Det umoglege prosjektet: Å forstå det andre kjønnet. Eit ordskifte i eit brevbyte. Arne Garborg og Amalie Skram

Transkript

1 INE WESTLYE FINTLAND Det umoglege prosjektet: Å forstå det andre kjønnet. Eit ordskifte i eit brevbyte. Arne Garborg og Amalie Skram [J] eg er viss på at du har gjort urett mot meg denne gang også, men glad ble jeg dog, og jeg takker deg meget. [ ] Du vet vel nok hva høyreavisene sier. Jeg tror det stikker noe i at jeg bare er en kvinne. Kvinnene skal værsgod tie i forsamlingen sier hr. Paulus, og det henger ubevisst igjen i deg også, far. Du kan ikke ta mine bøker på samme vis, som du tar menns. Det skulle bare vært en mann som hadde skrevet S.G. Myhre! [sic] Jo, så skulle vi hørt deg! Derav kommer også det gyselige sludder om at fru Skram setter altfor meget inn på å vise at hun har manns mot om ikke manns kjønn. Hvor kan du, Arne Garborg, komme med slikt høyreskvalder. Akkurat det samme roper høyrebladene i kor. Du i det minste skulle dog kunne forstå at en forfatter, som virkelig er en forfatter, forteller som han kan og som han har sett og oppfattet tingene og ikke andreledes.¹ Ei gammal, underliggjande usemje kjem her fram i diskusjonen mellom Arne Garborg og Amalie Skram om Hellemyrsfolket. I tidlegare brev har dei drøfta kva skilnadene er i menn og kvinner sime livsopplevingar, for å gi kvarandre innsikt som skal opna for ei mest mogleg korrekt og realistisk (dokumentarisk, som dei sjølv seier) framstilling. No i 1890, har denne sjølvsagde haldninga til kva dei skal skrivast om, endra seg ikkje minst på grunn av Amalie sitt eige arbeid, men også i noko monn takka vera Mannfolk og Hjaa ho mor, forutan heile debatten om seksualmoral frå midten av 80-talet (jf. Bredsdorff 1973). Amalie kan endeleg peika på kva ho meiner er skeivt i resonnementet til Arne. Ein kan mest lesa Amalie som om ho skuldar Arne for å ha skifta leir, at det er viktigare for han å vera med på å halda oppe eit hegemoni i litteraturdommane enn å skjøna kva som er eit kvinneleg litteraturspråk, og kva Amalie sjølv er ute etter å få gjort. Dette skjer trass i at meldinga til Garborg (V.G , oppattprenta m.a. i Verk 1980 bd. 10: 463ff) er sterkt positivt. Han hevdar innleiingsvis at ho har sikker forståelse sjølv om han i same andedraget noko tvitydig skriv at helten Sivert Jensen er skildra i så moderne opfatning, at man bare ikkje kan begribe, hvor hun har ham fra. Mot slutten framhevar han at dette er i stil med det beste i den naturalistiske retning. Berre eit einaste lite avsnitt har irritert Amalie over all måte, men det er plassert på slutten, som konklusjon på heile meldinga. Det er som den røynde Garborg slår ut handa i ein velviljug, men litt oppgitt skulemeister-gestus, og dermed minkar verdien av alt han har sagt tidlegare:

2 I teknisk henseende står S.O. Myre [sic!] tilbage for To venner for eksempel, og dens fejl er ikke vanskelige at oppdage. Fru Skram er måske altfor bange for at blive kvindelig ; hun sætter måske for meget ind på at vise, at hun har en mands mod om ikke en mands kjøn, eller hun har ikke selvfornægtelse nok til at stryge kraftige enkelthender til fordel for helhedsvirkningen. Men S.O. Myre hører til det beste, hun har skrevet alligevel, og måske vil den en dag stå endnu klarere for os, når det hele arbejde er færdigt, og vi kan se de enkelte dele i helhedens lys (Garborg 1980: 465f). Dei snakkar på ein viss måte litt forbi kvarandre, dei to. Arne ser ut til å leggja reint estetiske (tekstkompositoriske) prinsipp til grunn for si vurdering av kva som er fejl men seier aldrig frå om kva desse går ut på. og sidan han impliserer at alle kan sjå feila og ikkje sjølv kjem med eksempel, kan dette lesast som ei sterk nedvurdering av Amalie sine estetiske evner. Amalie tviheld derimot på tanken om at ho har gitt att røyndommen korrekt (difor viser ho då også til mannen som sanningsvitne). Dette prinsippet står øvst for henne, samstundes som ho meiner det finst noko særskilt kvinneleg som Arne gjer til skamme nettopp ved at han etterlyser det han sjølv reknar som kvindelig. Dei er altså ikkje samde om kva som er kvinnelege eigenskapar. Eigentleg er denne motsetninga framleis tematisk orientert, den er politisk ( høyrebladene ) og sosial meir enn den er klart formulert som estetisk prinsipp. Amalie hintar, med allusjonen til Paulus (1. Kor. 14, 33-38), om at her vil Arne vera med på å forby kvinner å seia ting slik kvinner ser dei. Amalie støyter altså mot et auktorisert språk, som också er kopplat til talarnas aukoritet, slik Bourdieu seier (sit. Moi 1994: 11), og dermed er nemningane og omgrepa i dette språket ikkje lenger berre språklege (språklege-estetiske, slik det ser ut til at Arne hevdar at dei fyrst og fremst er), men også autoriserte og legitime av tilstandane i det litterære feltet. Framleis i 1890, etter mange års diskusjon, er dei usamde om kva kjønnet har å seia for ein skrivar. Diskusjonane på 1880-talet kring seksualliv og sosialt liv første ikkje til god nok avklaring på kva som skilde i vilkåra for mannlege og kvinnelege forfattarar. Toril Moi har framheva at det nettopp i det litterære feltet har vore svært krevjande å få til ordskifte omkring kjønnsperspektiv som estetisk problem, av di estetikken, dei allmenne reglane for kunstnarleg utfalding eller alle kunstens reglar (jf. Les régles de l art, Bourdieu 1992), er blitt oppfatta som overordna alle andre motsetningar. Alt blir redusert til spørsmål om god eller dårleg kunst utan at kriteria så lett kan problematiserast. I det litterære feltet, som i andre sosiale felt, må kjønn som faktor bli ein eksplisitt innsats før det kan tematiserast. For at det udiskuterte kan bli teke opp til diskusjon, må det oppstå ei krise i feltet. [E] n kris ä rett nödvändigt villkor för att doxa skal ifrågasättas, men den är inte i och för sig ett tilräckligt villkor för att frambringa en kritisk diskurs ( Bourdieu, sit. Etter Moi 1994: 10). Verdivurderingar av kvinneleg litterær aktivitet er vanskelege å etablera (Moi 1994: 17):

3 Om kön aldrig uppträder på ett rent eget fält, existerat inte något rent könskapital. Insatskapitalet är alltid det symboliska kapital som är relevant innom det specifika fält som betraktast. Dock kan vi utgå från antaggandet att under rådande samhällsförhållanden och i de flesta kontexter fungerer manlighet som positiv og kvinnlighet som negativ symbolisk kapital. Slik Moi ser det, kan ein ikkje programmatisk gå ut frå at kjønn er den mest relevante faktoren i ein gitt sosial situasjon, korkje negativ eller positiv. Dette der vi òg av det store kvinneåret 1890 i norsk litteratur: 13 kvinner, av desse seks debutantar, kjem med bøker på norske forlag, utanom Amalie Skram S.G. Myre i København (jf. Dahl 1984: 132). Men, det er [ ] ikke mye opprør i den kvinnelige skjønnlitteraturen fra kvinner av borgerskapet skrev for kvinner av borgerskapet, ofte svært kristelig og oppbyggelig, og det hentet stort sett sitt stoff fra intimsfæren og privatlivet (Dahl 1984: 134). For fleirtalet av desse er kjønn ein negativ kapital, noko som dreg ned verdien av ein innsats i det litterære feltet. Men det kan oppvegast av at kvinner kan rå over annan symbolsk kapital: [F] astan en kvinna som är rik på symbolisk kapital kan förlora en del av sin legitimitet på grund av sitt kön, har hon dock fortfarande mer än nog av kapital kvar för att spela en roll på fältet (Moi 1994: 17f). på sitt vis høver dette som karakteristikk på Amalie. Ho har ein borgarleg bakgrunn og har relativt god utdanning ( byens beste pikeskole ), Garton 2002: 25), sjølv om ho aldrig gjekk på universitetet. Ho er godt gift og har eit omfattande sosialt nettverk, og ho er i 1890 etablert som forfattar. Men renommeet hennar som forfattar, og dermed heile forfattarrolla hennar, er eksplisitt komen i stand nettopp fordi ho har insistert på å skriva om kvinner sitt liv, kjønnsskilnader og dei tragiske følgjene av at skilnadene i livsopplevinga ikkje er erkjente både kvinnene sin uvidenhed og mennene sin manglande vilje til å ta omsyn til forholda: Menn veit og kunne difor handla betre, kvinner veit ikkje betre og gjer difor tragiske feil. Slik både smigra Amalie borgarkvinnene ved å gjera dei til heltinner, og ho fekk ry som sjokkerande forfattarinne ved å gå imot borgarlege kvinnenormer (jf. Bourdieu 1993: 203). I diskusjonen om S.G. Myre kan Arne uttala seg så sjølvtrygt som han gjer, av di han har fått attestar for å ha lukkast med Hjaa ho mor, mellom anna eit sterkt vitnemål frå Bolette C.P framstillinga av korleis det indre livet til personane utviklar seg. Bolette ymtar frampå om at ho trur Hulda har hjelp til, noko som er heilt rett (jf. hu-ar ), og som Arne sjølv tydeleg understrekar i svarbrevet. Hulda var med på å gjera boka til eit paalideligt Dokument. Arne er oppteken av korleis boka kommuniserer med lesaren og tolkar responsen frå Bolette som prov på at kvinneskildringane er vellukka. Ho har forstått dei. Dermed kan boka nå fram til fleire kvinner og såleis på sikt føra til eit opnare forhold og til ei betre forståing mellom menn og kvinner (ar-bo ). Endå viktigare enn Hulda si hjelp til å forstå ei butikkjente sin kvardag, og kanskje jamvel sjølve bruken av element frå livet til Hulda for å teikna Fanny, er nok at Amalie gjennom åra har hjelpt Arne til å sjå kva som er mogelege kvinnelege perspektiv. Vi ser her eit døme på noko Bourdieu har peika på,

4 nemleg at sjølv om eit felt kan avgrensast sterkt det som det er mogeleg å vinna ved å ta opp tema, kan ein i det litterære feltet også få opp typar av diskusjonar som ikkje kunne funne stad andre stader; diskusjonar om kva som er grunnlaget for å sjå noko i det heile (Bourdieu 1992: ). Prosjektet går tilbake til ei utfordring frå Amalie overfor Arne, som Arne tek opp og brukar mykje energi på å gjennomføra. I brevvekslinga frametter utviklinga det seg ei nokså rett fram, mest ei siddekerande drøfting gjennom vel halvtanna år. Dei legg ikkje noko imellom når dei karakteriserer arbeida til einannan og blir heller ikkje fornærma (i det minst ikkje lenge) eller tagale. Kritikken vekkjer sterkt engasjement, og dei kommenterer også kvarandre sin kritikk og kritikkmåte. Dei to realistane drøftar handverket meir eller mindre likestilt. I byrjinga stiller likevel Amalie seg i ein underlegen posisjon overfor den meir etablerte og kjende forfattaren. I 1885 (utdatert, mellom og 23.7) gjer ho noko så paradoksalt som å bruka ein venn av mannen der har levet overordentlig meget til heimelsmann for å karakterisera mangelen på kjønnsdrift hos fleirtalet av kvinnene. Og det er ikkje ironisk meint, for ho sluttar seg til fråsegna og seier at der finst dei kvinner som ikkje har så mykje fysisk, men ei form for åndeleg kjønnsdrift. Seinare òg, i 1890 (19.12) når ho kjenner seg meir sjølvstendig, dekkjer ho seg bak utsegner frå mannen Erik som forsvar på ein kritikk Arne kjem med. Marne har nemleg framheva noko han reknar som ganske alvorlege tekniske feil i S.G. Myhre. Amalie seier Erik Skram ergra seg svært over dette og ikkje kunne finna slike feil. Ho inviterer nærmast til holmgang, gjerne offentleg (i V.G.), mellom dei to mennene om romantiske forhold. For ein gongs skyld verkar Amalie reint fortørna, ja personleg såra, og trekkjer linjene tilbake til kritikken Arne hadde mot Constance Ring heile fem år fær, i 1885 (ar-am ). Den gongen sa ho seg relativt samd i kritikken frå Arne (am-ar , ), sjølv om ho tok seg nær av at han meinte ho ikkje kunne Kristianiadialekt noko ho kom tilbake til i desember-brevet frå 1890: Som du den gang skrev i Nyt Tidsskrift om Constance: Kristianiadialekt kan forfatterinden ikkje.³ Amalie sitt poeng var til dels at ho nettopp ville karakterisera innflyttarar. Egil Pettersen har, i Ka e tiss? (1996), vist kor god Amalie Skram var til å ta dialektar og utnytta dei til sosial karakterisering. Difor kan det nok vera at ho her objektivt sett hadde rett. I 1890, då Amalie er godt etablert som forfattar, råkar Arne sine merknader om det handverksmessige henne sterkt. Det er som om forfattarvørdnaden og evna hennar til å oppfylla det programmet ho har sett seg å skapa menneskjelege dokument blir sett under åtak. Ho går til motåtak og sår beint fram tvil om grunnlaget for kritikarkompetansen hans ved å hevda at han er dogmatisk. Kontroversen kring skriveteknikk og observasjonsevne flettar seg inn i ein mangeårig diskusjon mellom dei to forfattarane om manns- og kvinneperspektiv. Dei utvekslar synspunkt og røynsler om opplevingsverda til menn og kvinner. At der finst skilnader på kvinnelege og mannlege skrivemåtar, kjem likevel sjeldan så tydeleg fram som i spørsmålet om tekniske feil. Generelt sett løftar

5 Arne opp spørsmålet om kva som er god skriving til å bli eit universaliserbart spørsmål, heva over skilnader mellom kjønn. Det tekniske og det logiske går jo på kva som er sannsynleg og attkjenneleg for lesarane (Arne peikar nettopp på dette, ar-bo ), og på eit vis blir det som Arne omtalar som teknikk og logikk, metonymisk for heile synet på funksjonen til litteraturen. Under etableringa av feltet for litterære stridar påkallar han her det truverdige i den litterære verda. Men han tematiserer ikkje at den kan dreia seg om ulike skriveteknikkar for kvinner og menn, slik Amalie faktisk gjer det når ho seiar at ho vil skildra sleske damerøyster frå kystbyane slik dei blir når dei har opholdt sig lidt i Kristiania. Meininga er vel at dei då tilpassar talen sin for å oppnå eitkvart: Du ser jeg på ægte fruentimmervis, forsvarer mig med påstande i steden for med argumenter. Dette kan lesast slik: Amalie meiner ho har observert noko spesielt ved åtferda til desse kvinnene. Det meiner ho er så verdfullt for framstillinga hennar av miljøet kring Constance at det må ho stå på, sjølv om ho ikkje har same type logiske argument som Arne. Og ho innser at ho ikkje får Arne med på denne logikken. Protestane hennar mot det dogmatiske i Garborg sitt syn spring tilsynelatande ut frå små og ubetydelege detaljar. I alle høve nedvurderer Arne desse eksplisitt. Men usemja kviler eigentleg på spørsmålet om Arne som mannleg forfattar kan ha høve til å allmenngjera sitt eige syn på skriving. I så måte ligg Amalie prinsipielt sett svært nær moderne feminisme og kulturanalytiske tilnærmingar til forståinga av symbolmakt i samfunnet (såleis Pierre Bourdieu sine analysar av korleis den maskuline dominansen kviler på allmenngjeringa av vurderingskriteria til den mellomaldrande, middelmåtige mellomklassemannen, som blir den sjølvsagde målestaven for alle verdimål; Bourdieu 2000, jf. Moi 1994) Då Arne i brevet til Amalie tok føre seg Constance Ring, hevda han at boka var fuld af Feil og god alligevel. Det er en forbandet Bog. Han komplimenterte Amalie for å sprengja gamle reglar og hevda ho rådde over ei merkværdig digterisk Kraft. Han fann ikkje noko kunstig intellektuelt konstruert over boka: den overordentlige Energi og Magt i Din Fremstilling, det, at hvad Du skriver om, er ikke tænkt, men set, det er Stof i det. Denne karakteristikken av den skarpe observasjonsevna, som ein kanskje skulle trudd hadde ført til refleksjonar hos Arne over at kvinner har eit anna blikk for ting enn menn, får han i staden til å gi den største komplimenten han kjem på: Din Fremstilling er, hvad man i god Forstand kan kalle mandig: fri for Sentimentalitet: Stundom næsten forceret. Ho skriv altså nøkternt og sakleg og bryt med forventningane om at kvinner skal skriva kjensleladd og sentimentalt. 1 Men han finn den maskuline skrivestilen hennar mest påteken. Ho overdriv når ho tek i bruk kraftuttrykk (og dermed mannsuttrykk) for ofte: Ordet Skidt f.ex. bruges unødig meget. 1

6 Den mest flatterande reaksjonen var nok at han spurde henne til råds om kvinner si kjønnsdrift (sjølv om han i fyrste omgang takka nei til å melde boka). Dermed hadde då Amalie forstått å tala til menn om kvinner på ein måte som vekte tillit. - Men nu kan Du sige meig en Ting. Det kunde bli mig til Hjælp i et Spørsmaal, som jeg har frygtelig vanskeligt for at komme paa det rene med, desformedelst at Kvindfolkene er saa fæle til at ljuge. Altsaa: er det Din Mening efter Dit Kjendskab til Kvinderne at Constance Ring med hensyn til det erotiske, eller nærmere det sanselige, skal repræsentere den norske Dame i Almindelighed? eller skal hun, i samme Henseende, repræsentere i alfald en større Del af vor Dameverden? eller er det blot Meningen, at hun skal være et specielt Tilfælde? Du har rimeligvis læst Goncort: Marschalles Datterdatter 2 [sic!]. Tror Du for Motsætningens Skyld at der forekommer Tilfælde af den Art (ikke saa svære naturligvis) i vor Dameverden? Eller endelig: tror Du, at Damer (lad os især holde os til dem) i Almindelighed er mere eller mindre sanselige end Mændene? Eller er der nogle, som er mere sanselige, andre som er mindre sanselige end Mændene, og hvilke er i Flertal? Har Du nogen Formening om disse Ting, saa gjør Du mig en stor Tjeneste ved at svare paa disse Spørsmaal. Der er faa Kvinder, man kan tale alvorligt med om saadanne Emner, og den Besked men faar, er meget motsigende. Bjørnsons Hansketeori 3 støtter sig vist for en hel Del til ufuldstændige Oplysninger om det, jeg her har antydet (ar-am ). Eit utbreidd dogme i samtida var at kvinner hadde langt svakare seksualdrift enn menn, om dei i det heile teke hadde noka med ein mann var tabu. Amalie legitimerer diskusjonen ved å sjå på det som ledd i eit litterært prosjekt et forretningsanliggende (am-ar utdatert, mellom og ): Dine spørsmål er ikke så lette at besvare. Jeg skal gjøre mit bedste og jeg skal være ærlig, men så må du ikke bli fælen over at jeg kan snakke ret frem om disse hemmelige ting. Og du må aldrig sige det til nogen. Jeg tar det som et forretningsanliggende. Hvis jeg nu var mand, og havde studert den kvindelige physchologie, vilde jeg klare alt dette bedre; nu blir det bare et praktisk lægmandsskjøn forstår du; men jeg har gransket og grublet så meget over dette uudgrundelige emne at jeg har lavet mig et slags syn som jeg vilde gå i døden på er rigtigt. Jeg ved så god besked og har talt med en masse kvinder om det som under gråd og krympelse har snakket om det. Min mening er den: der er to sorter kvinder 4, to store sorter skjønner du, med en del afskygninger og variationer under sig. Den ene sort den lykkeligste er de stærkt sanselige, - de er så naturafrundne så fri for forkvakling så frisk og sund og dygtige at de har glæde at den kjønslige omgang straks, og med alle. Det har jeg tænkt mig må være efterkommere af kvinder hvis mødre gjennem generationerne ikke har nedkuet sine drifter, men ved brug holdt organerne friske. Så er der den andre sort hvis kjønsevne når det gjælder den lægemlige omgang er så svag, så udvisket og forvandet, at de ligger i ægtesengen hele livet gjennem uden nogensinde at ane hvad glæde af samlejet vil sige. Efter mit og mangfoldige andre kvinders skjøn er denne sort den talrigste. Det dumper du af så mange, mange hustruer, når man sidder og taler om slig, og de er altid så floue, så sikker på at de er en undtagelse, en abnormitet, og blir så glade og lettet, når de hører at andre har det ligedan. En god ven af Skram der har levet overordentlig meget har forsikret at han aldrig har truffet en kvinde med kjønsdrift, han mente med evne til 2 3 4

7 at ha nogen glæde deraf. Men netop disse kvinder har et græsseligt sanselig fantasiliv; de har et slags kjønsdrift, men den er på en måde åndelig, det vil sige deres lægemer nægter at gjøre tjeneste, organet er bleven så slapt eller ubrugeligt, hvad jeg skal kalde det. Men børn får de; du store gud for alle kvinder, der må gå igjennem den smærte at føde børn, uden nogensinde at ha følt glæde ved deres unfangelse. Min svigermor har havt 8 børn, og hun har altid ligger som en slags martyr i sin mands arme; den ene af hendes døtre som er gift, har akurat samme skjæbne, og således i det uendelige. Så er de naturligvis kokette af lutter nysgjerrighed, de går altid og tænker at de ikke har fåt den rette mand, men det er ikke så, fejlen ligger i deres eget legeme. Derfor kan også en sådan kvinde som f.eks Constance bli kysset på øret, og stå tæt op og ned en mand uden at føle det ringeste ved det; hun er jo vant til at begramses og ligge i ægteseng kold og ufølsom. På dette område har verden endnu.[defekt, resten av brevet er tapt] (Mi uth. IWF). Noko av det som slår ein med denne utvekslinga om kjønnsliv, er at den er så nøktern, mest avmålt, bortimot sjenert, i høve til den store offentlege debatten kring Hanskemoralen (Bredsdorff 1973: , Dahl 1984: 37-40), der både Arne og Amalie frå 1885 av (forutan slike sentrale hendingar som utgivinga av Henrik Jægers Frå Kristiania-Bohêmen i desember 1885 og året etter Christian Krohgs Albertine) kjem til å gi diverse tilskott som endrar diskursen for alltid seinare. Bjørnsons Hansketeori blir berre så vidt nemnd, av Arne, så den har tydelegvis ingen fidus til eller interesse for. I ein prøvande tone etablerer Arne og Amalie ein privat brevsamtale om eit så vesentleg, felles emne. Privat må her skjønast i habermasiansk forstand (Time 1982: 13-16), at det ikkje er det intime som interesserer, men det som privatmenneske viser fram som maske for omverda. Ingen av dei prøver seg på noko slag utbretting av nifse detaljar like lite som i romanane sine. 5 Brevet frå Amalie viser at ho har eit ambivalent forhold til eigne kunnskapar om emnet. Ho har ikkje tillit til den skapnaden kunnskapen tek, og må formgi den på ny (jf. Time 1989: 164). Fyrst nyttar ho seg av ein deflektiv argumentasjonsstrategi, der ho freistar å dekkja over sine eigne kunnskapar. Resultatet er likevel at den forsiktige haldninga framhevar kor mykje ho veit. Rørsla i argumentasjonen tilsvarar eit lite diskutert og likevel viktig omgrep i retorisk tradisjon: Parrhésia, retten til å tala fritt (Foucault 2001: ). For å gi råd og tala til rette lyt ein vera meister. Men det å læra andre noko, er samstundes å føresetja at der finst ei togn overfor utanforståande, elles fanst der ikkje meisterskap (Foucault 2001: 348). Medan Amalie godt veit kva det er å vera kvinne, er ho ikkje trygg på at denne kunnskapen av henne sjølv på gyldig vis kan omsetjast i allmenngyldig litteratur. Det er altså som forfattar-elev ho svarar på meisteren sitt spørsmål. Ho er berre kvinne, kan såleis knapt gjera anna enn å visa tiltru til at menn, særleg dei som har studert den kvindelige physchologie, kan meir enn henne om dette. Si eiga vurderingsevne karakteriserer ho som et praktisk legmandsskjøn. Slik bagatellliserer ho eigne kunnskapar og viser ikkje 5

8 til eigne seksuelle erfaringar. Men ho er like fullt viljug til å gå i døden for at hennar syn er rett. Arne tek det for gitt at han har legitim grunn til å skriva om kva han vil; hans problem er eit anna, korleis han kan få tilstrekkjeleg innsyn. Når han då spør Amalie ut for å få til sitt litterære prosjekt, legitimerer han i same venda talen hennar om det intime kvinnelege. I høve til si eiga kategorisering av kvinneleg lyst, plasserer Amalie seg i den største gruppa, dei som har mest av den åndelege varianten. Ho veit mest om korleis det er å ikkje ha verkeleg glede av fysisk kjønnsdrift. Og ho ser seg som representativ. Ho har sjølv tenkt mykje over temaet, har snakka med mange kvinner om det. Dermed representerar ho ikkje berre sitt eige, men mangfoldige andre kvinders skjøn. Og dette skjønet går ut på å hevda at der trengst reformer i oppsedinga. Det ser mest ut som om ho meinar at det bør bli slutt på det dårlege samvitet når kvinner fortel om kor vanskeleg dei har det, for det er då normalt (for ei kvinne) å ikkje ha fysisk kjønnsdrift. Det er samfunnsinstitusjonane, ekteskapet, familielivet, kyrkja, skulen og kven fleire som er ansvarlege, som har skapt ein situasjon der kvinner er blitt frårøva fysisk glede over kjønnsdrifta og har vondt for verkeleg å kjenna det naturlege dei elskar. Kva remediane skal vera, utanom opplysning, er uklart. Argumentasjonsstrategien til Amalie er her i stor grad enthymematisk, det vil seia ho går ut frå at dei konkrete døma frå omgangskrins og familie som og presenterer, kan brukast som basis for gyldige, allmenne slutningar. Ho overser at slutningane hennar om det begredelege seksuallivet kan vera avgrensa til borgarkvinnene. Samtidig fører resonnementsmåten henne til eit interessant standpunkt (som har framtida for seg, med Sigmund Freud og psykoterapi, og Wilhelm Reich, Ola Raknes og seksualterapi). Ho stiller opp motsetninga mellom dei som kjenner lyst og dei som ikkje gjer det, sluttar kiastisk frå korleis det er for dei lystlause i ei omvendt analogisk motstilling, og kjem til at jamleg bruk av organene motverkar eller er motsatsen til undertrykkinga av lysta. Refleksjonane koplar ho direkte til forfattarverksemda si ved å seia at Constance Ring med Hensyn til det erotiske er representativ for den norske Dame i Almindelighed. Når Amalie rundar av drøftinga si med å fortelja meir om Constance, legg ho det personlege inn i et litterær ramme. Ho flyttar fokus frå levande modellar til litterære og legetimerer samstundes sin eigen kjenslebruk. Arne stadfestar i svarbrevet sitt ( ) at den kvinnelige legmandsskjønet hennar stemmer så vel med det han sjølv har tenkt, som med det han har høyrt av Læger og Ægtemænd. Han set så stor pris på opplysningane ho kjem med, at han på førehand tildeler henne halve æra om prosjektet blir vellukka. At ho har greidd ut om forholda blir eit stort vennskapsprov og viser at ho har tillit til han, eit av Arne sine mål er nemleg å skildra kvinner så truverdig at kvinnelege lesarar kan identifisera seg med dei. Både som tekst og som lesaroppleving skulle det skapast documents humains. Han er så takksam for hjelpa at han no går med på å skriva melding av Constance Ring. Dette siste blir Amalie svært

9 glad for. Men ho lét ikkje høvet gå frå seg til å instruera han i korleis ho vil ha meldinga: Behandle den som et dokument humain, og den som vil, kan av dette dra den lærdom at kvinnene, nu som alltid, er akkurat det mennene har gjort dem til og har gjort seg verdig til. Kvinnene vil følgje efter, de. De vil si som så: skader usedeligheten ikke mennene, eh bien, så kan den heller ikke skade oss. Og jeg tror det for begge kjønns vedkommende forholder seg slik. Den skrekk som står ut av det som de kaller usedeligheten, har hatt en skadelig virkning. Jeg tror det, men jeg vet ikke. Og så er kvinnene fremfor alt det som det forbannende fortielsessystem har gjort dem til. De vet jo ingenting. Tenk hvor det må pirre nysgjerrigheten, dette om ingenting å vite endog bare halv beskjed. Og hvor det må bringe dem til å dømme galt og forkjært og dumt om de tingene. Jeg lar også Constance i siste øyeblikk komme med en beklagelse over at hun hadde visst for lite. Jeg tror det bør oppdras med full klarhet over alle de naturlige spørsmål og funksjoner og foreteelser (am-ar , sit. Etter Kielland 1976, mi uth. IWF). Dette utsnittet av brevet hennar kom Garborg til å bruka som direkte underlag for bokmeldinga si (i Nyt Tidsskrift, her sitert frå Tankar og utsyn. Artiklar (1950) bd.2 S.7,15): Bogen er et indlæg i diskussionen om sædeligheden. [ ]. Det gaar ikke an, at kvinderne opdrages i uvidenhed. [ ] Giv dem fuld og alvorlig besked, og de vil kunne dømme retfærdigere og klare sin opgave bedre, idet de lærer at tage livet som det er istedetfor at gjøre sig selv og andre ulykkelige ved jålede feiltagelser, ansvarsløs letsindhed og mangel på forståelse af de elementæreste ting. Sig dem sandhed, så de kan vide hvad de gjør; da vil de blive bedre hustruer, og da tør de også kunne gjøre sine ægtefæller til bedre mænd. Etter at Amalie har lese Mannfolk (som kom ut ) i romjula 1886, skriv ho 4. juledag til Arne for å fortelja kor imponert ho er, særleg over nokre av kvinneskildringane. Boka er ikkje et stygt og fortrukket billede af livet slik ein omtale i Dagbladet har konkludert med, men bare sand og rigtig. Men etter at ho har godteke det meste av kritikken utanom det som gjaldt Kristianiadialekten, kjem ho no likevel fram med at ho meiner større delar av kritikken frå Arne av Constance Ring halvtanna år tidlegare ikkje var på sin plass. Han peika då på at tre forførte Tjenestepiger er for meget paa et Bræt (ar-am ). men lause forhold florer i Mannfolk, og ho er dermed misnøgd med Arne sine innvendingar mot hannar måte å framstilla mennene på i Constance Ring: Men Du som skrev om Constance, at det var en fejl ved bogen at alle tre mandfolkene havde en tjenestepige på sig de to var nu sypiger forresten, hvorledes er det ikke med dine mandfolk i Mannfolk? Hvor kunde Du dog sige det dengang! Jeg husker godt at jeg tænkte: ja, det var en fejl, det skulde mindst havt et halvt dusin piger på sig, som de havde levet med og så slængt fra sig. Ei interessant motsetning som kanskje ikkje spring i augo med det same, er at det for Amalie før kritikken frå Arne ikkje framstod som unormalt at mennene i romanen hennar tok føre seg av jenter i underklassen, tenarskap og sypiger,

10 men at ho sjølv reagerer på at Arne lét sine mannfolk fråssa i alle samfunnslag, frå dei fattigaste tenestejenter til borgarfruer (dersom merknaden hennar ikkje berre er eit uttrykk for at ho kjenner ho må ta igjen ). Det viser seg at dei ikkje er usamde i at det er normalt eller truverdig at menn har mange kvinner, men det Arne no presiserer, er at dei tilfella Amalie skildrar, er for like altså stereotypiar, klisjear, ikkje situasjonsforklara (ar-am ). Amalie rosar han elles sterkt for skildringa av to av kvinnene, Julie Lindner og Helene. Særleg er Helene rørande og truverdig, det genialeste er at ho taler med barnets mål, efter at det er dødt. Begge desse jentene verkar ekte og sannferdige. Det same gjer Laurits når han går til sengs med ei tenestejente sjølv om han elskar kvinna han er trulova med. Plassen Nina Bøckmann har fått i verket, irriterer og provoserer Amalie. Nina er ikkje tilstrekkeleg markert, ho er berre ein biperson som han har brugt [ ] som en anledning til at få komme med hentydninger til det, der burde været et af bogens hovedspørsmål. Ved å tildela Nina Bøckmann ei så beskjeden rolle i verket tykkjer Amalie at Arne korkje har utnytta det potensialet denne romanfiguren har eller den fridomen han har som mannleg forfattar. Menn har større fridom enn kvinner til å uttrykkja seg i klartekst, og så tykkjer Amalie at Arne har plikt til å gjera det. Sjølv våga ho ikkje vera så krass i Constance Ring, men venta han skulle skriva fritt i Mannfolk. I staden har han valt vage formuleringar av typen: Vi mandfolk, vi har da natur, vi vi er da ikke øydelagde som de. Eller andre som: han forstod hvorfor manden gikk til fruentimmer og der er mange slike, de er likeså kolde, som de ser ud til. 6 Når han i tillegg har markert Nina Bøckmann så svakt som han har, blir han i hennar augo ein svikar: O Garborg, Garborg, hvi har Du sveget Din pligt? Du skulde tat bladet frå munden, og fortalt rent ud, det som jeg ikke turde sige i Constance, da jeg lavede disse ord: Der var ikkje stof i hende til det hun havde villet. Amalie synest å meina at den typen kvinner Nina representerer, burde vore langt meir framheva i Mannfolk. Det ser mest ut til at ho saknar ein eksemplarisk roman om borgarkvinnene si forbanning altså om den typen miljø ho sjølv tilhøyrer, og som ho har skrive om i Constance Ring. Som tilsvar til dette seier Arne (ar-am ) at Nina ikkje fekk større plass enn ho fekk, nettopp av di Amalie hadde skrive om Constance (som var av same slaget), og så gjorde han seg då så mykje føre at han skreiv ein stor bokomtale. Han markerer altså, utan å seia det beint fram, at hans eige perspektiv er eit anna enn Amalie sitt. Han skildrar samfunnet som eit stort og komplisert nettverk i kollektivromanen Mannfolk, ikkje som motsetnaden mellom eitt individ og det omkrinsande, fiendslege samfunnet. Amalie sin kritikk av Nina Bøckmann fører interessa for relasjonen mellom kjønn og skriving vidare. Som mann kunne han kanskje ha sagt Tingen mere 6

11 krast og stillet hende mere nøgent frem, medgir han. Men den føremonen som kjønnet gir han til å uttrykkja seg direkte, kan han ikkje nytta fullt ut så lenge han skal skildra kvinner. For der er inga lett oppgåve for ein mann å gi ei psykologisk truverdig framstilling av det motsette kjønnet. Å gjøre Nina Bøckmann om igjen, som Amalie sterkt oppmodar han til, er, slik Arne ser det, nærmast i umogleg oppgåve. Han har ikkje noko kunnskap om kvinner og er dermed redd for at ei inngåande skildring av denne karakteren ville blit mindre rigtig eller mindre troværdig. Kvinner har ei intuitiv innsikt i sin eigen psyke som menn trass studiar aldri vil få, og Arne slår fast at: Jeg tror i det hele ikke, at Mænd som Regel bør indelade sig paa at skildre Kvinder, ligesom omvendt Kvinder nødig bør lægge sin Kraft paa at skildre Mænd. Det blir ikke bra, før hver af disse to Nationer blir i stand til at skildre sig selv, og skildre sig selv sandfærdigt. Mannlege forfattarar bør altså skriva om menn, og kvinnelege forfattarar om kvinner. Fyrst når kvart kjønn er i stand til å framstilla seg sjølv ærleg og ope, vil det vera interessant og lærerikt for menn å lesa romanar om og av kvinner og vice versa. Med unntak av Constance Ring og nogle ganske ganske enkelt andre bøker meiner Arne at han har svært lite utbytte av å lesa romanar skrivne av kvinner om kvinner. Han trur at kvinner som les mannsromanar (romanar skrivne av og om menn) føler det på akkurat same måten. Der er bestandig saa meget, som ikke siges; mangt og meget blir ikke antydet engang, og om der er Antydninger, forstaaes de kun af vedkommende Nation selv. Men sjølv om det i teorien nærmast er umogleg for ein mann å skriva ein kvinneroman, røper han for Amalie at han har planar om å gjera det. Ho har inspirert og utfordra han til å realisera sitt eige litterære prosjekt, ein Kvinderoman. Arne omfamnar det umoglege prosjektet og byrjar på Hjaa ho mor. Metadiskusjonane i brevvekslingane syner, på ulike vis og ulike nivå i dei ulike brevskifta, ei vedvarande interesse for korleis litteraturen gjer det mogleg å oppleva noko som sannsynleg, truverdig og påliteleg. Samstundes viser breva, når ein ser dei i høve til forfattarskapen elles, at Arne heile tida blir verande oppteken av korleis ein kan forstå mennesket betre, og spesielt av identitetsspørsmål. Dette siste meiner eg ikkje har fått den plassen det fortener i Garborg-forskinga. Det vedkjem i høgste grad synet på forfattarrolla, men også synet på manns- og kvinnerollene, særleg med omsyn til skriving og følgjeleg oppleving av det samfunnet ein lever i.

12 Litteratur TEKSTGRUNNLAGET Frå Arne Garborg til Amalie Skram (31): Håndskriftafdelingen ved Det Kongelige Bibliotek, København: Samling: NKS 4499, 4 : (nr. 161) (nr. 177) (nr. 162) (nr. 178) (nr. 163) [1900] (nr. 179) NB! Brevet er frå (nr. 164) (nr. 180) (nr. 165) (nr. 181) (nr. 166) (nr. 182) (nr. 168) (nr. 183) (nr. 169) (nr. 184) (nr. 170) (nr. 185) (nr. 171) (nr. 186) (nr. 172) (nr. 187) (nr. 173) (nr. 188) (nr. 174) (nr. 189) (nr. 175) (nr. 190) [1899] (nr. 191) Dale og Thesen 1954: Mogning og Manndom bd. 2: (s ) Frå Amalie Skram til Arne Garborg (28): Håndskriftsamlingen ved Nasjonalbiblioteket, Oslo: Brevsamling nummer 140: [juli 1885] Ms.fol.3335, Nasjonalbiblioteket, Oslo

13 Kielland, Eugenia 1976: Mellom slangene (s ) (s ) (s ) (s ) (s ) (s ) (s ) [sept/okt] 1901 (s ) (s ) Hånskriftsamlingen ved Nasjonalbiblioteket, Oslo: Brevsamling nummer 140: Arne Garborg Hulda Garborg, O.J. Larsens samlingar ved Universitetsbiblioteket i Bergen: Manuskriptsamlingen nummer 790.E: Arne Garborg - Bolette C. Pavels Larsen SEKUNDÆRLITTERATUR Bourdieu, Pierre 1992: Les règles de l art. Genèse et structure du champ littèraire, Paris, Seuil Bourdieu, Pierre 1993: The Filed of Cultural Production, Essays on Art and Literature, Oxford/Cambridge, Polity Press Bourdieu, Pierre 2000: Den maskuline dominans (oms. til norsk ved Knut Stene- Johansen), Oslo, Pax Bredsdorff, Elias 1973: Den store nordiske krig om seksualmoralen. En dokumentarisk fremstilling af sædelighedsdebatten i nordisk litteratur i 1880 erne, København, Gyldendal Dahl, Willy 1984: Tid og tekst , bd. 2 i Noregs litteratur, Oslo, Aschehoug Dahlerup, Pil 1983: Den moderne gennembruds kvinder, [København], Gyldendal (dr.avh. Københavns Universitet) Engelstad, Irene 1992: Sammenbrudd og gjennombrudd. Amalie Skrams romaner om ekteskap og sinnssykdom (dr.avh. Universitetet i Oslo 1984), Oslo, Pax Engelstad, Irene m.f. 1996: Amalie Skrams verden, Oslo, Gyldendal Fintland, Ine W. 2003: 6 kvinner og 1 mann. Arne Garborg og skrifta om sjølvet i brev , upublisert hovudfagsoppgåve, UiB Foucault, Michel 2001: L hermèneutique du sujet. Cours au Collège de France , Paris, Seuil/Gallimard Garborg, Arne 1905: Tankar og utsyn bd. 1-2, red. Dale, Johs.A. og Thesen, Rolv, Oslo, Aschehoug

14 Garborg, Arne 1954: Mogning og Manndom bd. 1-2, red. Dale, Johs.A. og Thesen, Rolv, Oslo, Aschehoug Garborg, Arne 1980: Verk, bd. 1-12, red. av Sveinung Time, Oslo, Aschehoug Garton, Janet (red.) 2002: Elskede Amalie. Brevvekslinga mellom Amalie og Erik Skram bd. I, [Oslo], Gyldendal Iversen, Irene 1988: Vidlyftiga följdfrågor. Om kjønn, estetikk og modernitet i det norske moderne gjennombrudd, The Modern Breakthrough in Scandinavian Literature , red. Bertin Nolin og Peter Forsgren, Göteborgs universitet, s Kielland, Eugina (red.) 1976: Amalie Skram. Mellom slangene, Oslo, Aschehoug opplag 1955) Køltzow, Liv 1993: Den unge Amalie Skram. Et portrett fra det nittende århundre, Oslo, Gyldendal Levy, Jette Lundbo 1980: Dobbeltblikket. Om at beskrive kvinder. Ideologi og æstetik i Victoria Benedictssons forfatterskab, København, Tiderne skrifter Moi, Toril 1994: Att erövra Bourdieu, s i Kvinneovetenskaplig tidskrift nr. 1, Stockholm (oms. til svens v/inger Henrysson) Kvinneoventskaplig Tidsskrift Mork, Geir 2002: Den reflekterte latteren på spor etter Arne Garborgs ironi, Oslo, Aschehoug Pettersen, Egil 1996: Ka e tiss?, Bergensmålet gjennom tidene slik forfatterne har brukt det, Bergen, Alma mater Time, Sveinung 1982: Journalisering og dikting ho Arne Garborg, Essay i Norge. Fjorten riss av ein tradisjon, red. Ottar Grepstad, Oslo, Det Norske Samlaget, s Time, Sveinung 1989: Kunnskap og kommunikasjon eit forsøk på tekstfagleg tilnærming, Om kunnskap. Fagdidaktiske perspektiver, red. Stieg Mellin-Olsen, Landås, Bergen lærerhøgskole, s Notar 1 Amalie Skram i Brev til Arne Garborg Her sitert etter E. Kielland 1976: Bolette C. Pavels Larsen ( ), kritikar i Bergens Tidende, forfattar, omsetjar av bl.a. svensk litteratur. 3 Jf. Brev frå Amalie til Arne ( ) men at du sådan nebenlig fortæller at jeg ikke kan Kristianiadialekt har græmmet mig, og så tror jeg det ovenikjøbet ikke. Når du kommer herned, skal du værsgod bevise det. Mener du kanskje at jeg skulde ladet de to fattigkoner tale på almindeligt mål? 4 Om mannleg og kvinneleg estetikk sjå Iversen 1988: 79f. Iversen nemner her dette dømet mellom fleire.

15 5 Romanen Marschallens Sønnedatter (originaltittel: Chèrie) av Edmond de Gouncourt kom ut på dansk (omsett av N.I. Berendsen på Andreas Schous Forlag) i Brørne Edmond ( ) og Jules ( )de Gouncourt skreiv romanar saman og utvikla ein særeigen skrivestil. Denne blir rekna som det mest typiske eksempel på impresjonisme i fransk litteratur ( 6 Bjørnstjerne Bjørnson gav ut to skodespel i 1883, En Handske og Over Ævne I. I begge desse kritiserte han mannens seksualmoral, i sistnemnde også den kompromisslause kristendomen (sjå t.d Køltzow 1993: 384 & Englestad m.f 1996: 113). Frå kyrkjeleg hald blei En Handske sterkt kritisert fordi stykket kravde likestilling mellom kjønna, og frå meir redikalt hald for å forkynna kravet om seksuelt fråhald før ekteskapet. Arne Garborg harselerte med dette sistnemnde kravet i novella Ungdom, 1884: Den (saavelsom Ein Ungkar) er som De vil se præget af min voxende Ærgelse over den Forvrøvling af Sedeligheds- og Ægteskabsspørsmålet, som i senere Tid er sat i Gang af vore to store teologiske Kandidater Bjørnson og Ibsen (især den første), og vil sandsynligvis indbringe mig en Del Pryl [ ] (Garborg i brevet til Brandes , her sitert etter Dale og Thesen 1954А: 154). Den sentrale kvinnekarakteren i En Handske, Svava, har høge førestillingar om og forventningar til kjærleiken, men då ho får høyra at mannen ho er trulova med, har eit forhold til ei gift kvinne, blir ho svært krenka. Ho finn også ut at foreldra sitt ekteskap ikkje var slik ho trudde. I siste akt kastar Svava hansken, og dermed også dei illusjonane ho har blitt opplærd til å ha om kjærleiken (Sjå t.d Køltzow 1993: 384, Englestad m.f 1996: 113). 7 Den engelske legen George Drysdale gav i 1855 ut ei bok om menn og kvinner sitt driftsliv, Grundtræk af Samfundsvidenskaben eller physisk, kjønslig og naturlig Religion. En Fremstilling af den sande Aarsag til og af det eneste Helbredelsesmiddel for Samfundets tre Hovedområder: Fattigdommen, Prostitition og Cølibat af en Doctor i Medicinen, var tittelen då ho blei omsett til dansk i Boka blei sedd på som det mest omfattande vitskaplege seksualpolitiske verket i samtida, og Drysdale si sosialliberale sosiologiske framstilling er klart prega av positivistisk filosofi og ei naturvitskapleg oppfatning av seksualiteten. Drysdale argumenterte for at både seksuelt avhold og onanering gjorde større skade enn det eit utsvevande seksualliv gjorde. Forklaringa er enkel: Hvert enkelt Lem, for at være kraftig og sundt, maa have et tilbørlig Maal af Virksomhed, og det er Virksomhed af normal Art. [ ] Kjønsorganerne ere denne Lov underkastede ligesaa vel som ethvert andet Organ, derfor er det en Pligt og en Nødvendighed at skaffe dem den tilbørlige Virksomhed, ligefra de blive modne, hvilket begynder med Puberteten, indtil de gaae i Forfald. Naar dette forsømmes, svækkes de,

16 og hele Constitusionen vil lide derunder (Her sitert etter Englestad 1992: 20) (Sjå også Lundbo Levy 1980). 8 Det er såleis beint fram overraskande å finna ut etter det ryktet romanen Mannfolk raskt fekk jf. t.d Mork 2002: og har halde på sidan, at der i Mannfolk slett ikkje førekjem grove ord og intime skildringar, men at framstillinga av korleis folk tenkjer omkring sin seksualitet er så finsleg og variert som den er, noko Amalie sterkt kritiserer; det blir for henne uekte. 9 I kap XI av Mannfolk diskuterer Georg Jonathan og Gabriel Gram menn og kvinner sine føresetnader for kjærleik Å jo så gu, svara Gram; dei fleste er likso kalde som dei ser ut til. Straks etter haldt han fram: so øydelagde er då ikkje mannfolk; me hev då natur enno, me (Garborg 1980 bd.2: 107).