folkehelsa i Møre og Romsdal

Transkript

1 folkehelsa i Møre og Romsdal 2015 ei oversikt

2 FOTO: ANDREAS WINTER 2

3 Innhald Folkehelse: Befolkninga sin helsetilstand og korleis helsa fordeler seg i ei befolkning. Folkehelsearbeid: Samfunnet sin innsats for å påverke faktorar som direkte eller indirekte fremmar helse og trivsel i befolkninga, førebyggjer psykisk og somatisk sjukdom, skade eller liding, eller som beskyttar mot helsetruslar, samt arbeid for ei jamnare fordeling av faktorar som direkte eller indirekte påverkar helsa. (Folkehelselova). 1 HENSIKTA MED DOKUMENTET 4 2 ORGANISERING AV ARBEIDET 6 3 METODAR OG KVALITETSSIKRING 8 4 DATAKJELDER 10 5 Befolkningssamansetning Folketalsutvikling og samansetnad Forventa levealder Innvandrarbefolkninga i kommunane i Møre og Romsdal Forsørgarbyrde for eldre Åleinebuande Skilsmisser 13 6 OPPVEKST- OG LEVEKÅRSFORHOLD Utdanningsnivå Arbeid Sjukefråvær og uføretrygd Inntekt Barnehage Skole Helsestasjon og skolehelseteneste Lovbrot Bustad 21 7 fysisk, biologisk, kjemisk og sosialt miljø Drikkevatn Støy og luftforureining Miljøgifter Radon Nærturterreng, rekreasjonsareal og turmoglegheiter Gang- og sykkelvegar Anlegg for idrett og fysisk aktivitet Fysisk læringsmiljø i skolen Miljøretta helsevern i barnehagar og skolar Kultur- og fritidstilbod Bibliotek Valdeltaking Sosial støtte 27 8 SKADER OG ULYKKER 28 9 HELSERELATERT ÅTFERD Tobakk Fysisk aktivitet Overvekt og fedme Kosthald Tenner og tannhelse Alkohol Vaksinasjonsdekning Skjermbruk HELSETILSTANDEN Psykiske lidingar Hjarte- og karsjukdommar Kreft KOLS og asma Type 2 diabetes Muskel og skjelett Ulykker Fødselsvekt Tannhelse Eigenvurdert helse Sjukdomsutvikling - framskriving Aktuelle kjelder til meir kunnskap SAMANDRAG RESSURSAR 48 REFERANSER 51 3

4 Føremålet med oversikt over folkehelsa er: FOTO: ANDREAS WINTER 4 Ei forståing om at alt vi gjer har betyding for helsa, HER illustrert ETTER INSPIRASJON FRÅ EIN modell av Camilla Ihlebæk (professor ved Norges miljø- og biovitenskapelige universitet). å lage eit grunnlag for avgjerder retta mot det «daglege» folkehelsearbeidet å lage eit grunnlag for avgjerder i samband med langsiktig planlegging, knytt opp mot prosessane i plan- og bygningslova.

5 Hensikta MED DOKUMENTET Folkehelselova skal legge til rette for eit langsiktig og systematisk folkehelsearbeid, og skal bidra til ei samfunnsutvikling som fremmar helse og jamnar ut sosiale helseforskjellar. Med oversikt over helsetilstand og påvirkingsfaktorer menes oversikt over helse på befolkningsnivå og de positive og negative faktorer som kan virke inn på helsen til befolkningen og grupper i området. Med helsetilstand menes befolkningens helse målt ved ulike indikatorer, for eksempel risikofaktorer, forebyggbare sykdommer, trivsel og mestringsressurser eller mer indirekte mål om sykefravær o.l. Eksempel på forekomst av forebyggbare sykdommer er psykiske lidelser, hjerteog karsykdommer, type-2 diabetes, kreft, kroniske smerter og belastningssykdommer, karies og ulykkesskader. Eksempel på utbredte risikofaktorer er luftforurensning, fysisk inaktivitet og overvekt. For å kunne si noe om helsetilstanden er det i tillegg nødvendig å ha informasjon om positive forhold som trivsel, ressurser, mestring, livskvalitet, o.l., jf. det engelske begrepet well-being. Helse er mer enn fravær av sykdom. Helsetilstand er resultat av sammensatte årsaker, fra samfunnsforhold og levekår til individuelle risikofaktorer. Fylkeskommunen skal fremme folkehelse innan dei oppgåver og med dei verkemidlar som er lagt til fylkeskommunen. Dette skal skje gjennom regionalt utviklingsarbeid, overordna regionale strategiar og planer, samt innanfor teneste- og ansvarsområda som ligg til fylkeskommunen. Sentrale tenesteområde er mellom anna tannhelse, vidaregåande skole og samferdsel. Som eit grunnlag for dette arbeidet skal fylkeskommunen ha nødvendig oversikt over helsetilstanden i fylket og dei positive og negative faktorane som kan verke inn på den. Oversikta skal vere løpande og skal dokumenterast som ein del av ordinær verksemd. Kvart fjerde år, som ein del av kunnskapsgrunnlaget for arbeidet med planstrategien (jf. 21 folkehelselova), skal det utarbeidast eit skriftleg oversiktsdokument. Denne oversikta skal identifisere folkehelseutfordringane i fylket, her under innehalde faglege vurderingar av årsaksforhold og konsekvensar og identifisere ressursar og folkehelseutfordringar lokalt og regionalt. Fylkeskommunen skal særleg vere merksam på trekk ved utviklinga som kan skape eller oppretthalde sosiale eller helsemessige problem eller sosiale helseforskjellar. (Jf. Forskrift om oversikt over folkehelsen). Den samla folkehelsesituasjonen er ikkje berre summen av individuelle val og genetiske føresetnader. Faktorane som påverkar helse kan framstillast i ein årsakskjede som strekker seg frå generelle samfunnstilhøve til eigenskapar ved einskildmenneske. Kvar ring i den sosiale helsemodellen (Whitehead og Dahlgren) syner korleis samfunnet verkar inn på einskildpersonar og føresetnadene for å gjere individuelle val. Slike påverkingsfaktorar omfattar både helsefremmande-, førebyggande- og risikofaktorar. Modellen syner også at alle sektorar i samfunnet har eit ansvar for å bidra til ei positiv samfunnsutvikling. Aaron Wildavsky (1979), meinte at helsetenesta (legar, medisin og sjukehus) kan avhjelpe 10 prosent av folk sine helseproblem. Resten (90 prosent) må samfunn og fellesskap ta seg av. Positive og negative påvirkningsfaktorer består av kjente forhold som virker inn på helsen. Påvirkningsfaktorer omfatter både helsefremmende og forebyggende faktorer, og risikofaktorer. Påvirkningsfaktorene representerer en stor bredde, og er ofte knyttet til samfunnsforhold, levekår og miljø. (God oversikt en forutsetning for god folkehelse, IS-2110, Helsedirektoratet). Den sosiale helsemodellen, Dahlgren & Whitehead,

6 FOTO: ANDREAS WINTER 6

7 Organisering AV ARBEIDET Det er oppretta ei arbeidsgruppe for å arbeide med oversikt over folkehelsa. Arbeidsgruppa består av representantar frå Fylkesmannen i Møre og Romsdal, nav (gikk ut av gruppa i 2013), Helse Møre og Romsdal, Møre og Romsdal fylkeskommune og kommunane. I tillegg bidrar fagpersonar frå ulike avdelingar i fylkeskommunen med innspel. Ei arbeidsgruppe på tvers av avdelingane er også oppretta. Metodar OG KVALITETSSIKRING Å ha oversikt over helsetilstanden og faktorar som påverkar helsa inneber at ein systematisk hentar inn og jamleg oppdaterer ulike informasjonskjelder. «Forskrift om oversikt over folkehelsen» og rettleiaren «God oversikt en forutsetning for god folkehelse, IS-2110, Helsedirektoratet», ligg til grunn for arbeidet. Det er knytt utfordringar til bruk av statistikken og tolkinga av den, samstundes er kunnskap om påverkingsfaktorar både tvitydige, komplekse og til dels usikre. Dokumentet er delt i to delar: Del I er ein tekstdel som tar opp hovudtrekka i oversikt over helsetilstanden i fylket og faktorar som påverkar helsa. Del II er i hovudsak ei samling av figurar og tabellar, og ligg på Dette skriftlege oversiktsdokumentet vert oppdatert kvart fjerde år i samband med planstrategiarbeidet. Det løpande oversiktsarbeidet finn ein på 7

8 FOTO: ANDREAS WINTER 8

9 Datakjelder I oversikt over folkehelsa har mellom anna Norgeshelsa, Folkehelseprofilane og Kommunehelsa statistikkbank frå Folkehelseinstituttet vore sentrale informasjonskjelder. Dette er ein del av bidraget frå statlege helsemyndigheter til oversiktsarbeidet. Metoden som er nytta er indirekte standardisering med løpande år som referanse. For nokre tema er det ikkje tal for fleire år/tidsperiodar, det er årsaken til et det ikkje er vist til utviklinga over tid. Fylkeskommunen sin årlege publikasjon fylkesstatistikk, og relevant kunnskap frå dei ulike tenestene, har òg vore særs viktig. Andre sentrale kjelder er; NAV, SSB, KOSTRA, Fylkesmannen i Møre og Romsdal, Miljøstatus mv. Kjeldene er oppgitt undervegs og i dei einskilde tabellane/figurane i del II. Undersøkingar, mellom anna i ungdomsbefolkninga i fleire kommunar i fylket gjennom Ungdata1 har òg vore sentralt. 1 Gjennom Ungdata får vi meir kunnskap om ungdommane sin situasjon i fylket. Undersøkingane omfattar ungdom i ungdomsskolen og vidaregåande skole. Svar frå til saman 13 kommunar er med i Ungdata undersøkinga 2013 (Ålesund, Ørsta, Rauma, Giske, Surnadal, Ulstein, Hareid, Volda, Nesset, Sande, Vanylven, Tingvoll, Eide). Obligatoriske spørsmål er knytt til familietilhøve, trivsel i skolen, forhold til foreldre, venner, regelbrot, fritid, nærmiljø/rusmidlar, nære relasjonar, helse, matvanar, fysisk aktivitet, lekser/mediebruk, tankar om framtid/nåtid. I tillegg kan kommunane velje mellom ei rekke tilleggsspørsmål ut i frå dei nemnde tema i undersøkinga. NOVA (Norsk institutt for forsking om oppvekst, velferd og aldring) er fagleg ansvarleg for Ungdata og Korus (Kompetansesenter for rus) for gjennomføring i lag med kommunane. Tal ungdommar som har svart på spørsmåla som er tekne med i denne oversikta varierer frå 4538 til Som følgje av ein samarbeidsavtale mellom Sunnmøre fotballkrets, Korus Midt-Norge, Høgskulen i Volda og Møre og Romsdal fylkeskommune (2012), er det mellom anna utvikla eit sett av eigendefinerte spørsmål til Ungdata. Desse omfattar tema som idrett, tannhelse, skuleveg, kulturtilbod og friluftsliv og har fått namnet «Møre og Romsdal pakken». Til saman sju kommunar på Sunnmøre har valt desse tilleggsspørsmåla. Rapporten er publisert i Høgskulen i Volda sin skriftserie Nr. 45: Ung på Sunnmøre 2013, og Nr. 54 Ung på Sunnmøre 2014 av Lars Jørgen Vik og Johann Roppen. Nokre av resultata er innarbeidd i dette oversiktsdokumentet. Ung på Sunnmøre 2014 omfattar svar frå 1970 elevar i ungdomsskolen, og 591 elevar i vidaregåande skole. Totalt 2561 ungdomar frå kommunane; Giske, Hareid, Herøy, Sande, Ulstein, Vanylven, Volda og Ørsta. Der ein ikkje har undersøkingar/tal på fylkesnivå, er i nokre samanhengar nasjonale undersøkingar/tal lagt til grunn. Dette gjeld tema der det ikkje er grunnlag for å tru at tilhøva i Møre og Romsdal skil seg vesentleg frå landet. Nokre av datakjeldene vil bli oppdatert årleg. Dette vil gå fram av del II i dokumentet. Slik kan ein finne fram til nyare kunnskap på einskilde tema ved å følgje linkane i dokumentet (del II). FOTO: ANDREAS WINTER 9

10 FOTO: ÅSE TRONSTAD 10

11 Befolkningssamansetning Talet på eldre i fylket vil auke i tida framover, og særleg for aldersgruppa år vil det bli sterk vekst. Forventa levealder i fylket er 83,5 år for kvinner og 78,4 år for menn, noko som er litt over tala for Noreg. Tal for levealder i kommunane syner ein variasjon i levealder for både kvinner og menn på heile fem år. Forventa levealder kan gi informasjon om helsetilstanden i befolkninga i fylket, og om endringar over tid. Med befolkningssammensetning menes grunnlagsdata om befolkningen som kan omfatte antall innbyggere, alders- og kjønnsfordeling, sivilstatus, etnisitet, flyttemønster osv. Denne typen informasjon er viktig i vurderingen av øvrig informasjon, men kan også være vesentlig i seg selv som del av utfordringsbildet for folkehelsen i kommunen/fylket. Ikke minst vil utviklingen i befolkningssammensetningen kunne påvirke strategiske veivalg, som inkluderer folkehelse. (God oversikt en forutsetning for god folkehelse, IS-2110, Helsedirektoratet). Innvandrarane står for 9,1 prosent av befolkninga i Møre og Romsdal ved inngangen til Fylket har ein låg del kvinner i yngre aldersgrupper og i 2014 var det i Møre og Romsdal 90,2 kvinner per 100 menn i aldersgruppa år. Vel 22 prosent av innbyggarane i fylket er under 18 år. Av innbyggarane i fylket var 36,5 prosent åleinebuande i Folketalsutvikling og samansetnad Møre og Romsdal fylke hadde innbyggjarar ved inngangen til Fylket er landets 8. største fylket målt i folketal, og utgjer 5,1 prosent av folketalet i landet. Folketalsutviklinga i fylket er positiv, men veksten er lågare enn kva den er i landet sett under eitt. Dette trass i at befolkningsveksten har setje historiske rekordar fleire gonger sida Den sterke veksten kjem av i kraftig auke i arbeidsinnvandringa, særleg frå Aust-Europa. Årsaka til at veksten likevel er lågare enn landsgjennomsnittet er eit innanlands flyttetap, hovudsakleg til dei store byane. Sentraliseringa i Noreg er svært sterk, og vinnerane er dei store byane, særleg Oslo. Møre og Romsdal har som mange andre fylker ei høg utflytting av unge vaksne til universitetsbyane, og ein relativt låg grad av tilbakeflytting. Dette gjev mange kommunar ein demo-grafisk saman-setning der ein i tida framover vil få ein stadig høgare andel eldre i befolkninga. Av kommunane i fylket hadde 23 ein auke i folketalet i 2013 og 12 kommunar hadde ein nedgang. Sett i høve til folketalet var det størst prosentvis vekst i Sula, Giske og Skodje. Som tidlegare år var det Ålesund som hadde den største veksten målt i absolutte tal. Størst nedgang i folketalet var det i Norddal, både i absolutte tal og i høve til folketalet. Av bykommunane i fylket var det berre Ålesund som hadde større vekst enn landsgjennomsnittet, Kristiansund hadde like stor vekst som landet (1,1 prosent) og Molde vaks med 0,4 prosent. Ved inngangen til 2014 var det i Møre og Romsdal 90,2 kvinner per 100 menn i aldersgruppa år. Dette er ein liten auke frå året før, da var talet kvinner per 100 menn på 89,9. Migrasjonsstraumane er ei sentral årsaksforklaring til den låge delen kvinner per 100 menn i fylket. 11

12 1. januar 2014 var det registrert busette barn og unge under 18 år i Møre og Romsdal. Dette utgjer 22,3 prosent av befolkninga i fylket. Dette er ein litt høgare del enn snittet for landet, som er 22,0 prosent. SSB sine framskrivingar1 av folketalet i fylket ventar at talet barn og unge i alderen 0-17 år vil auke og vil passere i løpet av dei neste 20 åra. Dei første 10 åra er det venta størst auke i aldersgruppa 0-5 år, medan det er venta ein svak nedgang i talet på 16- og 17-åringar. Om ein ser 20 år fram i tid, er det venta størst vekst i aldersgruppa 6-12 år. 1 SSB sitt mellomalternativ (MMMM) som er definert som middels vekst. Befolkningsframskrivingane til SSB bereknast etter ratar av inn- og utflytting, inn- og utvandring, fødde og døde i ulike tidsperiodar før prognosekjøringa, følgjeleg vil desse være (svært) positive for kommunane som har opplevd ein sterk vekst dei seinare åra. Men dei fangar ikkje opp forhold som kan påverke etterspurnaden etter arbeidskraft frå utlandet, særleg innan maritime og oljerelaterte næringar. Dette kan påverke arbeidsinnvandringa, og følgjeleg befolkningsutviklinga. Dei siste prognosane frå SSB synar ein befolkningsvekst på innbyggarar eller 8,6 prosent dei neste ti åra, mot ein vekst på landsbasis på 10,8 prosent. Talet på eldre i fylket vil auke i tida framover, og særleg for aldersgruppa år vil det bli sterk vekst. Ved inngangen til 2014 var det over personar i denne aldersgruppa og dette er venta å auke til over fram mot år 2024, ein vekst på 56 prosent. 5.2 Forventa levealder Forventa levealder kan gi informasjon om helsetilstanden i befolkninga og er ein stabil og påliteleg indikator som kan gi nyttig informasjon, spesielt om endringar over tid og om forskjellar mellom befolkningsgrupper. På kommunenivå er indikatoren meir usikker og vert i større grad påverka av tilfeldige svingingar. (Kjelde: Folkehelseinstituttet). Forventa levealder ved fødsel er 83,5 år for kvinner og 78,4 år for menn i fylket (2013), noko som er litt over tala for Noreg (høvesvis 82,9 og 78,4). Tal for kommunane i Møre og Romsdal viser ein variasjon i levealderen for både menn og kvinner på heile fem år. (Kjelde: SSB). Forventa levealder etter fullført utdanningsnivå i fylket viser ein levealder på 80,1 år for dei med grunnskole som høgste utdanningsnivå, og på 83,8 år for dei med vidaregåande eller høgare som høgste utdanningsnivå. For landet er det større forskjellar på levealder i høve utdanningsnivå då tilsvarande tal for levealder er 78,3 år og 83,1 år (15 års glidande gjennomsnitt, siste året er 2012) (Kjelde: Folkehelseinstituttet). 5.3 Innvandrarbefolkninga i kommunane i Møre og Romsdal Det er store helseforskjellar mellom ulike innvandrargrupper. Forsking viser at færre innvandrarar enn norskfødde rapporterer å ha god eller svært god helse, høvesvis 67 prosent og 86 prosent. (Kjelde: Meld. St. FOTO: ANDREAS WINTER 12

13 34 ( ). Nokre innvandrargrupper har høg risiko for diabetes (mellom anna folk frå Sri Lanka og Pakistan) og psykiske lidingar, det siste gjeld blant flyktningar. I fleire innvandrargrupper er overvekt og fedme utbreitt. Men vi treng nyare kunnskap om innvandrarbefolkninga si helse. (Kjelde: Folkehelseinstituttet). Ved inngangen til 2014 er innvandrarbefolkninga i fylket på 9,1 prosent, til saman personar. I Møre og Romsdal finn vi flest innvandrarar i aldersgruppa år. På nasjonalt nivå utgjorde innvandrarbefolkninga 14,9 prosent av befolkninga. Ved inngangen til 2014 hadde 67,7 prosent, eller av innvandrarane, bakgrunn frå Europa utanom Tyrkia. 19,3 prosent, eller av innvandrarane, kjem frå Asia med Tyrkia, medan berre i underkant av 10 prosent, eller innvandrarar, har afrikansk bakgrunn. Av barn og unge i Møre og Romsdal hadde 9,6 prosent utanlandsk bakgrunn per 1. januar Dette er lågare enn snittet for landet, som er på 14,5 prosent. Av barna i Møre og Romsdal med utanlandsk bakgrunn, er 44 prosent frå Aust-Europa og 41 prosent frå Asia, Afrika, Mellom- og Sør-Amerika. 5.4 Forsørgarbyrde for eldre Tal for Møre og Romsdal i 2013 viser ei forsørgjarbyrde1 på 24,7 medan snittet for landet er 21,5. Det vil seie at det i fylket er nær 25 personar i aldersgruppa 67 år og eldre per 100 personar i aldersgruppa år (yrkesaktiv alder). Framskrivingar2 viser ein sterk auke i forsørgingsbyrda framover. I 2023 vil 100 personar i yrkesaktiv alder kome til å forsørge om lag 30 eldre. 1 Forsørgarbyrda for eldre er definert som del eldre 67 år og over per 100 personar i alderen år. Forsørgjarbyrda blir høgare jo fleire eldre det er, samanlikna med personar i yrkesaktiv alder. 2 Føresetnadene for denne utviklinga er at den følgjer SSB sitt mellomalternativ (MMMM), som er definert som middels nasjonal vekst med middels fødselstal, middels levealder, middels innanlandsk mobilitet og middels nettoinnvandring. Samtidig er det viktig å understreke at det er usikkert om framskrivingane gir eit godt bilde av utviklinga framover. Den usikre faktoren er i særleg grad innvandringa, då den er avhengig av den økonomiske situasjonen framover. 5.5 Åleinebuande Personar som bur åleine er ei potensielt utsett gruppe, både økonomisk og sosialt. Dette aukar risikoen for å få psykiske helseproblem. Det er ein auke i del av innbyggarane i fylket som bur åleine, og i 2013 var 36,5 prosent åleinebuande. Det var flest åleinebuande i bykommunane i fylket. På landsbasis var åleinebuande den vanlegaste typen hushald, med ein del på 40 prosent. 5.6 Skilsmisser Samlivsbrot gjev risiko for å bli langvarig arbeidsufør og aukar risikoen for å kome under fattigdomsgrensa i inntekt. Mange opplever angst og depresjon som følgje av eiga skilsmisse. Skilsmisse kan føre til angst og depresjon hos barn når dei blir vaksne. Jenter som opplever samlivsbrot har ei meir negativ utvikling med omsyn til symptom på angst og depresjon, sjølvfølelse, velvære og skoleproblem enn dei som ikkje opplever samlivsbrot. (Kjelde: Folkehelseinstituttet). Det var 410 skilmisser i fylket i 2013, noko som var 58 færre skilsmisser enn i Dette utgjer ein nedgang på 12,4 prosent. I same tidsperiode var det 104 færre separasjonar, ein nedgang på 17 prosent. Talet inngåtte ekteskap har halde seg relativt stabilt i perioden. (Kjelde: SSB). FOTO: ANDREAS WINTER 13

14 FOTO: ÅSE TRONSTAD 14

15 Oppvekst OG LEVEKÅRSFORHOLD Møre og Romsdal ligg under landet når det gjeld del av befolkninga med universitets- eller høgskoleutdanning. Utdanningsforskjellar i forventa levealder for landet er ei utfordring og har vore aukande inntil det siste. No er det ei lågare takt i auken og utflating blant menn, men framleis vekst blant kvinner. Gjennomsnittleg bruttoinntekt for menn og kvinner ligg under nivået for landet. Møre og Romsdal er framleis 3. dårlegast av fylka når det gjeld kvinner si inntekt i forhold til menn si inntekt. Oppvekst og levekår er viktige premisser for helse og livskvalitet. Med oppvekst- og levekårsforhold menes for eksempel økonomiske vilkår, bo- og arbeidsforhold, og utdanningsforhold. Økonomiske forhold kan omfatte andel med lavinntekt og inntektsforskjeller. Arbeid omfatter bl.a. tilknytning til arbeidslivet, sykefravær og uføretrygding. Utdanningsforhold omfatter f.eks. andel med høyere utdanning og frafall fra videregående skole. Levekår defineres i et samspill mellom individuelle faktorer og ressurser og de muligheter en har til å realisere disse på arenaer som skole, arbeid osv. (God oversikt en forutsetning for god folkehelse, IS-2110, Helsedirektoratet). Tal for median inntekt i hushald viser at vi her ligg over landet. Ein ser med uro på at det er ein auke i delen fattige barn i fylket som no har nådd 5,4 prosent. Sysselsettinga er høg, også mellom innvandrarar. Av kvinnene i fylket er det 41 prosent som arbeider deltid. I høve landet er sysselsettinga innan sekundærnæringane høg i fylket. Sjukefråværet er på nivå med landet, men ser ein på hovuddiagnosar som årsak til sjukefråvær ligg vi høgare på muskel- og skjelettlidingar enn landet. Del uføre er høgare på Nordmøre enn i andre delar av fylket, og der har 7 av 10 kommunar over 10 prosent uføre i befolkninga. Kompetanse blant tilsette i barnehagar ligg under landet, men er inne i ei positiv utvikling. Gjennomføringsgraden i vidaregåande skole er også stigande og er i dag på 73,5 prosent, men framleis er fråfall ei stor utfordring. Framleis er det lite kriminalitet i fylket og det er ein nedgang i meldte lovbrot. FOTO: ANDREAS WINTER 15

16 Personar 16 år og over, etter utdanningsnivå i Møre og Romsdal, 2013 Kjelde: SSB I prosent (%) Vidaregåande- Universitet- og Universitet- og Samla høgare Alle nivå Grunnskulenivå skulenivå høgskulenivå kort høgskulenivå lang utdanning Molde ,5 41,3 25,9 8,4 33,5 Ålesund ,6 42,9 25,1 6,4 30,7 Kristiansund ,8 45,8 20,0 4,4 24,0 Vanylven ,7 51,1 14,3 1,9 16,0 Sande ,8 47,7 15,5 2,0 16,6 Herøy ,1 48,1 16,3 2,4 18,1 Ulstein ,9 47,3 23,7 5,2 27,9 Hareid ,1 48,3 17,6 3,1 19,8 Volda ,8 40,9 28,0 7,3 34,9 Ørsta ,6 46,6 20,6 3,1 23,5 Ørskog ,1 46,3 23,8 4,8 27,9 Norddal ,9 49,8 16,6 3,7 19,6 Stranda ,8 50,1 16,0 3,1 18,4 Stordal ,6 49,5 16,6 3,3 19,0 Sykkylven ,9 45,6 18,6 2,9 21,0 Skodje ,2 46,5 21,1 3,2 24,0 Sula ,0 45,8 21,1 3,1 23,7 Giske ,0 46,2 20,8 3,9 24,6 Haram ,8 49,2 16,8 3,2 19,3 Vestnes ,2 47,3 15,6 2,9 17,8 Rauma ,1 48,4 16,9 2,6 19,2 Nesset ,4 52,2 13,8 1,7 15,3 Midsund ,5 48,0 13,9 2,6 16,0 Sandøy ,4 50,5 14,6 2,5 16,6 Aukra ,0 44,5 20,3 3,2 23,0 Fræna ,3 45,5 15,7 2,5 18,0 Eide ,9 46,1 15,5 3,4 18,5 Averøy ,6 47,4 17,1 2,9 19,8 Gjemnes ,0 50,5 18,6 3,0 21,1 Tingvoll ,8 50,2 17,5 4,4 21,2 Sunndal ,4 50,7 16,8 4,1 20,5 Surnadal ,5 49,5 15,9 3,0 18,9 Rindal ,2 53,7 14,9 2,3 17,1 Halsa ,8 52,4 17,0 2,7 19,3 Smøla ,7 48,0 14,3 1,9 16,0 Aure ,8 49,5 16,2 2,5 18,3 Møre og Romsdal ,1 46,0 20,4 4,5 24,3 Landet ,9 41,7 22,4 8,0 29,7 6.1 Utdanningsnivå Samanhengen mellom utdanningsnivå, materielle levekår og helse er godt dokumenterte. Utdanning er den viktigaste einskildfaktoren som kan forklare forskjellar i helse. Eit nytt forskingsarbeid om sosial forskjell i helse illustrerer dette på ein tydeleg måte: Om alle hadde den same lave dødeligheten som de best utdannede kunne vi i Norge over en periode på under 10 år unngått dødsfall blant kvinner og dødsfall blant menn. Som følge av de sosiale ulikhetene taper vi på samme vis årlig omkring leveår blant de i befolkningen som er over 40 år. Industriarbeidere, kokker og drosjesjåfører lever 7-10 år kortere enn leger, lektorer og arkitekter. (Sosial ulikhet i helse: En norsk kunnskapsoversikt, Høgskolen i Oslo og Akershus, 2014). Av landet si befolkning hadde 29,7 prosent av dei over 16 år høgare utdanning i Møre og Romsdal låg under landssnittet, med 24,3 prosent som er om lag på same nivå som Nord-Trøndelag, Finnmark og Sogn og Fjordane. Sidan 2012 har delen av befolkninga med høgare utdanning i Møre og Romsdal auka med 0,6 prosentpoeng. Denne auken kjem for det meste av at delen av befolkninga med lengre høgare utdanning (fullført universitets- eller høgskuleutdanning på over fire år, samt forskarutdanning) har vorte større. Ser vi på forskjellane mellom kvinner og menn, hadde 28,3 prosent av kvinnene over 16 år i fylket høgare utdanning, medan berre 20,5 prosent av mennene 16

17 hadde det same (2013). Når det gjeld lang universitets- eller høgskoleutdanning, er det framleis fleire menn enn kvinner i fylket som har det, men til gjengjeld er det fleire kvinner enn menn som har universitets- eller høgskoleutdanning på inntil fire år. Om ein aldersfordelar menn og kvinner med høgare utdanning ser ein at det er langt fleire kvinner enn menn med høgare utdanning i dei yngre aldersgruppene. Andelen kvinner som har kortare høg utdanning er dobbelt så høg som blant menn i alderen mellom 20 og 40 år. Desse skilnadene ser ein og på nasjonalt nivå, samstundes har Møre og Romsdal ein høg etterspørsel etter fagarbeidarar, særleg innan fagområder som tradisjonelt har vore mannsdominerte noko som truleg gjer at ein del gutar vel fagutdanningar i staden for akademiske yrker. 6.2 Arbeid Arbeid er ein viktig determinant for sosiale forskjellar i helse 1 fordi arbeid gir både inntekt, sosiale fellesskap, struktur i kvardagen og for mange meiningsfylt aktivitet. Samstundes kan arbeidsmiljøet og tilhøva på arbeidsplassen påverke helsa både i positiv og negativ retning. Likevel er det, samla sett, bra for helsa å vere i arbeid. 1 Determinantar for sosiale forskjellar i helse. Dette er sosiale-, økonomiske- og livsstilsrelaterte determinantar for helse som aukar eller reduserer sosiale helseforskjellar. Desse faktorane kan ein alltid påverke ved politiske, kommersielle og personlege val eller avgjerder. Sysselsetting og arbeidsløyse Samanlikna med landet er sysselsettinga for begge kjønn og i alle aldersgrupper relativt større i Møre og Romsdal. Av befolkninga i fylket mellom 15 og 74 år er 70,3 prosent sysselsette (2013). Det tilsvarande talet for Norge er 68,6 prosent. Gjennomsnittsalderen blant dei sysselsette i 2013 var på 42,5 år. For menn var gjennomsnittsalderen 42,8 år og for kvinner 42,1 år. Dette er litt høgare enn snittet for landet, som er 41,8 år. Ser vi på sysselsetting for kvinnene i fylket, var det 41 prosent som arbeidde deltid. Det vil seie at meir enn to av fem kvinner arbeidde mindre enn 30 timar per veke. Dette er ein litt høgare del enn i landet sett under eitt, der 38 prosent av kvinnene arbeidde deltid. Det er verdt å nemne at vi som nasjon ligg høgst på kvinnedeltid i Skandinavia. I Møre og Romsdal var det 68,6 prosent sysselsette innvandrarar i 2013, mens det for landet som heile var 63,1 prosent. Samanlikna med andre fylker er det berre Rogaland som har ein større prosentdel sysselsette innvandrarar enn oss. I desember 2014 var det personar heilt utan arbeid i Møre og Romsdal. Det svarar til 2,1 prosent av arbeidsstokken, og er ei auke i arbeidsløysa på 2,1 prosent frå same månad året før. Arbeidsløysa i fylket er på 1,9 prosent for kvinner og 2,4 prosent for menn. Av kommunane er det Hareid, Stordal, Nesset og Kristiansund som har størst prosentvis arbeidsløyse (mellom 3,3 og 3,0 prosent av arbeidsstokken). Konsekvensane av ein auke i arbeidsløysa, vil kunne vere negativ innverknad på helsetilstanden. Pendling Pendling er definert som sysselsette som har arbeidsstaden sin i ein annan kommune enn der dei bur. Om lag ein av fire sysselsette som bur i Møre og Romsdal var i 2013 pendlarar. Det er ei underdekning i tal arbeidsplassar på i fylket. Dei fleste kommunane i fylket hadde netto utpendling i Netto utpendling betyr at ein kommune har større utpendling enn innpendling. Dei einaste kommunane med større innpendling enn utpendling var Molde, Ålesund, Ulstein og Sunndal. Næringsstruktur og føretak Nær 7 av 10 (69 prosent) sysselsette personar i Møre og Romsdal arbeidde i 2013 innanfor tenesteytande næringar. På landsbasis var det tilsvarande talet 77 prosent. Sekundærnæringane sysselset meir enn 1 av 4 sysselsette (27 prosent) i Møre og Romsdal, som er ein klart høgare del enn landet totalt (20 prosent). Klart flest sysselsette i Møre og Romsdal arbeider innanfor helse- og sosialtenester; i 2013 var 21 prosent av sysselsette å finne i denne sektoren. Industrien er framleis stor i fylket og er den nest største næringa, med ei sysselsetting på 17 prosent. I 2013 vart det registert nye føretak i Møre og Romsdal. Det er ein svak auke på 16 nyetableringar frå året før og er om lag på same nivå som landet elles. Nye føretak har høg overlevingsgrad i fylket og dei fleste nyetableringane skjer i byane. At det skjer nyetableringar kan og sjåast som eit uttrykk for optimisme og framtidstru. 6.3 Sjukefråvær og uføretrygd Helseplager som hindrar folk i å vere i arbeid kan verte mindre når ein slepp den belastninga som arbeidet kan gje, men samstundes kan bortfall av arbeid og det sosiale fellesskapet òg gje uheldige helsefølgjer. Norge har ein høgare del av befolkninga i arbeid enn gjennomsnittet for OECD, og har også det høgste sjukefråværet i OECD. Sjukefråværet i fylket er på om lag same nivå som resten av landet, og var i 3. kvartal 2014 på 5,4 prosent. Fire fylke hadde i dette kvartalet lågare sjukefråvær enn Møre og Romsdal. Lågast var det i Rogaland (4,5 prosent), og høgast i Finnmark (6,9 prosent). Målet i IA-avtalen er at det nasjonale nivået for sjukefråvær ikkje skal overstige 5,6 prosent. (Kjelde: Intensjonsavtalen om eit meir inkluderande arbeidsliv, 4. mars 2014 til 31. desember 2018). Om ein ser på utviklinga dei siste fem åra, har sjukefråværet både i Møre og Romsdal og i Norge gått ned. 24 av kommunane i fylket har hatt ein nedgang eller hatt uendra sjukefråvær i denne perioden. Ser ein på tredje kvartal i 2014 så har 30 kommunar nedgang eller uendra sjukefråvær frå tilsvarande kvartal i Sjukefråværet blant kvinner låg på 7,2 prosent medan det blant menn låg på 4,1 prosent i tredje kvartal Går ein tilbake til tredje kvartal 2010 var tilsvarande tal 7,8 prosent og 4,9. 17

18 Å arbeide for å redusere sjukefråværet, samt hindre utstøyting og fråfall, krev eit kontinuerleg fokus og byggjer på eit samarbeid mellom myndigheiter, arbeidsgivarar og arbeidstakarar. Her må også lokale verksemder i fylket arbeide systematisk og målretta. Det er klåre kjønnsforskjellar i kva for sjukdomar menn og kvinner vert sjukmeld for. Oversikt over hovuddiagnosar for legemeldt sjukefråvær syner at muskel-/skjelettlidingar ligg høgt, og her har Møre og Romsdal i fleire år lagt over landet. Menn er i hovudsak meir sjukmeldt for dette enn kvinner sjølv om kvinner har fleire tapte dagsverk (landet). I 3. kvartal 2014 var 39,7 prosent av sjukefråværet i fylket knytt til muskel-/skjelett-lidingar, mot 35,6 prosent for landet. I Norge vert det anslått at om lag 30 prosent av muskelog skjelettplagene er arbeidsrelaterte. Psykiske lidingar sto for 14,7 prosent av det legemeldte sjukefråværet i fylket (3. kvartal 2014), noko som er ein liten oppgang frå 13,7 prosent i same kvartal i Kvinner er meir sjukmeld for psykiske lidingar enn menn, og det er i kategorien lettare psykiske lidingar at forskjellen er størst (landet). Det er variasjonar mellom dei einskilde kvartal når det gjeld prosentvis fordeling mellom ulike diagnosar og difor bør ein alltid samanlikne sjukefråværet mot same kvartal tidlegare år. Vidare er dobbelt så mange menn som er sjukemeld for hjarteog karsjukdommar, noko som heng saman med at menn vert ramma 10 år tidlegare enn kvinner. (Kjelde: NAV). Muskel- og skjelett-lidingar omfattar eit breitt spekter av tilstandar, og for nokre av desse er det mange individuelle og komplekse årsakssamanhengar. Det er den diagnosegruppa som plagar flest og kostar mest. Arbeidstilsynet trekkjer fram at tilhøve knytt til både fysiske faktorar, organisatoriske og psykososiale faktorar og individuelle faktorar er risikofaktorar for utvikling av muskel- og skjelettplager. Ei brei tilnærming vil difor ofte vere nødvendig for å førebyggje slike plager. Møre og Romsdal er eit industrifylke, det kan kanskje forklare noko av grunnane til at vi ligg høgt på muskel- og skjelettplager, men dette er eit område kor vi treng meir kunnskap. Uføretrygd Gruppen uføretrygdede er en utsatt gruppe helsemessig (fysisk og psykisk) og materielt. De siste ti årene har andelen som får sykmelding og uføretrygd vært høyere i Norge enn i andre OECD-land. Økte helseproblemer i befolkningen kan ikke forklare dette. (Folkehelseinstituttet). Tal frå NAV viser at det i august 2014 var personar i Møre og Romsdal som heva uførepensjon (heilt- eller delvis). Dette utgjer 8,3 prosent av befolkninga i alderen år. Dette er ein lågare del enn for landet sett under eitt, der tilsvarande tal er 9,2 prosent. Det synest å vere ein skilnad mellom regionane når det gjeld mottakarar av uførepensjon. På Nordmøre har 7 av kommunane over 10 prosent uføre i befolkninga. Sunnmøre og Romsdal har ein kommune kvar der delen uføre er over 10 prosent. Ser ein på samla ytingar til uføretrygd for unge vaksne i alderen år, ligg vi også under landet, men her minskar skilnadene og vi nærmar oss nivået for landet. I 2012 var 882 personar i denne aldersgruppa uføretrygda i fylket. (Kjelde: Folkehelseinstituttet). Brukarar med nedsett arbeidsevne 1 utgjorde i desember ,8 prosent av befolkninga i fylket, medan tilsvarande tal for landet var 6,2 prosent. Slår ein saman gruppa personar med nedsett arbeidsevne og uførepensjonistar, utgjer det i underkant av personar i Møre og Romsdal (desember 2014). (Kjelde: NAV). 1 Begrepet «personer med nedsatt arbeidsevne» omfatter personer som på grunn av sykdom, skade eller andre hindringer har behov for ekstra oppfølging fra NAV for å få eller beholde arbeid. Bistandsbehovet fastsettes etter en arbeidsevnevurdering og vil omfatte arbeidsrettede tilbud og annen oppfølging som medisinsk behandling, rehabilitering, sosial trening/ oppfølging og tilrettelegging. (NAV). Årsakene til sykefravær og uførepensjon er vanskelige å fastslå. Ofte er de sammensatte, og forhold som usikker arbeidssituasjon, nedbemanninger og livsstilsfaktorer kan påvirke sykefraværet og andelen som søker uføretrygd. (Folkehelseinstituttet). 6.4 Inntekt Inntekta påverkar helsa og helsa verkar inn på evna til å skaffe seg inntekter. Ein kan seie at tilhøve omkring inntekt er tett på kjernen i forskjellar knytt til helse og difor er temaet via stor plass i oversikt over folkehelsa. Det relative inntektsnivået i samfunnet har også en effekt på helsen, kanskje ved å påvirke opplevd egenverd, helseatferd, vonde følelser, stress og konflikt. (Sosial ulikhet i helse: En norsk kunnskapsoversikt, Høgskolen i Oslo og Akershus, 2014). Inntekt kan definerast og målast på mange ulike måtar, kjernen er moglegheiter til forbruk. I løpet av dei siste åra har Norge opplevd ein sterk velstandsvekst, men nokre grupper har opplevd sterkare vekst enn andre. Bruttoinntekt I 2012 var gjennomsnittleg bruttoinntekt for personar 17 år og eldre i Møre og Romsdal kroner for menn og kroner for kvinner. Det er framleis stor forskjell på menn og kvinner si inntekt i Møre og Romsdal, kroner skil bruttoinntekta til menn frå bruttoinntekta til kvinner. Møre og Romsdal er framleis 3. dårlegast av fylka når det gjeld kvinner si inntekt i forhold til menn si inntekt. I folkehelsesamanheng kan det vere ei utfordring at kvinner har så låg inntekt. Sandøy er den kommunen der samla gjennomsnittleg bruttoinntekt for menn og kvinner er høgast i fylket, med kroner. Deretter er det i kommunane Ulstein, Herøy, Ålesund og Molde at vi finn den høgaste samla bruttoinntekta. I desse kommunane er gjennomsnittleg bruttoinntekt for begge kjønn samla over landsgjennomsnittet. Berre ein kommune i Møre og Romsdal har gjennomsnittleg bruttoinntekt for kvinner høgare enn landsgjennomsnittet, og det er Molde. 18

19 Medianinntekt Medianinntekt er eit anna mål på inntektsnivået i ein kommune enn gjennomsnittleg bruttoinntekt. Medianinntekta er den inntekta der det er like mange som har høgare inntekt som det er personar med lågare inntekt. Median inntekt omfattar både yrkesinntekter, kapitalinntekter, skattepliktige og skattefrie overføringar i eit hushald og er nok meir dekkande for kva som er vanleg inntekt i kommunen enn eit gjennomsnitt, sidan eit gjennomsnitt vil bli påverka av at nokre få har usedvanleg høg inntekt. Høgast medianinntekt finn vi i kommunane Molde, Skodje, Ålesund, Sykkylven og Ulstein. Her var medianinntekta over landsgjennomsnittet i Lågast medianinntekt har innbyggarane i Stordal, Tingvoll og Smøla. Inntektsforskjell Inntektsforskjellen i Møre og Romsdal ligg under nivået for landet målt etter Gini-koeffisienten 1. Medan den låg på 0,23 for landet i 2011, låg den på 0,21 for fylket. 1 Gini-koeffisienten beskriver inntektsulikhet og varierer fra 0 til 1. Jo større koeffisienten er, desto større er inntektsulikheten. Denne tar utgangspunkt i forholdet mellom de kumulative andelene av befolkningen rangert etter stigende inntekt, og den kumulative andelen av inntekten som de mottar. (Folkehelseinstituttet). Låginntekt og barnefattigdom Låginntektsfamiliar er hushald som gjennom tre år har hatt ei gjennomsnittleg netto inntekt under 60 prosent av medianinntekta. I Møre og Romsdal var 2800 barn fattige. Frå 2011 til 2013 auka delen fattige barn i fylket frå 5,0 prosent til 6,0 prosent. Møre og Romsdal er blant dei fylka som har lågast barnefattigdom, men som elles i landet ser vi ei stigande kurve dei siste ti åra. Dette vil kunne få uheldige konsekvensar med omsyn til deltaking i aktivitetar og sosial omgang med andre. Det var også ein auke i talet personar i låginntektshushald i aldersgruppa 18 til 34 år. I 2013 var det 9,8 prosent i denne gruppa som hadde vedvarande låginntekt. Det er store forskjellar mellom kommunane i del hushald med låg inntekt. I fylket hadde i overkant av ein tredjedel av barna i låginntektsfamiliar innvandrarbakgrunn. Det er ulike årsakar til låginntekt, men den viktigaste årsaka er manglande yrkesdeltaking. Eineforsørgjarar Eineforsørgjarar er inga einsarta gruppe. For nokre kan det utgjere ei økonomisk belastning å vere eineforsørgjar, enten dette er resultat av familieoppløysing eller ikkje. Eineforsørgjarar under 45 år viser at det i vårt fylke er ein del (prosent) på 18,0 mot 19,0 i landet (4 815 personar i fylket). Dette er personar med utvida barnetrygd (3 års glidande gjennomsnitt, siste året er 2012). Delen eineforsørgjarar har heldt seg stabilt dei siste åra. Sosialhjelp Del mottakarar av sosialhjelp syner at vi ligg under landet både for aldersgruppa år og for aldersgruppa (3 års glidande gjennomsnitt, siste året er 2012) og at utviklinga er positiv. (Kjelde: Folkehelseinstituttet). 6.5 Barnehage Høgkvalitetsbarnehagar er eit av dei viktigaste psykisk helsefremmande og førebyggande tiltaka for barn under skolealder. «Mor-Barn-undersøkelsen» (Rege og Mogstad 2009), syner at 3-åringar som ikkje går i barnehage, dobbelt så ofte har forsinka språkutvikling samanlikna med jamnaldrande som går i barnehage. Barnehagedekninga i Møre og Romsdal er på 92,6 prosent og fylket ligg høgare enn landsgjennomsnittet på barnehagedekning for barn mellom 1 og 5 år (90,0 prosent). Innetter i fylket finn vi derimot 16 kommunar under landssnittet for barnehagedekning. Av dei tilsette i barnehagane i fylket i 2013, hadde 30,2 prosent førskulelærarutdanning. Det er ein oppgang i delen tilsette med førskulelærarutdanning i barnehagane i fylket dei siste åra, men Møre og Romsdal ligg framleis under landssnittet som er på 33,7 prosent. Berre 6 kommunar i fylket ligg over landssnittet for tilsette med førskulelærarutdanning. Mål om å auke delen tilsette med førskulelærarutdanning bør forankrast i kommunane sin samfunnsplan. Lav kvalitet i form av til dømes mangel på utdanna personell vil kunne redusere dei positive verknadene som ein god barnehage kan gi og i høve å leggje til rette for sosial mobilitet. 6.6 Skole Grunnskole Mestringsnivå i lesing En av skolens aller viktigste oppgaver er å hjelpe elevene til å bli gode lesere. Å kunne lese er en verdi i seg selv, for opplevelse, engasjement og identifikasjon, og det er nødvendig for læring i de fleste fag. (Folkehelseinstituttet). Møre og Romsdal ligg litt dårlegare an enn landet når det gjeld meistringsnivå i lesing for 5. og 8. klassingar. Del 5. og 8. klassingar som har lågast mestringsnivå i lesing, i prosent av alle 5./8.klassingar som tok nasjonale prøver, er på 26,6 prosent (2 års glidande gjennomsnitt, skoleåret 2011/2012, 2012/2013). Eleven sitt grunnskoleresultat påverkar også gjennomføringsgraden i den vidaregåande skulen. Mobbing Det er eit alvorleg problem at førekomsten av mobbing ikkje går ned i norske skolar. I vårt fylke ligg vi på nivå med landet i høve rapportert mobbing i 7. og 10. trinn. (Kjelde: Elevundersøkinga 2014, Utdanningsdirektoratet). 1,3 prosent av elevane i 7. og 10. trinn rapporterer at dei opplever mobbing 2 eller 3 gongar i månaden eller oftare, men det er viktig å nemne at det er variasjonar mellom skolane. I Kvalitetsmeldinga 2014 for vidaregåande opplæring i Møre og Romsdal kjem det fram at: Elevane seier dei trivst godt på skolen og at dei har nokon å vere saman med i friminutta og det er svært få elever som seier at dei har blitt mobba på skolen dei siste månadene. Mange opplever at det er eit trygt miljø på skolen og at dei har nokon å snakke med dersom det er noko som plagar 19

20 dei, men det finst ei lita gruppe elevar som ikkje synest at skolemiljøet er like trygt, noko som og kan vere eit uttrykk for avgrensa tilgang til rådgjevarar, helsesøster eller anna hjelpeapparat. Elevundersøkinga for skoleåret 2013/ 2014 syner at 1,1 prosent av elevane i vidaregåande skole i fylket rapporterar at dei opplever mobbing 2 eller 3 gongar i månaden eller oftare. Årsakene til mobbing er samansette og komplekse. Konsekvensane av mobbing på kort og lang sikt er alvorlege og vel dokumenterte. Det omfattar både psykiske og fysiske plager og tap av livskvalitet Elevar og lærlingar som har bestått vidaregåande opplæring i løpet av fem år prosent landet/norge prosent Møre og Romsdal Trivsel på skolen For born og unge er skolen ein viktig sosial arena, og trivsel på skolen er eit gode i seg sjølv. I tillegg er trivsel på skolen sentralt i høve til elevane sin motivasjon til å lære og til å meistre skolekvardagen. Elevundersøkinga (2013) syner at på ein skala frå 1-5, der høg verdi betyr positivt resultat, er trivselen på 4,4 i 7. trinn og 4,2 i 10. trinn. Det er på nivå med landet og tala for fylket har heldt seg stabilt dei siste fem skoleåra. Ungdata-undersøkinga 2013 syner at 95 prosent av elevane i landet trivest «nokså godt» eller «svært godt» medan det i Møre og Romsdal er 96,1 prosent som svarar det same. Det er litt høgare trivsel i vidaregåande skole enn i ungdomsskolen. Det er små skilnader mellom kjønna. Andre undersøkingar som «Sosial ulikhet i helse og læring blant barn og unge», syner at det vert rapportert om høgare nivå av trivsel både i 6., 8., og 10. klasse og 1. klasse vgs for gutane med høgare økonomisk status, medan den tendensen bare gjeld for 8. klasse og 1. klasse vgs for jenter. Dette syner at det er viktig å fremme trivsel i skolen, særleg blant elevar med lågare sosioøkonomisk status. Sjå også 7.9 Miljøretta helsevern i barnehagar og skolar Vidaregåande skole Gjennom vidaregåande opplæring legg elevar mellom anna grunnlaget for tilknyting til arbeidslivet og moglegheiter for inntekt. Det er også nødvendig for å kunne ta høgare utdanning som igjen legg grunnlaget for enda betre helse. Å førebygge fråfall i vidaregåande skole vil såleis vere viktig med omsyn til å fremme helse. Vidaregåande skole er ei av fylkeskommunen sine viktigaste tenester i ein folkehelsesamanheng og er det største einskilde tenesteområdet med ei samla ramme på ca millionar kroner. Sektoren har om lag 2000 tilsette. Tala frå dei siste to åra syner at delen elevar og lærlingar som har bestått vidaregåande opplæring i løpet av normert tid har auka i Møre og Romsdal. Frå 2011 til 2012 var auken relativt beskjeden, med 0,7 prosent. Derimot fekk vi ein stor vekst frå 2012 til 2013, på heile 2,5 prosentpoeng. Det betyr at 59,5 prosent er ferdige innanfor normert tid. Medan vi i 2011 låg under landsgjennomsnittet, er Møre og Romsdal no godt over. Gjennomføringa innanfor normert tid i landet som heile var 57,6 i Gjennomføringsgraden blir målt som elevar og lærlingar som har bestått vidaregåande opplæring innan fem år. Møre og Romsdal har dei seinaste åra hatt ein av dei høgaste gjennomføringsgradene i landet. Gjennomføringsgraden har auka både i Møre og Romsdal og i landet som heile det siste året (2013 til 2014). I Møre og Romsdal auka talet frå 71,5 prosent til 73,5 prosentpoeng, medan landssnittet auka med 1,4 prosentpoeng på same tid. Berre Sogn og Fjordane, Akershus og Oslo har betre gjennomføringstal. Det er store skilnader mellom kommunane. Den høgaste gjennomføringsgraden har dei i Ørskog med 89,7 prosent og Ulstein med 83,6 prosent. Lågast for elevar frå Eide 60,0 og Skodje 60,3 prosent. Den største utfordringa når det gjeld gjennomføring av vidaregåande skole er innanfor yrkesfagleg opplæring og spesielt overgangen mellom skole og lærlingplass. Møre og Romsdal har fleire elevar på yrkesfag enn dei aller fleste fylka i Norge. Forsking syner at ungdom som er borte frå utdanning to år på rad har vesentleg lågare sannsynlegheit for å kome tilbake i utdanning enn ungdom 20

21 som er borte i eitt år. Delen som er borte to år på rad er difor ein indikasjon på kor stor del som står i fare for aldri å kunne oppnå kompetanse på vidaregåande nivå. Det er gjort ei kartlegging i vidaregåande skole (2015) som syner prosentvis stillingsressurs til sentrale elevtenester som sosialpedagogisk rådgivar, utdannings- og yrkesrådgivar, ot (oppfølgingstenesta), miljøterapeut / eller liknande, helsesøster, PPT og NAV/ andre ved dei vidaregåande skolane i fylket. Denne kartlegginga vil bli lagt til grunn for vidare arbeid med mellom anna fråfallsproblematikk. Det at så mange slutter eller ikke oppnår kompetansebevis fra videregående skole er et utfall av en lengre prosess som er knyttet til oppvekstsituasjon og tidligere mestringserfaringer, og det øker risikoen for dårlig helse og marginalisering i voksenlivet. I tillegg følger frafall sosiale skillelinjer, som tilsier at universell rett til videregående opplæring i dag kjennetegnes av strukturelle begrensninger for individets muligheter. (Helse og frafall i videregående opplæring, Sosialforsk HiOA, 2013). 6.7 Helsestasjon og skolehelseteneste Helsestasjon og skolehelseteneste er eit lågterskeltilbod til alle unge frå 0-20 år, deira foreldre og gravide (lovfesta teneste) og er viktig i eit førebyggande perspektiv. Den anbefalte (minste) normen for helsesøstertenester er 800 elevar per stilling i vidaregåande skole, 500 elevar per stilling i ungdomsskolen og 300 elevar per stilling i barneskolen. Minstenormen er det minimum av ressursar ein treng for at kommunen skal klare dei lovpålagte oppgåvene. Når ein ser på storleiken på beløpet som kommunane brukar til førebygging, helsestasjons- og skolehelseteneste, er det store skilnader mellom kommunane i fylket. Av dei 36 kommunane i fylket har sju kommunar redusert netto driftsutgifter til førebygging med helsestasjons- og skolehelseteneste per innbyggar 0-20 år frå 2011 til Ser ein netto driftsutgifter til førebygging, helsestasjons- og skolehelseteneste per innbyggar 0-5 år, er det redusert eller uendra i 17 av 36 kommunar frå 2012 til 2013 (Kjelde: SSB). Sjå også 6.6 Skole. 6.8 Lovbrot Det har vore ein nedgang i melde lovbrot her i fylket, og det vart i 2013 meldt lovbrot i Møre og Romsdal, mot i Samstundes har talet på melde narkotikabrotsverk auka, noko vi også finn for landet elles. Det er positivt at vi kan syne til ein låg kriminalitetsrate, og av fylka er det berre Sogn og Fjordane som har ein lågare del melde lovbrot per 1000 innbyggarar. Viss ein ser på lovbrot etter type kriminalitet, er anna vinningskriminalitet og anna kriminalitet dei oftast melde lovbrota. Til saman utgjer desse 43,0 prosent av melde lovbrot i Valds-, narkotika- og trafikkriminalitet utgjer høvesvis 8,6 prosent, 14,2 prosent og 21,1 prosent, medan økonomisk kriminalitet stod for 3,3 prosent og seksualkriminalitet 2,2 prosent. I Ungdata-undersøkinga 2013 er det med ei rekkje spørsmål for å undersøke i kor stor grad elevane har vore involvert i kriminell åtferd, eller i åtferd som nesten er kriminell, eller som iallfall ikkje sømer seg. Tal for fylket syner at 13,8 prosent har delteke i kriminelle handlingar. Om lag dobbelt så mange gutar som jenter har delteke i kriminelle handlingar. Spørsmålene er ikke uttømmende for ungdomskriminaliteten som helhet, men gir et bilde av hvor mange som involverer seg i noen typer hærverk, vinningskriminalitet og slåssing (NOVA). I «Ung på Sunnmøre» har 37 prosent av respondentane lasta eller kopiert ned filer ulovleg frå nettet i løpet av det siste året. Det ungdomane sjølv rapporterar kan bidra til å supplere annan statistikk og lokale erfaringar, og slik kan ein få eit betre bilde av situasjonen. 6.9 Bustad Det ligg til kommunane sitt ansvar å sørgje for at bustadtilbodet er variert, og det handlar både om storleik, at bustadene tilfredsstiller krav til universell utforming og at dei er helsemessig forsvarlege. Gjennom å legge til rette for gode bustadmiljø kan kommunane bidra til å redusere sosiale forskjellar i helse. Standarden på bustader i fylket er gjennomgåande god. Den gjennomsnittlege kjøpesummen for ein bustad i Møre og Romsdal, altså den gjennomsnittlege prisen på ei omsetning med heimelsoverføring, var i 2013 på kroner, medan den på landsbasis var kroner. Det er store geografiske forskjellar på prisnivået for bustad, noko som mellom anna får konsekvensar for unge sine moglegheiter til å kome seg inn på bustadmarknaden. Norsk institutt for by- og regionsforskning (NIBR) publiserte i 2013 ein rapport om bustadslause 1 i Norge. Det er berre Ålesund av byane i fylket som er med i denne rapporten. Det var 41 bustadslause i Ålesund i 2012, som utgjer 0,9 bustadslause per 1000 innbyggarar. Gjennomsnittet for andre kommunar med over innbyggjarar er 1,4 bustadsløse per 1000 innbyggjarar. 1 Bosstedsløshet defineres som å mangle egen eid bustad og det å være i en av følgende situasjoner: Mangle tak over hodet kommende natt Være henvist til akutt eller midlertidig overnatting Være under kriminalomsorgen og skulle løslates innen to måneder uten å ha egen eid eller leid bolig. Bo midlertidig hos venner, kjente eller slektninger. (NIBR) 21