ЖЕМІС-ЖИДЕК ДАҚЫЛДАРЫН ӨСІРУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ

Transkript

1 634(574)

2 Ж. Жетпісбай, Р. Бекжан ЖЕМІС-ЖИДЕК ДАҚЫЛДАРЫН ӨСІРУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ Окулыц 2-басылым Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі техникалық және кәсіптік білім беру ұйымдарына үсынады т чг* - v i ' т г а я н и f f и > «I ifouami «Фолиант» баспасы Астана-2013

3 УДК 635(075.32) ББК я 723 Ж 56 Пікір жазгандар: Қальіқов Б.Р. - техника ғылымдарының докторы; Елешев Р.Е. - ҚР YFA академий, профессор; Искаков М Л. - ауылшаруашылық ғылымдарының кандидаты, доцент д eg Жетпісбай Ж., Бекжан Р. Жеміс-жидек дақылдарын өсіру технологиясы: Оқулық. 2-басылым. - Астана: Фолиант, б. ISBN Оңулыңта жеміс-жидек даңылдарын өсіру технологиясы және оларды зиянкестер мен аурулардан қорғау жолдары Қазаңстанның оңтүстік және оңтүстік шығыс аймақтары бойынша толық ңамтылған. Оңулық кәсіптік орта оңу орындарының «Ашытңы өндіру және шарап жасау технологиясы» және «Көкөністер мен жемістерді сақтау және ңайта өңдеу» мамандығының оқушыларына, сондай-аң агрономдарға, фермерлерге, техниктехнологтарға, республиканың ауылшаруашылық мамандарына, жеміс-жидек даңылдарын өсіруші әуесқойларға арналған. ат ындаг ПМҮ-лін академ ик < атындағы ғылыми УДК 635(075.32) ББК я 723 ХАНАСЫ Жетпісбай Ж., Бекжан P., 2009 «Фолиант» баснасы, 2009 ISBN «Фолиант» баспасы, 2013

4 КІРІСПЕ Ж еміс-жидектерді өсірудің халы қ ш аруаш ылығы үшін маңызы зор. Жеміс-жидектер бағалы тағамдың заттар болып табы л ады. Олар д ың қүрамын да көп мө л шер де органикалың қосылыстар және минералдық заттар болады (ңанттар, органикалың қышқылдар, нәруыздар, майлар, калий, кальций, темір, йод, бром, натрий, каротин, B v В2, В6, С, Р, РР дәрумендері). Жеміс-жидектерді жаңа піскен, кептірген, мүздатылған, өңделген күйінде пайдалануға болады (шырындар, компоттар, тосап, мармеладтар, повидло, джемдер, желе, сироптар жөне басңалары). Жеміс-жидектер кондитер жөне медицина өнеркәсібінде п ай далан ы лады. Ж ем іс-ж и д ектерді ж ү й ел і түрде тағамға пайдалану ж үрек-қан тамырларының, іш ек-ңарын ауруларының, суың тигенде жөне басңа аурулардың алдын алуға және тезірек жазылуға өсерін тигізеді. Адамньщ тамақтануы жөніндегі ғылыми-зерттеулерге ңарағанда, әр адамға ж еміс-ж идектерді түтынудың жылдың мөлшері (жүзімді ңоса есептегенде) 91 кг болады. Жеміс-жидек дақылдары жоғары өнімділігімен жөне экономикалың тиімділігімен ерекшеленеді. Жеміс-жидек өсімдіктері ауаны тазартады, адамдардың көңіл-күйін жақсартады жөне денсаулығын нығайтады. Бүл күндері еліміздің ауыл шаруашылығы мен экономикасы бүрын-соңды болып көрмеген нөтижеге қол жеткізіп отыр. А уы л ш аруаш ы лы ғы н дағы ғалы м дары м ы з бен мамандарымыз үнемі ізденіп, өлі де пайдаланылмай жатңан мүмкіншіліктерді іздестіріп тауып, жеміс-жидек өсірудің мөдениетін арттыруда, ғылым мен озат төжіри- 3

5 бе ж аң ал ы қтар ы н өндіріске кеңінен енгізуде. Соның бірі ж ем іс-ж и дек д ақ ы л д ар ы н зиянкестер мен аурулардан қорғау шаралары болып табылады. ^.,»,.!& Ж ем іс-ж и дек дақылдарынан мол өнім өндіруде түрлі агротехникалы ң ш араларды жүргізе білумен бірге, оның зи ян кестер і мен ау р улары туралы да хабардар болып, оларға карсы күрес жолдарын тиімді ңолдана білу керек. Өйткені бұл шараларды кезінде жүзеге асырмаса, жемісж и д ек д ақы л д ар ы н ы ң өнім і ысырап болады. Бүкіл дүние жүзінде тек қана зиянкестердің зиян кел- тіруінен жыл сайын жеміс - жидек дақылдарынан 113 млн. т кем өнім алынады. - Зиянды ағзалар әсерінің шығыны біздің елде де аз емес. Қазақстанда өсімдік қорғау ңызметі шын мөнінде 1960 жылдардан бастап қана кең көлемде жүзеге асырыла бастады. Ғалымдардың зерттеу жүмыстарының нөтиж есінде ж ем іс-ж и дек ө сім д ік тер ін ің н егізгі зиянкестері мен ауруларының көпш ілігім ен күресу жүйесі жете зерттеліп, өндіріске енгізілуде. Осыған орай республикалық, облыстық, аудандың өсімдік қорғау станциялары жөне аурулармен күресу жүйесі жаңарып келеді. Жеміс-жидек дақылдарын зиянды жәндіктер мен аурулардан ойдағыдай ңорғаудың негізгі шарты - оларды бір-бірінен ажырата білу. Одан кейін олардың тіршілік өрекеттерін, яғни биологиялы қ ж әне экологиялы қ ерекшеліктерін, жете білу керек. Сонда ғана аурулар мен зиянкестерге қарсы күрес шараларын дер кезінде тиімді үйымдастыруға мүмкіндік туады. Ү сы н ы лы п о ты р ған о қ у л ы ң т а ж е м іс -ж и д е к дақылдарын өсіру технологиясы жөне оларды зиянкестер мен аурулардан қорғау ғылыми түрғыдан барынша негізделген жөне Қазақстанның оңтүстік жөне оңтүстік шығыс аймақтарының ерекшеліктері бойынша толық мағлүматтар беріледі. 4

6 I ТАРАУ Ж ЕМ ІС-Ж ИДЕК ӨСІМДІКТЕРІНІҢ БИОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШ ЕЛІКТЕРІ МЕН МОРФОЛОГИЯЛЫҚ БЕЛГІЛЕРІ 1.1. Жеміс-жидек өсімдіктерінің биологиялың ерекшеліктері Әлемде ж ем іс-ж идек даңы лдары ны ң м ы ңдаған түрлері өсіріледі. Олар 60-тан астам тұқымдастар мен 200-дей туыстарға бірігеді. Қазаңстанда жеміс-жидек дақылдарының 22 түрі өсіріледі, олардың сі негізгілері болып табылады. Қазаңстандагы жеміс-жидек даңылдарының 90% -дан астамы мына өсімдіктерден түрады: алма, алмүрт, шие, алхоры, өрік, шабдалы. Биологиялың белгілері бойынша жеміс-жидек дақылдарының 95% -ы раушан гүлділер түқымдасына жатады. Ж еміс-ж идек даңылдары шығу тегіне, ж емісінің ңүрылымына, биологиялың жөне өндірістік ерекшеліктеріне қарай мынадай топтарға бөлінеді: шекілдеуікті, сүйекті жемістілер, жаңғақты, жемісті, жидекті жемістілер, субтропиктік жөне тропиктік дақылдар. Ш екілдеуіктілер тобы Ш екілдеуіктілер тобына мынадай жемістер кіреді: алма, алмүрт, беке, шетен, долана, ырғай, мушмула, қара жемісті арония. Бүл өсімдіктер раушан гүлділер (Rosaceae Juss) түқымдасына жатады. Қазаңстанда шекілдеуікті дақылдар (негізінен алма, алмүрт) жеміс-жидек өсімдіктерінің 74,6% -ын ңүрайды. 5

7 Алма ( туысы - Malus Mill) Алма - Қазаңстанда ең көп тараған даңыл. Malus Mill туысына алманың 50 түрі кіреді. Негізгі түрлеріне мыналар жатады: орман алмасы, кавказ алмасы, ңытай алмасы, жидек алмасы, Сивере алмасы, Недзвецкий алмасы, аласа өсетін алма, ңырғыз алмасы. Алманың сорттары негізінен алманың осы түрлерінен алынған. Қ азақстанда Сивере алм асы, Н едзвецкий алмасы, қырғыз алмасы өсіріледі. Дүние жүзінде адам ңолымен өсірілетін алманың барлың сорттары бір мәдени түрге - үй алмасына (Malus domestic a Borkh) жатады. Алма ағашы тіршілігінің үзақтығы телітушіге және сортына байланысты 20 жылдан 100 жылға дейін созылады. Алма ағашы түңымдың телітушілерде 30-дан 50 жылға дейін, ал вегетативтік телітушілерде жыл тіршілік етеді. Өнімді орта есеппен жыл береді. Интенсивті баңта өр гектардан 300-ден 500 центнерге дейін өнім алынады. Телітушіге жөне сортңа байланысты жемісті 2-3 жылда сала бастайды. ШШШШщ'Щ Алма ағашы өсу қуатына байланысты биік өсетін (8-12 м), орташа өсетін (5-8 м), аласа өсетін (2-4 м) болып бөлінеді. Қазақстанда алмадан өндірістік өнім беретін негізгі аудандар Ң азаңстанны ң оңтүстік жөне оңтүстік шығыс аймаңтары: Алматы, Оңтүстік Қазаңстан, Жам- был. Соңғы жылдары алма дақылы Ңостанай, Батыс Қазақстан, Ақмола облыстарына кеңінен таралып келеді. Дүние жүзінде алма даңылының 20 мыңға жуың сорты аудандастырылған, ал Қазаңстанда 40-тан астам сорты тараған. Алмцрт ( туысы Pyrus L.) Pyrus L. туысына алмүрттың 60 түрі енеді. Негізгі түрлеріне мыналар жатады: көдімгі алмүрт, уссурий алмүрты, жиде жапыраңты алмүрт, қар түсті алмүрт. 6

8 Қазаңстанда көдімгі алмүрт пен жиде жапырақты алмұрт кең таралған. Алмүрттың сорттары негізінен алмүрттың осы түрлерінен алынған. Дүние жүзінде өсірілетін алмүрттың барлық сорт- тары алмүрттың мәдени түрі - үй алмүртына (Pyrus domestica Medik) жатады. Алмүрттың тіршілік үзақтығы телітушіге және сортына байланысты 30 жылдан 100 жылға дейін созылады. Өнімді жыл береді. Әр гектардан орта есеппен ц өнім алынады. Отырғызылғаннан кейін 3-8 жылда жеміс салады. Мәдени алмүрт ағашының биіктігі 4-15 м болады. Қазіргі кезд е д үние жүзін де ал мүрттың 10 мыңға жуық сорты бар. Қазаңстанның оңтүстік шығысында 10 сорты өсіріледі. Алмүрт ағашы алма ағашымен салыстырғанда қысңы суыңңа төзімсіз. Қазаңстанда оңтүстік және оңтүстік шығыс аймақтарда өсіріледі. Алмүрт ағашы тау етегінде жаңсы өседі. Беке ( туысы - Cydonia M ill.) Cydonia Mill, туысына бір түр - кәдімгі беке (Cydonia oblonga M ill) жатады. Беке бағалы жеміс дақылы, ол 4 мың жылдан бері өсіріледі. Қазаңстанда беке Оңтүстік Қазақстан облысының оңтүстік аудандарында жөне тау етегінде өсіріледі. Беке - жарық жөне жылу сүйгіш, ыстықңа төзімді дақыл. Бекенің ағаш төрізді және бүта төрізді түрлері кездеседі. Бекенің ағаш төрізді түрінің биіктігі 5-6 метр, ал бүта төрізді түрінің биіктігі 1-2 м болады. Жемісті ерте жөне жыл сайын салады. Отьгрғызылғаннан кейін 3-5 жылдан соң жеміс сала бастайды. Эр гектардан орта есеппен ц өнім береді. Жемістері ңатты, сағақсыз, жас күйінде жеуге жара- майды. Жемістерінің өзіне төн хош иісі бар. Жемістері өңдегеннен кейін өте бағалы. Беке ағашы жылға дейін ж ем іс береді. Қ азақстанда бекенің 3 сорты ауданд астыры лған. 7

9 С щ ект і жемістілер тобы Бүл топтың қүрамына шие, тәтті шие, алхоры, алша, өрік, шабдалы, шырғанаң (тікен жиде) кіреді. Сүйекті жемістілер тобына жататын өсімдіктердің шырғанаңтан басңасы раушан гүлділер түңымдасына (Rosaceae L.) жатады. Сүйекті жемістілер жеміс-жидек дақылдарының 8,6% 'ы н ңүрайды. ^ Шие ( туысы - Cezasus L.) Cerasus L. туысына шиенің 200-ге жуың түрі кіреді. Шиенің негізгі түрлеріне мыналар жатады: дала шиесі, қүм шиесі, түкті шие, магалеб шиесі (антипка). Шие сыртқы түріне жөне жеміс салу типіне қарай бүта тәріздес және ағаш тәріздес болып бөлінеді. Бүта тәріздес ағаш тарды ң бірнеш е дің і болады. Олардың бойының биіктігі 3 м-ге ж етеді, тірш ілік үзаңтығы жыл. Жемістерінің түсі ңара ңоңыр, шырыны түсті. Мүндай жемістерді морелъ немесе гриот деп атайды. Отырғызылғаннан кейін 3-4 жылда жеміс бере бастайды. Шиенің ағаш төріздес түрінің биіктігі 5-7 м болады. Өсу ңуаты мен жеміс салу сипаты бойынша төтті шиеге жақын болады. Гүлді бүршіктері төмен температураға төзімсіз келеді, сондыңтан шиенің бүл тобы оңтүстік аудандарда тараған. Олардың жемістерінің түсі ңызғылт, шырыны түссіз. Ондай жемістерді аморелъ деп атайды. Шие Ңазаңстанның барлың аймақтарында өсіріледі. Шие - сүйекті жемістілердің ішіндегі ңысңа ең төзімді дақыл. Қүрғақш ылыққа төзімділігі жоғары. ПІиенің жемістері жас күйінде жөне өңделген күйінде тағам ретінде пайдал аны лады. Ағаш тәріздес шиенің тіршілік үзақтығы жыл. Отырғызылғаннан кейін 4-5 жылда жеміс сала бастайды. 8

10 Тәтті шие (туысы - Cerasus avium Моепсһ) Тәтті шиенің барлың сорттары Cerasus avium Моепсһ түрінен пай да болған. Тәтті шиенің биіктігі 8-12 м-ге дейін жетеді. Ағаштарының тірпгілік үзақтығы жыл. Отырғызылғаннан кейін 4-6 жылда жеміс сала бастайды. Эр гектардан орта есеппен ц алынады. Алхоры ( туысы - Prunus L.) Prunus L. туысына алхоры ны ң 40 түрі ж атады. Алхорының негізгі түрлеріне мыналар жатады: үй алхорысы, уссурий алхорысы, канада алхорысы, алша, шомырт, шомырт өрік. Алхорының ең көп тараған түрі - үй алхорысы (Prunus domestica L.). Үй алхорысының биіктігі 6-12 м-ге жетеді, баңта өсіргенде оның бойын 3,5-4 м-ге дейін шектейді. Үй алхорысының тірш ілік үзаңтығы жыл. Отырғызылғаннан кейін 3-5 жылда жеміс сала бастайды. Эр гектардан орта есеппен 200 ц өнім алынады. Өрік ( туысы - Armeniaca M ill) Өріктің көптеген сорттары көдімгі өріктің (Armeniaca vulgaris Lam ) түрінен пай да болған. Өрік Оңтүстік Қ азақстан облысында кеңінен тараған дақы л. Өрік ағашы биік (5-8 м) немесе өте биік (10-15 м) болып өседі. Өнімді отырғызылғаннан кейін 3-5 жылда бере бастайды. Өнім беру үзаңтығы жыл жыл тіршілік етеді. Эр гектардан орта есеппен ц өнім береді. Өрік - жарық пен жылу сүйгіш дақыл жөне көктемде басқа ж еміс ағаш тары на қарағанда ерте гүлдейді. Қүрғаңшылыққа төзімді. Қазаңстанда өріктің 6 сорты аудандастырылған, оның үшеуі еуропалық жөне үшеуі Орта Азиялың сорттар. 9

11 Шабдалы ( туысы Persica M ill) Шабдалының сорттары кәдімгі шабдалының (Persica vulgaris M ill) түрінен пайда болған. Шабдалы Оңтүстік Қазақстан облысында, Ңызылорда облысының оңтүстік аудандарында және Алматы облысының Ж аркент ауданында өндірістік баңтарда өсіріледі. Қазіргі кезде шабдалының жер жүзінде 5 мыңға жуың сорты белгілі, Қазақстанда 21 сорты бар. Шабдалы бүта тәріздес немесе ағаш тәріздес болып өседі (биіктігі 3-8 м). Өнімі мол, жыл сайын және жемісін ерте бере бастайды (2-3 жылдан кейін). Тірш ілік ету үзаңтығы жыл, пайдалану мерзімі жыл. Әр гектардан орта есеппен ц өнім алынады. Шабдалы - тез пісіп, тез өсетін, ж ары қ пен жылу сүйгіш дақыл. Ж идектілер тобы, Ж идектілер тобына бүлдірген, таңқурай, қарақат, түшала, жүзім, актинидия жатады. Жидек даңылдары тез және ерте пісіп, жыл сайын түраңты өнім береді. Жи- двк өсімдіктері суықңа төзімді, сондыңтан Қазақстанның орталық, батыс жөне солтүстік аймақтарында өсіріледі. Ж идек даңылдары көп тарамаған, өйткені жидектер зиянкестермен көп зақымдалады, өрі өнімін жинап алу қиын. Ж идектер нашар саңталады жөне үзақ жолға тасымалдауға жарамсыз. Ж аңеацты жемістер тобы Бүл топңа жаңғаң, бадам, пісте ағашы, орман жаңғағы, фундук, пекан, талшын жатады. Ж аңғаң Juglandaceae түқымдасына, Juglans туы- сына, regia түріне жатады. Ж аңғаң ағашының биіктігі м-ге дейін жетеді. Ағаштарының тіршілік үзаңтығы жыл. Отырғызылғаннан кейін 4-6 жылдан соң жеміс сала бастайды. ЭДСаңғақ ағаштары жыл мол 10

12 өнім береді. Әр ағаштан орта есеппен кг өнім алынады. Ж аңғаң жарың және жылу сүйгіш дақыл. Көктемгі суыңңа сезімтал келеді. Топырақтың ылғалына талабы жоғары. Ж аңғақты жемістер бүталы немесе үлкен ағашты болып келеді. Бүл дақылдардың басңа жеміс-жидек өсім- діктерінен айырмашылығы түқымдары жеуге пайдала- нылады. Жаңғаң жемістілердің түқымдарында 70% -ға дейін май, 8-21% нәруыз, А,В,Е,Р дөрумендері болады. Қазаңстанда ж аңғақ өсімдіктері аз тараған, оның себебі бүл даңылдардың қысңы суыққа төзімділігі нашар. Субтропикалық дақылдар тобы Бүл топңа жататындар биологиялың ерекшеліктері бойынша екіге бөлінеді: цитрустілер жөне әр түрлі жемістілер. Цитрустілерге апельсин, мандарин, лимон, грейпфрут жатады. Эр түрлі жемістілерге зәйтүн, қүрма, інжір, анар, жиде жатады. Субтропиктік даңылдар суыңқа төзімсіз келеді, жылу сүйгіш. Цитрус жемістерінде лимон ңышңылы, пектин, А, В, С дөрумендері, минералдық заттар көп болады. Олардан компот, цукат, сироп даярлайды жөне эфир майы, лимон қышқылы алынады. Қазаңстанда цитрус өсімдіктерін Оцтүстік Қазақстан облысында оранжереяда (әйнекті гүлжайда) өсіруге болады. Тропиктік дақылдар тобы Бүл топқа манго, банан, ананас, қауын ағашы (папайю), қүрма пальмасы, кокос пальмасы жатады. Бүл даңылдар жер шарының тропиктік белдеуінде өсіріледі. Бақылау сүрақтары 1. Жеміс-жидек дақылдарының биологиялық жөне өндірістік ерекшеліктеріне қарай жіктелуі. 11

13 2. Шекілдеуікті және субтропиктік даңылдарға қандай өсімдіктер жатады? 3. Сүйекті жемістілер тобы мен жидектілер тобына қандай өсімдіктер жатады? 4. Алма ағашының ботаникалың жөне өндірістік сипаттамасы. 5. Өрік ағашының ботаникалың сипаттамасы мен биологиялың ерекшеліктері. Щ 1.2. Ж еміс-жидек өсімдіктерінің морфологиялық белгілері Жеміс-жидек өсімдіктері өсу сипаты мен тіршілігі ұзақтығына ңарай мынадай топтарға бөлінеді: ағаштар, бүта тәріздес ағаштар, бүталар, жартылай бүталар, көпжылдық шөптесін өсімдіктер, лиандар. Ағаштар үзақ өмір сүретін, өрі биік өсетін, жақсы жетілген діңі бар өсімдіктер. Ағаштарға алма ағашы, алмүрт, жаңғаң, талшын ағаштары жөне басқалары жатады. - л Бүта тәріздес ағаштардың біркелкі жетілген бірнеше діңдері болады. Бүларға түптеніп өсетін шиенің кейбір сорттары, орман жаңғағы, бекенің кейбір сорттары, анар, інжір жатады. -v: \ л", Бүталардың өсу ңуаты бірдей бірнеше бүтаңтары болады. Бүларға қараңат, түшала жатады. Ж артылай бүталарға таңңурай, қож ақат жатады. Ж арты лай бүталардың тамыр ж үйесі көпж ы лды қ, сабақтары екі жыл тіршілік етеді. Көпжылдың шөптесін өсімдіктердің тамыр жүйесі көпжылдың, өркендері жерге жайылып өседі. Бүларға бүлдірген, қүлпынай жатады. Лиандар шырмал ып жөне өрмелеп өсетін өсімдіктөр. Бүларға жүзім, актинидия, лимонник жатады. Жеміс өсімдіктері жер үстіндегі бөліктен жене тамыр жүйесінен түрады. Түңы м арңы лы көбейгөн ж өм іс ағаштарында тамырдың сабаңңа ж алғасаты н орнын тамыр мой- 12

14 1-сурет. Жеміс агашының негізгі бөліктері: 1 - тік тамыр; 2 - көлденең тамыр; 3 - тцктпі тамырлар 4 - тамыр мойыны; 5 - сидам; 6 - орталық жетекші діцгек; 7 - бірінші қатардагы қаңқа бцтақ; 8 екінші цатпардагы қаңқа бцтаң; 9 - циіінші ңатардагы цаңца бцтақ; 10 - майда бцтақіиалар; 11 - бойөркен ыны деп атайды, ал вегетативті жолмен өскен жеміс ағаштарында шартты тамыр мойыны деп аталады. Жеміс ағашының жер үстіндегі бөлігі діңнен жөне оның бүйірінен өсіп шыңңан жуан және жіңішке бүтаңтардан ңүралады. Дің жеміс ағашының орталың өзегі болып табылады, ол тіп-тік орналасады. Діңнің қүрамына сидам мен орталың жетекші діңгек кіреді. Сидам деп діңнің төменгі жағындағы тамыр мойнынан бастап бірінші ңаңңа бүтаққа дейінгі бөлігін айтады. Орталың жетекш і діңгек сидамның жалғасы және діңнің бүтақтар орналасңан бөлігі болып табылады. Барлы ң бүтаңтардың діңде орналасқан ж иынтығы жеміс ағашының бөрікбасы деп аталады. Бөрікбастың ңүрамына ңаңңа бүтаңтар, жартылай ңаңқа бүтақтар ж әне жеміс беретін жас бүтаңш алар кіреді. Қ аңқа 13

15 бүтақтар белгілі бір төртіппен бүтаңтанады. Егер бүтаң орталың діңнен өссе, ол бірінші қатардьің бцтагы деп аталады. Бірінші ңатардаіы бүтаңтарға екінші қатардағы бүтаңтар орналасады да, бүтаңтану одан өрі тәртіппен жалғасады. Қаңңа жөне жартылай ңаңқа бүтақтар өсу кезінде майда бүтақшалармен жабылып түрады. Майда жас бүтаңшалар өсетін жөне өнім беретін бүтақшаларға бөлінеді. Өсетін бүтаң ш аларда ж ан ы р ақтар мен жемістердің негізгі бөлігі орналасады. Сабаңтың өсетін, жапыраң салған бөлігі өркен деп аталады. Өркендердің өсуі тоңтаған кезде жапыраңтары түсіп, олар жылдың өскінге немесе бүтаңтарга айналады. Өркендердің өзегінің жанама бүтаңтары өсуінің жалғасы болып табылады. Олардың есебінен ағаштың бөрікбасы көлемін үлғайтады. Жапырак; сагағының ал ақанынд а б үршіктер орналасады. Ж апырақтарда өсімдік тіршілігінде аса маңызды рөл атқаратын физиологиялың нроцестер, атап айтқанда, фотосинтез, булану, газ алмасу процестері өтеді. Әрбір жеміс-жидек өсімдігінде вегетативті мүшелері: тамыр, сабаң, жаныраң, репродуктивті мүшесі гүлі болады. - ВН Бцршіктер Агаштың жоғары басында пайда болатын барлық өркендер, жапыраңтар, гүлдер бүршіктерден тарайды. Жеміс-жидек өсімдіктерінде қүрылымына, өркендерде орналасуына және атқаратын ңызметіне ңарай бүршіктер ӘР түрлі болады. Қүрылымына ңарай бүршіктер вегетативті, генеративті жөне аралас болып ажыратылады. Вегетативті бүршіктер өркендер түзеді, олар генеративті бүршіктерге ңараганда жіңішкелеу болады жөне үштары сүйірлеу келеді. Генеративті бүршіктерден тек гүлдер мен гүл шоғыр- лары пайда болады. Генеративті бүрш іктер барлық сүйекті жемістілерде, сонымен қатар ңызыл жөне аң қараңатта, цитрустілерде болады. 14

16 Аралас бүршіктер өркендердің жоғарғы жагына орна- ласады. Аралас бүршіктвр өскөн көздв, олардан гүлдері нвмөсө гүл шоғырлары бар жвміс қалталары пайда болады. Аралас бүршіктер барлың шекілдеуіктілерде, қара ңараңатта, түшалада, таңңурайда, інжірде, қүрмада, жаңғақта болады. Өркендерде орналасуы на ңарай бүрш іктер төбе бцршік, бцйір бцршік ж әне қосымша буршік болып белінеді. Төбе бүрш іктер н егізін ен ж еке болады. Б үйір бүрш іктер ж апы раңтарды ң ңолты ғы нда орналаса- ды, олар жеке жөне топ болып оседі. Топтанып өскен бүрш іктер ш абдалы ға, орікке, бадамға, алхоры ға, алшага тән. Гцлдер және гул шогыры Гүлдер жеміс-жидек өсімдіктерінің жыныстың кобею мүшесі болып табылады. Морфологиялың қүрылымы және атңаратын ңызметіне ңарай гүлдер қос жыныстпы жөне дара жыныстпы болып бөлінеді. Қос жынысты гүлдер аналыңтан және аталықтан түрады. Оларды негізінен ж өндіктер тозаңданды рады. Қос ж ы ны сты гүлдер шекілдеуіктілерде, сүйекті жемістілерде, цитрустілерде және көптеген жидек дақылдарында болады. Дара жынысты гүлдерде тек ңана аталық немесе аналық болады. Өсімдіктердің дара жьгаысты гүлдері айьірым жынысты деп аталады. Егер аталық жөне аналық бір ағашта болса, ағаш бір цялы, ал бір ағашта тек қана аталық, басқа ағашта аналың гүлдер ғана болса, онда ондай ағаштар қос цялы деп аталады. Ж еміс-жидек өсімдіктерінің арасында бір үялы айырым жыныстыларға ж аңғақ, фундук, талшын, пекан, ал қос үялыларға інжір, пісте ағашы, шырғанаң, бүлдірген жатады. Табиғи жағдайда барлың ңос жынысты түқымдар бір үялы болады. Гүлді бүршіктерде бір ғана гүл (өрік, шабдалы, беке, бадам) немесе 2-3 жене одан да көп гүл пайда болуы мүмкін ( алма, алмүрт, алхоры, қарақат, жаңғақ, таңңурай). 15

17 Орналасу ерекшелігіне ңарай гүл шоғырлары мынадай топтарға бөлінеді: алманың, шиенің, ңызыл шиенің шатыршалары, алмүрттың, долананың, шетеннің ңалқаншасы, ңараңаттың, түшаланың, таңқурайдың шашақ түгі, жаңғаңтың, фундуктың, талшынның, пеканның сырғалары, бүлдіргеннің дихазиі. Жемістер Гүл үрыңтанғаннан кейін оның түйінінен жеміс пайда болады. Көптеген өсімдіктерде жемістердің түзілуіне 2-сурет. Жемістердің морфологиялыц жэне анатомиялық щрылысы: А алма: 1 тостаганиіаның тостаеан жапырақтары; 2 аталыцтың цалдыцтары: 3 аналықтың қалдыцтары; 4 ішкі бөлігіндегі жцмсаеы (эндокарпий 5 тцқымдар; 6 орта бөлігіндегі жцмсагы (мезокарпий); 7 ыдыстардың сақинасы; 8 жцрекше; 9 сыртқы бөлігіндегі жцмсагы (экзокарпий) Б таңқурай; В алхоры; Г бцлдірген; Д жаңвақ. 1 экзокарпий; 2 мезокарпий; 3 эндокарпийі 4 ыдыстар; 5 тцқым; 6 өсіп кеткен гул тцеыры; 7 жемісше жаңгақиіалар 16

18 түиілмен оірге гүл түғыры, аталықтың табаны, күлте жапыраңшалар мен тостаған жапыраңшалар ңатысады. Бүл жағдайда шекілдеуікті түқымдастарда жалған жеміс пайда болады. Сүйекті түқымдастардың жемістерінің түзілуіне тек түиін ғана ңатысады, олар шын жемістер бол ып табы л ады. Бүлдірген мен таңқурайды ң ж емістерін кцрделі жемістер деп атайды, олар үлгайып өскен бірнеше аналыңтан қүралатын гүл түғырда жетіледі. Жемістің қүрамына үрыңқап пен бір немесе бірнеше түқым кіреді. Көптеген жеміс-жидек даңылдарында жемістің жеуге жа- рамды бөліи црыққап, ал жаңғаңты жемістілерде тццым болып табылады. Үрыңңап үш ңабаттан қүралады: сырт- ңы ңабаты - экзокарпий, ортадағы қабаты - мезокарпий, ішкі қабаты - эндокарпий (2-сурет). Жеміс-жидек өсімдіктерінің жемістері сүйек жеміс- тер, алма тектестер, жаңғаңтар және померанецтер болып бөлінеді. Сүйекжемістің жеуге жарамды бөлігі үлғайып өскен және пісіп-жетілген түйіннің шырынды ңабырғалары болып таб ы л ад ы, ал тү қы м д ар ы ң атты ңабат - эндокарпийдің ішінде жатады. Сүйекжемістер сүйекті түңымдастар мен зөйтүнге ғана тән болады. Алма тектес жемістер шекілдеуікті түқымдастарда болады. Олар екі ңабатты жөне етті болып келеді, сыртқы қабаты гүл түғыр мен тостағаншадан, ал іш кі қабаты (жүрекше) түйіннің ңабырғаларынан пайда болады. Бүл жеміетердің түңымдары бес үрықтық камерада жатады, олар жүрекшенің жүмсақ бөлігімен ңоршаулы болады. Ж аңғаңтың түқымы жеуге жарамды жөне қабығы қүрғаң жеміс болып табылады, ол пісіп жетілгенде жеке үрың жапырақшаларына бөлінбейді. Мүндай жеміс жаң- ғаңты жемісті түқымдастарға төн. Ж и дек - ң үрам ы н да ш ы ры нды көп түқы м ды үрыққабы бар жеміс. Қараңат пен түшаланың жемісі көп түқымды жі щин.ки,л'ақкуьай МвНІ қожақаттың жемісі И С.ТорайпЛов. ([ күрделі с ү и в к ^ щ ^ і^, мен қүлпынаидың жемісі жалғ4 а«щш»*те атындағы ғылыми !' К І Т А П Х А Н А С Й І 17

19 Померанец - қалың қабыңты жеміс (экзокарпий). Ерекше хош иісті жемістің ңүрамында кеуекті мезокарпий болады. Оның ішінде жеуге жарамды шырынды эндокарпий жатады. Померанец цитрусті түқымдастарға тән болады.. ^ Тцқымдар Ж емістің түңымдары түйіннің үрықтанған түқым бүрлерінен өсіп жетіледі. I Сүйекті түқымдастардың түйінінде екі түқым бүрі болады, біраң та одан тек бір түңым пай да болады. Оның себебі екінші түңым бүрі жетілмей қалады. Ш екілдеуікті түқымдаетардың гүлінде 20-ға дейін түқым бүрі болады, бес камераның әрқайсысында түқым бүрі көбінесе екеуден болады. Түңымның қүрамына үры қ, түқым қабығы жөне тіндердің ңоры (эндосперм және перисперм) кіреді. Үрың үшында оймақшасы бар алғашқы тамырша мен алғашқы бүршікшеден ңүралады. Алхоры Алма 18 Алма 1 - тцңымның алгаіиқы тамыршасы; 2 - алгашқы бцршікше; 3 тпццым жарнақтары; 4 эндосперм} 5 перисперм; 6 тцқым қабыеы;7 эндокарпий

20 Тамыр жийесі Тамыр жүйесі бүкіл өсімдік ағзаның ажырамас өрі нвгізгі бөлігі болып табылады. Тамыр жүйөсі өсімдіктвргв аса қажетті заттарды, суды топырақтан сіңіріп алады, оларды өеімдіктердің жер бетіндегі бөліктеріне жеткізеді және ағаштарды тік қалпында үстап түрады, олардың бекемдігін арттырады. Там ы рлар ш ы ғу тегіне ңарай тцңымдыц ж әне вегетативті тамырлар болып бөлінеді. Түқымнан өскен тамырлар вегетативті тамырларға ңарағанда анағүрлым терең орналасады. Тамырлар топырақңа көлденең және тік бағытта орналасады. Олардың анатомиялың ңүрылымы мен атңаратын қызметі жағынан бір-бірінен айырмашылыңтары бар. Көлденең тамырлар топыраңтың борпылдақ болып келетін беткі ңабатына орналасады да, мүнда сорып алатын тамырлардың негізгі бөлігі шоғыр ланады. Ал тік тамырлар бірнеше метр тереңдікке кетеді. Тамырлар жуандығы және үзындығы жағынан қаңқа тамырлар, жартылай қаңқа тамырлар болып бөлінеді. Көлденең тамырлар тік тамырларға қарағанда көбірек тармаңталады. Алманың, алмүрттың, тәтті шиенің тамырлары жер бетінен см-ге дейін тереңдікте орналасады. Алманың, алмүрттың, төтті шиенің тік тамырлары 6-10 м жөне одан да төмен тереңдікке жайылып өседі, ал шиеде, шабдалы мен алхорыда 3-6 м-ге дейін, жидек өсімдіктерінің тік тамырлары 1-2 м-ге дейінгі тереңдікте орналасады. Қаңңа тамырлар ең үзын өрі жуан (диаметрі 10 см-ге дейін) болады (бірінші ретке тармаңталады). Жартылай қаңқа тамырлар қаңңа тамырлармен салыстырғанда ңысңалау өрі ж іңіш келеу болады, олар екінш і жөне үшінші ретке тармаңтал ады. Түкті тамырлар қаңқа және ж артылай қаңңа тамырларда пайда болады, оларды шашақ тамырлар деп атайды. Шашаң тамырлар жіңіш ке (диаметрі 3 мм-ге дейін) өрі ңысңа (үзындығы 1 миллиметрден бірнеше см-ге дейін), төртінші рет жөне одан өрі тармақталады. 19

21 Ш ашақ тамырлар атңаратын қызметіне қараи өсу, аралъщ, өткізгіш жэне сорып алеыш тамырлар болып бөлінеді. Өеу тамырларының түсі аң жөне өте сынғыш келеді, сорып алғыш тамырларға ңарағанда жуандау болады. - Сорып алғыш тамырлардың ұзындығы 0,1-4 мм, жуандығы 0,3-3 мм, ақ түсті, сынғыш келеді. Бүл тамырлардың физиологиялы қ белсенділігі жоғары болады, топырақтан суды, минералды заттарды сорып алады. Олардың саны ондаған мыңнан миллионға дейін жетеді және олар бірнеше күннен бірнеше аптаға дейін ғана тіршілік етеді. - Өткізгіш тамырлар су мен қоректік заттарды сорып алғыш тамырлардан қаңқа тамырлар мен жеміс ағаш ы ны ң бөрікбасы на, ал фотосинтез өнім дерін жапырақтардан белсенді тамырларға өткізеді. Жеміс салатын бцтақіиалар ІНекілдеуіктілерде жеміс салатын бүтақшалардың мынадай түрлері болады: сациналы бцтақша, найза тэрізді бцтациіа, жеміс шыбықшасы. Сақиналы бүтақшаның үзындығы 3-5 см, үшында жақсы жетілген гүлді немесе өсу бүршігі болады, бүйір бүршіктері жақсы жетілмеген. Найза тәрізді бүтақшаның үзындығы 5-15 см, үшында көбінесе гүлді бүршік болады, бүйір бүршіктері нашар жетілген. ллф^1 1 Жеміс шыбыңшасының үзындығы 15 см-ден үзын болады, үшында гүлді бүршік болады. Сүйекті жемістілерде жеміс салатын бүтаңшалардың мынадай түрлері болады: бцршіктері аралас орналасқан бцтақіиа, жеміс салатын бцтақша, тепкілер, шоқты бцтақша. Бүршіктері аралас орналасқан бүтақшаның үзындығы 40 см-ден үзын болады. Өсу жөне гүлді бүрш іктері бүтақшаға кезектесіп орналасады да, ең үшында өсу бүршігі пайда болады.

22 А Б 4-сурет. Жеміс салатын бцтацшалардыц тцрлері: А - шекілдеуіктпілер: 1 - төбе буршігі вегетативті найза тәрізді бцтациіа; 2 - төбе буршігі генеративті найза тэрізді бутаңиіа; 3 - жеміс шыбықшасы; 4 - буршігі вегетативтпі жай сақиналы. бцтақша; 5 - буршігі генеративті жай сақиналы бутақіиа; 6 курделі сақиналы бцтақша. Б - суйекті жемістілер: 1 - тепкі; 2- буршіктері аралас орналасқан бутақша; 3 жеміс салатьін бутацша; 4 - шоқты бутақша Жеміс салатын бүтақшаның үзындығы см, бүйір жағында тек қана гүлді бүршіктер орналасады да, ал үшында өсу бүршігі пай да болады. Тепкілердің үзындығы 0,5-10 см, бүйір жағында гүлді бүршіктер орналасады, ал жоғарғы жағында 1-2 өсу бүршігі болады. Үшында өсу бүршігі не тікенек пай да болады. Шоқты бүтаңша ңысқа болады, гүлді бүрпхіктері бірбіріне тығыз орналасады, ал үшында өсу бүршігі пай да болады. Б үрш іктері аралас орналасқан бүтақш а барлық сүйектілерде кездеседі. Жеміс салатын бүтақша шабда-

23 лы мен шиенің кейбір сорттарына тән. Тепкілер алхоры мен өрікте болады. Шоқты бұтаңша тәтті шиеге, шиеге, шабдалыға, бадамға және өрік пен алхорының кейбір сорттарына төн. %-ушшшш Б ақы лау сүраңтары 1. Жеміс-жидек дақылдарының өсу сипаты мен тіршілік үзақтығына ңарай жіктелуі. 2. Жеміс ағашының негізгі бөліктері. 3. Бүршіктердің ңұрылымына және орналасуына қарай жіктелуі. ' -V. 4. Жеміс-жидек дақылдары жемістерінің қүрылымы. Жеміс дақылдары тұқымдарының қүрылымы. 5. Шекілдеуіктілер мен сүйекті жемістілердің жеміс салатын бүтаңшаларының түрлері мен олардың сипаттамасы. Ж еміс занды лы қтары Жеміс өзгергіштігін ескерудің маңызы зор. Өсімдік әуелі жыл- дам өседі де, содан соң жеміс сала бастайды. Алғашқыда бірен-саран жеміс пайда болып, содан кейін жыл сай- ын өсімдіктің жеміс байлауы күшейеді де, аңырында жемісті төгіп беретін болады. Біраң ңартаю белгілері біліне бастайды. Кейбір бүтаңтары қурайды. Бірте-бірте тіршілік циклі шегіне жетеді де, өсімдіктің жер бетіндегі ңал ады. Жеміс Шит жеміс ағашының бүкіл өмір циклін тоғыз кезеңге бөлді: 1) жеміс ағашының вегетативті бөліктерінің өсуі; 2) өсу жөне жеміс салу; 3) жеміс салу жөне өсу;, *й 4) жеміс салу; 5) жеміс салу жөне қурау: 22

24 і 6) ңурау, жеміс салу және өсу; 7Уқурау, өсу және жеміс салу; 8) Vypay жөне өсу; 9) өсу. Жеміс-жидек өсімдіктерінің осы тоғыз жас кезеңінің қ азір гі ж ем іс-ж идек ш аруаш ы лы ғы нда бесеуінің практикалық маңызы зор. Атап айтңанда, бес кезең мыналар: 1) өсу; 2) өсу жөне жеміс салу; 3) жеміс салу және өсу; 4) жеміс салу; 5) жеміс салу жөне ңурау. 1. Өсу кезеңі жас өсімдіктің пайда болғаннан алғашңы жеміс салғанға дейінгі жетілу мерзімін қамтиды. Бүл - ағаш сүрегі күшті өсетін, діңгегі мен бірінші және екінші бүтаңтану тәртібіндегі негізгі ңаңқа бүтаңтарын ңүрау кезеңі. Ағаш бөрікбасының іш кі жағында негізінен майда бүтақшалар және жартылай ңаңңа бүтаңтар - болашаң жеміс салу аймағы өседі. Бүл кезеңде агротехниканың міндеттеріне жеміс ағашының ңаңқа бөліктерін ңүрау, жапырақтардың жылдам көбеюін қамтамасыз етіп, бөрікбастың іш кі ж ақтары на жарыңтың жақсы түсуіне жағдай жасау кіреді. Сонымен бірге жеміс ағашының жеміс салуына дайындық жүргізіледі. Ол үшін қысқарта кесуді шек- теп, бүтақтар еңкейтіледі. Тамыр жүйесін тереңге сіңіру маңсатымен бүл кезеңде бақ қатараралықтарын қара пар үшін сақтау ңажет. 2. Өсу және жеміс салу кезеңі жеміс ағашының алғашқы өнім салғаннан түраңты түрде өнім салғанға дейінгі өсіп жетілу уақытын ңамтиды. Бүл кезеңде негізгі қаңқа бүтақтардың өсуі баяулап, майда бүтаңтардың есебінен вегетативті өркендер саны көбейеді. Салған жемістері жылдан-жылға үлғая береді, жемістері сапасы жағынан жаңсарып, іріленеді. Бүл кезеңде бөрікбастың қалыптасуы аяқталады. Ж еміс ағапіының түрақты түрде жеміс беруі үшін бөрікбас қүру мақсатымен жүргізілетін кесу жүмыстарын осы кезеңнің алғашқы жартысында ғана жүргізген орынды, ал сонан кейін қысңарту үшін кесуді тоқтатқан жөн. Өсу процесі 23

25 кезінде ңажет болса, бүтақтарды еңкеитіп отыруга болады. Бүл кезеңдегі ңосымша шаралар жемістің барынша көп мөлшерін сақтай отырып, өнімді күтуге ғана байла* нысты ж үргізі леді. 3. Жеміс салу жэне өсу кезеңі сорттың табиғи жагдайда түраңты жеміс сала бастаған уақы ты нан барынш а мол жеміс салған уақытына дейінгі аралы ңқа созы- лады. Бүл - өсімдіктің ең қүнды жас кезеңі. Өйткені бүл кезеңде өсу процесі мен өте мол жеміс салуының, түрақты өнім ділігінің, ж ем ісінің сапасының жөне ағаштың ңысты к үнгі суықңа төзімділігінің биологиялың түраңты шағы. Бүтаңтардың үшындағы өсу процесі жеміс салатын жаңа бүтақтар тез шыға бастаган кезде өлсірейді. Кезеңнің соңында бөрікбастың іш кі, көлеңке көп түсетін түсындағы майда бүтақшалар ңурай бастай- ды. Ш екілдеуіктілерде, өсіресе алмада, бүтаңтардың өсуі әлсіреген кезде кезеңділікпен жеміс салуға деген бейімділік байңалады. Бүл кезеңде жеміс ағаштарына ңолайлы жағдай жасалып, минералды қоректендіру, су- мен, бөрікбастың ішкі жагын жарықпен қамтамасыз ету, жапырақтарын аурулар мен зиянкестерден ңорғау ңажет. Сондықтан бүл кезеңде бүтаңтар үшының жаңсы өсуін сүйемелдеу үшін жасарту маңсатымен кесу мәселесіне көшу керек. I 4. Жеміс салу кезеңінде өнім мөлш ері барынш а көбейеді, соған орай өсу нроцестері өлсірейді. Ағаштың бөрікбасының көлемі үлғаяды, ңаңңа бүтаңтардың үшында өсу бүтақшаларының орнына қысқа, жеміс салатын бүтақшалар пайда болады. Жоғары ңатардағы майда қаңқа бүтақтар жемісті бүтаңтарға айналады. Соның ізінше үйін-төгіп гүлдейді де, мол түйіндер пайда болып, ағаштарға көп күш түседі. Соның салдарынан жемістер тым үсақтайды. Ц ій Агротехниканың бүл кезеңдегі негізгі міндеті өсу жөне жеміс салу процестерін бір маңсатты бағытқа сай реттеп отыру. Соған орай неғүрлым агротехникаға сай кесіп, қоректендіру және сумен қамтамасыз етудің қолайлы режимін жасауға маңызды орын беріледі. Алма 24

26 мен алмүрттың жеміс салуының мерзімділігін жаңсарту мақсатында арнайы кесу төсілі қолданылады жөне гүл дері мен түйіндері алынып тасталынад ы. 5. Жеміс салу және қцрау кезеңінде жаңа жеміс салатын бүтаңтардың шығуының төмендеуіне байланысты тек жеміс салатын бүтаңтардың ғана емес, сонымен бірге қаңңа бүтақтардың да қурау процесі күшейеді. Соның салдарынан жеміс ағаш ының бөрікбасының көлемі кішірейеді. Өнімі мол күйінде саңталғанымен жемістерінің санасы нашарлап, үсақтанады, жеміс салу мерзімділігі айқын байқалады. Бүл кезеңнің бірінші жартысында ж еңіл жасарта кееу төсілі қолданылады. Мүндай кесу жүмыстарынан кейін бүтаңтардың өсуі күшейеді жөне жеміс салатын бүтақтар жаңарады. Кезеңнің екінші жартысында қаңқа бүтаңтардың үштары қураған соң және балақ бүтаңшалар пайда болтан кезде күшті жасарта кесу тәсілі қолданылад ы. Қазіргі заманғы интенсивті баңтарда бүл кезеңнің басында жеміс ағаштарын ңопарып алып тастайды. Бақылау сүрақтары 1. Жеміс ағашының өсу кезеңі және бүл кезеңде атқарылатын агротехникалың шаралар. 2. Жеміс ағашының жеміс салу кезеңі жөне бүл кезеңде атқарылатын агротехникалық шаралар Өсіп-даму мен тынығу кезеңдері және олардың сипаттамасы Жеміс-жидек өсімдіктерінің тіршілігі бір жыл ішінде бір-бірінен күрт айырмашылығы бар екі кезеңге бөлінеді. Олар: өсіп-даму жөне тыныгу кезеңдері. Өсіп-даму кезеңі жылдың жылы маусымына, ал тынығу кезеңі жылдың суық маусымына сай келеді. Бүл кезеңдердің жылдық циклдегі үзақтығы өсімдіктердің түрлері мен сортта- 25

27 рына, жасына, табиғи жағдаиларға жөне агротехникаға байланысты болады. Мысалы, алманың тынығу кезеңі өрікке қарағанда үзақ болады. Субтропиктік аймақта өсетін өсімдіктердің өсіп-даму кезеңі (8-9 ай) қалыпты аймаңқа (5-6 ай) қарағанда үзақ болады. Ж ас өсімдіктер өсіп-даму кезеңін созуға бейім келеді де, соның салда- рынан олардың тіндері толың жетіліп болмай, үсікке үрынады. Салқын жөне ылғалды жазға қарағанда қүрғаң та ыстық жазда өсіп-даму кезеңі қысқа болады. Өсіп- даму кезеңінің тынығу кезеңіне ауысуы жылдың цикл- де жеміс-жидек өсімдіктерінің үзақ даму процесінде дарыған ңысңы маусымның ңолайсыз жағдайларына деген маңызды қүралы болып табылады. Өсіп-даму кезеңі Өсімдіктердің бүл кезеңі жыл сайын қайталанып отыратын жекелеген ңүбылыстардан түрады. Олар фенологиялық фазалар деп аталады. Өсіп-даму кезеңі жеміс-жидек өсімдіктерінің бүршіктерінің бөртіп ашылуымен басталып, жапырақтардың сарғайып түсуімен аяқталады. Өсіп-даму кезеңі мынадай негізгі фенол огиялық фазаларға бөлінеді: 1. Бүршіктердің жарылуы және гүлдеу; 2. Өркендердің өсуі; 3. Түйін салу және өркендердің өсуі; 4. Гүлді бүршіктердің дифференциациясы; 5. Тіндердің пісіп-жетілуі және ж апы рақтарды ң Түсуі. V ' 1. Буршіктердің жарылуы және гцлдеу Бүл кезең бүршіктердің ңабыршақтарының ашылуымен басталып, гүлдердің жапыраңшаларының түсуімен аяқталады. іііда Алма мен алмүртта гүлді және өсу бүршіктері бір мезгілде ашылады, ал шиеде ал дымен гүлді бүршіктер ашылады, одан кейін өсу бүршіктері ашылады, ал беке мен жаңғақта керісінше болады. 26

28 Жеміс дақылдары әр түрлі мезгілде гүлдейді. Ең алдымен фундук, одан кейін бадам, өрік, алша, шабдалы, тәтті шие, алхоры, шие, алмүрт, алма, беке, жаңғақ, шетен гүлдейді. Гүлдеу фазасының өтуі үшін қолайлы температура: алма мен алмүрт үшін С; шие, алша жөне алхоры үшін С; шабдалы үшін С ңажет. 2. Өркендердің өсуі Өсіп-даму кезеңі басталғанда тебе бүршіктер жөне ішінара бүйір бүршіктер ашылады. Осы кезден бастап өркендердің өсуі басталады және өркендердің үшында жаңа бүршіктердің пайда болуымен аяңталады. Бүл кезеңнің басында өсімдіктер ңоректік заттардың күзде жинақталған ңорын пайдаланады, ал өрі қарай фотосинтез кезінде пайда болған ңоректік заттарды жөне тамырлардан келетін заттарды пайдаланады. Өркендердің өсу фенофазасының үзақтығы дақылға, сортына, жасына, ауа райына, агротехникаға байланысты. Жас ағаштарда бүл фенофаза күнге, жеміс салатын ағаштарда күнге, ал ылғал жетіспей, азотты ңорекпен ңамтамасыз етілмегенде 20 күнге дейін созылады. Өркендердің өсу фенофазасын үшке белуге болады: бастапқы өсу, барынша өсу және өсуінің баяулау фазасы. Барынша өсу фазасы - өсіп-даму кезеңінің жылдық цикліндегі маңыз ды сатысы. Бүл фазада жапырақтардың 80-90% -ы қүралады. Бүл фаза 20 күннен 30 күнге дейін, кейде одан да кепке созылады. Осы кезде өсімдік суды да, ңоректік заттарды да коп қажет етеді. Оның үстіне жеміс салатын ағаштарда бүл фаза жемістің өсу жөне гүл бүршіктерінің дифференциациялау фазасына сай келеді. Егер агротехника нашар болса, өркендер үзарып есе алмайды, жапыраңтары май да болады. Бүл жағдай фотосинтез процесіне кері өсер етеді. Соның салдарынан өнімі төмендеп, есімдіктің жалпы жағдайы нашарлайды. 27

29 3. Ті/йін салу жэне жемістердің жетілуі Бұл фаза үрықтанған жыныс жасуш асының пайда болуымен басталып, түқымдар мен үры ққапты ң пісіп-жетілуімен аяқталады. Жас түйіндер өсу кезінде маңызды іш кі жөне сыртңы өзгерістерге үшырайды. Түңымдар үры қтары н ы ң дамуы кезін д е өр түрлі биологиялық белсенді заттар - ауксиндер, гибереллиндер жөне цитокининдер түзіледі. Түйіндердің өсіп-жетілуі мен олардың жемістерге айналуы жеміс өсімдіктерінде 1-5 айға созылады. Осы фазаның бас жағында түрлі кемістіктері бар гүлдер жөне үрықтанбаған түйіндер шашылып қалады. Бүл ңүбылыс бір уаңытта біркелкі жүрмейді. Түйіндердің шашылуының бірінші толңыны гүлдеудің артынша өтеді. Бүл кезде ауксиндер және де басңа биологиялық белсенді заттар жетіспейді. Түйіндердің шашылуының екінші толқыны гүлдеп болғаннан 1-2 апта өткен соң өтеді. Бүл кезде жарты лай үры ңтанған түйіндер ш аш ы лады. Түйіндер шашылуының үшінші толқыны гүлдеу аяңталғаннан кейін күннен соң өтеді, бүл кездегі түйіндердің шашылуын маусымдық тазару деп атайды. Бүл ңоректік заттар мен судың жетіспеуінен болады. Қалған түйіндер жетіле келе жемістерге айналады. Ңалған түйіндердің өзі (барлық пайда болған түйіндердің 5-10% -ы) алма мен алмүртта жоғары өнім алуды қамтамасыз ете алады. 4. Гулді буршіктердің дифференциациям Бүл фаза жаздың ортасында басталып, 2,5-3 айға созылады. Жеміс салатын бүтаңшаларда болашаң гүлді бүршіктердің өсіп-даму кезеңі жүреді. Бүршіктерде меристема жасушаларының бөлінуі үлғайып, өсу конусы анағүрлым шығыңқы болып, оларда дөңестер пайда болады. Осы дөңестерден гүл жүрнағы қүралады. Дифференциация процесінде бірінен соң бірі бүкіл гүл бөліктерінің үрық жүрнағы ңалыптасады. Гүл бө ліктері дегеніміз гүл түғыры, үрыңқап, аталың және аналық. 28

30 5-сурет. Алма мен алмцрт буршіктерінің дифференциациясының негізгі фазалары: 1 - қабыршақтар мен жапырақ нышандарының қалыптасуы; 2 - өсу щктесінің конус тэрізді томпаюы; 3 - тостаганшаныц пайда болуы; 4 - кцлтенің пайда болуы; 5 аталықтар мен тозаңдықтардың пайда болуы; 6 аналыңтың пайда болуы Гүл бүршіктері дифференциациясының 7 кезеңі бар: 1) өсу конусы үшында өсіңкі пай да болатын кезеңі; 2) гүл дөңесінің байқалу кезеңі; 3) гүл тұғырының ңүралып, онда үрықңап үрың жүрнағының байлану кезеңі; 4) тозаңңап пен жеміс жапырақшаларының салыну кезеңі; 5) тозаң үяшыңтары мен дөн бүршіктерінің қүралу кезеңі; 6) тозаң мен үрық ңабыңтың қүралу кезеңі; 7) гүл тостағаншасының қүралы п, гүлдің ашылу кезеңі. Алғашқы 4 кезең жазда басталып, суың түскенше аяқталып бітеді. Қалған кезеңдер (5-7) көктемге сай келеді. Гүл бүршіктерінің салыну мерзімі өсімдіктің түріне, сор- ты на, ж асы на, агротехникаға байланысты болады. Ш екілдеуіктілерде гүл бүрш іктерінің дифференциа- циясы ерте басталады. Мысалы, Алматы қаласы жағда-

31 йында маусымнан басталады да, тынығу кезеңіне дейін болашаң гүлдердің негізгі бөліктері ңалыптасып үлгереді. Сүйекті жемістілерде гүл бүршіктері маусым айының басында салынады. 8 :Щ Гүл бүрш іктерінің дифференциациясы көптеген пластикалық заттар шығынын қаж ет етеді. Ағаштар жасына, олардың физиологиялық ж ағдайына және өнімнің мөлшеріне қарай гүл бүршіктерін салу немесе реттеу ңажеттілігі тууы мүмкін. Ж ас өсімдіктерде бүтақтардың еңкеюі, сақиналануы немесе ширатылуы гүл бүршіктерін салуды тездетеді. Жеміс беріп жүрген ағаштарды қысқартып кесу, азот тыңайтңышын беру және гүлді бүршіктердің дифференциациясы фазасының алғашқы кезінде суару ағаш бөрікбасының өсу процесіне м үм кіндік беріп, гүл бүрш іктерін салу ңарңы ны н төмендетеді. Бүл кейбір себептермен өнім болмай қалған немесе өнімі өте аз жылдары болады. Соның салдарынан жеміс түйіндерінің өте көп мөлшері ңүралады. 5. Тіндердің пісіп-жепгілуі және жапырақтпардың тусуі Жапырақтардың түсуі бүтаңтар әбден өсіп болып, төбе бүршіктер қүралған соң басталады. Бүл фенофазаның өсімдіктің қыстап шығу үшін дайындығындағы маңызы зор. Өркендер мен ңаңқа бүтаңтардың тіндерінде, діңі мен тамырларында қоректік заттардың қоры осы мезгіл- Де жинаңталады. Ңоректік заттар өуелі крахмал түрінде жиналады. Өсімдіктердің жапыраңтарының түсуі ңысқы қолайсыз жағдайлардан аман ңалуға табиғи қалыптасу болып табылады. Ж апырақтар түсер алдында олардан өркендер мен ірі бүтақтарға ңоректік заттардың біраз бөлігі (азот, калий, т.б.) өтеді. Жапыраңтар түсіп болған соң, өсімдіктер тіндеріндегі крахмалдар ңанттарға айналады, азотты, майлы және илік заттардың мөлшері үлғаяды. Осының бөрі протоплазма қасиетін өзгеріске үшыратып, оның белсенділігін төмендетеді. Сөйтіп жасушалар өбден тынығу кезеңіне көшеді. Бүл уақытта 30

32 өркендердің тіндері лигнин, суберин, т.б. заттарды сіңіреді де, соның нәтиж есінде бүтаңтар ңатайы п ағаштанады және серпімділікке ие болады. Бүтаңтар иген к езде жары лады. Тыныгу кезеңі Тынығу кезеңі күзде жапырақ түскеннен басталып, көктемде өсіп-даму кезеңі басталғанга дейін созылады. Тынығудың екі фазасы бар: тперең тыныгу немесе органикалық тыныгу жөне еріксіз тыныгу. Бүл кезеңде өсу процестері тоқтайды. Тіндер мен жасушаларда ингибиторлар жинаңталады, олар өсу процестерін тежейді. Соның нәтижесінде өсуге ңолай лы жағдай болған кезде де өсімдіктер өсуге қабілетсіз болады. Органикалық тыныгу өсімдіктерде жапырақтар түсіп, ауаның температурасы 0 С-тан төмендеген кезде басталады. Органикалық тынығу фенофазасының үзақтығы телітушіге, даңылдың түріне, сортына, өсімдіктің ж а сына және климатқа байланысты. Мысалы, аласа өсетін телітушілерге үластырылған алма ағашы биік өсетін телітуш іге үласты ры лған алма ағаш ына қарағанда тынығу кезеңіне ертерек енеді. Сүйекті даңылдардың тынығу кезеңінің үзаңтығы шекілдеуіктілерге қарағанда ңы сқа болады, ал ж ас ағаш тарда кер і ағаш тарға қарағанда үзағырақ болады. Еріксіз тыныгу органикалық тынығу фазасынан кейін, қыстың екінші жартысында немесе көктемнің басында басталады. Өсімдік бүл кезде өсіп-дамуға дайын болады. Бірақ сыртқы орта жағдайларына (ауаның температурасының томен болуы) байланысты тынығу кезеңін жалғастыра береді. Бүл фенофазада жылымық ауа райы өте ңауіпті. Өйткені мезгілсіз ауа райының жылуы салдарынан өсімдік тіндерінің суыққа төзімділігі күрт төмендейді. Соның салдарынан күн суытңанда сүйектілер мен жаңғақ жемістілердің гүлді бүршіктері үсіп кетеді. 31

33 Бақылау сұрақтары 1. Өсіп-даму кезеңі жөне оның фенологиялың фазалары. 2. Бүршіктердің жарылуы жөне гүлдеу, өркендердің өсу фазалары.. \^ ййяиід 3. Түйін салу мен жемістердің жөне тіндердің пісіпжетілуі фазалары. 4. Тынығу кезеңі мен оның фенологиялық фазалары Сыртқы орта факторларының жеміс-жидек даңылдары үшін маңызы Сыртқы орта факторларына мыналар жатады: жарық, жылу, су, ауа, минералды қорек элементтері. Бүл фак- торлар өсімдіктерде органикалық заттар қүрау үшін жөне тағы басқа тіршілік процестерін қамтамасыз ету үшін материал дар жеткізіп түрады. Қ алы п ты ө сіп -ж етіл у үш ін ө сім д ік тер д е бүл факторлардың бөрі бір мезгілде болуы қажет. Жеміс- жидек өсімдіктерінің белгілі бір түрлері мен сорттары үшін әрбір фактордың өз тиімділігі болады. Ол тиімділік асып кетсе, не жетпей ңалса да өсімдік әлсірейді, тіпті тіршілігі тоқтап қалуы да мүмкін. Осыған орай өсімдіктің жетілуі мен өнімділігі тиімділіктен едәуір ауытқитын фак- торлармен аныңталады. Сол фактор ең алдымен назарға алатын зерзатқа айналуы тиіс. Ж ары қ есімдіктерге ңажетті органикалық заттар синтездейтін фотосинтез үшін энергия көзі болып табылады. Күндізгі жарық тура және шашырай түсетін жарықтан түрады. Фотосинтез үшін тура түсетін жарық тиімді. Сондай-ақ фотосинтез өнімділігі ж ары ңты ң қарқындылығы мен жарықтың түсетін үзақтығына бай- ланысты. Ж ергілікті жердің географиялың жағдайы, теңіз деңгейінен биіктігі, беткейлердің экснозициясы мен тіктігі жарыңтың ңарңындылығы мен тура жөне шашырай түсетін жарың радиадиясының қатынасына айтарлы ңтай өсер етеді. Тауда ж еміс жөне ж идек өсімдіктері жазықтыңтағы өсімдіктерге қарағанда күн 32

34 энергиясын мол алады. Оңтүстік беткейлерде солтүстік беткейлерге қарағанда ж ары қ тасңыны мол. Бүлт жарың ңарңындылығын төмендетеді. Тау өсімдіктері жемісі ерінің реңі өте ашық болады. Жеміс дақылдарының көбісі, әсіресе оңтүстік аймаңта өсірілетін дақы лдар мен сорттар ж ары қты ж ақсы көреді. Ж ары қты тым ж ақсы көретін өсімдіктерге субтропиктік дақылдар - інжір, зөйтүн, жаңғаңты жеміс- тілер жаңғаң, пісте ағашы, бадам жатады. Өрік пен шабдалы да жарық сүйгіш дақылдар болып табылады. Төтті шие, алмүрт, алма, алхоры жарыңты олардай көп қажет етпейді. Қалыпты жарың қара ңарақат үшін, ал цитрустілерден лимон үшін қажет. Қанша күн жарығы мол дегенмен ол өсімдікке үнемі жетісе бермейді. Сондықтан да қазіргі заманғы интенсивті бақтарда ағаш бөрікбастарының биіктігі де, ені де 2,5-3 м-ден аспауға тиіс. Ж еміс дақылдарын өсіру кезінде бақ аумағына түсетін күн энергиясының барынша пайдаланылуын ескеру керек. Ол үшін ағашты отыргызғанда орынды орналастыру, бөрікбастың іш кі жағынан бүтақтарды кесу жөне ию жолымен жарыңтың түсуін реттеу ңажет. Ж ылу өсімдіктің өсіп-жетілу процестерінде жетекші энергиялың фактор болып табылады. Ол өсімдік жасу- шалары мен тіндеріндегі түрлі заттардың басңа затқа айналуы мен қозғалысына өсер етеді. Фенологиялың фазалардың өтуі ең алдымен жылу мөлшеріне байланы- сты. Қолайлы жылу жағдайында өсімдік жақсы жетіледі, үзақ ж асайды, өнімді де мол береді. Әрбір өсімдік түріне, соның ішінде жеміс өсімдіктеріне де белгілі бір температуралық жагдай керек. Ол белсенді температура жиынтығынан, аязсыз кезеңнің үзаңтығынан, температураның абсолютті белгілері мен ауытқу ампли- тудасынан түруға тиіс. Қазақстанда өсірілетін жеміс дақылдарының көбісі үшін белсенді температура 8,5-10 С болып табылады. Ал фенофазалардың көбісі (гүлдеу, жемістердің өсуі, өркендердің жетілуі) үшін 15 С-тан жоғары температура қажет. Жылу жетпесе, өсімдік пісіп үлгермейді, соның салдарынан ағаш сүрегінің қысты

35 күнгі суыңңа төзімділігі төмендейді. Ж ылу тым артық болса, бүкіл тіршілік процесі бүзылады, ал температура тым жоғары болса, жеміс даңылдарының бүтақтары, жапыраңтары мен жемістері күйіп кетеді. Температура 55 градустан асса, өсімдіктің солып қалуы мүмкін. Ж емістердің ішінде жылуды көп ңаж ет ететіндерге субтропиктік және цитрусті даңылдар жатады. Олардың өсіп-даму кезеңіне 15 градустан астам температурадағы кемінде күн керек. Жылуды қажетсінуіне қарай келесі орынды жаңғаңты жемістер және шабдалы, өрік, беке алады. Алма, алмүрт, алхоры, шие, таңқурай, ңараңат жылуды жоғарыда аталған даңылдардай қажет етпейді. Щ Ж азғы жылуға ңажеттілік даңылдардың сорттарына байланысты. Мысалы, алма мен алмүрттың ңысқы сорттары үшін 15 градустан астам күн, ал жазғы сорттары үшін тиісінше күн керек. Су өсімдік агзасының қүрамдас бөлігі болып табылады. Фотосинтез процесінде органикалың заттардың ңүрылуына қатысады. Барлық биохимиялың процестер өтетін орта болып табылып, жасушалар тургорын ңамтамасыз етеді. Өсімдікте түрақты түрде су айналып түрады. Соның нөтижесінде еріген заттар оның түрлі бөліктеріне жылжи алады. Су өсімдікті жапыраңтың тыныс алатын саңылауы арңылы булану жолымен ңызып кетуден сақтайды. Бүл процесс транспирация деп аталады. Жемістерді сумен түраңты түрде ңамтамасыз етіп отырмаса транспирация, фотосинтез, зат алмасу, фенологиялың фазалардың өтуі бүзылады. Өсімдіктің өнімділігі төмендеп, суыңңа төзімділігі нашарлайды, аурулар ж әне зиянкестерм ен зақы м дану дөрежесі үлғаяды. Топыраң ылғалының жетіспеуі өсімдіктің мезгілсіз қурап қалуына себеп болады. Су жетіспесе өсімдік тіршілігіне кері өсер етеді. Су тым артық болса да жеміс өсімдіктерінің өсуі мен өнімділігіне жағдайсыз болады. Өйткені топырақта ылғал көп болған соң тамырға ауа жетіспейді. Үзаң уақыт ылғалда қалса ағаш өледі. Мүндайға шие, өрік, бадам шыдай алмайды, ал беке болса шыдамды келеді. 34

36 Ж еміс-ж идек өсімдіктері үш ін ңолайлы ж ағдай топыраңтың ылғалдығы 75-85% болған кезде туады. Жеміс-жидектердің суды қажетсінуіне қарай мынадай ретпек орналасады (суға қажеттілігі өсе беретіндей ретпен): бадам, өрік, шие, шабдалы, алмүрт, алма, алхоры, қара қарақат, таңңурай, бүлдірген. Ауа ы лғалы ны ң ж ем іс-ж идек өсім діктері үш ін маңызы зор. Ауа ылғалы әсіресе алхоры мен алмүрттың еуропалы ң сорттары ж әне ц и трустілер үш ін өте қажет. Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 40% -дан төмендеген кезде қара қараңат, бүлдірген, алма, беке, жаңғаң секілді дақылдардың өсу жағдайы күрт нашарлайды. Ал шие, алма, тәтті шие, өрік, бадам топырақ пен ay а ылғалын ондай ңажет ете ңоймайды. Ауа фотосинтез процесінің жүруі үшін қажетті көмір қышқыл газының және өсімдіктердің тыныс алуы үшін оттегінің көзі болып табылады. Көмірқышңыл газы - өсімдіктердің жапырақтарында фотосинтез процесі кезінде түзелетін органикалы қ заттардың қүрамдас бөлігі. Оттегі мен көмірқышқыл газы жеміс-жидек даңылдарының ңалыпты тіршілігін ңамтамасыз етеді. Оттегі жетімсіздігіне тамыр жиі үшырайды. Өйткені топыраң ауасында ол атмосфераға ңарағанда аз болады. Ауыр топыраңта тамырға оттегі жетіснейді. Шие, өрік, шабдалы, бадам топыраңтағы оттегі жетімсіздігіне шыдамсыз. Баң отырғызбас бүрын топырақты терең жырту, органикалың тыңайтңыш енгізу, қатараралыңтарды ңопсыту бақ топырагының ауа режимін жаңсартуға мүмкіндік беріп, жеміс-жидектердің өсін-жетілуіне қолайлы эсер етеді. Атмосфералық ауаға жел түріндегі қозғалыс төн. Қалыпты жел кезінде өсімдік көмірқышқыл газымен жаңсы қамтамасыз етіледі. Фотосинтездің қалынты процесі үшін жапыраңтағы ауа үнемі жаңарып түруы қажет. Тымық кездерде ауадағы оттегі қүрамы азаяды. Алайда қатты жел болса, өсімдік гүлдеп жатңанда арал арды ң үш уы ңиы ндап, гүлдердің тозаңдану 35