... 15 Framleis sentralisering, sjølv utan flytting... 17 ARBEIDSMARKNAD OG INNTEKT... 18 Utviklinga i arbeidsmarknaden... 18 Vekst i sysselsettinga, men geografiske skilnader... 18 God yrkesdeltaking... 19 Små skilnader i arbeidsløysa mellom kommunegruppene... 21 Høge inntekter, men framleis store skilnader mellom inntektene til menn og kvinner... 21 Pendling... 23 NÆRINGSSTRUKTUR... 26 Eksportfylket Møre og Romsdal... 27 Ein sentrum periferi dimensjon i næringsstrukturen?... 28 Eit lønnsamt næringsliv, dominert av enkeltmannsføretak og bedrifter med 1 9 tilsette... 32 INNOVASJON, FOU OG ENTREPRENØRSKAP... 37 Innovasjon og FoU... 37 Entreprenørskap... 38 KOMPETANSEBEHOV INNAN PRIVAT OG OFFENTLEG VERKSEMD... 40 LIKESTILLING OG REGIONAL UTVIKLING... 43 KULTUR OG REGIONAL UTVIKLING... 45 Kultur- og fritidstilbod om kulturpendling, fritidspendling og andre kulturbrukarar i Møre og Romsdal... 45 Biblioteka i Møre og Romsdal... 49 SAMFERDSEL I MØRE OG ROMSDAL... 51 Forvaltingsreforma og samferdselssektoren i Møre og Romsdal... 51 ABS-regionar og transportløysingar for framtida... 51 Finansiering... 53 UTVIKLING AV REGIONAR OG REGIONSENTER... 55 Sentralisering og tettstadsutvikling i Møre og Romsdal... 55 Attraktivitet og tettstadsutvikling... 58 KRAFTFORSYNING OG VERDISKAPING... 60 Regionale utviklingstrekk Møre og Romsdal 1

Utfordrande kraftforsyningssituasjon... 60 Kraftsystemet busetting og næringsutvikling... 62 Tjeldbergodden og Nyhamna og elektrifisering av sokkelen... 63 Petroleumsaktiviteten i Norskehavet og moglegheiter for Møre og Romsdal... 63 AREALFORVALTING... 64 Grunnleggjande arealfakta... 64 Kort om rammene for regional arealplanlegging.... 64 Arealmessige utfordringar... 65 HAVBRUK... 70 REGIONAL VASSFORVALTING... 74 FOLKEHELSE... 75 TANNHELSE... 77 UNIVERSELL UTFORMING... 79 REFERANSAR/LITTERATUR... 81 Regionale utviklingstrekk Møre og Romsdal 2

Kapittel 1 OM DATAGRUNNLAG, GEOGRAFI OG INNDELINGAR Datagrunnlaget Data nytta i denne analysen er i hovudsak henta frå SSB og PANDA. Data er i hovudsak bearbeidd av fylkeskommunen si Plan- og analyseavdeling. I tillegg til SSB og PANDA har vi aktivt nytta fylkeskommunens publikasjonar Fylkesstatistikk, TEMP og RISS, samt ei rekke undersøkingar som er gjort av ulike forskingsinstitusjonar. Nokre av desse er gjort på oppdrag av fylkeskommunen. Det er også nytta datamateriale frå Nav. Datamateriale og kjelder nytta i arbeidet med dette dokumentert er oppdatert til og med 30.04.2011. Geografi og inndelingar det kompliserte regionomgrepet I daglegtalen nyttar vi ofte region som eit alternativt omgrep til det geografiske området Møre og Romsdal. I andre samanhengar vert region nytta i staden for fogderi, men omgrepet vert også nytta om administrative einingar og om samanhengande område med bestemte fellestrekk, som t.d. arbeidsmarknadsregionar. I denne analysen har vi tatt utgangspunkt i Statistisk sentralbyrå (SSB) sin publikasjon, Regionale inndelinger, En oversikt over standarder i norsk offisiell statistikk (NOS C513, 1999). Publikasjonen gir eit oversyn over dei fleste regionale inndelingane som blir nytta til innsamling, bearbeiding og presentasjon av data i norsk offisiell statstikk. Vi har i Regionale utviklingstrekk Møre og Romsdal valt å nytte SSB sine regionale inndelingar i høve til tettstader og sentralitet (NOS C513, 1999: 71-72, 80-82). Der vi ut frå eigen kunnskap føler at definisjonane til SSB ikkje passar, er dette kommentert og tilpassingar er gjort. Norsk institutt for by- og regionforskning (NIBR) nyttar omgrepet bu- og arbeidsmarknadsregionar og skil Møre og Romsdal inn i 13 regionar. Kart 1.1 viser desse. Til grunn for desse inndelingane ligg KRD sitt ønskje om at Bo- og arbeidsmarkedsregionene vil være en kombinasjon av valgt senterstruktur, pendling og reiseavstand. Slike regioner sier mye om grunnleggende funksjoner i samfunnet og mer om folks praktiske virkelighet enn mange andre regioninndelinger. Dei 13 regionane i Møre og Romsdal er vidare kategorisert i 5 ulike bu- og arbeidsmarknadsregionar som angir grad av sentralitet (2010:14, 74-75). Vi har valt å nytte den same inndelinga der det har vore føremålstenleg. Tabell 1.1 viser regionane i Møre og Romsdal klassifisert etter sentralitet. Analyseeiningar i Regionale utviklingstrekk Møre og Romsdal Tabellar, kart og figurar nytta i vår analyse er i hovudsak basert på data på kommunenivå. Kommunane er klassifisert i fire kommunegrupper etter gjennomsnittleg folketal for perioden 2001 2011, sjå kart 1.2 og tabell 1.2. Inndelinga i kommunegrupper etter folketal er basert føresetnaden om at folketalet og utviklinga av dette, er det vikitgaste vilkåret for framtidig utvikling av den enkelte kommune og fylket sett under eitt. Målet er å få fram relevante skilnader mellom dei ulike kommunegruppene, samtidig som at inndelinga er enkel og relevant i ein regional politisk samanheng. Vi har i tillegg valt å nytte fylket og kommune som eining der dette er hensiktsmessig for å illustrere skilnader og likskapar mellom kommunen og/eller som følgje av avgrensa datatilgang. Regionale utviklingstrekk Møre og Romsdal 3

Kart 1.1: Bu- og arbeidsmarknadsregionar i Møre og Romsdal. Kjelde: NIBR 2002 Tabell 1.1: Kategorisering av BA-regionar etter sentralitet 1. Kjelde: KRD 2010 Regiontype Kriterier Regionar i Møre og Romsdal Storbyregionar Små og mellomstore byregionar utanfor DPV Små og mellomstore byregionar innanfor DPV Tettstadsregionar Spreiddbygde område Regionar med sentre med meir enn 50 000 innbyggjarar Regionar med sentre med mellom 5 000 og 50 000 innbyggjarar, der sentret i regionen ligg utanfor det distriktspolitiske verkeområdet (DPV) Regionar med sentre med mellom 5 000 og 50 000 innbyggjarar, der sentret i regionen ligg innanfor det distriktspolitiske verkeområdet (DPV) Regionar med senter med mellom 1 000 og 5 000 innbyggjarar Regionar med senter under 1 000 innbyggjarar Ålesund; Ørskog, Stordal, Sykkylven, Skodje, Sula, Giske og Haram Molde; Vestnes, Nesset, Midsund, Aukra, Fræna, Eide, Gjemnes Ulstein; Hareid, Herøy, Sande Volda/Ørsta; Kristiansund; Averøy Norddal/Stranda; Rauma; Sunndal; Tingvoll Surnadal; Rindal, Halsa Aure/hemne/Snillfjord 2 Vanylven; Sandøy; Smøla; 1 Klassifiseringa vert ikkje endra årleg. KRD si klassifisering er basert på folketal frå 01. 01. 2002. 2 NIBR/KRD deler landet inn i 7 ulike område og fem regiontypar. Alle kommunane i Møre og Romsdal fell inn under området Vestlandet, medan Aure blir knytt til kommunane Hemne og Snillfjord og området Trøndelag. Regionale utviklingstrekk Møre og Romsdal 4

Det har vore to kommunesamanslåingar i fylket i løpet av 2000-talet, Tustna og Aure Aure kommune frå 01.01.06 og Frei og Kristiansund Kristiansund kommune frå 01.01.08. I tillegg var det ei større endring av kommunegrensene 01.01.02, kor delar av Sande kommune vart overført til Vanylven kommune. Det er ikkje korrigert for dette i det statistiske materialet som rører ved Sande og Vanylven kommunar. Til grunn for kart 1.2 ligg tabell 1.2, som viser gjennomsnittleg innbyggjartal i dei enkelte kommunane, samt relativ vekst i folketalet i perioden 2001 2011. Tabellen viser grunnlaget for å dele kommunane inn i fire kommunegrupper. Kommunar med eit gjennomsnittleg innbyggjartal på fleire enn 20 000 innbyggjarar i siste 10-årsperiode, kommunar med mellom 7 000 20 000 innbyggjarar, kommunar med mellom 3 000 og 7 000 innbyggjarar og kommunar med færre enn 3 000 innbyggjarar i denne perioden. Blant kommunane med fleire enn 20 000 innbyggjarar i snitt, finn vi byane Ålesund, Kristiansund og Molde. Av desse skil Ålesund seg ut med å ha ein relativ folketalsauke på 11,4 pst. i perioden 2001 2011. I kommunegruppa med 7 000 20 000 innbyggjarar finn vi ni kommunar. Her skil Sula seg ut med ein relativ folketalsauke på 14,5 pst. To av kommunane i gruppa, Sunndal og Rauma, har hatt ein nedgang i folketalet i denne perioden. Av fylkets 36 kommunar, er 14 i kommunegruppa med 3 000 7 000 innbyggjarar. Ulstein og Skodje skil seg frå dei andre kommunane i denne gruppa. Dei har hatt ein relativ folketilvekst på over 15 pst., medan seks av kommunane i gruppa har hatt ein nedgang i folketalet i same periode. I kommunegruppa med færre enn 3 000 innbyggjarar finn vi 10 kommunar. Av desse er det berre to som har hatt vekst i folketalet i perioden 2001 2011. Dette er Sandøy og Ørskog. Kart 1.2: Klassifisering av kommunane i Møre og Romsdal, etter gjennomsnittleg tal innbyggjarar i perioden 2001 2011. Kjelde: SSB. Regionale utviklingstrekk Møre og Romsdal 5

Tabell 1.2: Klassifisering av kommunane i fylket, etter gjennomsnittleg tal innbyggjarar i perioden 2001 2011. Kjelde: SSB. Kommunegrupper Snitt befolkning 2001-2011 Relativ endring 2001-2011 Farge Fleire enn 20 000 innbyggjarar Mellom 7 000-20 000 innbyggjarar Mellom 3 000-7 000 innbyggjarar Mindre enn 3 000 innbyggjarar Ålesund 41049 11,4 Molde 24264 5,5 Kristiansund 22636 5,6 Ørsta 10249 1,1 Fræna 9116 3,1 Haram 8731 0,7 Volda 8409 4,0 Herøy 8376 2,1 Sula 7534 14,5 Sykkylven 7485 3,8 Rauma 7366-0,3 Sunndal 7353-2,1 Ulstein 6947 17,2 Giske 6691 11,8 Vestnes 6445 0,3 Surnadal 6105-4,8 Averøy 5437 1,7 Hareid 4751 3,5 Stranda 4594-1,7 Skodje 3712 15,5 Vanylven 3612-3,3 Aure 3608-7,0 Eide 3321 6,6 Nesset 3142-8,3 Aukra 3107 9,5 Tingvoll 3101-2,0 Gjemnes 2641-2,8 Sande 2609-13,6 Smøla 2213-11,2 Ørskog 2108 1,0 Rindal 2084-2,7 Midsund 1939-0,4 Norddal 1831-9,9 Halsa 1700-7,4 Sandøy 1296 1,1 Stordal 1007-4,5 Regionale utviklingstrekk Møre og Romsdal 6

Kapittel 2 DEMOGRAFI OG BEFOLKNINGSUTVIKLING God vekst i folketalet, men store geografiske skilnader Noreg har hatt ein rekordstor folketilvekst dei siste åra. I 2010 var folketalsauken på 62 106 personar, noko som er ein relativ auke på 1,3 pst. frå året før. Nettoinnvandringa frå utlandet var same år på 42 346 personar og sto for 68 pst. av den samla folketalsauken. Også Møre og Romsdal har hatt ein god auke i folketalet dei seinaste åra. I 2010 var folketalsauken på 2 642 personar, noko som gav ein relativ vekst på 1 pst. Den viktigaste årsakene til denne veksten, var innvandringa frå utlandet. Nettoinnvandringa var i 2010 på 2 783 personar. Den innanlandske nettoflyttinga var negativ, med -702 personar. Trass gode fødselstal, ville folketalsutviklinga vore negativ i 2010 utan innvandringa frå utlandet. Tabell 2.1 viser folketalsutviklinga i fire kommunegrupper i Møre og Romsdal, frå 2001 til 2011. Frå 2001 til 2011 auka folketalet i Noreg med 9,3 pst. Til samanlikning var utviklinga i Møre og Romsdal i same periode 4,1 pst. Tabellen viser at det var vekst i folketalet i tre av kommunegruppene. Veksten var størst i kommunane med over 20 000 innbyggjarar. Her var veksten om lag som i landet elles. I kommunane med færre enn 3 000 innbyggjarar var det ein samla reduksjon i folketalet på 5,7 pst. i same periode. Tabell 2.1: Folketalsutvikling i Møre og Romsdal, 2001, 2006, 2009 og 2011 etter kommunegruppe, samanlikna med fylket og landet. Kjelde: SSB Kommunegrupper Befolkning 2001 2006 2009 2011 Relativ endring 01 11 pst. Større enn 20 000 innbyggjarar 85281 87394 89808 92329 8,3 Mellom 7 000-20 000 innbyggjarar 74076 74276 75075 76167 2,8 Mellom 3 000-7 000 innbyggjarar 64022 64030 64737 66139 3,3 Færre enn 3 000 innbyggjarar 20431 19278 19107 19269-5,7 Fylket 243810 244978 248727 253904 4,1 Landet 4 503 436 4 640 219 4 799 252 4 920 305 9,3 Figur 2.1 viser utviklinga i folketalet siste 10 år. Møre og Romsdal har hatt ein jamn folketalsvekst siste 10 år, sterkast var veksten i åra 2007 2011. Det er kommunane med fleire enn 20 000 innbyggjarar at veksten har vore sterkast. Utviklinga her har følgt den nasjonale vekstraten. Figuren viser også at det i hovudsak er i kommunar med færre enn 3 000 innbyggjarar at vi har hatt ein eintydig nedgang i folketalet. Regionale utviklingstrekk Møre og Romsdal 7

Figur 2.1: Befolkningsendring Møre og Romsdal, 2001 2011, etter kommunegruppe, samanlikna med fylket og landet. Kjelde: SSB 110 105 Indeks : 2001 = 100 100 95 90 85 80 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 År Over 20000 innb 7000-20000 innb 3000-7000 innb Færre 3 000 innb Fylket Landet Tabell 2.2 viser oversikt over folketalsveksten i kommunane i perioden 2001 2011, etter sterkast og svakast vekstrate. Sterkast var veksten i Ulstein, med 17,2 pst., følgt av Skodje og Sula. Også bykommunane Ålesund, Molde og Kristiansund er blant kommunane med sterkast vekst. Heile seks av 10 kommunar med sterkast folketalsvekst i perioden er sunnmørskommunar. Størst relativ nedgang i folketalet i perioden var det i Sande med nærare 14 pst., følgt av Smøla og Norddal. Tabell 2.2: Relativ folketalsvekst 2001 2011, etter kommunar med sterkast og svakast vekstrate. Kjelde: SSB 10 på topp Vekst 10 på botn Reduksjon 1516 Ulstein 17,2 1514 Sande -13,9 1529 Skodje 15,5 1573 Smøla -11,2 1531 Sula 14,5 1524 Norddal -9,9 1532 Giske 11,8 1543 Nesset -8,3 1504 Ålesund 11,4 1571 Halsa -7,4 1547 Aukra 9,5 1576 Aure -7,0 1551 Eide 6,6 1566 Surnadal -4,8 1505 Kristiansund 5,6 1526 Stordal -4,5 1502 Molde 5,5 1511 Vanylven -3,3 1519 Volda 4,0 1557 Gjemnes -2,8 Regionale utviklingstrekk Møre og Romsdal 8

Flytting og økonomiske konjunkturar Kart 2.1 viser nettoflytting i perioden 2000 2010 i pst. av folkemengda i Møre og Romsdal. Medan 16 kommunar hadde netto innflytting, hadde 20 kommunar netto utflytting i same periode. Vanylven og Smøla skil seg frå dei andre kommunane med å ha ei netto utflytting på over 10 pst. Kart 2.1: Nettoflytting Møre og Romsdal i perioden 1.1.2000 1.1.2010, i pst. av middelfolkemengda. Kjelde: Panda Figur 2.3 viser den årlege nettoflyttinga etter kommunegrupper i pst. av folkemengda, frå 1981 til 2010. Figuren viser at det er skilnader mellom kommunegruppene, særleg mellom dei to ytterpunkta kommunar med eit innbyggjartal på over 20 000 og dei med eit innbyggjartal på under 3 000. Samtidig ser vi at det er ei positiv endring for alle kommunegruppene frå 2006. Dette kan i stor grad forklarast innflyttinga frå utlandet. Det er store, årlege variasjonar innan alle kommunegruppene og mellom kommunane i dei ulike gruppene. Tabell 2.3 viser kommunar med høgast og lågast nettoflyttinga i prosent av gjennomsnittleg folkemengd i perioden 2000 2010. Medan Skodje toppar lista over høgast nettoinnflytting i omtalt periode med 9,7 pst., hadde Vanylven ei negativ nettoflytting på 12,8 pst. Regionale utviklingstrekk Møre og Romsdal 9

Figur 2.3: Årleg nettoflytting etter kommunegruppe i pst. av folkemengda, 1981 2010. Kjelde: Panda 1,5 1 0,5 prosent 0-0,5 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010-1 -1,5-2 Over 20 000 innb 7 000-20 000 innb 3 000-7 000 innb Færre 3 000 innb Tabell 2.3: Nettoflytting 2001 2010, i pst. av gjennomsnittleg folkemengde etter kommunar med høgast og lågast nettoflytting. Kjelde: SSB 10 på topp- vekst 10 på botn - reduksjon 1529 Skodje 9,7 1511 Vanylven -12,8 1516 Ulstein 9,0 1524 Norddal -8,1 1531 Sula 7,3 1573 Smøla -8,0 1504 Ålesund 6,3 1526 Stordal -6,9 1532 Giske 5,3 1543 Nesset -6,3 1505 Kristiansund 5,1 1557 Gjemnes -4,7 1547 Aukra 4,5 1576 Aure -4,0 1546 Sandøy 2,6 1525 Stranda -3,8 1502 Molde 2,6 1571 Halsa -3,5 1519 Volda 1,5 1566 Surnadal -2,8 Flytting til sentrale strøk aukar i periodar med høgkonjunkturar. Figur 2.4 viser at det i 2010 var om lag 2 pst i Noreg i aldersgruppa 15 35 år enn i 1981. Til samanlikning er det i Møre og Romsdal 13 pst. færre unge og unge vaksne i denne aldersgruppa i 2010 enn i 1981. Figuren viser dessutan at i kommunar med færre enn 3 000 innbyggjarar, er den samla reduksjonen av dette ungdomskullet på nærare 35 pst. i denne perioden, medan nedgangen er på om lag 2 pst. i kommunane med fleire enn 20 000 innbyggjarar. Grunnen til denne utviklinga er i all hovudsak utflytting. Regionale utviklingstrekk Møre og Romsdal 10

Figur 2.4: Utvikling i tal personar i aldersgruppa 15 35 år, etter landet, fylket og fire kommunegrupper. 1981 = 100. Kjelde: Panda 120 100 Indeks : 1981 = 100 80 60 40 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Landet Færre enn 3 000 3 000-7 000 7 000-20 0000 Over 20 000 Møre og Romsdal Møre og Romsdal har eit stort netto innanlandsk flyttetap. Den innanlandske nettoflyttinga i treårsperioden 2007 2009 (Fylkesstatistikk 2010:8) viser at det berre er tre kommunar i fylket som kan vise til positive innanlandske flyttetal kvart år i denne perioden. Desse er Rindal, Skodje og Sula. Figur 2.5 viser det årlege innanlandske flyttetapet for Møre og Romsdal i perioden 2005 2010, i absolutte tal. Tilgangen på relevant arbeid og ønskje om vidare utdanning er for mange avgjerande for om dei vel å flytte eller ikkje. Møre og Romsdal har stor netto utflytting blant unge og unge vaksne. Etter fylte 40 år synes flyttebevegelsane å bli meir avgrensa. Figur 2.8 viser at dette, særleg tydeleg er utflyttinga blant unge i aldersgruppa 20 29 år. Sjølv om figuren viser årvisse variasjonar, er tendensen at fråflyttinga i denne aldersgruppa aukar. Målt i absolutte tal, er det 5 777 færre 20 29 åringar i fylket i 2010 enn i 1981. Byane 3 i Møre og Romsdal kan vise til utdanningsinstitusjonar, ein variert arbeidsmarknad, gode kommunikasjonar og eit variert kulturliv. Likevel synes dei ikkje å ha ei sentral rolle i å demme opp for og hindre utflytting frå fylket, særleg blant unge og unge vaksne. Byane taper for storbyane Oslo, Trondheim og Bergen (Olsen og Aarsnes 2007). Samtidig dokumentarar nye undersøkingar at det er ein samanheng mellom trivsel og bulyst. UNG-undersøkinga frå 2009 viser at jo høgare trivsel det er blant ungdommen, jo større er trua på at ein vil bu i fylket om 10 15 år (Bekken Sjåholm 2010:12-13). Høve til politisk medverknad og påverknad, er viktige faktorar for å styrkje trivselen og bulysta blant ungdom (ibid.). 3 Med omgrepet byane meiner vi her til Ålesund, Molde og Kristiansund. Regionale utviklingstrekk Møre og Romsdal 11

Figur 2.5: Nettoinnflytting innanlandsk i Møre og Romsdal, 1995 2010. Kjelde: Panda 0-200 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010-400 -600-800 -1000-1200 -1400-1600 Figur 2.6: Relativ utflytting frå Møre og Romsdal i pst. av busette i Møre og Romsdal 1981-2009, etter ulike aldersgrupper. Kjelde: Panda 10,00 9,00 8,00 7,00 6,00 5,00 4,00 3,00 2,00 1,00 0,00 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 0-15 år 16-19 år 20-29 år 30-39 år 40-49 år 50 år og eldre Regionale utviklingstrekk Møre og Romsdal 12

Fleire menn enn kvinner flyttar til fylket Menn er meir stadbundne enn kvinner, m.a. på grunn av ulik tilgang på næringseigendom og arbeid. Dette medverkar til at færre kvinner busett seg i den kommunen dei vaks opp i og i større grad flyttar til mannen sin heimstad ved samlivsetablering. Samtidig syner utviklinga dei seinare åra at det no berre er mindre flyttetapsskilnader mellom kjønna når årskulla når 35 års alderen. Ei antatt årsak til denne utviklinga, er at det er blitt større likskap i livsløpet til menn og kvinner, at skilander i tidspunkt for utdanning og jobb er mindre enn før. Av den grunn kan ein også forvente likare flyttemønster mellom kjønna (KRD 2010:23-25). Som i landet elles, er det i Møre og Romsdal liten skilnad mellom kjønna sitt flyttemønster. Figur 2.7 viser samla nettoflyttinga for perioden 2000 2009, etter kjønn og alder. Den viser at det er i aldersgruppa 20 29 at fylket har eit netto flyttetap, og at det er like mange menn som kvinner som flyttar ut. Figur 2.7: Nettoflytting Møre og Romsdal i perioden 2000 2009, etter kjønn og alder i absolutte tal. Kjelde: Panda 3000 2000 1000 0-1000 0-15 år 16-19 år 20-29 år 30-39 år 40-49 år 50 år og eldre -2000-3000 -4000 Kvinner Menn Sett under eitt er det i dag fleire menn enn kvinner som flyttar til Møre og Romsdal. Dette har samanheng med arbeidsmarknaden, og særleg tilflyttinga frå utlandet. Figur 2.8 viser årleg innvandring til Møre og Romsdal, i perioden 2000 2009 for aldersgruppe 15 44 år, etter kjønn. Her ser vi at det er langt fleire menn enn kvinner blant desse, særleg etter 2006. Skeiv kjønns- og alderssamansetting Per 1.1.2011 var det i Noreg 96 kvinner per 100 menn. I aldersgruppa 15 44 år var det 96 kvinner per 100 menn. Årsaka til dette kan dels forklarast med at det blir født fleire gutar enn jenter, dels at det er fleire menn enn kvinner som innvandrar til landet. I Møre og Romsdal var det per 1.1.2011 98 kvinner per 100 menn. I aldersgruppa 15 44 år var det berre 92 kvinner per 100 menn. Ingen andre fylker har færre kvinner enn menn i denne aldersgruppa enn Møre og Romsdal. Ei netto tilflytting av unge vaksne, og kvinner i fødedyktig alder, til sentrale strok i Noreg over lang tid, har ført til at ein stadig større del av barna i Noreg blir født i desse områda. I sentrale strok vil det dermed vere mogleg med fødselsoverskot, sjølv om fruktbarheitsrata (SFT) skulle vere relativt låg. Sidan midten av 1970-talet har trenden vore at skilnaden mellom fylka og mellom sentrum og perifere er utjamna. Regionale utviklingstrekk Møre og Romsdal 13

Figur 2.8. Årleg innvandring til Møre og Romsdal i perioden 2000 2009, eter kjønn: Kjelde SSB 1400 1200 1000 800 600 400 200 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Menn Kvinner Figur 2.9: Fødselsoverskot Møre og Romsdal 2001 2011, etter kommunegruppe. Kjelde: SSB 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0-100 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010-200 Over 20 000 innb 7 000-20 000 innb 3 000-7 000 innb Færre enn 3 000 innb Møre og Romsdal Figur 2.9 viser fødselsoverskotet i Møre og Romsdal etter fire kommunegrupper kvart år i perioden 2001 2011. Det er store årvisse variasjonar i Møre og Romsdal sett under eitt og innanfor dei fire kommunegruppene. Samtidig er det berre i gruppa med kommunar med færre enn 3 000 innbyggjarar at det har vore negativt fødselsoverskot i denne perioden. Dersom vi føreset at nettoflyttinga i fylket er null, må fruktbarheitsrata vere over 2,06 for at folketalet ikkje skal reduserast på sikt. Både fruktbarheitstalet og fødselsoverskotet er godt i Møre og Romsdal, samanlikna Regionale utviklingstrekk Møre og Romsdal 14

med landet elles, men utsiktene indikerer redusert folketal på sikt grunna store innanlandske flyttetap og færre kvinner enn menn i aldersgruppa 15 44 år (reproduktiv alder). Tabell 2.4 viser samla fruktbarheitstal i 2009, etter kommunar med høgast og lågast fruktbarheitstal. Her ser vi at Stordal, Giske og Aukra er kommunane med høgast fruktbarheitstal i 2009, medan Vanylven er kommunen med lågast samla fruktbarheitstal dette året. Tabell 2.4: Samla fruktbarheitstal 2009, etter kommunar med høgast og lågast tal. Kjelde: SSB 10 på topp 10 på botn 1526 Stordal 2,4 1511 Vanylven 1,6 1532 Giske 2,4 1543 Nesset 1,7 1547 Aukra 2,3 1563 Sunndal 1,7 1531 Sula 2,2 1566 Surnadal 1,7 1557 Gjemnes 2,2 1567 Rindal 1,7 1520 Ørsta 2,1 1576 Aure 1,7 1529 Skodje 2,1 1514 Sande 1,8 1548 Fræna 2,1 1523 Ørskog 1,8 1551 Eide 2,1 1539 Rauma 1,8 1504 Ålesund 2,0 1571 Halsa 1,8 Færre barn har røtene sine i distrikta Mange av kommunane i Møre og Romsdal har opplevd vekst i folketalet dei siste åra, fleire som følgje av tilflytting frå utlandet. Samstundes er talet på born i aldersgruppa 0 17 år redusert. I Noreg sett under eitt bur 56,6 pst. i denne aldersgruppa i sentrale strok, noko som er ei auke på nesten 20 pst. frå 1981. Figur 2.10 viser utviklinga i aldersgruppa 0 17 år i perioden 1981 2009. I Noreg har denne aldersgruppas relativ del i befolkninga auka med 2 pst. Til samanlikning er den redusert med 13 pst. i same periode i Møre og Romsdal. Det er færre barn i denne aldersgruppa i alle kommunegruppene. Sjølv om trendlina for kommunane med fleire enn 20 000 innbyggjarar viser ei auke siste 10 20 år, er det klart færre barn i gruppa 0 17 år i desse kommunane i 2009 enn i 1981. (Meir om utvikling i barnebefolkninga i Møre og Romsdal, sjå RISS 2010:8-9.) Sett i eit distriktspolitisk perspektiv betyr dette at stadig færre barn har røtene sine i distrikta. Sidan tilknyting til stader er viktig for val av bustad, vil denne strukturelle endringa sannsynlegvis få konsekvensar for komande generasjonars bustadsval. Innvandringa dei siste åra har medverka til over halvparten av folketalsveksten i landet (KRD 2010). Innvandring kan verke sentraliserande på busettinga ved at det skjer ein konsentrasjon av innvandrarar i storbyområda. Samstundes medverkar innvandringa til å redusere nedgangen i folketalet i mange mindre regionar. Ei utfordring for mindre, perifere kommunar er at innvandrarane i utgangspunktet er mindre knytt til ein kommune eller stad og av den grunn mindre stadbunden enn dei som er født og veks opp i området. Mange av innvandrarane som kjem til perifere kommunar, flyttar difor vidare etter nokre få år (ibid.). (Meir om arbeidsinnvandringa til fylket, sjå RISS 2011:10-12) Regionale utviklingstrekk Møre og Romsdal 15

Figur 2.10: Utvikling i aldersgruppa 0 17 år, 1981 2009, etter landet, fylket og fire kommunegrupper. 1981=100. Kjelde: Panda 110 105 100 Indeks: 1981 = 100 95 90 85 80 75 70 65 60 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Færre enn 3 000 3 000-7 000 7 000-20 0000 Over 20 000 Landet 15 Møre og Romsdal Tabell 2.5: Innvandring og innflytting til Møre og Romsdal for perioden 2000 2010, etter kommunegruppe, Kjelde: Panda Kommunegruppe, etter innbyggjartal Innvandring, absolutte tal Del (pst.) innvandring til kvar kommunegruppe Innanlands innflytting, i absolutte tal Innanlandsk innflytting (pst.) til kvar kommunegruppe Større enn 20 000 innbyggjarar 8 301 35,9 38 367 43,6 Mellom 7 000-20 000 innbyggjarar 6 742 29,2 22 959 26,1 Mellom 3 000-7 000 innbyggjarar 6 336 27,4 20 721 23,6 Mindre enn 3 000 innbyggjarar 1 737 7,5 5 887 6,7 Totalt i perioden 23 116 100,0 87 934 100,0 I perioden 2000 2010 var nettoinnvandringa frå utlandet til Møre og Romsdal større enn den totale folketalsauken i fylket i alle år, med unntak av 2009. Tabell 2.5 viser innvandringa til fylket frå utlandet i perioden 2000 2010. Her ser vi at heile 35,9 pst. gjekk til dei største kommunane, medan knappe 7,5 pst. flytta til kommunane med færre enn 3 000 innbyggjarar. Mønsteret er det same om vi ser berre på den innanlandske flyttinga. Medan 43,6 pst. av den innanlandske flyttestraumen gjekk til kommunar med fleire enn 20 000 innbyggjarar, gjekk knappe 6,7 pst. til kommunane med færre enn 3 000 innbyggjarar. Innvandringa til fylket er eit tviegga sverd: På den eine sida sikrar den fylket arbeidskraft og folketalsutvikling. På den andre sida er innvandrarane mindre stadbundne og vil lettare kunne flytte vidare ut av fylket som følgje av ei rekke ulike faktorar. (Meir om arbeidsinnvandringa til fylket, i RISS 2011:10-12) Regionale utviklingstrekk Møre og Romsdal 16

Framleis sentralisering, sjølv utan flytting På nasjonalt nivå er utfordringane knytt til det å oppretthalde hovudtrekka i busettingsmønsteret blitt større dei siste tiåra. Dette skyldast ikkje straumen av bygdeungdommar til sentrale strøk, men at born i stadig større grad blir født og veks opp i sentrale strøk (KRD 2010). Tidlegare vart nettoflyttinga til sentrale strøk utlikna av høge fødselstal i periferien. No er fødselstala jamnare og meir likt geografisk fordelt. Konsekvensen er at mange område opplever nedgang i folketalet på grunn av utflytting av unge og fordi det ikkje blir født nok barn til å halde folketalet oppe. Samtidig er det område som opplever befolkningsnedgang til tross for netto tilflytting. Ser vi på befolkningsendringa i Møre og Romsdal i perioden 2000 2010, er det to kommuner som har opplevd befolkningsnedgang trass netto innflytting. Det er Rauma og Rindal, som i denne perioden har hatt fødselsunderskot. Kart 2.2: Befolkningsendring 2000 2010 etter nettoflytting og naturleg tilvekst. Kjelde: Panda Å oppretthalde dagens busettingsmønster i Noreg, og i Møre og Romsdal, avheng m.a. av at ungdom som veks opp i sentrale strøk i framtida vil velje å busette seg i mindre sentrale strøk som vaksne. Analyser av årskulla født mellom 1950 og 1970 syner at det er ein stadig færre som flyttar til mindre sentrale regionar enn der dei vaks opp (KRD 2010). I dei perifere kommunane er busettinga i aukande grad samansett av personar som har vakse opp i kommunen, samtidig som at utflyttinga ikkje har blitt mindre. Nettoinnvandringa frå utlandet vil ha avgjerande innverknad på utviklinga framover. Både talet innvandrarar, kor dei vel å busette seg når dei kjem til landet, deira framtidig flyttemønster og kor dei vel å få sine barn vil i stor grad påverke befolkningsutviklinga i dei ulike regionane (ibid:34). Regionale utviklingstrekk Møre og Romsdal 17

Kapittel 3 ARBEIDSMARKNAD OG INNTEKT Utviklinga i arbeidsmarknaden Medan finanskrisa førte til svakare vekst i sysselsettinga og ein reduksjon i arbeidstyrken i Noreg i åra 2008 og 2009, har betringa i norsk økonomi i 2010 ført til sysselsettingsvekst i fleire næringar. Utviklinga viser dessutan at arbeidsløysa har stabilisert seg. Samtidig har deltakinga i yrkeslivet gått ytterlegare ned siste år, for alle aldersgrupper med unntak av gruppene 20 24 år og 67 74 år (Nav 2011). Som ein følgje av finanskrisa og redusert etterspørsel etter arbeidskraft, falt mange unge ut av arbeidsmarknaden i 2008 og 2009. Det sterke fallet i arbeidsdeltakinga i denne gruppa har stoppa opp, noko ein kan sjå i samanheng med at talet unge under utdanning no er stabilt og at det er ei auke i etterspørselen etter arbeidskraft. For den eldste aldersgruppa (67 74 år) har det vore ein auke i yrkesfrekvensen det siste året, nett som i dei tre føregåande åra. Noko av denne auka kan mest sannsynleg forklarast med at avkortinga av alderspensjonen ved arbeidsinntekt gradvis er blitt fjerna (ibid.). Dei siste nasjonalrekneskapstala tyder på at det er ein klar vekst i bruttonasjonalproduktet. Det siste året har det private forbruket vakse med nærare 4 pst., samtidig vaks både hushaldningane si disponible inntekt gjennom heile året og bustadinvesteringane. Sjølv om ein moderat vekst internasjonalt ikkje vil gje sterke vekstimpulsar til norsk eksportøkonomi, ventar Nav ei auke i den innanlandske etterspørselen. Noko som vil føre til auka behov for arbeidskraft, auka sysselsetting og gjennom dette ein auke i arbeidsstyrken på grunn av forventingar om framleis høg nettoinnvandring og befolkningsvekst (ibid.). I TEMP (2010) peikar Nav på at reduksjon i arbeidsløysa, jamvekt i talet på nye stillingar tilgjengeleg i arbeidsmarknaden og meir positive forventingar hos bedriftene er eit teikn på at vi i Noreg snart vil oppleve eit stort underskot på arbeidskraft att. Framskrivingane til SSB viser at behovet for arbeidskraft med høgare utdanning (både kort og lengre) vil auke kraftig dei næraste tiåra. I Møre og Romsdal ser Nav føre seg at vi snart vil oppleve eit nytt underskot på arbeidskraft i industrien, særleg etter ingeniørar. Dette er ei utfordring då det er forventa å vere låg arbeidsløyse blant ingeniørane i Noreg, og fylket sine bedrifter vil dermed konkurrere mot andre kompetansemiljø i Noreg. Løysinga vil vere å importere kompetanse frå utlandet, slik vi alt gjer i dag. Utfordringa med dette, er at vi konkurrerer med land som Tyskland, Frankrike og England som også har eit underskot av ingeniørar (TEMP 2010:6). Nav vurderer det også slik at behovet for å rekrutter arbeidskraft med lågare grads utdanning vil auka i Møre og Romsdal innan områda økonomi og administrasjon, samt helse, pleie og omsorgsyrka (sjå kapittel 5 om kompetansearbeidskraft). Næringslivet i Møre og Romsdal nyttar allereie i stor grad arbeidskraft frå EU, og frå 2009 til 2010 auka det relative talet på bedrifter som nytta slik arbeidskraft frå 31 pst til 37 pst. Bedrifter frå Møre og Romsdal toppar saman med bedrifter frå Rogaland og Hordaland lista over fylker som nyttar EU-arbeidskraft. Det er klart flest bedrifter som har polske medarbeidarar, deretter følgjer tyskarar, svenskar og litauarar. Heile 98 pst. av bedriftene i Møre og Romsdal er fornøgd med arbeidskrafta dei har nytta frå EU-land. Dette er noko høgare enn landet elles, kor 94 pst. av bedriftene gir uttrykk for det same (ibid:7). Vekst i sysselsettinga, men geografiske skilnader Ved å studere sysselsettinga kan vi seie noko om kor arbeidsmarknaden er i vekst og kor den stagnerer. Figur 3.1 viser veksten i sysselsettinga i Møre og Romsdal frå 1986 til 2009. Den samla sysselsettingsveksten i fylket i denne perioden var på 28 pst., som er noko svakare enn i landet elles. Trenden viser ei positiv utvikling i alle kommunegruppene. Sterkast har veksten vore i kommunane med fleire enn 20 000 innbyggjarar. Svakast har veksten vore i kommunane med færre enn 3 000 innbyggjarar. Regionale utviklingstrekk Møre og Romsdal 18

Figur 3.1: Vekst i sysselsettinga 1986-2009, etter arbeidsstad og fire kommunegrupperingar. Indeks, 1986 = 100. Kjelde: SSB 140 130 120 110 100 90 80 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 Færre enn 3 000 3 000-7 000 7 000-20 0000 Over 20 000 Møre og Romsdal Landet Frå 2008 til 2009 gjekk talet på arbeidsplassar ned i alle fylka i landet. For landet var nedgangen på 1,1 pst. I Møre og Romsdal var nedgangen i sysselsettinga dette året på 0,6 pst (Fylkesstatstikk 2010:17). Trass nedgangskonjunkturar, var det vekst i sysselsettinga i 15 av fylkets kommunar frå 2008 til 2009. Nedgangen i talet på sysselsette kom først og fremst i kommunegruppa med 7 000 20 000 innbyggjarar. I perioden 1999 2009 vaks sysselsettinga i Noreg med over 19 pst (KRD 2010:36). I Møre og Romsdal var den tilsvarande veksten 18 pst. Tabell 3.1 viser utviklinga i kommunane i denne perioden. Medan Ørskog er den kommunen i fylket som hadde størst vekst i sysselsettinga dette tiåret, følgt av Ulstein og Sandøy, er Stordal den kommunen som har hatt størst nedgang i talet på sysselsette, heile 23 pst. God yrkesdeltaking Om lag 71 pst. av befolkninga i yrkesaktiv alder (15 74 år) i Noreg deltek i arbeidslivet. Dette er ei høgare yrkesdeltaking enn nokon annan stad i Europa. Årsaka til dette er at relativt mange kvinner og eldre er yrkesaktive (KRD 2010:39). I Møre og Romsdal deltek 72 pst. av befolkninga i yrkesaktiv alder i arbeidslivet (Fylkesstatistikk 2010:21). Blant innvandrarane var det tilsvarande talet 69 pst. Dette er klart høgare enn i landet elles (62 pst.) (ibid.) I Møre og Romsdal var om lag 94,5 pst. av arbeidsstyrken 4 sysselsett i 2009. Til samanlikning var det tilsvarande talet for Noreg 97,2 pst. Figur 3.2 viser at det er eit klart skilje mellom dei største kommunane i fylket og dei andre. Medan talet på sysselsette i prosent av arbeidsstyrken i 2009 var over 110 pst. i kommunane med fleire enn 20 000 innbyggjarar, varierte den mellom 83 87 pst. for dei andre tre kommunegruppene. For kommunegruppa med 7 000 20 000 innbyggjarar har talet på sysselsette vore nokså uendra dei siste 10 åra. For dei minste kommunane er trendlinja stigande for same tiårs periode. 4 Arbeidsstyrken er summen av dei sysselsette og dei arbeidsledige, dvs. personar som tilbyr si arbeidskraft i arbeidsmarknaden. Regionale utviklingstrekk Møre og Romsdal 19

Tabell 3.1: Endring i sysselsettinga i kommunane 1999 2009, i pst. etter arbeidsstad. Kjelde: SSB Ti på topp Pst. endring i sysselsetting Ti på botn Pst. endring i sysselsetting Ørskog 39,0 Stordal -23,0 Ulstein 33,0 Rindal -1,0 Sandøy 28,0 Stranda 0,0 Kristiansund 27,0 Vanylven 1,0 Ålesund 26,0 Halsa 3,0 Molde 23,0 Sula 4,0 Hareid 23,0 Gjemnes 4,0 Nesset 21,0 Midsund 5,0 Tingvoll 20,0 Fræna 6,0 Surnadal 18,0 Aure 7,0 Figur 3.2: Sysselsette i pst. av arbeidstyrken, 1986 2009, etter landet, fylket og kommunegrupper. Kjelde: PANDA 115,0 110,0 105,0 100,0 95,0 90,0 85,0 80,0 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Færre enn 3000 3000-7000 7000-200000 Over 20000 Møre og Romsdal Landet Tabell 3.2: Kommunar med høgast og lågast andel sysselsatte i pst. av arbeidsstyrken 2009. Kjelde: SSB Ti på topp Prosent sysselsette av arbeidsstyrken Ti på botn Prosent sysselsette av arbeidsstyrken Molde 121,9 Skodje 57,7 Ulstein 120,6 Gjemnes 58,6 Ålesund 110,9 Sula 61,7 Sunndal 103,9 Giske 65,4 Sande 98,9 Fræna 68,5 Volda 98,6 Eide 69,6 Stordal 98,4 Tingvoll 71,2 Kristiansund 96,6 Nesset 73,4 Sandøy 95,6 Aukra 74,4 Haram 95,5 Averøy 77,1 Regionale utviklingstrekk Møre og Romsdal 20

Ser vi på kommunane, er det eit stort skilje mellom topp og botn i tal sysselsette i pst. av arbeidsstyrken. Tabell 3.2 viser at seks av 10 kommunar med høgast sysselsetting er sunnmørskommunar, men kommunen med den desidert høgast sysselsetting er Molde med 122 pst. Når det gjeld kommunar med lågast sysselsetting i pst. av arbeidsstyrken, er det ingen av regionane i fylket som klart skil seg ut. Små skilnader i arbeidsløysa mellom kommunegruppene Som ein følgje av finanskrisa, var det dystre spådomar om auka arbeidsløyse i Noreg. Spådomane har ikkje slått til i Møre og Romsdal, sjølv om det var ein klar auke i arbeidsløysetala frå september 2008 til september 2010 (Fylkesstatstikk 2010:24). Trass auken frå 2008, er arbeidsløysa framleis klart lågare enn den var i 2003 2004, og lågare i Møre og Romsdal enn i landet elles. Figur 3.3: Utvikling i arbeidsløysa i Møre og Romsdal og landet, 2000 2010, i pst. av arbeidsstyrken. Kjelde: Nav 2011 I prosent av arbeidsstyrken 4,5 4,0 3,5 3,0 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Møre og Romsdal Landet Sjølv om biletet samla sett er positivt, er det meir nyansert om vi ser nærare på den enkelte kommune. Tabell 3.3 viser årsgjennomsnittet for arbeidsløysa i kommunane i 2010. Arbeidsløysa i Møre og Romsdal var i 2010 på 2,4 pst. Det er mange industrikommunar, både blant kommunane med den høgast og den lågast arbeidsløysa. Ulstein er i dag blant kommunane i fylket med låge arbeidsløysetal. I 2004 hadde kommunen den høgaste arbeidsløysa i fylket (Fylkesstatstikk 2010:24). Dette viser ei sentral utfordring for fleire kommunar i Møre og Romsdal: Ein stor del av industrien vår er internasjonalt eksponerte, og med endringar i internasjonale konjunkturar svingar arbeidsløysetala fort og gjev store geografiske variasjonar. Høge inntekter, men framleis store skilnader mellom inntektene til menn og kvinner Levevilkår blir i stor grad påverka av den økonomiske utviklinga i eit område, men inntekt er ikkje det einaste som påverkar levestandarden. Inntektsforskjellane mellom regionane kan seie noko om forskjellar i disponibel inntekt og kjøpekraft. Det seier også noko om ulikskapar i næringsstrukturen, det kan også vere eit uttrykk for forskjellar i innslag av deltidsarbeid (KRD 2010:43). Inntekt er viktig for mange unge i etableringsfasen som skal vurdere bustad og arbeidskarriere i samanheng. Her spelar samstundes andre faktorar inn, som t.d. breidda i arbeidsmarknaden. Regionale utviklingstrekk Møre og Romsdal 21

Tabell 3.3: Tal arbeidsledige 2010, etter kommune og høgaste og lågaste arbeidsløysetal. Årsgjennomsnitt. Kjelde: Nav 2011. Ti på topp Ti på botn Sande 3,8 % Rindal 1,2 % Hareid 3,6 % Sandøy 1,2 % Stordal 3,4 % Gjemnes 1,2 % Vestnes 3,4 % Norddal 1,4 % Sunndal 3,4 % Stranda 1,4 % Nesset 3,1 % Aukra 1,5 % Rauma 3,1 % Vanylven 1,6 % Kristiansund 2,9 % Sykkylven 1,6 % Midsund 2,9 % Ulstein 1,7 % Haram 2,7 % Averøy 1,7 % Figur 3.4: Utviklinga i gjennomsnittleg bruttoinntekt, i fire kommunegrupper, fylket og landet. 1993 2009. Kjelde: SSB 380000 360000 340000 320000 300000 280000 260000 240000 220000 200000 180000 160000 140000 120000 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Over 20 000 7.000-20.000 3.000-7.000 Færre enn 3.000 Møre og Romsdal Hele landet Tabell 3.4: Gjennomsnittleg bruttopersoninntekt 2009 (begge kjønn), etter kommune. Kjelde: SSB Ti på topp Kr Ti på botn Kr 1516 Ulstein 370 500 1567 Rindal 286 800 1504 Ålesund 356 400 1560 Tingvoll 288 900 1515 Herøy 355 800 1566 Surnadal 290 900 1546 Sandøy 355 400 1571 Halsa 291 100 1502 Molde 350 300 1543 Nesset 301 700 1532 Giske 342 000 1526 Stordal 302 700 1547 Aukra 340 400 1524 Norddal 306 200 1505 Kristiansund 337 500 1576 Aure 307 100 1534 Haram 337 300 1525 Stranda 310 500 1517 Hareid 336 100 1573 Smøla 312 400 Regionale utviklingstrekk Møre og Romsdal 22

Figur 3.4 viser utviklinga i gjennomsnittleg brutto inntekt i fire kommunegrupper. Gjennomsnittsløna varierer etter kommunegruppe. Gjennomsnittsløna er lågast i kommunane med færre enn 3 000 innbyggjarar og høgast i kommunane med over 20 000 innbyggjarar. Slik sett synes lønsnivået å følgje den nasjonale trenden, kor gjennomsnittleg bruttoinntekt er fallande med redusert grad av sentralitet (KRD 2010:44). Veksten i gjennomsnittsløna har vore jamn i alle kommunegruppene, med ein auke på mellom 131 134 pst. sidan 1993. Gjennomsnittleg bruttopersoninntekt (BPI) i Noreg var i 2009 kr 346 700, til samanlikning var ho på kr 333 296 i Møre og Romsdal. Høgast gjennomsnittleg BPI dette året var i Ulstein med kr 370 500. Tabell 3.4 viser vidare at heile seks av kommunane med høgast gjennomsnittleg BPI dette året var sunnmørskommunar. Alle har dei eit næringsliv sterkt prega av maritim og marin industri. I motsett ende av lønnsskalaen finn vi Rindal, med ei gjennomsnittleg BPI på kr 286 800. Det er stor skilnad mellom menn og kvinner i Møre og Romsdal når det gjeld gjennomsnittleg BPI. I enkelte kommunar i fylket er menns gjennomsnittsinntekt dobbelt så stor som kvinners. I 2009 var gjennomsnittleg BPI for kvinner kr 255 896, eller 62,4 pst. av gjennomsnittleg BPI for menn. Dette er omlag 3 prosentpoeng mindre enn i landet elles. Figur 3.5 viser at trenden i utviklinga sidan 1993 er at kvinners inntekt i prosent av menn si inntekt er stigande. Faktorar som medverkar til dette er mellom anna større strukturelle endringar i næringsstrukturen, at fleire kvinner deltek i arbeidslivet og at stadig fleire arbeidar heiltid. Figur 3.5: Gjennomsnittleg bruttoinntekt for kvinner i pst. av gjennomsnittleg bruttoinntekt menn, årleg 1993 2009. Kjelde: SSB 68,0 66,0 64,0 62,0 60,0 58,0 56,0 54,0 52,0 50,0 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Over 20 000 7.000-20.000 3.000-7.000 Færre enn 3.000 Møre og Romsdal Landet Gjennomgåande har kvinner busett i dei kommunane med fleire enn 20 000 innbyggjarar høgare gjennomsnittleg bruttoinntekt enn kvinnene i dei andre kommunegruppene. Når det gjeld lønsskilnader mellom kjønna i 2009, var det større skilnad mellom høgste og lågaste gjennomsnittleg bruttoinntekt for menn enn for kvinner. Pendling Pendling er definert som ei arbeidsreise der ein kryssar minst ei kommunegrense. Altså, at ein jobbar i ein annan kommune enn den ein bur i. Årsaka til pendling kan vere ulike. I kommunar med et underskot av Regionale utviklingstrekk Møre og Romsdal 23

arbeidsplassar vil ein sjå at innbyggjarane pendlar til nærliggande kommunar for å få seg arbeid, samstundes er det mange som vel å busette seg i kommunar nær bykommunane enten fordi dei ikkje kjem seg inn på bustadmarknaden i byen eller fordi dei ikkje ynskjer å bu i byen, men har arbeidsplassen sin der. Pendlingsstraumane er interessante fordi dei fortel oss noko om kvar det er attraktivt å bu og arbeide, men også kor bedriftene vel å lokalisere seg. Tabell 3.5 synar pendlinga per 4. kvartal i 2009, etter kommune. Tabellen gjev eit bilete av pendlingsomfanget i fylket. Som ein kan sjå ut av tabellen er det relativt høg arbeidspendling i Møre og Romsdal. Dei aller fleste av kommunane (30 av 36) hadde ei netto utpendling i 2009. Det vil sei at det var fleire som pendla ut av kommunen enn som pendla inn. Dette kjem av at vi har enkelte kommunar med veldig høg arbeidsplassdekning, altså talet på arbeidsplassar som er registert i kommunen sett i forhold til kor mange sysselsette det er som bur der. Spesielt Molde og Ulstein kjem godt ut såleis. Dei er blant dei kommunane i landet som har aller høgast arbeidsplassdekning, med over 120 prosent. Det er også høg interaksjon mellom kommunane i fylket. Av kommunane i fylket var det 26 som hadde utpendling til fleire enn halvparten av kommunane i fylket (Fylkesstatistikk 2010). Molde var den einaste kommunen som hadde innpendling frå alle dei andre kommunane i fylket. Ein kan sjå fleire små kommunar (frå kommunegruppe tre eller fire) på Sunnmøre som har høg grad av innpendling i prosent av arbeidsplassar. Dette er kommunar med mykje industri og mange arbeidsplassar. Vi ser også av tabellen at det er relativt stor skilnad mellom byane i fylket. Molde har høg innpendling (over 30 %), Ålesund ei moderat høg innpendling (20-30 %) og Kristiansund har lite innpendling (under 15 %). Ålesund, som den største byen i fylket, er både ein attraktiv plass å jobbe og ein attraktiv plass å bo. Det er godt tilbod av arbeidsplassar og byen har fleire andre kvalitetar som gjer at det er attraktivt å bu der. Dette kan forklare kvifor det er moderat innpendling til kommunen. Molde har høg innpendling i prosent av arbeidsplassar. Kommunen har ein brei og variert arbeidsmarknad, som er attraktiv også for omlandet. Næringsstruktur i omliggande kommunar, enkel kommunikasjon inn til kommunen og ein trong bustadmarknad i Molde kan vere moglege forklaringar på den høge innpendling til Molde. Kristiansund skil seg frå dei andre to store byane med låg innpendling. Forklaringa til dette kan liggje i at det er lite arbeidsplassar i Kristiansund, og at arbeidsmarknaden er lite variert. Dei kringliggande kommunane er dessutan små, og har ein næringsstruktur kor landbruket og primærnæringane elles er store. Det er generelt mindre innpendling til kommunane lokalisert i indre delar av Møre og Romsdal, som t.d. Rindal, Surnadal, Sunndal, Rauma, Norddal og Stranda. Regionale utviklingstrekk Møre og Romsdal 24

Tabell 3.5: Pendling per 4. kvartal 2009, etter kommune. Kjelde: SSB Kommune Personer som pendlar inn i regionen Personer som pendlar ut av regionen Innpendling i pst. av sysselsette Utpendling i pst. av busette Molde 5090 1962 31,0 14,8 Ålesund 7008 3979 26,7 17,2 Kristiansund 1732 1847 14,9 15,7 Vanylven 139 456 9,6 25,9 Sande 392 389 31,1 30,9 Herøy 677 1148 17,5 26,5 Ulstein 2082 1223 43,3 31,0 Hareid 760 1132 35,7 45,3 Volda 1356 1364 31,9 32,1 Ørsta 981 1712 21,9 32,9 Ørskog 312 527 33,1 45,5 Norddal 170 208 19,4 22,7 Stranda 356 444 15,5 18,6 Stordal 169 161 33,4 32,3 Sykkylven 480 680 12,2 16,5 Skodje 446 1325 36,1 62,6 Sula 734 2291 28,2 55,1 Giske 328 1560 13,4 42,4 Haram 949 1091 21,5 23,9 Vestnes 374 820 12,9 24,5 Rauma 425 687 11,8 17,8 Nesset 330 717 27,6 45,3 Midsund 87 254 10,7 25,9 Sandøy 51 72 7,4 10,1 Aukra 290 708 23,1 42,3 Fræna 727 2201 21,2 44,9 Eide 282 797 22,9 45,6 Averøy 270 892 12,2 31,5 Gjemnes 149 706 18,3 51,5 Tingvoll 117 536 10,7 35,4 Sunndal 644 433 16,8 12,0 Surnadal 416 603 14,5 19,7 Rindal 166 313 18,5 30,0 Halsa 145 220 19,3 26,6 Smøla 72 160 7,4 15,1 Aure 211 438 13,6 24,7 Regionale utviklingstrekk Møre og Romsdal 25

Kapittel 4 NÆRINGSSTRUKTUR Samansettinga av og utviklinga i næringsstrukturen i ulike regionar i Noreg viser relativt store variasjonar. Ein utliknande faktor er offentleg tenesteyting og forvalting, som har relativt stor innverknad i alle regionstypar (NOU 2010:54). Utviklinga elles viser at jo meir sentral ein region er, jo større er innslaget av næringar med vekst i sysselsettinga. På den andre sida dominerast mindre sentrale regionar av næringar med nedgang i sysselsettinga, dette gjeld særleg regionar med stort innslag av primærnæringar men også industri. Samtidig har desse regionane relativt små arbeidsmarknader, noko som betyr at endringar i dominerande næringar får ekstra stor innverknad på den lokale utviklinga og gjer lokalsamfunna næringsmessig sårbare (ibid.) NOU 2011:13 "Kompetansearbeidsplasser - drivkraft for vekst i hele landet" tek opp utfordringar knytt til endringar i næringsstrukturen. Kvart år vert det skapt 10-15 pst. nye jobbar i norsk økonomi, og nesten like mange jobbar vert lagt ned. Mange av dei nye jobbane krev høgare kompetanse enn dei som vert lagt ned. Dei høgare kompetansekrava knytt seg til nye produkt, nye produksjonsteknologiar og nye produksjonsprosessar og konkurranse frå lågkostnadsland. Utfordringa ert at nye og kunnskapsintensive jobbar vert etablert andre stader enn der mindre kompetanseintensive arbeidsplassar vert lagt ned. Velfungerande regionale sentra kan vere ein avgjerande faktor for at ein regional arbeidsmarknad kan oppnå "kritisk masse", og med det gi vekst i kompetansearbeidsplassar. Endringar i næringstruktur med nedbygging av tradisjonell industri på mindre stader og vekst i kompetansebaserte næringar i dei største byane gjer det vanskelegare å oppfylle ønskje om at alle skal ha reell fridom til å velje kor dei vil bu (NOU 2011:13, s. 10). Område med ein einsidig næringsstruktur er meir utsett enn andre når rammevilkåra endrar seg. Særleg er industrien utsett for endringar i rammevilkåra. Auka konkurranse fører også til ein stadig større grad av spesialisering, og denne spesialiseringa slår ut i det geografiske produksjonsmønsteret. Innan landbruket går utviklinga i retning av færre bruk og arbeidssparande produksjonsprosessar. Det gir færre sysselsette, men ofte same eller auka produksjon (NOU 2010:54). Konjunkturnedgangen i verdsøkonomien påverka utviklinga i næringslivet i Møre og Romsdal i 2009. Samtidig fekk ikkje nedgangen så store verknader som ein først frykta, sjølv om resultatgraden innanfor bransjane vart svært variabel. Det var den oljedrivne verksemda som haldt aktivitetsnivået oppe i fylket. Sjølv om næringslivet i Møre og Romsdal klart seg godt gjennom den internasjonale konjunkturnedgangen, tyder utviklinga fram til september 2010 på at næringslivet i fylket kan gå tøffare tider i møte (TEMP 2010:12). Prognosane framover viser høgt aktivitetsnivå og moderat produksjonsvekst dei neste åra, samtidig som at vi kan vente store skilnader mellom næringane. Medan utsiktene for industrien synes å vere relativt svake, vil aktivitetsnivået i privat tenesteyting og offentleg sektor auke. Også innan primærnæringane er utsiktene positive og for 2011 og 2012 ventar SSB at det både innan fiske, skogbruk og landbruk vil vere ein viss produksjonsauke. For landbruket ser SSB føre seg ei utvikling i Møre og Romsdal som er noko betre enn landsgjennomsnittet (ibid:4). Den største risikofaktoren for industrien i fylket er utviklinga i internasjonal økonomi. Eit Europa kjenneteikna av offentleg gjeldskrise, uvisse rundt utviklinga i den amerikanske økonomien og utsikter til ein global valutakrig med aukande proteksjonisme er viktige årsaker til dette. Samtidig viser SSB si prognose for Møre og Romsdal ein produksjonsvekst som vil vere sterk nok til å unngå auka arbeidsløyse. Det er Regionale utviklingstrekk Møre og Romsdal 26