1 1 NORSK OG ANDRE SPRÅK

1 1 NORSK OG ANDRE SPRÅK Etter å ha arbeidd med dette kapittelet har du kunnskap om ulike språk og språkgrupper i Europa. Du kjenner utvalde trekk ved ordfonådet og språksystemet i tysk, engelsk, fransk og;; spansk. Dessutan får du innblikk i forholdet mellom dei are europeiske språka og norsk, og trekk ved systemet i eit sprk som ikkje er i slekt med noko europeisk språk, nemlegjapa'nsk. Læreplanen seier at du silalilunne forklare grammatiske særtrekk ved norsk språk, samanlikna med andre språk

178 11 0 Norsk og andre språk Språk i Europa 179 SPRÅK I EUROPA Pieter Brueghel d.e. (1525-69): Bygginga av Babels tårn, 1563 I Bibelen finn vi ei mytisk forklaring på språkmangfaldet i verda. I 1. Mosebok 11 blir det fortalt at menneska, som hadde felles språk, tok til å byggje eit tårn som skulle rekke heilt inn i himmelen. Gud straffa dei for dette overmotet ved å spreia dei over heile verda og gi dei ulike språk, slik at dei ikkje lenger kunne forstå kvarandre. Mennesket har til alle tider flytta på seg og teke språket sitt med seg. Resultatet av det er at folkegrupper, kulturar, og denned også språk, har møtt kvarandre og endra seg gjennom desse møta. Slike folkeforflytningar blir kalla migrasjonar. Ein migrasjon kan vi definere som det å ta vmig opphald ein am1an stad elid den opphavlege heimstaden. Språksituasjonen i Europa er eit resultat av mange slike migrasjonar. Norsk er eitt av oml<ling 225 språk som blir snakka i Europa i dag. Dei fleste av dei europeiske språka høyrer til i same språkfamilie. Ein språkfamilie er ei gruppe av språk som har utvikla seg frå eit felles opphav, altså frå eitt språk, som opp gjennom histolia har spalta seg i stadig nye språk. Den største språkfamilien i Europa er den indoeuropeiske, som også norsk høyrer inn under. Andre familiemedlemmer er engelsk, tysk, fransk, spansk, italiensk, gresk, russisk og mange fleire. Vidare er urdu og punjabi, to av dei nye minolitetsspråka i Noreg, medlemmer av den indoeuropeiske språkfamilien. Figuren til høgre viser slektskapet mellom nokre av språka i denne språkfamilien. Skotskgæ/iSk Walisisk :;:;; "" "'" :D c (fj Ul 3 'c (Il III 0 Ul ::1 0 :;z ro -0 9- C tg. <!l. '?j. Kurdisk Pashto Som følgje av migrasjon er dei indoeuropeiske språka spreidde over eit område som omfattar det meste av Europa og mykje av Iran og India. Alle desse språka har utvikla seg frå eit felles opphavsspråk, som vi kallar ur-indoeuropeisk. Ur-indoeuropeisk blei truleg snakka ein gong for meir enn 5000 år sidan av eit folk som budde på det store slettelandet mellom Svartehavet og Kaspihavet. For rundt 3000 år sidan braut delar av dette folket opp og gav seg ut på vandling i alle himmelretningar. Nokre av dei vandra rett nordover. Språket deira utvikla seg til det som i dag er slaviske språk, til dømes russisk, polsk og bulgarsk. Ei anna gruppe vandra vestover, og språket deira blei utgangspunkt for dei romanske språka italiensk, fransk, spansk og ein del andre. Ei tredje gluppe av indoeuropearar drog mot nordvest og slo seg ned i området ljordvest for Rhinen. Det var germanarane, som er dei nærmaste forfedrane våre språkleg sett. Språket til germanarane spalta seg med tida vidare til nye språk, mellom anna engelsk, tysk og dei nordiske språka. ; Ei fjerde gluppe, keltarane, busette seg i dei sentrale delane av Eupa. I dag er keltiske språk bene å finne i små område i utkantane: På dei l:hitiske øyane finn vi walisisk i Wales, irsk i Irland og skotsk-gælisk i Skottland. I Frankrike finn vi det keltiske språket bretonsk i Bretagne. I alt er det omkling 1,5 millionar menneske som har eit keltisk språk som førstespråk. Til samanlilming er det meir enn 300 millionar som har det gennanske språket engelsk som førstespråk. Her skal vi sjå nærmare på fire av språka i Europa: dei to gennanske språka engelsk og tysk, og dei to romanske språka fransk og spansk. Vi skal bruke kunnskap frå kapittelet om språkstrukturen i norsk til å samanlikne vårt eige språk med desse fire språkslektningane våre. I tillegg ser vi litt på ord og språksystem i eit ikkje-indoeuropeisk språk, nemleg japansk.

180 11. Norsk og andre språk r Sel<s språk - seks ulike system 181 ORDFORRÅD Norsk, svensk og dansk blir rekna som tre ulike språk, sjølvom dei er såpass like at alle som kan eitt av dei, også kan forstå svært mykje av dei to andre. Kor lett eller vanskeleg det er å forstå eit anna språk, har myle med Ol'dforrådet å gjere, og dei nordiske språka har svært mange ord felles. Skjønar vi mange ord i eit språk, kan vi ofte greie oss bra sjølvom språksystema er temmeleg ulike elles. Derfor er det limeleg å starte ei språksamanlikning med å samanlikne ord. Her er nokre døme: Norsk TysJ, Engelsk Fransk Spansk Japansk skole/skule Schule school ecole escula gakkoo bål BoOl boal baleau bole fune rødlraud rol red rouge rojo aka hvit/kvil weiss while blanc blanco shiro far Valer father pere padre chichi hånd/hand Hand hand main mano le død tot dead mon mueno shi spise/ele essen eal manger comer laberu hai H.ai shark requin liburon fuka rock rock rock rock rock rokku slalåm slalom slalo111 slalol11 slalo111 suraroomu Desse døma er nokså tilfeldig valde, men likevel kan vi sjå nokre mønster som kan seiast å gjelde generelt i desse språka: Det finst mange ord som er ganske like i alle dei fem europeiske språka. Grunnen kan vere at det har vore kontakt landa og språka imellom, men det vitnar også om det felles opphavet til språka innanfor den indoeuropeiske språkfamilien. I mange tilfelle har dei tre ge1111anske språka den same rota i eit ord (som i hand), medan dei to romanske språka lagar orda sine frå ei anna rot (main, mano). Ved nokre av døma gir tabellen inntlykk av at forskjellane er større eim dei er. Kvit heiter blanc på fransk, men norsk har også ordet blanh, med ei litt anna tyding. Død er omsett med muerto på spansk, men norsk har verbet myrde, som er i nær slekt med det spanske ordet, og dei tilsvarande tyske og engelske orda er ennorclel1 og murder. Det finst mange døme på at eit av språka, særleg engelsk, har eksponen ord til alle dei andre i nyare tid, slik som det engelske musikkuttlykket roelz. I nokre få tilfelle har norske ord også hatt slik gjennomslagskraft, til dømes slaldm, som finst i alle språka. Etter å ha lese heile kapittelet, kan du sjå at også det japanske ordet for slalåm kjem frå det norske. Nokre av likskapane mellom språk er heilt tilfeldige. Her gjeld det likskapen mellom hai på spansk og ete på japansk. Hara ld Sohlberg: Vinternatt i Rondane. 1917 SEKS SPRÅK - SEKS ULIKE SYSTEM Ei komplett samanlikning av språksystema i norsk, tysk, engelsk, fransl<-, spansk og japansk hadde blitt ei svær bok. Her har vi valt ut nokre få qmråde, som berre gir små smakebitar. For å avgrense stoffmengda ligg hovudvkta på dei to store opne ordklassane substantiv og verb, og vi seier også litt om lydsystemet i dei ulike språka. Norsk og engelsk Mellom norsk og engelsk er det ein del fors lel l ar i dei opne ordklassane. Eit norsk substantiv høyrer til i ein av kategoli ane hankjønn, holønn eller in lekjønn, og kvar kategoli har sitt bøyingsmønster. Ei slik inndeling finn vi ikkje i engelsk, som denned får eit enklare system enn norsk når det gjeld substantiv. Med verb stiller det seg annleis. Engelske verb har personbøying

182 11 Norsk og andre språk Seks språl< - seks ulil<e system 183 effekt, og vi reknar belte med ein s i systemet Vå11. Engelsk har fælte vokalar enn norsk (l2 mot 18), og det engelske alfabetet har heller ikle bokstavane æ, ø ogå. Norsl.. og tysk Tidlegare var tysk eit dominerande framandspråk i europeiske land, både der morsmåla var gem1anske, og der dei var romanske eller slaviske. Etter andre verdskligen er dette blitt annleis. Russisk tok over som språk nummer to i mange slaviske område, og elles har engelsk teke over. Ikkje minst i Noreg har tilbakegangen for tysk vore markert. Vurdert i eit europeisk perspektiver dette påfallande, for nest etter russisk er tysk framleis det mest utbreidde språket i Europa, med over 90 millionar bmkarar. Det er først når vi ser verda under eitt at den engelske dominansen blir tydeleg, med over 300 millionar menneske som har engelsk som førstespråk. l Storbritannia er det mndt 55 millionar som bruker engelsk. På eitt område har kulturfellesskapen mellom Noreg og Tyskland halde seg. Mange tyskarar er opptekne av skandinavisk litteratur, og langt fleire norske bøker blir omsette til tysk enn til engelsk. Det gjeld både vaksenlitteratur og bame- og ungdomslitteratur. Når det gjeld talespråket, er dialektforslellane innanfor det tyske språkområdet store, også i sjølve Tyskland. Tysken i Sveits (schwyzerti.itsch) og i Luxemburg (letzeburgisch) skil seg dessutan så mykje frå standardtysk at vi kan rekne desse valiantane som eigne språk Det gjeld i høg grad også det jødiske språket jiddisk, som opphavleg var ein lysk dialekt. Norske dialektforskjellar, som vi ofte er svært opptekne av og ser på som store, blir heller små i samanlikning. Tabellen ovanfor tyder på at ordfoltådet i norsk og tysk har myle fellesgods, og det stemmer. Slik kan vi hevde at det må vere vel så lett å lære seg tysk som engelsk når morsmålet er norsk og ordfoltådet er så viktig, men John Constable (1776-1837): Høyvogna er am, YOLl are, YOLl thinh, she thinhs), så her blir det engelske systemet meir komplisert. Dessutan har engelske verb ei fonn som manglar på norsk. Skal vi omsetje ei setning som Thcy are reading Ibsen's plays, kan det heite noko slikt som Dei held på med å lese Ibsens slwclespel dersom vi skal få presist fram det som ligg i -ing-fonna, nemleg at noko sler akkurat no og over eit visst tidsrom. Derimot har vi nemnt tidlegare (på side 151) at norsk har strengare reglar enn engelsk når det gjeld kvar verbalet i ei setning må stå. l den lukka ordklassen pronomen er det freistande å nemne at fonna they faktisk er lånt inn frå nordiske språk i mellomalderen. l det gamle engelske språket heitte det hie. Det skal svært myle til før eit språk erstattar ord i dei lukka ordklassane med lånord frå andre språk, så det at engelsk har lånt eit pronomen frå nordisk, seier litt om kor sterk den nordiske påverknaden på engelsk ein gong var. På lydsida har engelsk halde på nokre konsonantar som norsk har hatt tidlegare, men som forsvann frå språket vårt for fleire hundre år sidan, nemleg dei vi finn først i ord som thing og they. l tillegg har det engelske systemet to s-lydar, slik at seal (sel) og zeal (entusiasme) er to ulike ord også i uttale. På norsk har eit slikt byte mellom det vi kallar ustemt og stemt s ingen slik Horst Janssen (1929-95): Sjølvportrett --- - - ;po;)

184 11. Norsk og andre språl< Seks sprak - seks ulil<e svstem 185 mange generasjonar av skuleelevar har opplevd det annleis. No har nok dette også med den massive kulturpåverknaden frå den engelsktalande verda å gjere. Engelsk fell lettare når språket er rundt oss heile tida. Likevel er det mange sider ved språksystemet som klart skil tysk frå norsk, mellom arma når det gjeld substantiv. Tysk har dei same tre grammatiske kjønna som norsk, men det er ikkje alltid at norske og tyske substantiv høyrer til same lønn. Bilen og jenta er til dømes begge inlelønn på tysk (das Auto, das Madehen). Dessutan har tysk kasusbøying av substantiv (sjå side 150), både som merke på ulike setningsledd og i samband med preposisjonar. Her viser vi det med substantivet der Mann (mannen) som døme. Det er den bestemte artikkelen der som i ulike fonner viser kasusen. Der Mann ist alt. (Mannen er gammal.) Der Mann er subjekt og står i nominativ. Ich sah den Mann gestern Abend. (Eg såg mannen i går kveld.) Den Mann er direkte objekt og står i akkusativ. Hier ist das Haus des Mannes. (Her er huset til mannen.) Des Mannes uttrykler eigarskap og står i genitiv. Sie gaben dem Mann ein neues Buch. (Dei gav marmen ei ny bok.) Dem Mann er indirekte objekt og står i dativ. Sie wolmte bei dem Mann. (Ho budde hos mannen.) Dem Mann står i dativ elter preposisjonen bei. Av setningane ovanfor kan vi sjå at tysk bøyer verba i person og tal: ich bade (eg badar) du badest (du badar) er/sie badet (han/ho badar) wir baden (vi badar) ihr badet (de badar) sie baden (dei badar) Når vi seier at slike særtrekk som dene skil det tyske språksystemet frå det norske, må det leggjast til at det belte er rett når det er dei moderne språka vi samanliknar. Ei samanlikning mellom tysk og norrønt gir eit anna bilete. Mange av dei trekka vi finn i det tyske systemet i dag, fanst i vårt eige språk for nokre hundre år sidan. Og nokre av trekka finst det også restar av i somme norske dialektar i dag. Det gjeld både kasusbøying av substantiv og talbøying av verb. Når det gjeldlydsystemet, har også tysk den ly-lyden som mange er opptekne av i norsk i våre dagar (sjå side 153), til dømes i pronomenet ich. Og i tysk er delme lyden definitivt ikl* på veg ut av språket, slik det kan sjå ut til å gå i norsk. Dessutan har tysk ein liknande lyd som norsk ikl e har, og som blir laga heilt bak i munnen. Den finst i preposisjonen nach (etter) og i det kjende komponistnamnet Bach. Norsl{ og fransk Fransk er eit romansk språk, og det gjer at ordfoltådet skil seg ein del frå det germanske, slik vi finn det i norsk, tysk og engelsk. Likevel er det viktig å vere klar over at fransk var administrasjonsspråk i England i fleire hundre år, og Henri Matisse: Kvinne mot svart, 1939 det fekk store konsekvensar i fonn av franske lånord i engelsk, slik som profound (djup) og parliame11t. Derfor kan l ennskap til engelsk vere ei hjelp når vi skal lære h-ansk. Fransk i Franklike blir snakka av meir em1 50 millionar menneske, og på verdsbasis er det i alt vel 60 millionar som har fransk som førstespråk. Dei romanske språka har utvikla seg frå latin, og den arven er det lett å sjå i ordfoltådet. Dei latinske orda for far og hand var pater og manus, og i

186 11 a Norsk og and re sprak Seks språk - seks ulil(e system 187 ordtabellen på side 180 er det lett å sjå slektskapen både i fransk og spansk. Fransk var lenge det lærde språket i Europa, og også på område som diplomati og postvesen var fransk det internasjonale kommunikasjonsspråket. På alle desse områda har engelsk i stor grad teke over i vår tid. Ord som garderobe, møbel, dessert, replikk og ironi er døme på h-anske lånord i norsk. Når det gjeld substantiv, har fransk berre to kjønn: hankjømlog holønn. Med norsk som utgangspunkt må vi derfor halde styr både på om norske hanl ølli1sord og hol ønnsord har same l ønn på fransk, og dessutan finne ut korleis norske inlekj ønnsord fordeler seg: eit hus (inlekjølid) - une maison (hokj ønn) eit slott (inkjekjønn) - un chateau (hankj ønn) l bøyingssystemet er det dessutan ein forskjell mellom sklift og tale. l sklift blir fleirtal markert både på detelminativet (bestemmarordet) og på sjølve substantivet. Markøren er -5, som i engelsk: le maison (huset) - les maisons (husa) l tale uttaler ein ikl e s-en i fleirtalsfonnene av substantiva. Eintals- og fleirtalsformene blir delmed heilt like, og berre når det i tillegg er eit detelminativ i uttrykket, kan vi høyre om det er snakk om ein eller fleire. Kasusbøying av substantiv har dei ikle på fransk. Det finst mange klassar av verb i fl-ansk, og dei blir bøygde både i person og tal. Her følgjer verbet parler (snakke) som døme, bøygd i presens: je parle (eg snakkar) tu pat-les (du snakkar) iljelie parle (han/ho snakkar) nous parlons (vi snakkar) vous parlez (de snakkar) ils pat-lent (dei snakkar) Joan Mir6: Folk og fuglar. 1963 særprega kvalitet. Ein frase som ofte blir bmkt når ein skal demonstrere desse vokalane, er un bon vin blanc (ein god kvitvin) Vokalane i desse fire orda er døme på dei fire nasale vokalane som finst i frat1sk. Ordet pot (uttale: po) tyder potte. Slepper vi luft ut gjelidom nasen samtidig som vi uttaler vokalen, får vi på, med nasal vokal. På fransk er dette uttalen av ordet pont, som tyder bru.. Både dei vanlege og dei nasale vokalane må denned takast med i det ft-anske lydsystemet, sidan dei kan vere det einaste i talespråket som skil mellom to ulike ord (sjå side 152). Slik er det ikle i norsk, og derfor er det nesten ingen som tenler på at vi rett som det er høyrer slike lydar i norsk og. Vokalane i mann og men er like nasale som nokon frat1sk vokal, men det norske systemet tek ikle dette fenomenet i bmk til å skilje mellom ulike tydingar av ord. Norsk og spansk Spansk er eit språk som nordmenn tradisjonelt ilde har hatt noko nært forhold til, men dette er i ferd med å endre seg. Og gn.lliden er ikkje belte at mange nordmenn liker å feliere i land der spansk er hovudspråket. l Europa er det plimært dei tundt 28 millionar menneska i Spania som har spansk som førstespråk, men også her blir biletet eit heilt annla når vi ser det i verdsperspektiv. Alt i alt er det nemleg over 300 millionar menneske som snakkar spansk som førstespråk, altså like mange som engelsk Dei fleste av dei bur i Men også her må vi skilje skarpt mellom sklift og tale. Faktisk er det berre folmene parlons og parlez som skil seg ut i uttalen. Alle dei andre blir rett og slett uttalt «parl». Mange av døma ovanfor peiker mot ein svært sentral forskj ell mellom fl'ansk og norsk, nemleg forholdet mellom tale og sklift. Talespråk endrar seg heile tida, men moderne Skliftspråk endrar seg berre når styresmaktene bestemmer at dei skal endrast. Frat1Sk tale har endra seg på ein måte som er vanleg i mange språk (også norsk), der lydar sist i orda blir svekte i uttalen og til slutt fell bort. Fransk skliftspråk er svært konservativt og har halde på dei lydane som ikkje lenger er der i tale, og då blir avstanden mellom tale og sklift fort stor. Medan vi i Noreg har lagt vinn på å ha eit talemålsnært skliftspråk, og derfor har gjennomført mange endlingar i skliftspråka, har franskmennene pliolitert å halde på tradisjonen med eit skliftleg standardspråk som nettopp hevar seg over systemet i talespråket og gjerne markerer avstand til det. Eit fenomen i det fl-anske lydsystemet er særleg verdt å nemne. Fransk har nemleg nasale vokalar. Når dei blir uttalte, blir utandingslufta sleppt ut gjennom nasen i tillegg til munnen, og det gir desse lydane ein heilt

188 11. Norsk og andre språk Seks sprak - seks ulike svstem 189 Mellom- og Sør-Amelika. Dessutan snakkar 60 millionar melmeske spansk i tillegg til førstespråket sitt. Spansk er altså eit av dei verkeleg store språka i verda. Til Noreg l em det også stadig fleire som er spansktalande. Matvarer som spanjolane tok med seg frå koloniane i Amelika og heim til Europa, har i mange språk dei namna som spanjolane innførte saman med maten: patatas, tol11ates, maiz, eaeao, ananås. Ord som ranch, rodeo og mustang ser vi kansle på som lånord frå engelsk, men engelsk har i sin tur fån dei gjennom det tette sambandet med spansk i USA. Der har spansk somme stader i landet i dag fleire brukarar enn det engelsk har. Systemet for substantiv på spansk liknar myle på det vi fann i fransk. Språket deler substantiva inn i to l ønn, og fleirtal blir markert med -s: HanlgØlm: ellibro (boka) los libros (bøkene) Hokjønn: la casa (huset) las casas (husa) Torii Kiyomine: Ei jente i ferd med å gjere seg ferdig med eit brev, 1807-10 På spansk er det likevel slik at fleirtalsendingane også skal vere med i talen. Slik sett har altså språkutviklinga vore annleis i Spania enn i Franklike, og det er meir samsvar mellom tale og slzlift i spansk Eit mønster som avteiknar seg i denne framstillinga, er at engelsk, tysk, fransk og spansk har det til felles at bestemt f 01111 av substantiv blir markert ved hjelp av ulike determinativ: the house, das HaLIS, 19 maison, 19 easa. Norsk bøyer sjølve substantivet ved å leggje til ei ending: hllsfi;. Engelsk, fransk og spansk markerer som regel fleirtal med -s: ho,!s e, maiso n, eas. Norsk har fleire ulike endingar, eller inga ending i det heile (gutarlguttf:l jenta, hels). Slik er det også i tysk. l kapittelet om det norske språksystemet blei det framheva at språket vårt har svært mange vokalar i lydsystemet. Her skil norsk seg radikalt frå spansk, som berre har fem vokalar: i, e, a, 0 og u. Norsk og japansk For nordmenn og andre europearar verkar det japanske ordfonådet svært framandarta, noko døma i ordtabellen også viser. Det er heller ikle mange ord som har funne vegen frå japansk og inn i norsk. Når det har sledd, dreiar det seg mest om ord som vi treng når vi skal snakke om noko spesifikt japansk, slik som himono og sllshi. Japanske substantiv blir ikle inndelte i grammatiske kjønn. Ubestemt og bestemt blir ilde markert, og faktisk kan heller ikle eintal og fleirtal markerast i bøyingssystemet! Generelt er det derfor rett å seie at japanske substantiv knapt nok har noko bøyingssystem i det heile. Det inneber at dei heller ikle har kasusbøying. Men japansk har likevel eit system for å vise kva for eit setningsledd eit ord høyrer til i. Hon er det japanske ordet for bok. Står det hon ga, er dette ordet subjekt i setninga, medan det er objekt dersom det står hon o. Også andre forhold kan utnyklast med småord som l em etter substantivet. Toohyoo ni tyder «i Tokyo». Medan vi på norsk har preposisjonar som står framfor substantiva (pre tyder «framfod», har japansk postposisjonar (post tyder «etter»). Også det japanske verbsystemet kan verke enkelt, for verba blir ikle bøygde i person eller tal, bene i tid, altså slik vi er vane med frå norsk. Men kompleksiteten kan også liggje andre stader i systemet: Både an.l og al1masu tyder «å vere». Alil11asLL er ei fonn som skal brukast i vanleg høfleg samt'le. Alle verb finst nemleg i to ulike valiantar på japansk, ei nøytral f 01111 og ei høfleg form, som oftast endar på -masu. Dette doble systemet er langt frå tilfeldig, for i det japanske samfunnet er det svært viktig å lære seg konekte omgangsfonner mellom menneske. Danning og høfleg åtferd står sentralt, og her ser vi altså eit døme på at eit treld, ved kulturen speglar seg i sjølve språksystemet. Også på andre område skil japansk seg sterkt frå norsk l vårt språk kan detelminativa ein, to, tre osv. brukast utan omsyn til kva det er vi skal bestemme eller te e. På japansk er iehi i utgangspunktet ordet for ein. Men skal det brukast til å telje dyr, må det heite ippihi. Gjeld det ein tynn, flat ting, 1(.

190 11 Norsk og and re språk Oppgåver 191 heiter det ichimai, medan ein lang ting må teljast med ippon. Er det snakk om store ting som køyretøy eller fly, blir talordet ichidai. Legg vi til at dette slett iklge er alle vmiantane av ein, og at det finst tilsvarande sett av andre talord og, forstår vi at det kan vere store forskjellar mellom ulike språksystem. På side 153 såg vi at det finst reglar for kva for lydar som kan stå ved sida av kvarandre i norske ord, og at til dømes iluge alle typar konsonantgrupper er moglege i norsk I japansk er reglane for dette endå mylge strengare. Her finst det nesten iluge konsonantgrupper i det heile, noko den japanske ordkolonnen i tabellen illustrerer. Då japan opna seg mot Europa etter andre verdslzligen, tok språket inn ei mengd lånord frå engelsk Og då kom to svært ulike sijråksystem i kollisjon, for engelsk tillet mange av dei same konsonantgruppene som norsk har, men som altså er umoglege i japansk. Når vårt språk låner dei same engelske orda som japansk, går dei etter måten smertefritt ilm i det norske lydsystemet, medan japanarane får store problem, som dei må løyse på ein eller annan måte. Det gjer dei mellom anna ved å putte inn vokalar mellom konsonantane, slik at dei sn'enge reglane i det japanske systemet kan haldast oppe. Ishrem heiter aisuhurimu på japansk, ehstra heiter ehisutora, og slalåm, som vi ser av ordtabellen, heiter suraroomll, Det japanske lydsystemet skil iklge mellom l og r, og når vi skriv dette språket med vårt alfabet, er det r-en som blir brukt. Når vi samanliknar norsk med japansk, som høyrer til ein heilt annan språkfamilie, forstår vi at forsigellane mellom norsk og dei andre indoeuropeiske språka i Europa på mange måtar er små. I dette kapittelet har vi valt å lage ei kontrastiv framstilling av utvalde trekk ved fire europeiske og eit asiatisk språk samanlikna med norsk. Dersom vi har eit visst 19ennskap til meir enn eitt av desse språka, står vi godt rusta til å kommunisere med andre mem1eske, både i Europa og i andre verdsdelar. Og dersom vi meistrar grammatiske omgrep som dei vi har brukt her, og dessutan har litt grunnlagskunnskap om korleis språk liknar på kvarandre eller skil seg frå kvarandre, blir det mykje lettare å fim1e fram når vi skal gi oss i kast med systemet i eit nytt språk, anten det liknar vårt eige eller er heilt annleis. Slik kunnskap er også nyttig når vi har kontakt med menneske med andre morsmål som 1gem til Noreg, og som skal lære å snakke og sklive norsk OPPSUMMERINGSOPPGÅVER l Kva er ein språkfamilie? 2 Kvar og når blei det snakka ur-mdoeuropeisk? 3 Nemn fire språkgrupper innanfor den indoeuropeiske språkfamilien og nokre enkeltspråk som høyrer til i desse gruppene. 4 Nemn ei verbfonn i det engelske språksystemet som iluge finst i det norske. 5 Er det støne dialektvmiasjon i norsk enn i tysk? 6 Samanlikn forholdet mellom tale og sklift i norsk og fransk. 7 Kva er stillinga for spansk som verdsspråk? 8 Korleis kan det japanske verbsystemet fortelje noko om kulturen i landet? 9 Kva slags problem får japanarane når dei skal låne ord frå eit europeisk språk som engelsk? 10 Korleis markerer dei ulike språka bestemt form i substantiv? fordjupingsoppgåver Oppgåver om språh språlifamiliar Oppgåve l Språkfamiliar i Europa Finn ut kva for andre språkfamiliar enn den indoeuropeiske som er representerte i Europa i fonn av nasjonalspråk, og kva for språk som høyrer til i dei ulike familiane. Oppgåve 2 Ulike språk i Noreg Ta utgangspunkt i språk som blir brukte i det multikulturelle Noreg i dag, finn ut kva for språkfamiliar dei høyrer til i, og kva for slektnil1gar dei har i dei ulike familiane. Oppgåve 3 Andre språk i Europa Ta utgangspunkt i ordtabellen på side 180 og finn ut kva dei ulike orda Celler andre ord) heiter på det gennanske språket nederlandsk, og på andre romanske språk enn fransk, til dømes italiensk og portugisisk. Oppgåve 4 Keltiske språk Finn ut kva orda i tabellen Celler andre ord) heiter på eit keltisk språk, til dømes walisisk eller irsk Oppgåve 5 Slaviske språk Finn ut kva orda i tabellen Celler andre ord) heiter på eit slavisk språk, til dømes russisk eller tsjekkisk Oppgåve 6 Baltiske språk Finn ut kva orda i tabellen Celler andre ord) heiter på eit baltisk språk, anten latvisk eller litauisk.... 1 Oppgåve 7 Finsk-ugliske språk.: Finn ut kva orda i tabellen Celler andre ord) heiter på eit ikkje-indoeuropeisk språk, til dømes eit finsk-ugrisk språk som samisk eller finsk.., Fordel gjeme oppgåvene 3-7 på ulike elevar i klassen. Gå deretter sama og lag ei oppsummerande samanlikning av orda. Finn ut noko om slektskap mellom dei ulike språka, og sjå om orda de har funne, illustrerer slektskapsforholda. Korleis er forholdet mellom dei orda de har fmme, og dei tilsvarande nol'ske? Bruk ordbøker i papirversjon eller elektronisk versjon eller ulike omsetjingsprogram som finst på nettet. Dei gir iklge alltid like godt resultat, men for enkeltord som substantiv og verb går det som oftast bra. Oppgåve 8 japansk Bruk det du har lært i dette kapittelet, til å forklare så godt du kan, lyd for lyd, kvifor slalåm heiter suraroo111ll på japansk.

192 11. Norsk og andre språk Oppgåve 9 Presentasjon av særtrekk ved eit språk Dersom du kan eit av språka som er omtalt i dette kapittelet (eller eit heilt anna språk): Førebu ein presentasjon for klassen av interessante trekk ved dette språket, anten det er i ordfonådet, lydsystemet, bøyingssystemet eller setningsbygningen. Presentasjonen skal ha ei samanliknande utforming, slik at du ser det aktuelle språket i høve til norsk. Sidan ein slik presentasjon gjeme inneheld ein del detaljar som er vanskelege for tilhøyrarane å halde fast på, kan dette vere eit svært godt høve til å bruke eit elektronisk presentasjonsprogram (sjå kapittel 14). Oppgåve 10 Kan vi forstå eit indoeuropeisk språk som er nytt for oss7 Vel eit av dei indoeuropeiske språka i Europa som du sjølv ihlye kan. Gå til nettutgåva av ei avis på dette språket og vel ut ein artikkel om ei heneling som elu kjenner frå norske massemedium. Prøv å lese artikkelen. Merk deg elei orel elu forstår tyelinga av. Kva for orel er elet, og kva type ord er elet? Er elet elu forstår, nok til at elu kan danne deg eit bilete av saka? Dersom det er mogleg: Kontroller di eiga forståing ved å spølje nokon som kan det aktuelle språket. Oppgåve 11 Latin Førebu eit klasseromsforedrag om det døde språket latin, eler elu a) seier noko om orel og språksystem i dette språket og b) gjer greie for spor av latin i ordfonådet i norsk og andre europeiske språk.