Heidi Guttorm Einarsen OAHPPOGIRJI SÁME GIELLA NUBBIN GIELLAN 9. CEAHKKÁI DAVVI GIRJI OS 2005
Dán girjjis lea kopiijaváldin gildojuvvon earret go dan maid lea lohpi njuolggadusaid mielde, Lov om opphavsrett til åndsverk ja Lov om rett til fotograþ ja Avtale mellom staten og rettighetshavernes organisasjon om kopiering av opphavsrettslig og beskyttet verk i undervisningsvirksomhet. Dáid mearrádusaid rihkkun váidojuvvo. Sámediggi lea ruhtadan girjji ovdánahttima ja almmuheami. Davvi Girji OS 2005 GOVAT: s. 9: Liv Eli Holmestrand (bajit), Heidi Guttorm Einarsen (vuolit), s.10: Heidi Guttorm Einarsen (bajit), Ammund Johnskareng/Min Áigi (vuolit), s. 11: Heidi Guttorm Einarsen, s. 13: Tromsø Museum (dološ internáhtta Leavnnjas), s. 23: Bård Løken/Samfoto, s. 27: Norsk Folkemuseum (bajit), Britt Hansen Biti/Davvi Girji (vuolit; govven Sámi Vuorká-Dávviris), s. 28-29: Britt Hansen Biti/Davvi Girji (govven Sámi Vuorká-Dávviris), s. 30: Niillas A. Somby (bajit), Hågensens fotorom/fagsenteret for kjøtt (vuolit), s. 31-32-33: Niillas A. Somby, s. 35: Britt Hansen Biti/Davvi Girji, 39: Britt Hansen Biti/Davvi Girji, s. 56: Niillas A. Somby, s. 57: Niillas A. Somby (stuorit govva), Britt Hansen Biti (unna govažat), Min Áigi (vuolit), s. 58: Niillas A. Somby, s. 59: Pål Hermansen/Samfoto (bajit), Britt Hansen Biti/Davvi Girji (vuolit), s. 62: Britt Hansen Biti/Davvi Girji (bajimuš govva), s. 62-63: Niillas A. Somby, s. 68: Deanu gieldda Interneahtasiidu, s. 70: Britt Hansen Biti/Davvi Girji, s. 71: Anne Berit Anti/Min Áigi, s. 72: Rick Rycroft/Samfoto, s. 82: Norsk Folkemuseum, s. 85: Sigmund Krövel-Velle/Samfoto, s. 86: Per Eide/Samfoto (bajit), Leif Rustand/ Samfoto (vuolit), s. 87: Pål Hermansen/Samfoto, s. 88: Per Eide/Samfoto (bajit), Tom Schandy/Samfoto (vuolit), s. 94: Kjell-Erik Moseid/Samfoto, s. 95: Pål Hermansen/Samfoto, s. 96: Tom Schandy/Samfoto, s. 97: Bård Løken/Samfoto, s. 98: Trym Ivar Bergsmo/Samfoto, s. 99: Asle Hjellbrekke/Samfoto, s. 101: Baard Næss/Samfoto (bajit), Kjell-Erik Moseid/Samfoto (vuolit), s. 102: Pål Hermansen/Samfoto, s. 106: Kjell-Erik Moseid/Samfoto, s. 107: Tromsø Museum, s. 108: Bildarkivet, Kiruna kommun/borg Mesch, s. 109: Tromsø Museum, s. 110: Davvi Girji arkiv, s. 112: Per-Ola Utsi, s. 113: Eino Kuokkanen, s. 116: Frode Nilsen/Scanpix, s. 117: Ola Røe, s. 118: Per Chr. Biti/Min Áigi, s. 122: Katarina Hällgren, s. 123: Áššu, s. 124: Lemet Áilo H. Hætta (bajit), s. 125: Apic/Samfoto, s. 127: Arena Magazine, s. 131: Heidi Guttorm Einarsen, s. 132: Artiga Photo/Scanpix, s. 135-136: Britt Hansen Biti, s. 137: Arne Strømme/Samfoto, s. 138: Per Chr. Biti/Min Áigi, s. 139: Kai Jensen/Scanpix (stuorra govva), Marit Gunhild Sara (unna govaš), s. 140: Britt Hansen Biti/Davvi Girji, s. 141: Klemet Ole Hætta, s. 142: Niillas A. Somby, s. 145: Per Chr. Biti, s. 147: Heidi Guttorm Einarsen, s. 149: Åse Pulk/Min Áigi, s. 151: Bård Løken/Samfoto, s. 152: Tom Schandy/Samfoto: s. 153: Bård Løken/Samfoto, s. 154: Berit Keilen, Scanpix, s. 155: Jostein Grastveit/Samfoto, s. 156: Siida Sámi Musea, s. 157: Niillas A. Somby, s. 158: Espen Bratlie/Samfoto (goargŋu govva), Robert Bråthen/Samfoto (toga govva), Espen Bratlie/Samfoto (girdi govva), Jørn B. Olsen/Rolf Sørensen/Samfoto (syhkkel govva), Asle Hjellbrekke/Samfoto (vázziid govva), s. 159: Helge Sunde/Samfoto (kanu govva), Johannes Haugan/Samfoto (gummefanas govva), Niklas Alm/Mira/Samfoto (nieidda govva). ILLUSTRÁŠUVNNAT s. 80 ja 206: Britt Hansen Biti/Davvi Girji. SÁRGUMAT LIISA HELANDER. LÁGÁDUSDOAIMMAHEADDJI Seija Guttorm. GRAFÁLAŠ BARGGUS VÁSTIDA Davvi Girji OS. OLGGOŠ GOVVA Kenneth Hætta. OLGGOŽA HÁBMEN Britt Hansen Biti/Davvi Girji. DEADDILAN Fram, Vasa, Finland. ISBN 82-7374-509-0
Álgosánit ohppiide Sámi servodat lea ovdánan ollu maŋimuš áiggiid. Gáibádusat sámegiela ja -kultuvrra gelbbolašvuhtii leat lassánan jagis jahkái. Sámis galggašedje buoh kat dovdat sámegiela ja sámi kultuvrra. Ollu virggiin gáibidit sámegielmáhtu. Searvva fal! lea oahppogirji dutnje gii logat sáme giela 2. giellan vuođđoskuvlla 9. ceahkis. Girjjis gávnnat sihke oanehis ja guhkes lohkosiid, govaid, bargobihtáid, kapihtalsátnelisttu ja gramma tihka. Girjjis leat 11 oasi maid doaivvun šaddat dutnje miella giddevažžan. Lea veaháš giellaoahppu juohke oasis. Juohke oasis lea čujuhuvvon giellaoahppooas sái mii lea girjji loahpas. Amas sánit leat maŋŋá lohkanbihtáid ja eambbo sániid sáhtát gávdnat osiide gullevaš sátnelisttus girjji loahpas. Muhtin osiide lean evttohan filmmaid maid sáhttibehtet geahč čat. Filmmaid sáhttá luoikkahit Sámedikki Oahpa hus ossodagas. Forord til elevene Det samiske samfunnet har utviklet seg mye de siste årene. Krav til kunnskaper i samisk språk og kultur er økende. I Sápmi burde alle ha kjennskap til samisk språk og kultur. I mange yrker er det et krav at de som ansettes skal beherske samisk. Searvva fal! (Bli med!) er en lærebok for deg som leser samisk som 2. språk i 9.trinn i grunnskolen. I boka finner du både korte og lange tekster, illustrasjoner, arbeidsoppgaver, kapittelordliste og grammatikk. Boka har 11 kapitler som jeg håper blir interessante og lærerike for deg. Hvert kapittel har en liten del med grammatikk-gjennomgang. I hvert kapittel blir det henvist til grammatikk-delen som er bakerst i boka. Fremmede ord blir forklart rett etter lesetekstene, men mer utfyllende ordliste finner du bak i boka. Der det passer, har jeg også tatt med forslag til filmer dere kan låne fra Sametingets Opplæringsavdeling. Heidi Guttorm Einarsen
Álgosánit oahpaheddjiide Searvva fal! girji lea jurdddašuvvon ohppiide geat leat válljen lohkat sámegiela 2. giellan 9. ceahkis. Girjjis leat sihke oanehis ja guhkes lohkanbihtát, ollu govat, bargobihtát ja sierra giella oahppooassi loahpas lassebargobihtáiguin. Giellaoahppu lea heive huvvon fáttáide. Amas sánit leat osiid mielde čohkkejuvvon. Girjjis leat 11 oasi. Juohke oasi álggus lea čilgejuvvon makkár ulbmi lat, lohkan hárje husat, čállinhárjehusat ja makkár giellaohppooasit guoskkahuvvojit das. Lean evttohan filmmaid maid heive geahččat fáttá oktavuođas. Filmmaid sáhttá diŋgot nuvttá: Sámediggi Sametinget Oahpahusossodat Opplæringsavdeling Bredbuktnesveien 50 9520 Guovdageaidnu/Kautokeino tlf: 78 48 42 00 E-poasta: samediggi@samediggi.no Oahpahuslanjas berrejit gávdnot eará girjjit, sihke čáppagirjjálašvuohta ja oahppo girjjit, plakáhtat, duojit, kaleandarat, CD:t, dihtor, aviissat ja eará ávdnasat mat sáhttet leat ávkin oahpahusas. Dušše girji ii leat doarvái jos áigu ollit oppalaš ja autentalaš giellaoahpu. Geavahehpet maid áiggi dutkat eará lohkosiid, geahččat filmmaid, guldalit musihka ja ságastallat. Doaivvun girjji šaddat miellagiddevažžan sihke ohppiide ja oahpaheddjiide. Heidi Guttorm Einarsen
Sisdoallu 1. Skuvla... 9 Ulbmilat... 9 Oahppit muitalit skuvlla birra... 9 Internáhttaeallin... 13 Duohta muitalus internáhttaeallimis... 13 Giellaoahppu... 14 Lohkosat... 16 Oahpaheaddji ja čuoikkat... 17 Skuvlagánda... 20 2. Ruoktu ja borramušat... 22 Ulbmilat... 22 Vuoššat pasta... 23 Einara beaivi... 25 Huksehusat... 26 Mo vurkkodedje borramušaid?... 29 Gáffe... 32 Boahtteáigi gáffegohpus... 34 Mo galgá oaidnit?... 35 Giellaoahppu... 36 Hoahkamat... 36 Cukcasat... 37 Áddjá ja áhkku geat lonohalaiga bargguid... 41 3. Muitalusat ja máidnasat... 45 Ulbmilat... 45 Máidnasat... 45 Muitalusat... 45 Cukcasat... 45 Rikkis Nillá árbi... 46 Buorre beaivvi, vuoras!... 47 Ákšonađđa!... 47 Stállu... 49 Čuđit... 50 Mo ulddat šadde?... 50 Muhtun máidnasiid álggut... 51 Rollalohkan... 52 Eará máidnasat... 53 Esop ja vánddardeaddji... 53 Gufi htarčohkka... 53 Giellaoahppu... 54 4. Deatnu sámi guovlu... 56 Ulbmilat... 56 Dieđut... 56 Diiddat (luossabivddus)... 56 Deatnogátte nuorat... 59
Deanu Májjá (luohti)... 60 Historjá... 61 Mo luosa dolas bassit?... 62 Giellaoahppu... 64 Almmuhusat... 64 5. Juovllat... 69 Ulbmilat... 69 Hávski lea eanan... 69 Juovlasálmmat... 70 Mo ávvudit juovllaid eará báikkiin máilmmis?... 70 Ruoŧŧa... 71 Austrália... 72 Polska... 73 Giellaoahppu... 73 6. Sámi jahki... 76 Ulbmilat... 76 Giellaoahppa... 76 Jagi áiggit... 76 Giellaoahppu... 78 Mánuid namat... 79 Vahkkobeaivvit... 81 Sámi álbmotbeaivi... 82 Sámi soga lávlla... 83 Dálkkit ja dálkemearkkat... 84 Sámi biegganamahusat... 85 Almmiguovllut... 89 NRK Sámi Radio dálkedieđáhus... 89 Muohtasiivvut... 90 Lohkosat... 91 Bivdit beaivváža... 91 Kátjá... 92 7. Sámieatnama eallit... 94 Ulbmilat... 94 Boazu... 94 Mearragoaskin... 95 Indiánaid rohkos... 95 Guovža... 96 Geatki... 97 Skávli... 98 Ábi hearrát... 99 Rieban... 99 Rieban ja skáhpemuorjjit... 100 Njuorju... 101 Rievssat... 101 Giellaoahppu... 102 Skire... 102 Ealga... 106
8. Girjjálašvuohta muitala... 107 Ulbmilat... 107 Lars Jacobsen Hætta... 107 Go beana gáská olbmo... 108 Johan Turi... 108 Anders Larsen... 109 Beaiveálgu... 109 Pedar Jalvi... 110 Muohtačalmmit... 111 Unna mánáš... 112 Paulus Utsi... 112 Kirsti Paltto... 113 Urbi (nuoraid romána)... 114 Nils Aslak Valkeapää... 116 Sámi eatnan duoddariid... 117 Elle Márjá Vars... 118 Prošeaktabargovuohki... 120 Ulbmilat... 122 Heivet oktii govaid ja teavsttaid... 122 Máidnosat... 125 Čiegus máinnus... 126 10. Nuorravuohta... 131 Ulbmilat... 131 Interneahta dihte nuorat eai šat deaivvat... 131 Ii mihkkege dáhpáhuvvan... 132 Nuoraidklubba... 135 Gákti... 138 Rihppaskuvla... 140 Manne Ánne hálida konfirmerejuvvot?... 141 Fuolkkit... 143 Asttuáiggedoaimmat... 145 Jostein biti lea skohtergilvovuoddji... 145 Riidet ja dikšut heastta... 147 Čuoigat... 148 11. Mátkkoštit Sámis... 150 Ulbmilat... 150 Giellaoahppu... 150 Heaikka mátki Sámis... 150 Luopmoáigi... 159 Alfabetet... 162 Giellaoahppu... 163 Verb... 164 Substantiv... 186 Pronomen... 198 Adjektiv... 202 Adverb... 203 Post- og preposisjoner... 204
Tallord... 205 Tid... 206 Setningslære... 207 Sátnelistu... 210 1. Skuvla... 210 2. Ruoktu ja borramušat... 211 3. Muitalusat ja máidnasat... 214 4. Sámi báiki deatnu... 215 5. Juovllat... 216 6. Sámi jahki... 216 7. Sámieatnama eallit... 218 8. Girjjálašvuohta muitala... 220 9. Mediat... 222 10. Nuorravuohta... 223 11. Mátkkoštit sámis... 224 Čovdosat... 226
ULBMILAT 1. SKUVLA Oahppit muitalit skuvlla birra Mun liikon skuvlii. Muhtumin lea lossat lihkkat iđđe - dis. Duojis mii ráhkadit čáppa ja ávkkálaš dujiid. Dán jagi mii áigut duddjot guvssi ja niibbi. Mun liikon ahte oahpaheaddjit leat stroaŋgát ja čielgasat. Leavs sut leat menddo ollu. Measta juohke vahkku leat čállo sat ja geahččaleamit. Fága masa buoremusat liikon lea duodji. Lohkanhárjehallan: Oahpaheaddji ja čuoikkat (Rollalogus) Skuvlagánda Duohta muitalus internáhtta eallimis Njálmmálaš hárjehallan: alfabehta-hárjehallan muitalit gean birra smiehttá Guldaleapmi: oahpaheaddji sáhttá jitnosit lohkat Čállin: čállit sániid čállit áigetávvala čállit iežat ja bearrašat birra diktačállin Giellaoahppa: alfabehta ja diftoŋggat vearbbat preseansahámis adjektiivvat vearbasojaheapmi njálmmálaččat hárjehallat adjektiivvaid: 2. bargobihttá Mu mielas leat bottut buo remusat. Mun liikon dah kat maid ieš hálidan. Luonddufága lea somámus. Luonddufágas mii geahččaladdat feara maid ja oažžut ollu olgun vánddardit. In liiko leavssuide. Mis leat mend do ollu leavssut. Bottuin mii oažžut skuvla skih páriiguin háleštit ja suohtastallat. 9
Lášmmohallat lea somá. Dalle mii beassat spáppa čiekčat ja ollu eará. Muhtun oahpa headdjit leat mend do šiegat. Liikon ahte lea jaskat diimmuin ja ahte oažžut bargat maid ieža hálidat go bargguiguin leat geargan. Mun in liiko nu bures fágaide main ferte ollu čállit ja lohkat. Liikon neaktit. Drámá lea mu buoremus fága. Dalle fer ten mun duostat dahkaluddat ja čuoddjilit hállat. Drámá oahpaheaddji oahpaha mo jiena geavahit ja mo galgá láht tet. Ii leat álo álki láhttet ja dahkaluddat nu mo son gái bida. 10 Mun lean mearridan šaddat neavttárin.